Umumiy musiqiy ta`limning texnologiya va uslublari - Музыка - Дипломные работы

Umumiy musiqiy ta`limning texnologiya va uslublari

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

237.5 KB

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI PEDAGOGIKA FAKUL`TETI MUSIQA KAFEDRASI Jurayev S h erali Avlayevich 5141000-“Musiqiy ta`lim” yo’nalishi bo‘yicha bakalavr darajasini olish uchun “ Umumiy musiqiy ta`limning texnologiya va uslublari. ” mavzusida yozgan Ilmiy rahbar: kat. o`q. R. Primov “Himoyaga tavsiya etildi” Fakultet dekani: _______dots. Sh.Nurillayeva “_____”____________ 2014 yil 1

MUNDARILA Kirish............................................................................................................3 I BOB. Umumiy musiqiy ta`limning texnologiya va uslublari ning nazariy asoslari.....................................................................................................................7 I . 1 . Umumiy ta’lim maktablarida musiqa ta`limining mazmuni. ……… …… …….7 I.2. Musiqa o`qituvchisiga qo`yilgan pedagogik talablari…………………..……19 II-BOB. Musiqiy ta`limda dars turlari va pedagogic texnologiyalardan foydalanish yo`llari……………………………………………………………………………30 II.1 . Musiqa dars turlarida pedagogi k texnologiyalardan foydalanish …………30 II.2. Kompyuter yordamida o`quvchilarning musiqiy qobiliyatlarini rivojlantirish usullari…………………………………………………………………………. 39 II.3 . Musiqa dars turlarida pedagogi k texnologiyalardan foydalanish ……...….50 Xulosa……………………………………………………………………..……60 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………….….…………….62 2

K i r i sh Mavzuning dolzarbiligi : Jamiyat a'zolarining ijtimoiy faolligi ularning ilmiy salohiyati hamda ilmiy dunyoqarashi bilan belgilanadi. Hozirgi davrda taraqqiy etgan davlatlarning iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy ravnaqi fan taraqqiyoti bilan chambarchas bog'liqdir. Kadrlar tayyorlash milliy modelida fanning tabiat va jamiyat to'g'risidagi fundamental va amaliy tadqiqotlarni rivojlantirish, yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonini ilmiy jihatdan ta'minlash infrastrukturasini vujudga keltirish, mamlakatimiz ilm-fanining jahon ilm-faniga integrasiyasini tashkil etish kabi vazifalar belgilab berilgan. Respublikamiz ta'lim tizimida so'nggi yigirma ikki mobaynida yosh avlodni aqliy, jismoniy va ma'naviy kamolotga etkazishda tub islohotlar amalga oshirildi. Zero, Prezidentimiz I.A.Karimov ta'kidlab o'tganidek: “ Barchamizga ayonki, kuy- qo’shiqqa, san’atga muhabbat, musiqa madaniyati xalqimizda bolalikdan boshlab oila sharoitida shakllanadi … Eng muhimi, bugungi kunda musiqa san’ati navqiron avlodimizning yuksak ma’naviyat ruhida kamol topishda boshqa san’at turlariga qaraganda ko’proq va kuchliroq ta’sir ko’rsatmoqda ” 1 Musiqa ta`limida pedagogik texnologiyalardan foydalanish , uning samaradorligini oshirish shuning uchun ham muhimki, ular yosh xususiyatlariga ko'ra mustaqil faoliyat yuritish, jamiyarda o'z o'rnini topish va hayotiy maqsadini belgilab olishga nisbatan jiddiy munosabatda bo'ladilar. Bunday dolzarb vazifalar tizimida yosh avlodni pedagogik texnologiyalardan foydalanish ga o'rgatish masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki ta'lim sohasidagi islohotlar faqat malakali kadrlar tayyorlashga xizmat qilib qolmay, balki fuqarolik jamiyatining ilmiy salohiyatini rivojlantirishga ham qaratilgandir. Shaxs har tomonlama komil inson bo‘lib shakllanishida barcha fanlar qatori 1 “Yuksak - ma’naviyat yengilmas kuch” T. “Ma’naviyat” 2008 141 bet. 3

musiqaninng ham alohida o‘rn bor. Musiqa shaxs ma’naviy barkamolikning tarkibiy qismlaridan biri sifatida namoyon bo‘ladi. Musiqa san’atining yosh avlodga kuchliroq ta’sir ko‘rsatishi faqat uni faol hamda chuqur idrok etishni emas, balki o‘quvchilarning shu san’at bo‘yicha dars jarayonida o‘rganilayotgan vakal kuylash faoliyatlarini shakllantirish va rivojlantirishni taqozo qiladi. Madomiki shunday ekan, umumta’lim maktablarida olib borilayotgan “musiqa” darslarining mohiyatinibugungi kunda musiqa-pedagogikasi nuqtai nazardan o‘zlashtirish darslarni yaxshi pedagogik texnologiya asosida o‘tish maqsaga muvofiqdir. Chunki bugungi kunmusiqa ta’limining eng muhim maqsadlaridan biri nazariy va amaliy eihatdan bilish, ijodkor, qobiliyatli yoshlarni tarbiyalab yetishtirishdir. O‘quvchilarda yuqorida keltirilgan bilim va ko‘nikmalarni shakllantirishda musiqa darslarida solfedjio faoliyatiga ko‘proq e’tiborni qaratish muhimdir. Bu faoliyat o‘quvchilarda nota o‘qishni shakllantirish bilan bir qatorda ular uchun eng muhim bu man eshitish ya’ni musiqani ongli idrok etish qobiliyatini ham rivojlantiradi. Bu esa o‘quvilarda musiqa daraslarining vokal xor, jamoa bo‘lib qo‘shiq aytish, musiqa nazaryasi musiqa tinglash kabi boshqa qator faoliyatlarini osonlik bilan o‘zlashtirishalrida juda katta yordam beradi. Mavzumizning mohiyati shundaki hlzirga qadar dars jarayonida musiqa faoliyatlarining barcha turlaridan dars imkoniyati chegarsida foydalanilmoqda. Musiqa darslarining saviyasi sifatida yanada unumli bo‘lishligi uchun dasr davomida solfedjio ya’ni nota o‘qish, notaga qarab kuylash faoliyatlariga, ko‘proq vaqt ajratish darsning sifatini ta’minlaydi. O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti I.A.Karimov mustaqil O`zbеkistonda yoshlarning tutgan o`rnini alohida ta'kidlab, “O`zbеk nomini, o`zbеk ilm-fani va madaniyatini, bir so`z bilan aytganda, xalqimizning yuksak salohiyatini, uning qanday buyuk ishlarga qodir ekanini dunyoga namoyish qilishda yurtimiz zaminidan еtishib chiqqan yuzlab ulug` zotlar fidoyilik namunalarini ko`rsatib kеlgan. Bunday insonlar diyorimizda ko`plab topiladi va bundan kеyin ham ularning saflari kеngayib boravеradi” 2 – dеya urg`u bеrib o`tgan. Shundan kеlib chiqqan holda bo`lg`usi kadrlarni har tomonlama tayyorlash – 2 И.А.Каримов. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. 121-бет. 4

pеdagogik, tеxnik-tеxnologik, kasbiy bilim olishining o`ziga xos bеlgisi ularning amaliyot asosida yangilikni o`rganish, bilimga intilish, ko`nikma, malaka, mahorat darajasini ko`tarish, ishlab chiqarish va jamiyatning muhim masalalarini ochishga qaratiladi. Yuqoridagi fikrlardan kеlib chiqib, mavzuning bugungi kundagi dolzarbligini inobatga olgan holda tadqiqot ishi mazusini “ Umumiy musiqiy ta`limning texnologiya va uslublari ” dеb tanlashga asos bo`ldi. Tadqiqot maqsadi : Innavatsion texnologiyalar yordamida musiqa ta’limi samaradorligini oshirish da mavjud shart-sharoit va imkoniyatlarni aniqlash hamda yanada takomillashtirish manbalarni ilmiy-nazariy jihatdan tahlil qilishdan iborat. Tadqiqot ob'еkti : Innavatsion texnologiyalar yordamida musiqa ta’limi samaradorligini oshirish ni takomillashtirish jarayoni. Tadqiqot prеdmеti : Innavatsion texnologiyalar yordamida musiqa ta’limi samaradorligini oshirish ni takomillashtirish mazmuni, shakl va mеxanizmi. Tadqiqot vazifalari:  Innavatsion texnologiyalar yordamida musiqa ta’limi samaradorligini oshirish ni takomillashtirishning dolzarbligini asoslash;  Innavatsion texnologiyalar yordamida musiqa ta’limi samaradorligini oshirish ni takomillashtirishning ilmiy-mеtodik jihatlarini yoritish;  Innavatsion texnologiyalar yordamida musiqa ta’limi samaradorligini oshirish ning mavjud imkoniyat va shart-sharoitlarni o`rganish va tahlil qilish;  Innavatsion texnologiyalar yordamida musiqa ta’limi samaradorligini oshirish ni takomillashtirishga qaratilgan ilmiy-mеtodik tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqotning mеtodologik asosi . O`zbеkiston rеspublikasining “Ta'lim to`g`risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining nutq va ma'ruzalarida kadrlar tayyorlash sifati va mazmunini takomillashtirishga doir fikrlari hamda yondashuvlari, O`zbеkiston rеspublikasi Hukumati, Oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligining ta'limni sifat va samaradorligini ta'minlashga qaratilgan mе'yoriy Hujjatlari, 2012 yil 17 fеvralda o`tkazilgan “Yuksak bilimli va intеllеktual rivojlangan avlodni tarbiyalash – mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modеrnizatsiya qilishning eng muhim 5

sharti” mavzusidagi Halqaro konfеrеntsiya matеriallari, mavzuga oid ilmiy - pеdagogik, psixologik, mеtodik manbalar. Tadqiqot quyidagi mеtodlar asosida amalga oshirildi :  tadqiqot mavzusiga oid ilmiy-falsafiy, psixologik-pеdagogik adabiyotlar, o`quv-mеtodik qo`llanmalarni ilmiy-pеdagogik jihatdan tahlil etish;  musiqiy- pеdagogik kuzatuv;  ta'lim oluvchilarni mantiqiy fikrlashga o`rgatishga qaratilgan pеdagogik tajribalarni o`rganish va umumlashtirish;  tadqiqot mavzusi bo`yicha suhbatlar tashkil etish;  tadqiqot natijalarini umumlashtirish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi va nazariy ahamiyati shu bilan aniqlandiki maktabda musiqa madaniyati darslari jarayonida innavatsion texnologiyalarni qo‘llash orqali musiqa darslarini tashkil etish va uni ommalashtirish. Tadqiqotning amaliy ahamiyati shu bilan belgilanadiki “Musiqa madaniyati” fanini o‘qitishda musiqiy faoliyatlarni bajarish jarayonida innavatsion texnologiyalarni qo‘llash orqali dars samaradorligiga erishish ijobiy natijalar berishi mumkin. Tadqiqot ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 2 bob, 5 bo`lim, umumiy xulosalar, tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib, jami 63 sahifani tashkil qiladi. 6

I BOB. Umumiy musiqiy ta`limning texnologiya va uslublarining nazariy asoslari I.1. Umumiy ta’lim maktablarida musiqa ta`limining mazmuni Inson tarbiyasi, kamoloti, har qanday jamiyatning eng dolzarb muammolaridan biri bo‘lib kelgan. Chunki jamiyatning shakllanishi, rivojlanishi, ravnaq topishi shu jamiyatdagi tarbiyasiga bog‘liq . Tarbiya bu shaxsni ijtimoiy iqtisodiy ishlab chiqarish munosabatlariga tayyorlash maqsadida uning ma’naviy va jismoniy rivojlanishiga muntazam ravishda ta’sir etib borishdan iborat bo‘lgan uzluksiz jarayon. Insonning ruhiy kamoloti haqida gapirar ekanmiz, albatta bu maqsadga musiqa san`atisiz erishib bo`lmaydi. Prezidentimiz ta`kidlaganidek: “Musiqa sadolari qaysi xalq yoki millat vakili tomonidan ijro etilmasin, eng ezgu , yuksak va nozik insoniy kechinmalarni ifoda etadi”. 3 Shunday ekan yoshlarga ta’lim tarbiya berish, ularni mustaqilligimizni mustaxkamlash yo‘lida safarbar etish muhim misoldir. Mustaqil Respublikamizda ma’naviyat va madaniiyat masalalariga aloxida etibor berib kelinmoqda . Shuni ta’kidlash lozimki O‘zbekistonda inson ma’naviy hayotini shakllantirish maqsadida musiqaning madaniy hayotga chuqurroq kirib borishida keng imkoniyatlar yaratilmoqda . Bunda ma’naviyat va ma’rifat gazetasi markazi xalqaro madaniy – ma’rifiy aloqalar majmuasi kabi ijodiy muassasalarning tashkil etilishi bastakorlar uyushmasi va jamiyatdagi ijodiy siljishlar «O‘zbekiston vatanim manim» nomi bilan mamlakatimizda o‘tkazilayotgan an’anaviy tanlovlar madaniy ma’rifiy isloxotlarni amalga oshirishda metodlar qo‘llanmoqda. Qadimiy va boy tajribaga ega o‘zbek milliy musiqa madaniyati istiqbolini 3 Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat-engilmas kuch. T. Ma‘naviyat, 2008, 30-31 betlar . 7

amalga oshirish ta’lim tarbiya ishlari bilan shug‘ullanish maqsadida asrlar davomida rivoj topib kelganligini ta’kidlash joizdir. Bu maktablarda musiqa ta’limi-tarbiyasi bevosita oshirib borilgan. Ushbu maktablarning faoliyat mazmunida insonni dunyoga kelishidan kamol topib butun umri davomida musiqa haqiqiy ma’nodagi tarbiya vositasi ekanligi o‘z ifodasini topgan . Musiqaning so‘z san’ati va adabiyoti bilan o‘zviy holda bog‘lab o‘rganilganligi musiqa nomi va amaliyoti rivojida katta hissa qo‘shadi. Shaxs kamolotida musiqa tarbiyasini oshirish albatta ta’lim metodikasiga bevosita bog‘liqdir. Musiqa tarbiyasi metodikasi fan sifatida tizimiga mansub bo‘lib o‘zining mustaqil o‘rniga ega. Bu fan musiqa tarbiyasi metodikasi mazmuni, metodlarini yanada takomillashtirish maqsadida uning qonuniyatlarini o‘rganadi. Musiqa tarbiyasi metodikasi tarbiya muassasalarida nafosat, musiqashunoslik fiziologiya, ruxshunoslik fanlarining umumlashtirilgan tajribalariga tayanadi. Musiqa tarbiya metodikasi ayniqsa nafosat musiqashunoslik fanlari bilan o‘zviy bog‘liq. Nafosat nomi uning metodikasining asosini tashkil etsa, tarbiyaning mazmun va metodlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. O‘quvchilarning quylash faoliyatlaridagi muammolarni hal qilishda metodika fiziologiya tadqiqotlariga taniladi. Musiqa tarbiyasi metodikasining mohiyati musiqa san’ati hamda madaniyati o‘sib kelayotgan yosh avlod uchun muhim ahamiyatga ega. Metodikaning fan sifatida rivojlanishi jamiyatda maorif va musiqa san’atini takomillashib borishi bilan bevosita bog‘liqdir. Shular bilan birgalikda musiqa tarbiyasi metodikasi umumiy prinsiplarini ilgari suradi. Bo‘lar onglilik badiiy va texnik rivojlanish prinsiplarda ega bu prinsiplar o‘quvchilarning musiqiy qobiliyatini rivojlantirish musiqaga bo‘lgan qiziqishlarini kuchaytirish, badiylikni tarbiyalashga qaratilgandir. Musiqa asarni ongli idrok etish asar mazmunini ochishda va o‘quvchilarga musiqiy tajribalarni to‘plashda, ularning ma’naviy dunyosini boyitishda yordam beradi. Musiqa tarbiyasi emotsional onglilik prinsipi 8

uyg‘unlashish ko‘payishi orqali tinglanadigan asarni to‘g‘ri baholay olish imkoniyatlarini rivojlantiradi: Ularning musiqaga qiziqishida didlari tarbiyalab boriladi. Badiiy va texnik bosqich prinsipi asarning badiiy va ifodali ijro etish uchun malakali kadrlar talab etadi. O‘quvchilarda kuylash malakalarini egallashlariga e’tibor beradi. O‘quvchilarga musiqaning rivojlanish prinsiplari to‘g‘risidagi tasavvurlarini shakllantirish, qobiliyatlarining rivojlantirilishi natijasida ular yana musiqiy tushunchalarni bilib olishadi. Musiqa tarbiya metodikasi tarbiya jarayonida ko‘pgina omillarga bog‘liq ekanligini e’tirof etadi. Kishilarning musiqiy madaniyati faqatgina maktabning ta’siri ostidagina shakllanmaydi. Uyda albatta tevarak atrof, ommaviy axborot vositalari yaxlit xildagi ijtimoiy vositalar tizimi ham katta rol o‘ynaydi. Musiqa tarbiyasi metodikasi ta’lim metodlarini tashlashda ham pedagogika ravnaqi metodlarini ishlab chiqishda quyidagi muammolar mavjud jumladan: A) metodlarning musiqa tarbiyasi, mazmunini sinovi, ijro bog‘liqligi. V) o‘quvchilarda musiqiy va ijodiy qobiliyatlarning rivojlanishi. S) musiqiy qobiliyat va ovozning rivojlanishi, musiqani idrok etishning yosh va yakka tartibdagi xususiyatlari. D) o‘quvchilarning rivojlanishida musiqiy faoliyatlarning turli shakllarda foydalanish imkoniyatlari bilan bog‘liqligi. Metodikaning vazifalariga esa o‘quv tarbiya jarayonini turlicha shakllantirish yanada rivojlantirish musiqa darslaridan tashqari musiqa mashg‘ulotlari, sinfdan va maktabdan tashqari ishlariga to‘garaklar, bayramlar, ko‘ngil ochish kechalari kiradi. Musiqa tarbiyasi metodikasi musiqa faniga yaqin bo‘lgan adabiyot va tasviriy san’at, tarix bilan bog‘liq holda o‘rganishni taqozo etadi. Bu esa o‘quvchilarning tarbiyasini har tomonlama samarali amalga oshirishga muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ta’lim metodi tushunchasi anchagina murakkabdir. Shu bois pedagogikada uning tobora aniq talqini xususida munozara haligacha davom etmoqda. Biroq bu tushunchaga beriladigan didaktlarning turli ta’riflariga qaramay, ularning nuqtai 9

nazarlarini yaqinlashtiradigan qandaydir umumiylikni ham ta’kidlash mumkin. Ko‘pchilik mualliflar ta’lim metodini o‘quvchilarning o‘quv- bilish faoliyatini tashkil etish usuli, deb hisoblashga moyildir. Shu qoidani boshlang‘ich nuqta bilib, mazkur tushunchani yanada batafsil ko‘rib chiqish va uning ilmiy ta’rifiga kelishga harakat qilamiz. Metod so‘zi grekcha tadqiqot, maqsadga erishish yo‘li, usuli deganidir. Bu so‘zning etimologiyasi (kelib chiqishi) uning ilmiy kategoriya sifatidagi talqinida ham aks etgan. “Metod – eng umumiy ma’noda – maqsadga erishish usuli, ma’lum tarzda tartibga solingan faoliyat”. Ko‘rinadiki, bu o‘rinda ham o‘qituvchining o‘rgatuvchi ishi va u tashkil etgan o‘quvchilarning faol o‘quv- bilish faoliyati uyg‘unlashadi. Bundan xulosa qilish mumkinki: ta’lim metodlari deyilganda, o‘rganilayotgan materialni egallashga qaratilgan turli didaktik vazifalarni hal etish bo‘yicha o‘qituvchining o‘rgatuvchi ishi va o‘quvchilar o‘kuv-bilish faoliyatini tashkil etish usullari tushunilishi lozim. Didaktikada, shuningdek, ta’lim usullari atamasi ham keng qo‘llanadi. Ta’lim usuli – ta’lim metodining tarkibiy qismi yoki alohida tomoni, Metodlar bilan usullar munosabati o‘zaro bir-biriga bog‘langan. Usul va metod butun va qism sifatida bir-biriga bog‘lanadi. Usullar yordamida faqat pedagogik yoki o‘quv vazifasining bir qismi hal qilinadi. Xuddi shu metodik usullar turli metodlarda foydalanilgan bo‘lishi mumkin. Va aksincha xuddi shu metod turli o‘qituvchilar tomonidan turli usullarda ochib berilishi mumkin. Ta’lim metodlari va metodik usullar bir-biriga tig‘iz aloqadorlikda, aniq pedagogik vaziyatlarda bir-biriga o‘tib turadi. Bir holatda metod pedagogik vazifani hal qilishning mustaqil yo‘li sifatida yuzaga chiqsa, boshqa holda qism ahamiyatiga ega. Pedagogik texnologiyaning yo‘nalishlari ko‘p. Hozirgi an’anaviy ta’lim, bu 17-asrda Y.A.Komenskiyning didaktik tamoyillari asosida shakllanib, hozirda dunyodagi maktablarda eng ko‘p qo‘llanilayotgan sinf-dars tizimidan iborat. Zamonaviy ped.texnologiyalar asosan shu tizimni turli yo‘nalishlarda takomillashtirish maqsadida yaratilib, hozirda turli yo‘nalishlarda rivojlanmoqda. 10

Ular pedagogik jarayonni takomillashtirish, uni o‘quvchi shaxsiga yo‘naltirishga asoslangan pedagogik texnologiyalar; o‘quvchilar faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga yo‘naltirilgan pedagogik texnologiyalar; o‘quv materialini didaktik jihatdan takomillashtirish va qayta ishlab chiqish asosidagi ped.texnologiyalar; o‘quv jarayonini samarali boshqarish va tashkil qilish asosidagi ped.texnologiyalar; tabiatga muvofiqlashtirilgan ped.texnologiyalar; rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyalari va boshqalar Hozirgi vaqtda «Innovatsiya tushunchasi» juda keng qo‘llanilmoqda. Innovatsiya so‘zi inglizcha so‘z bo‘lib — «innovatsion» yangilik kiritish degan ma’noni bildiradi, ya’ni tizim ichki tuzilishini o‘zgartirish, deb ta’riflanadi. Innovatsiya amaliyot va nazariyaning muhim qismi bo‘lib, ijtimoiy- madaniy obyekt sifatlarini yaxshilashga yo‘naltirilgan ijtimoiy subyektlarning harakat tizimidir. Innovatsiyalar dolzarb, muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bir tizimda shakllangan yangicha yondashuvlardir. Ular tashabbuslar va yangiliklar asosida tuzilib, ta’lim mazmunini rivojlantirish uchun istiqbolli bo‘ladi. Shuningdek, umuman ta’lim tizimi rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Innovatsiya — ma’lum bir faoliyat maydonidagi yoki ishlab chiqarishdagi texnologiya, shakl va metodlar, muammoni yechish uchun yangicha yondashuv yoki yangi texnologik jarayonni qo‘llash, oldingidan ancha muvaffaqiyatga erishishiga olib kelishi ma’lum bo‘lgan oxirgi natijadir. Musiqa ta’lim tarbiyasining maqsad va vazifalarini amalga oshirishda dars yetakchi omil hisoblanadi. Chunki o‘quvchilarning ommaviy tarzda jalb etilishi maktabda musiqa fani boshqa fanlardan o‘zining badiiyligi va qiziqarliligi, zavq-shavq uyg‘otishi bilan ajralib turadi. Eng muhimi musiqa bolalarning aqliy, axloqiy sifatlarini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Musiqa aqlni peshlab, tafakkurni charxlaydi. Musiqa darslari va mashg‘ulotlarida o‘quvchilar tarbiya va 11

milliy madaniyatimizni o‘rganib, bilim saviyasini kengaytirib borishni egallaydi. Bobokalonlarimizdan Abu-Nasr Al Farobiyning ma’rifat parvarlik g‘oyalar tizimida bola, shaxsini tarbiyalashda musiqa san’atining roli maqsadi va vazifalari alohida e’tirof etiladi. Unda inson hayotida musiqaning jamiyati qayd qilinib, «Ey musiqa olami, yaxshiyamki sen borsan, agar sen bo‘lmaganda insonning axvoli ne kechar edi»- deya xitob qilinadi. Alloma Abu Ali Ibn Sinoning musiqiy ma’rifiy qarashlarida ham musiqa shaxsning ma’naviy va jismoniy madaniy tabiatiga ta’sir etuvchi qudratli vosita sifatida ta’rif beradi. Bolada juda yoshligidan boshlab musiqa hissiyotini tarbiyalash lozim, bu esa uning ruhiy holatini mustahkamlaydi degan g‘oya ilgari suriladi. Alloma mashhur «Tibbiyot qonunlari» kitobida bolaning mijozini kuchaytirmoq uchun ikki narsani qo‘llamoq kerak. Biri bolani sekin-sekin tebratish, ikkinchisi uxlatish uchun odat bo‘lib kelgan musiqiy allalashdir. Shu ikkisini qabo‘l qilish miqdoriga qarab bolaning tanasi bilan ba’zan tarbiyaga va ruhi bilan musiqaga bo‘lgan ehtiyoj hosil bo‘lgan deb yozgan edi. Shunday qilib olimlar, mutafakkirlar musiqa nafaqat insonga samarali ta’sir etuvchi vosita balki o‘z mohiyati, jamiyatdagi maqsad va vazifalariga ko‘ra alohida bir fan sifatida tadbiq etishga davrlar o‘tib ularni tor fikrlarini ta’lim- tarbiyada tadbiq etilib, ta’kidlaganidek ommaviy xalq musiqa pedagogikasining vujudga kelishida asos bo‘ladi. Ta’lim tarbiya uslubiyoti maktablari tarkib topib rivojlanib bormoqda. Hozirgi davrda shaxs ma’naviyatini tarbiyalash vazifasi maktabda musiqa ta’lim tarbiyasi ishlarini sifatli bosqichga ko‘tarishni taqozo etadi. Bugungi kunda musiqa, ta’lim tarbiyasining maqsadi va vazifalari nihoyatda muhim. Musiqa ta’lim tarbiyasining maqsadi yosh avlodni musiqa me’rosimizga vorislik qiladigan hamda umumbashariy musiqa merosimizga vorislik qila oladigan yosh qadrlaydigan madaniy inson sifatida voyaga yetkazishdan iborat, buning uchun har bir o‘quvchining musiqaga bo‘lgan iqtidorlarini 12

rivojlantirib, musiqa san’atiga mehr va ishtiyoqini oshirish musiqadan zaruriy bilim va amaliy malakalar doirasini tarkib toptirish, iqtidorli o‘quvchilarning musiqiy rivojlanishlari uchun zaruriy shart sharoitlar yaratib berish maktab musiqa ta’limi tarbiyasining asosiy vazifasidir. Musiqa ta’lim tarbiyasining maqsad va vazifalari amalga oshirish maktabdagi musiqa darslariga bevosita bog‘liq. Musiqa ta’lim tarbiyasining konsepsiyasida maktabda musiqa fani boshqa fanlar qatori o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Musiqa ta’limini sifatli bosqichga ko‘tarish uchun maktabda teng xuquqli fan hisoblanadi. Bu esa hozirgi zamon o‘quvchisidan dars mashg‘ulotlariga ijobiy munosabatda bo‘lishi, o‘quvchilar musiqiy faoliyatlarini oshirishni to‘g‘ri tashkil etish va boshqarish faollikni talab etadi. Musiqa dars mashg‘uloti sifatida o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlarni esa har bir o‘qituvchi bilishi kerak. Birinchidan musiqa tarixi nazariyasi ijrochilikka doir turli namunalardan ayrim mashqlari, musiqa savodi mashg‘ulotlari, musiqa tinglash, musiqa ta’limi va adabiyoti, bolalar cholg‘u asbobida chalish, ritmik har akatlar bajarish elementlari, musiqada ijodkorlar faoliyatlaridan iborat darslar kiradi. Ikkinchi musiqa boshqa san’at turlaridan o‘zining ifoda vositalari ya’ni «tili» bilan farq qiladi. Agar badiiy adabiyot so‘z bilan tasviriy san’at bilan, raqs badiiy har akatlar bilan ifodalansa, musiqiy tovushlaridan vujudga kelgan ohang vositasidan foydalaniladi. Uchinchidan musiqa bolalarda faol hissiy ta’sir ko‘rsatadi, ijobiy ko‘rsatmalar, kechinmalar uyg‘otadi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida musiqa madaniyati fani bo‘yicha dasturi bir dars o‘zida ta’limning musiqa tinglash, jamoa bo‘lib kuylash, musiqa savodxonligi bolalar cholg‘u asboblari va ritmik harakatlar bajarish musiqa ijodkorliri kabi bosqichlar bir biri bilan bog‘lanib yaxlit holda amalga oshirilishi nazarda tutilishi kerak. Zamonaviy mashg‘ulotlardan musiqa idroki yetakchi faoliyat sifatida muhim rol o‘ynaydi. Chunki bu bosqichda o‘quvchilar faoliyatida ko‘proq o‘yin xususiyatlari bo‘lib turadi. Shunday qilib ta’lim va tarbiyaning maqsad va vazifalari to‘laligicha 13

amalga oshiriladi. Bu jarayonlarni ilmiy uslub jihatdan yetakchi darajada ta’minlash, milliy musiqa ta’lim mazmunini anglash kabi muhim tadbirlar, shubxasiz musiqa tarbiya samaradorligini oshirishishga imkon beradi.Bu esa musiqani maktab hayotida o‘quvchilar qalbida keng o‘rin egallashi va ularning ma’naviyatlarini shakllantirishga samarali ta’sir ko‘rsatadi. Bolalar dunyosi beg‘ubor olam, eng tinik tuyg‘ular, shirin umidlar qanotli orzular baxtiyor bolalikka, tinch yurt farzandlariga yarashadi. Bolalar qalbi tabiiy ravishda ezgulikka intilib, kattalardan mehr – muruvvat kutib yashaydi. Ularning ongi esa doimo biror yangilikni bilishga bu murakkab olam sirlarini tezrok egallashga harakat qiladi. Odatda bolalar atrofda bo‘layotgan voqea - hodisalarga juda qiziquvchanlik bilan qaraydi va turli bilim va fikrlarni osonlik bilan qabul qilib ulardan chuqur ta’sirlanadi. YA’ni inson bolalik chog‘idanoq kamolotga intilib yashaydi. Komil insonni yaratish ma’naviy sog‘lom avlodni tarbiyalash azal - azaldan xalqimizning eng ezgu orzusi bo‘lib kelgan. Buyuk ajdodlarimiz Abu Ali Ibn Sino, Abu Nasr Farobiy va Alisher Navoiy kabi alloma mutafakkirlarimiz ijodida ham barkamol inson haqidagi yuksak g‘oyalar o‘z ifodasini topgan. O‘zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardan boshlab, davlatimiz rahbari va xukumatimiz tomonidan yosh avlod tarbiyasiga juda katta e’tibor berib kelinmoqda va bu yo‘nalishda bir qancha qarorlar qabul qilinib, turli tadbirlar amalga oshirilyapti. Biz kelajagi buyuk davlat yaratish uchun kurashar ekanmiz avvalo, ana shu kelajakda yashaydigan va biz boshlagan ishni yanada rivojlantirib takomillashtirishi zarur bo‘lgan farzandlarimiz tarbiyasiga katta e’tibor qaratishimiz lozim. Hozirgi davrda jahonda yuz berayotgan voqealar va siyosiy - ijtimoiy vaziyatdan kelib chiqqan holda xukumatimiz rahbariyati avvalo pedagoglar va madaniy - ma’rifiy soha mutaxassislari oldiga yangi - yangi, zamonaviy vazifalarni quyadi. Yoshlarga hozirgi siyosiy vaziyatni tushuntirish, ularning yosh ongini zaharlashga urinayotgan turli ma’naviy- mafkuraviy hurujlardan ularni o‘z vaqtida ogoh etib, himoya qilish eng dolzarb vazifalarimizdan biri bo‘lib turibdi. Bu ishni birov ataylab 14

tarqatayotgan o‘ta xatarli yuqumli kasallikning oldini olish uchun qilinayotgan shifokorlarning emlashiga o‘xshatish mumkin. Afsuski o‘ta xafli bu «Yuqumli kasallik», har xil zararli g‘oya va mafkuralar ko‘rinishida turli yullar bilan yurtimizga kirib kelib, eng avval ko‘ngli ochik, ishonuvchan, soddadil yoshlarimiz, farzandlarimiz ongi va qalbini zahar layapti. Biroq, toki dunyoda taraqqiyotga, ma’naviyatga, adolatga intilish bor ekan jamiyatda ilg‘or bunyodkorlik g‘oyalari tug‘ulaveradi. Bugungi kunda biz shunday g‘oya xalqni farovon turmush, yorkin kelajak, buyuk boshlovchi milliy istiqlol mafkurasi g‘oyalarini mavjud va bu g‘oyalar yanada takomillashib xalqimizni buyuk kelajak sari boshlab boradi. Bizning fikrimizga maktab o‘quvchilari ongiga milliy istiqlol mafkurasi g‘oyalarini singdirishda boshqa fanlar bilan bir qatorda musiqa madaniyati fanining imkoniyatlari ham juda kengdir. Bu vazifani talab darajasida amalga oshirish albatta ushbu fandan dars beradigan o‘qituvchining siyosiy ongi va bilimiga hamda uning psixologik mahoratiga bog‘liq. Demak hozirgi davr musiqa madaniyati fani o‘qituvchisi nafaqat professional ijrochi yetuk nazariyotchi bo‘lishi balki siyosiy va pedagogik jixatdan ham ilg‘or mutaxassis bo‘lishi talab etiladi. Ma’lumki musiqa va qo‘shiq, musiqiy oxanglar kishilar ongiga, kayfiyatiga va tarbiyasiga juda kuchli ta’sir etadi. Ma’lum bir kuy yoki qo‘shiqlar kishilarga turli kayfiyatlar va tushunchalar hosil qilib, hatto ularning dunyoqarashlarining shakllanishida ham muhim ahamiyat kasb etishi mumkin. Buni bilgan ajdodlarimiz ham qadim – qadimdan yoshlar tarbiyasiga musiqaning imkoniyatlaridan keng foydalanib kelishgan. Xalqimizning o‘ziga xos turmush tarzi, tafakkuri va dunyoqarashi, hayotga va voqelikka munosabatini ifodalovchi xalq og‘zaki musiqiy ijodi namunalari, «Alpomish» dostoni va «Shashmaqom» kabi san’at durdonalari milliy madaniyatimiz va ma’naviyatimizning shakllanishiga salmoqli hissa qo‘shib kelyapti. Shu o‘rinda biz milliy madaniyat deganda faqat kishilarning tashqi ko‘rinishi va yurish - turishini emas, balki ularning haqiatgo‘y ichki madaniyatini, qalb go‘zalligini nazarda tutayapmiz, ya’ni musiqa kishilarning avvalo qalbiga 15

ta’sir qilib, uni poklashga xizmat qiladi. Bu xalqimizning milliy odatlarida, ota- onaga, o‘zidan kattalarga hurmat, o‘zaro samimiyat va mehribonlik kamtarlik, bag‘rikenglik, muxtojlarga shavqat kabi ezgu ishlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi .Yuksak milliy madaniyat va ma’naviyatni rivojlantirish hamda turmush farovonligini ta’minlash uchun birinchi navbatda yurtimizda kafolatlangan tinchlik, siyosiy iqtisodiy barqarorlik mavjud bo‘lishi bunga erishishning eng asosiy yo‘llaridan biri xalqni, avvalo yosh avlodni milliy istiqlol mafkurasi g‘oyalari bilan qurollantirishdir, chunki, jahonni mafkuraviy jihatdan bo‘lib olish uchun tinimsiz kurash olib borilayotgan vaziyatda faqat kuchli milliy mafkurasini jamiyatni turli xavf - xatardan muxofaza qila oladi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida o‘quvchi - talabalar ongida milliy g‘oya va milliy istiqlol mafkurasi tushunchalarini shakllantirish ishlari, xususan, o‘rta ta’lim maktablarida ham keng qo‘yilgan. Jumladan, haftada bir marta bo‘ladigan milliy ma’naviyat darslari tashkil etilgani, har kuni birinchi darslarning O‘zbekiston Respublikasi Davlat Madxiyasini kuylash bilan boshlanishi, turli mavzudagi tarbiyaviy soatlar, maktab ma’muriyati va o‘qituvchilari tomonidan uyushtirilayotgan turli tadbir va anjumanlar, uchrashuv suhbatlar bunga misol bo‘la oladi. Navoiy shaxridagi o‘rta umumta’lim maktablarida ham bu sohada ko‘plab ibratli ishlar amalga oshirilyapti. Jumladan, turli ilmiy- amaliy semenarlarda tajribali murabbiy - o‘qituvchilar bolalarning yoshiga mos ravishda ularning ongiga milliy istiqlol mafkurasi g‘oyalarini singdirishning differensial pedagogik - psixologik dasturini yaratish bo‘yicha o‘z mulohazalarini bildiruvchi ma’ruzalar bilan chiqishmoqda. Bu o‘z navbatida pedagog kadrlarning mafkura borasidagi bilimlarini chuqurlashtirish ishlariga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatyapti O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» gi qonuni «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablari asosida ta’lim tizimida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar umumiy o‘rta ta’lim maktablaridagi barcha o‘quv fanlari qatorida musiqa madaniyati fanining o‘qitilishi bo‘yicha ham mutaxassislar oldiga yangi - yangi zamonaviy dolzarb vazifalarni qo‘ymoqda, musiqa 16

madaniyati fani birinchi navbatda o‘quvchilarning ma’naviy ahloqiy madaniyatini shakllantirishga ularda milliy g‘urur va vatanparvarlik nafosat va badiiy didni o‘stirishga xizmat qilib, pirovardida ularni haqiqatgo‘y komil inson qilib tarbiyalashga o‘z hissasini qo‘shadi. Shunday ekan yuqorida aytib o‘tilgan vazifalardan kelib chiqqan holda shuni aytish mumkinki musiqa madaniyati fani bugungi kunda o‘quvchilarga musiqiy bilim berish qo‘shiq kuylashni o‘rgatish va ularni estetik jihatdan tarbiyalash bilan chegaralanib qolmasligi kerak. Hozirgi kunda barcha fan o‘qituvchilari pedagog - tarbiyachi kadrlar oldida dolzarb bo‘lib turgan eng muhim vazifa yoshlar ongiga milliy istiqlol mafkurasi g‘oyalarini singdirishda musiqa madaniyati fanining ham imkoniyatlari juda boy va rang– barangdir. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan ishlab chikilgan «O‘rta ta’limning davlat ta’lim standartlariga muvofiq musiqa madaniyati fani to‘rtta tarkibiy qismdan iborat». 1. Musiqa tinglash 2. Jamoa bo‘lib kuylash 3. Musiqa savodi 4. Musiqa ijodkorligi Albatta har bir darsda bu tarkibiy qismlar bir biri bilan bog‘langan ravishda o‘tiladi va ular har darsda turli variantlarda o‘rin almashib kelishi mumkin. Darsning maqsadi esa o‘z navbatida beshta yo‘nalishni o‘z ichiga oladi. 1.Tarbiyaviy maqsad 2.Ilmiy maqsad 3.Bilimlarni rivojlantiruvchi maqsad 4.Kasbga yo‘naltiruvchi maqsad 5.Milliy mafkura g‘oyalarini singdirish maqsadi. Bu maqsadlar ham albatta bir – biri bilan bog‘langan holda amalga oshiriladi. Dars mavzusi maqsadlardan kelib chiqqan holda o‘qituvchi har bir jarayonida o‘quvchilar ongiga milliy istiqlol mafkurasi g‘oyalarini 17

muntazam ravishda singdirib borishi lozim. Lozim buni amalga oshirish uchun o‘qituvchi o‘zining keng dunyo qarashi pedagogik –psixologik bilimi notiqlik qobiliyati va kasbiy mahoratidan unumli foydalangan holda har bir darsga ijodiy yondoshish zarur bo‘ladi. Bu esa o‘qituvchidan hozirgi davrda dunyoda sodir bo‘layotgan voqealar, ichki va tashqi siyosat siyosiy ijtimoiy vaziyatni tinmay o‘rganib, tahlil qilib, turishni va bu bilimlarni darsda o‘quvchilarni yoshiga mos ravishda tushuntira olishi talab qilinadi. Hozirgi kunda ko‘plab bastakorlarimiz va shoirlarimiz tomonidan zamon bilan ham nafas bo‘lgan vatanparvarlik ruhidagi muhim tarbiyaviy estetik ahamiyatga ega bo‘lgan qo‘shiqlar yaratilyapti va bu jarayon hukumatimiz tomonidan munosib rag‘batlantirilayapti. Musiqa madaniyati fanining boshqa aniq fanlardan farqli tomoni shundaki u doimo zamon bilan hatto faollar an’anaviy bayram va milliy qadriyatlarimiz bilan hamohang holda olib borishni o‘qituvchidan o‘zluksiz ijodiy faoliyatni talab etadi. O‘qituvchi har bir darsda o‘quvchilarga «Endi esa milliy istiqlol mafkurasi haqatda gaplashamiz» - deb 5-6 minut ma’ro‘za o‘qishi kerak emas, aksincha u har bir dars mavzusidan albatta ijodiy foydalanib, dars mavzusining mazmunidan kelib chiqqan holda asta sekinlik bilan milliy istiqlol gaplarini o‘quvchilarga singdirib borishi maqsadga muvofiq deb uylaymiz. Aks holda doim bir xilda takrorlanadigan gaplar o‘quvchilarni zeriktirib quyishi va bu butunlay kutilmagan natijani berishi mumkin. Ma’lumki milliy istiqlol mafkurasi o‘z mohiyati mazmuniga ko‘ra barcha sohaga tegishli siyosiy ijtimoiy, iqtisodiy ma’naviy – ma’rifiy, tarbiyaviy milliy va boshqa g‘oyalarni o‘z ichiga qamrab oladi. Bu borada o‘qituvchi uchun dars jarayonida ijodiy faoliyatlar uchun keng imkoniyatlar mavjud. Mutaxassislar aytadigan bo‘lsa yurtboshimiz I. A. Karimov aytadi milliy istiqlol g‘oyasi bugungi kunda tez sur’atlar bilan o‘zgarayotgan tashqi dunyoda o‘zligimizni qanday buyuk ajdodlar merosiga, necha ming yillik tarix betakror madaniyat va qadriyatlarga ega ekanligimizni his etib, yashashga bu boyligimizni asrab avaylab demokratik qadriyatlar butun 18

jahon taraqqiyoti bilan oziqlantirib yangi o‘sib, kelayotgan avlodga yetkazishga xizmat qilmog‘i zarur. Shunday ekan biz pedagoglar bilan bugungi kunda har qancha ishlasa arziydigan keng ijodiy faoliyat maydoni ya’ni barcha fuqarolar qatorida vatanimizning buyuk kelajagi uchun faxr bilan mehnat qilishi imkoniyati borligidan minnatdormiz. I.2. Musiqa o`qituvchisiga qo`yilgan pedagogik talablari. Prezident imiz I.A.Karimov o‘zining “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” asarida insonda yuksak ma’naviyatning shakllanishi maktabgacha yoshda-oila va umumta’lim maktabalari amalga oshirish va bunda musiqa san’ati katta ahamiyat kasb etishini alohida ta’kidlab ko‘rsatgan. Chunki, musiqa bolalarning ruhiyatiga va hissiyotiga kuchli ta’sir ko‘rsatish vositasida ularni quvontiradi, yaxshilikka va go‘zalikka yetaklaydi, nafosat olamiga olib kiradi. Shunday ekan, musiqa madaniyat darslarida bolalar qiziqishining yanada kuchayib borishi musiqa rahbari oldiga katta vazifalarni qo‘yadi. Negaki, musiqa o‘qituvchilari tomonidan tashkil etilgan musiqiy mashg‘ulotlar bolalarni barkamol inson bo‘lib yetishishlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘z navbatida musiqa o‘qituvchilari bolalarni sevishi, o‘z kasbiga oid fanlardan puxta bilimga ega bo‘lishi, yuksak madaniyatli, keng dunyoqarashga ega inson bo‘lmog‘i lozim. Uning musiqa mashg‘ulotlariga ijodiy yondoshib zamon bilan hamnafas qadam tashlashi zamonaviy texnika vositalardan, pedagogik va axborot texnologiyalaridan samarali foydalana olishi muhim ahamiyatga ega. Zero har bir bolalada musiqa madaniyatini shakllantirish va rivojlantirishda musiqa mashg‘ulotlarining imkoniyati kengroq bo‘ladi. Pedagogik va axborot texnologiyalari yordamida umumta’lim maktablarida musiqa madaniyati darslarini tashkil etish orqali bolalarning badiiy idroki rivojlanadi. Musiqa o‘qituvchi pedagogik va axborot texnologiyalardan foydalanib o‘tishi orqali qo‘yidagi vazifalar amalga oshirishi mumkin: 19

-bolalarda musiqa asari nomi, bastakori, shoirlari haqidagi ma’lumotlarni asar mazmunini tinglash va ko‘rish orqali ochib berish; -bolalarda asarlarni aqliy va emotsional idrok qilish qobiliyatini rivojlantirish; -bolalarni yosh xususiyatlariga mos musiqa namunalari bilan tanishtirish; -kuylagan asar janrini taqqoslash orqali aniqlash hamda asar xarakteriga mos musiqiy ritmik xarakatlar bajarish, rasmlar chizish, hikoyalar tuzish; - bolalarda musiqa asarlarida tasvirlangan badiiylikni his qilish qobilyatini rivojlantirish; -qo‘shiqlar matnini yod olishni osonlashtirish hamda badiiy yuksakligi va so‘zlarining bolalar lug‘at boyligiga mosligini o‘rganish; -bolalarda o‘zbek milliy cholg‘ulariga bo‘lgan qiziqishni o‘stirish; - bolalarda raqs san’atiga bo‘lgan qiziqishini o‘stirish; - bolalarda musiqa ohangini his qilish qobiliyatini shakllantirish; - bolalarda kuylash va tinglash qobilyatini rivojlantirish; - bolalarda musiqani idrok etish madaniyatini tarbiyalash; Shuni alohida ta’kidlash lozimki, musiqa darslarida axborot texnologiyalardan foydalanish, dastalab uning loyihalarini ishlab chiqish va ilmiy tajribada sinovdan o‘tkazish ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqishni taqozo etadi. Darslarni olib borishning mavdjud usullarini pedagogika texnologiyalar asosida tashkil etishda mashg‘ulotlarni olib borishga kirishgandayoq pedagogik jarayoning natijasini kafolatlaydigan qilib loyihalash va amalga oshirish yo‘li bilangina bajarish mumkin. Musiqa madaniyati darslarida pedagogik texnologiyalar usulini qo‘llashning o‘ziga xos xususiyati shundaki, bunday mashg‘ulotning rejalashtirilgan ta’limiy maqsadiga erishish kafolatlanadi. Umumta’lim maktabalarida har bir musiqa darsining o‘ziga xos murakkab texnologiyasi bor. Buning uchun musiqa o‘qituvchi har bir darsni undagi faoliyat turlarini yaxlit holda ko‘ra olish kerak. Uni tasavvur eta olish uchun o‘tilajak mashg‘ulotni oldindan loyihalashtirish zarur. Bunda mashg‘ulot rahbariga bo‘lajak mashg‘ulotning texnologik xaritasini tuzish katta yordam beradi. Darsning 20

texnologik xaritasi har bir mashg‘ulotning xususiyati mashg‘ulot rahbari va bolalarning qobiliyati, qiziqishi, imkoniyati va ehtiyojlaridan kelib chiqib tuziladi. Buning uchun mashg‘ulot rahbari pedagogika, psixologiya, musiqa tarbiyasi metodikasi, pedagogik va axborot texnologiyalardan yaxshi xabardor bo‘lishi hamda ko‘plab metod va interaktiv usullarni yaxshi bilishi kerak. Har bir musiqa darsning qiziqarli rang-barang, noan’anaviy bo‘lishiga avvaldan puxta uylab tuzilgan darsning loyihalashtirilgan texnologik xaritasiga tayanib erishiladi. Musiqa o‘qituvchisi darsning texnologik xaritasini tuzishda qo‘yidagilarga amal qilish kerak: O‘qituvchining rahbarining qanday shaklda texnologik xarita tuzishi uning tajribasiga, mashg‘ulotda ta’lim-tarbiyaviy maqsadlarni to‘g‘ri belgilay olishiga, har bir darsga ijodiy yondoshishiga ham bog‘liq. Bolalarni musiqiy o‘quvini ijodiy rivojlantirishda ayniqsaqo‘shiq kuylash ishlarining ahamiyati katta. 21 Darsning mazmuni Darsdan kutilayotgan natijalarDarsning maqsadi va vazifalari Darsni amalga oshirish texnologiyasiDarslar yuzasidan kelgusi rejalar

Bunda, o‘quvchilarni kuylashga qiziqtira olish ko‘p jihatdan o‘rganadigan harbir mashq yoki qo‘shiqni, o‘qituvchi tomonidan chiroyli qilib kuylab berishga bog‘liq. Chunki, yosh, bolalar bilan olib boriladigan vokal-xor ishini ko‘pgincha o‘qituvchi ovoziga taqlid qilib kuylashga asoslanadi. Shuning uchun o‘qituvchi yoqimli ovozi ustida muntazam ish olib borishni kerak. Vokal-xor ishlarini amalga oshirishda o‘qituvchi ovoz-sozlash, qo‘shiq o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarning primar tovushlarini kuylash uchun qo‘lay (sol-lya) ishchi diapozoni (misi), ovoz diapozonini (re-si) aniq bilishi lozim. Musiqa madaniyati darslarida qo‘shiq o‘zgatish bir necha bosqich jarayonida amalga oshiriladi: 1.Bolalar diqqatini qo‘shiqqa jalb qilish. 2. Qo‘shiq haqida o‘qituvchining kirish so‘zi (qo‘shiq mualliflari, ayrim tarixiy xususiyatlari, hayotiy ahamiyati, xarakteri, qo‘shiq ijrosi.) 3. Qo‘shiqni taxlil qilishni (musiqa ifoda vositalari, ladi, xarakteri mazmunini uhbat yo‘li bilan belgash.) 4. Qo‘shiqni musiqiy jumlalarga bo‘lib o‘rgatish (to‘g‘ri nafas olib, jumlani oxirigacha tejab yetkazish, ijrochilik sifatlari ustida ishlash.) 5. Qo‘shiqni badiiy ijrosiga erishish (qo‘shiq haqidagi bolalar taasurotlari yuzasidanqisqa suhbat o‘tkazig ya’ni umulashtirish). Yuqoridagi bayon, etilgan qo‘shiq o‘rgatish bosqichlarini, qo‘shiq mazmuni, mavzusiga qarab, istagan bosqqichdan boshlash mumkin. Asosiy maqsad o‘quvchilarni, qo‘shiqqa ko‘proq qiziqtira olish ularda mustaqil fikrlash qobilyatini rivojlantirish. O‘quvchilarga qo‘shiq o‘rgatish metodalari esa qo‘yidagilardan iborat. “Oldinga o‘tib ketish va orqaga qaytish” metodi. Qo‘shiqni oldingi darslarda bolalarga eshittirib o‘rganishga tayyorlab boriladi, so‘ngra ma’lum vaqt o‘tkazib qo‘shiq o‘rgatiladi. Bu vaqt-vaqt bilan qo‘llanib boriladi. Og‘zaki metodalar. Hikoya, suhbat orqali o‘quvchilarni qo‘shiq kuylashga qiziqtirish. Ko‘rgazmali metod. 22

Qo‘shiqni ifodali qilib ijro etish rasmlar, grafik chiziqlar, plakatlar, texnika vositalaridan foydalanish. Amaliy metod. Vokal xor malakalarini shakllantirish, musiqa ifoda vositalaridan ongli ravishda, taxlil qilish uchun qo‘llaniladi. O‘yin metodi. Qo‘shiqni o‘quvchilar xotirasida uzoq saqlanib qolish, rimni xis etish uchun, qadam tashlash, chapak chalish turli raqs xarakatlari, o‘yinlar bajarilib, olingan bilim va malaklar mustahkamlanadi. O‘zbekistondagi pedagog, olimlar ham o‘z tadqiqotlari davomilda zamonaviy dars muammolariga e’tiborlarini qaratib, “zamonaviy dars, eng avvolo, o‘quvchi shaxsining ta’lim olishehtiyojlarni mustaqil tarzda qondirishga o‘rgatuvchi usullar majmui” deb ko‘rsatishadi.(O. Mo‘minov). Mazkur fikrlar darsdagi asosiy e’tiborini o‘qituvchi faoliyatidan o‘quvchilar faoliyatiga (ularning ta’lim olish jarayoniga) ko‘chirish lozimligini ko‘rsatib turibdi.o‘quvchi darsda o‘zi “so‘rab” o‘zi “gapirib beruvchi” bulib qolmasligi kerak, balki o‘quvchilarga yangi bilimlarni o‘zlashtirishda yaqindan turib ko‘maklashuvi lozim. O‘qituvchi bilim olish yo‘lini o‘quvchiga ko‘rsatibgina qolmasdan, balki unga erishishda o‘quvchiga hamkor bo‘lishizarur. Zamonaviy darsga qo‘yiladigan talabalarni shartli ravishda 4 ga ajratish mumkin: — Tarbiyaviy talablar. — Psixologiya talablar. — Gigiyenik talablar. — Didaktik talablar. Bu talablar o‘zaro bog‘liqdir. Biz bu guruhlarga qisqa ta’rif berib o‘tish lozim deb hisoblaymiz. Darsga qo‘yiladigan tarbiyaviy talablar. Musiqa san’ati madaniy hayotimizda keng o‘rin tutgan inson shaxsiyatining rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadigan san’atdir. Inson musiqa bilan ona allasi orqali tanishib umrbod musiqadan 23

zavq olib madad topadi. Musiqa tarbiyasi nafosat tarbiyasining asosiy qiralaridan biri bo‘lib atrofdagi go‘zal narsalarni to‘g‘ri idrok etishda qadirlashga o‘rgatadi, inson yuksak did bilan qurolantiradi va ma’naviy dunyoqarashini shakllantiradi.Musiqani idrok etish psixologik jarayon bo‘lib undan ma’naviy oziqa olish uchun inson go‘zallikni his eta oladigan sof qalb egasi, o‘z kasbiga Vataniga mehr qo‘ygan yuksak madaniyatli shaxs bo‘lmog‘i kerak. . Darsga qo‘yiladigan psixolgik talablar. O‘quvchilarning (shaxsiy-ruhiy) individual-psixologik xususiyatlarini bilgan holda ularga xotira, ongli idrok etishni, mustahkam irodani, tasavvur qila olishni,mavhum hodisalarni fikrlay olishni, davlat ta’lim standartlari qo‘ygantalabalarni uni yoshiga mosligini hisobga olishdan iboratdir. Ma’lumki, bugungi kun ta’limi oldida qo‘yilgan zamonaviy talablardan yana biri musiqa o‘qituvchilarining kasbiy mahorat, psixologik bimdonligi savodxonligini va madaniyati o‘zliksiz oshirib borishdan iboratdir. Musiqa madaniyati darslarida o‘quvchilarning musiqiy faoliyatlarini tashkil etishda ya’ni jamoa bo‘lib kuylashi, musiqa tinglashi, bolalar cholg‘u asboblarida jo‘r bo‘lishi va musiqiy ritmik xarakatlar bajarishida asosan yoshiga xos xususiyatlarini hisobga olish, rag‘barlantirishning o‘ziga xos psixologik mexanizimidan foydalanish, idrok etish qobilyati, eshitish xotirasini mashq qildirish, fikrlash va ijodiy yondovushini yo‘naltirish o‘qituvchining darsni psixologik talablarga asosan tashkil etishiga ko‘p jihatdan bog‘lidir. O‘qituvchining musiqa psixologiyasining o‘ziga xos xususiyatlariya va qonuniyatlarini yaxshi bilmasligi yoki e’tibor bermasligi uning o‘quv tarbiyaviy jarayonini to‘g‘ri tashkil etishida, ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan shaxsni shakllantirishda ijobiy natijalar bermaydi. Musiqa madaniyati darslariga psixologik nuqtai nazar bilan qaraganda, darsning asosiy vazifasi va qator maqsadlarini samarali amalga oshirish musiqa o‘qituvchisidan jismoniy, ijodiy mehnat, astoydil kuch-quvvat, his-tuyg‘u va irodaviy zo‘r berishni talab etadi. Amalyot shuni ko‘rsatadiki, barcha musiqa 24

o‘qituvchilari ham maktabda o‘quv-tarbiyaviy ishlarni, darslarning maqsad va vazifalarini bir xilda tushunmaydilar. Aslida o‘qituvchi o‘z diqqatini o‘quvchi shaxsining qabul qilish xususiyatlariga, diqqati faolligiga, darsning didaktik tomoniga, o‘quvchining ma’lumotlilik darajasiga qoniqish doirasiga, musiqa o‘qitishning usullarini va optimal metodlarini tanlashga va boshqalarga jalb qilmog‘i muhimdir. Musiqa madaniyati darslarida o‘qituvchi o‘quvchilarning musiqiy madaniyatini shakllantirishda musiqa o‘qitishning asosiy tamoyillarini shakllantirishga, o‘quv materialini o‘rgatishda tizimli ravishda yondoshib har bir o‘quvchining xotirasi, fikrlashi, tasavvur qilishi, his qilishi va boshqa psixologik jarayonlari va xususiyatlarini rivojlantirishga xarakat qilmog‘i lozim. Yangi mavzuni o‘zrgatish va mustahkamlashda faqat qaytadan takrorlash emas, balki ijodiy fikr almashish psixologik yo‘naltirilgan bo‘lmog‘i lozim. Yangi bilim berishning asosiy qismi esa o‘quvchilarga tayyor ko‘rinishda emas mustaqil ijodiy izlanishlari jarayonida o‘zlashtirilishi zarur. Bizning ko‘zatishimizga ko‘ra, qarashimizcha o‘quvchilarning musiqiy madaniyatini shakllantirishda, faoliyatini ko‘chayishi o‘qishga ijodiy munosabatini shakllanishi, o‘quvchilarning o‘z-o‘zini boshqarish qobilyatini o‘sishi o‘qituvchining o‘z muhitini yaxshi bilib ish ko‘rishi hal qiluvchi rol uynaydi. Shuning uchun o‘qituvchi oldida turgan asosiy psixologik vazifalar o‘quvchilarga tabiiy ravishda o‘qishga ehtiyoj hosil qilish, ongli ravishda faol harakatni rivojlantirish, aqliy ehtiyojlarni shakllantirish, o‘z-o‘zini nazorat qilish, o‘z-o‘zini tahlil qilish va o‘z-o‘zini baholashni to‘g‘ri tashkil etishdan iboratdir. O‘qituvchining yuqori darajadagi psixologik savodi va madaniyati o‘quv tarbiyaviy ishlar jarayonida barcha turdagi psixolgik vazifalarni samarali amalga oshirishga yordam beradi. Shuning uchun o‘quvchilar musiqiy madaniyatini shakllantirish barcha musiqiy faoliyatlar jarayonida o‘quvchilarni diqqatini to‘plash, ularning ham aqliy ham hissiy idrok etishini tashkil etish, xotirasini ijodiy taffakurini rivojlantirish, ularning aqliy, irodaviy va boshqa xususiyatlarini 25

shaklalantirish kabi psixologik jarayonlardan samarali foydalanishga bevosita bog‘liqdir. O‘quvchi yoshlarning musiqiy madaniyatini shakllantirishda ko‘zlangan maqsadga erishish uchun ularning ijodiy faolligini oshirish, bilim o‘rganishi, o‘zlashtirishi, intilib-izlanishi va oqibatda musiqiy didi hamda musiqiy ehtiyojini ham o‘stirib tarbiyalab borishida o‘qituvchining psixologik savodi va madaniyati muhim ahamiyat kasb etadi. Mamlakatimizga barkamol avlodni tarbiyalashning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan nafosat tarbiyasini amalga oshirishda davlat va jamiyat tomonidan qo‘yilgan katta ma’sulyatni bajarish musiqa o‘qituvchisidan o‘quvchilarning psixologik xususiyatlarnii yaxshi bilishni talab etadi. Shu boiz o‘quvchilarda inson manaviyatining tarkbiy qismi bo‘lgan musiqa madaniyatini shakllantirish musiqa tarbiyasining bosh maqsadi hisoblanadi. Bu maqsadni amalga oshirish musiqa o‘qituvchisining kasbiy mahorati va ahloqiy qiyofasiga hamda o‘quvchilarning psixologik xususiyatlarini bilish darajasiga bevosita bog‘liqdir. Musiqa madaniyati fani o‘qituvchisi har bir sinf o‘quvchilarining yosh psixologik xususiyatlarini shuningdek sinfdagi har bir o‘quvchining o‘ziga xos psixologik xususiyatlarini barcha musiqiy faoliyatlarini bajarish jarayonida tahlil qilishi va umumlashtirish asosida belgilashi lozim. Ma’lumki umumta’lim maktablarining 1-7 sinflarida musiqa madaniyati darslari o‘tiladi. O‘quvchilarning darslarga faol qiziqtirish musiqiy qobilyatlarni rivojlantirish musiqani idrok etish va musiqa savodiga o‘rgatib borish asosiy vazifa hisoblanadi. Musiqa o‘qituvchisi bu vazifani amalga oshirishda har bir sinf o‘quvchilarning psixologik xususiyatlari haqida bilimga ega bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. 1-sinf o‘quvchilarining ma’lum darajada xotirasi yaxshi rivojlanmagan, diqqat e’tiborini noturg‘un bo‘ladi. O‘qituvchi o‘quvchilarning hayotiy tajribalari, tasavvurlariga asoslanib musiqa zamirida ma’lum his-tuyg‘u, fikr aks etishi haqida tushuntirishi lozim. 2-sinf o‘quvchilarining ham diqqati turg‘unligi yaxshi 26

shakllanmagan bo‘ladi. Musiqa idroki yaxshi rivojlantirishda esa o‘yin metodidan foydalanish ijobiy natijalar beradi. 3-sinf o‘quvchilarining diqqat e’tibori turg‘un, xotirasi rivojlanganligi sababli davrs ijodiy yondoshish har bir musiqiy faoliyatni mavzuga bog‘lab tushuntirish muhimdir. 5-sinfda esa o‘quvchilar psixologik jihatdan ancha o‘zgargan diqqat e’tibori ancha turg‘unlashgan idrok etgan asarlari haqida fikr yuritadigan bo‘ladi. 6-sinfga kelib o‘quvchilarda o‘spirinlik davri boshlanadi. 7-sinfda esa o‘spirinlik davri ko‘chayadi. Bu davrlarda o‘quvchi organizimiga faol fiziologik o‘zgarishlar paydo bo‘ladi, ya’ni mu’tatsiya davri boshlanadi. Dars davomida o‘quvchilarning diqqat e’tibori tarqaladi shuning uchun ular bilan jiddiy munosabatda bo‘lish, do‘stona suhbatlashish har bir o‘quvchi faoliyatidagi psixologik jarayonlarni o‘rganishni talab etadi. Chunki bu yoshda o‘quvchilar kattalar munosabatiga jiddiy e’tibor beradi va ular bilan munosabatda bo‘lishni istaydilar. Ularning intizomida o‘zgarishlar bo‘ladi, istagi va qobilyatlari o‘rtasida tafavvutlar sodir bo‘lib turadi. Ularning mustaqil fikr yuritish va ijodiy xususiyatlardan foydalanib musiqa san’atiga doir vazifalarni topshirish mumkin. Bularning hammasi musiqa o‘quvchilardan yuqori darajada psixologik bilimni talab etadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki o‘quvchilarning musiqiy madaniyatini tarkib toptirish bolalarning psixologik xususityalarini o‘rganish asosida musiqani idrok etishi, undan ma’naviy oziqa olishi bolalar yosh xususyatlariga mos holda ahloqiy tarbiyaviy maqsadda tizimli ravishda tashkil qilinsa amalyotda samarali natijalar beradi. Tarbiyaviy talablar o‘quvchilarning mustaqil fikr yuritishini, eng yaxshi axloqiy sifatlarni, olgan bilimini hayot bilan bog‘lay olishini, vatanni, uning tarixi, madaniyati, urf-odatlarini, engasosiysi, insonni hurmat qilishni, ilmiy dunyoqarashni estetik didni, kasb-hunarga qiziqishini, iqtisodiy,huquqiy, ekologik madaniyatni shakllantirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yishi kerak. Darsga qo‘yiladigan gigenik talablar. Sinfdagi havo harorati, yorug‘lik miqdori, uning tozaligi estetik did bilan jihozlanishi, o‘quvchilarga beriladigan topshiriqlarning ular yoshiga mosligini hisobga olish kabalarga rioya qilish shart. 27

Zamonaviy darsga qo‘yiladigan didakti k talablar.  Darsning ta’limiy-tarbiyaviy maqsadini aniq belgilash.  Dars mavzusini qiziqarli, ilmiy faktlar bilan boyitish.  Dars mavzusining mohiyatini o‘quvchilarning o‘zimustaqil fikrlab, o‘zlashtiriga erishish.  Darsda barcha o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlash.  O‘quv materialini o‘quvchilar tomonidan sodda tarzda qabul qilishga, hayot bilan chambarchas bog‘lashiga erishish.  Mavzu mazmuniga mos ta’lim metodlarini tanlash. Bu metodlar asosan, qisman izlanish darajasida bo‘lishi zarur.  Mavzu mazmuniga mos ta’lim vositalarini tanlash va ulardan iko‘proq o‘quvchilarning foydalanishiga (o‘rgatib borish) erishish.  O‘quchilarning bilim manbalari bilan mustaqil ishlashga o‘rgatib borish.  O‘quvchilarni dars mazmuniga mos ravishda milliy istiqlol mafkurasi, o‘z tarixi, tili, urf-odatlari hamda boy madaniyatimz bilan faxrlanishga o‘rgatish.  Dars mavzusini boshqa o‘quv fanlari bilan bog‘liqligini ta’minlash. O‘quvchilarda yaxlit ilmiy dunyoqarashni shakllantirish.  Dars mavzusini o‘lkashunoslik tamoyiliga asoslanib o‘rganish.  O‘quvchilarda dars mavzusiga mos ravishda iqtisodiy, xuquqiy, ekologik madaniyatni shakllantirish.  Darsda Davlat ta’lim standartlariga qo‘yilgan talabalarni to‘liq bajarishiga erishish.  O‘quvchilar o‘zlashtirilgan bilim sifatini xolisona baholanishiga erishish. O`zbekiston umuta`lim maktablarida musiqa ta`lim tarbiyasini asosiy maqsadi yoki avvaldan milliy musiqa merosimizga vorislik qila oladigan xamda umumbashariy musiqiy qadriyatlarni idrok eta oladigan madaniyatli inson darajasida voyaga yetkazishdan iborat . Jamiyatimizni yangilashning turli samarali yo`llarini izlash davom etmoqda jamiyatimizning moddiy o`zgarishlar , dunyoqarashlar almashinuvi ta`lim tizimini islox qilish davrida mustaqil ish yurita oladigan yangi tinglash o`qituvchini tarbiyalash jarayoni , ta`limning erkinligi va 28

uning individual ijodiy xarakatdan pedagogik mehnat bozorining yuzaga kelishi ta`lim mazmuniga o`qituv va o`quvchi tafakkurida chuqur o`zgarishlar qilishni taqazo etadi. DTS va o`quv dasturi talabi asosida ta`lim mazmunini amalgam oshirishda musiqa o`qituvchilarini qo`yilgan pedagogik talablarni quyidagicha belgilanadi. 1. Musiqa o`qituvchisining estetik madanyati 2.DTS va o`quv dasturi asosida bilim ko`nikma va malakalarni egallash. 3. Musiqa o`quvchisining axloqiy fazilatlari . Musiqa o`qituvchisi o`quvchilar malakaviy dunyosini shakillantirishi , ularning musiqiy badiy va estetik madaniyati binosini barpo etishiga chaqirilgan. Musiqa o`qituvchisi o`z kasbiga va bolalarga mexr qo`ygan madaniyatli shaxs bo`lmog`I lozim. U pedagogika psixologiya , metodika , etika nazariyasi , milliy musiqaning qonuniyatlarini madaniy merosimizni qadriyatlarimizni xar tamonlama o`rganib musiqa nazariyasini amaliy soxalaridan chuqur bilimga ega bo`lmig`i lozim. Yangi dastur mazmunida dars o`tilish uchun o`qitish oldoga qo`ygan barcha maqsad va vazifalarni amalgam oshirishga tinimsiz mexnat qilmog`i lozim. Musiqa maktab paytida musiqa o`qituvchisining faoliyati nihoyatda beqiyos . 29

II BOB. Musiqiy ta`limda dars turlari va pedagogik texnologiyalardan foydalanish yo`llari II.1 . Musiqa dars turlarida pedagogi k texnologiyalardan foydalanish Musiqiy-nazariy bilimlarni o‘zlashtirish shakllari XX asrning 1970-yillarda sobiq ittifoq, jumladan O‘zbekiston maktablarida musiqiy talimning quyidagi tizimi joriy etilgan edi. Unda dasturlar darslarining alohida, ammo bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq turlari ishlab chiqilgan: — mavzuga kirish darsi; — mavzuni chuqurlashtirish darsi; — mavzuni o‘zlashtirish darsi; — yakuniy dars-konsert. Musiqa ta’lim tizimining tahlillari va o‘zidagi ijobiy jihatlarini umumlashtirish musiqa darslarining yangi turlarini ishlab chiqish imkonini berdi. Zamonamiz taqazosi bilan musiqa darslari yanada qiziqarliroq bo‘lishi uchun ularda yangi pedagogik texnologiyalarni qo‘llash yaxshi natija bermoqda. Darslar qiziqarliroq, jo‘shqin, ko‘tarinki ruhda o‘tishi uchun biz quydagi dars turlarini taklif etamiz: Konsert darslar, viktorina darslar, intervyu darslar, konkurs darslar, yo‘naltiruvchi darslar (illyustrativ material yordamida), «stol atrofida» darslari, o‘z-o‘zini anglash darslari, himoya darslari, rasmlar galereya darslari, quvnoqlar va zukkolar darsi, bahs-munozara darslari va hokazolar. Bu darslarning har biri o‘z tuzilishi, vazifasi va metodik asosiga egadir. Boshlang‘ich sinflarda darslarni o‘yin tarzida olib borilsa, o‘quvchilarning faolligi oshib boradi va ular berilgan vazifalarni nisbatan oson bajaradilar. Masalan, musiqiy cholg‘ular mavzusini o‘tganda, o‘quvchilarga turli xildagi musiqa cholg‘ulari surati solingan kartochkalar beriladi. 30

O‘qituvchi magnitofon yordamida biror bir cholg‘uda ijro etilgan musiqani qo‘yadi. O‘quvchilar musiqiy asar qanday cholg‘uda ijro etilganligini qo‘llaridagi kartochkalar orqali qo‘rsatadilar. Eng faol qatnashgan o‘quvchilar baholanadilar va rag‘batlantiriladilar. Masalan, viktorina-dars, konsert- darslari o‘quvchilarning bilimlariga asoslangan holda o‘tiladi. Dars-sayohat video tasma yordamida tabiat qo‘yniga, shaharlarga musiqiy sayohatga asoslanadi. Hozirgi paytgacha keng qo‘llanilib kelingan dars turlaridan: 1. Tashkiliy darslar. 2. Aralash darslar. 3. Dominantali (darsdagi biror faoliyat turi – qo‘shiq kuylash, musiqa tinglash, musiqa savodi, musiqiy ijodkorlik – boshqalaridan ustunroq bo‘ladi) darslar. 4. Kontrol-tekshiruvchi darslar. 5. Kompleks darslar. 6. Intervyu darslari. 7. Himoya darslari. 8. Yakunlovchi darslar. Hozirgi kunda zamonamiz taqozosi bilan musiqiy ta’lim tizimiga ham noan’anaviy dars turlari kirib kelmoqda. Biz mavjud pedagogic texnologiyalar asosida musiqa ta’limida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan bir necha noan’anaviy dars turlarini ishlab chiqdik. Endi har bir dars turiga izoh berib o‘tamiz. Konsert darslari – o‘quvchilardagi bor musiqiy–nazariy bilimlarni amalda qo‘llash, o‘zlari va boshqalarning bilimlariga baho berish, sahnada o‘zini tutishni o‘rganish, jamoa bo‘lib kuylash va yakkanavozlik malakalarini shakllantirish, bolalar musiqiy cholg‘ularida jo‘r bo‘lish, raqs elementlarini bajarish va hokazolarga keng imkoniyat yaratadi. Bunday darslarni asosan bir chorak tugab, boshqasi boshlanganda uyushtirish maqsadga muvofiqdir. Chunki bu dars turida o‘quvchilar chorak davomida o‘zlari o‘rgangan qo‘shiqlari asosida «konsert» o‘tkazadilar. Bunday darslar o‘quvchilar bilim darajasini aniqlashga va baholashga keng imkoniyat beradi. Dars avvaldan rejalashtiriladi. O‘quvchilar o‘zlari 31

o‘rgangan qo‘shiqlarini tayyorlab keladilar. O‘qituvchi avvalgi darsida har bir o‘quvchiga vazifa belgilab bergan bo‘lishi kerak. Darslar hammaning birgalikda davlat madhiyasini kuylashlaridan boshlanadi. Bu darslar shunisi bilan ahamiyatliki, o‘quvchilar o‘zlarining barcha ijodiy qobiliyatlarini, ijrochilik mahoratlarini ishga soladilar. Bunday darslar o‘quvchilarning musiqiy did va musiqiy dunyoqarashlarini shakllantirishga asos soladi. Shuningdek, o‘quvchilarda sahnada o‘zlarini tuta olish, artistizm, jamoa bo‘lib kuylash, mustaqillik, tashabbuskorlik malakalari shakllanadi. O‘qituvchi darsdan bir dars avval o‘quvchilarga qanday qo‘shiq kuylashlarini taqsimlab bersa, qaysi qo‘shiqdan keyin qaysinisi ijro etilishini taqsimlab bersa, darslar aniq bir tizimga asoslangan holda, tartibga rioya qilingan holda uyushtiriladi. Bunday darslarda o‘qituvchi deyarli barcha o‘quvchilarni baholash imkoniyatiga ega bo‘ladi. «Konsert» darslariga qo‘shiqlarining mazmuniga mos holda kiyinib kelish o‘quvchilarning qiziqishlarini yanada orttiradi va darsning samaradorligi ortadi. Konsert darslarda o‘quvchilar o‘zlarining bor bilim va iste’dodlarini ishga solishlariga imkon yaratilishi kerak. Masalan, kimdir yaxshi qo‘shiq kuylasa, kimdir raqsga tushishni o‘rniga qo‘yadi, kimdadir aktyorlik qobiliyati kuchli. O‘qituvchi ziyrak bo‘lgan holda har bir o‘quvchining hohish-istaklarini, imkoniyatlarini hisobga olib konsert uyushtirishi zarur. Konsert darslarni biror bir kompozitor yoki yozuvchining tavallud kuniga yoki ijodiga bag‘ishlab ham o‘tkazish mumkin. Bunda konsert darsda shu ijodkor yaratgan asarlar ijro etiladi hamda o‘qituvchi yoki o‘quvchilardan biror bir boshlovchi muallifning hayot va ijodi haqida so‘zlab beradi. Viktorina darslari asosan musiqa tinglash jarayonlarida o‘tkaziladi. O‘qituvchi biror texnik cholg‘u yordamida o‘quvchilarga musiqa qo‘yib beradi. O‘quvchilar o‘z navbatida bu musiqaning nomi, ijrochisi, kompozitorini topadilar. Bunday darslar «Kompozitor, ijrochi va tinglovchi» mavzusi o‘tilganda juda qo‘l keladi. 32

Bunday darslarda o‘qituvchi o‘quvchilarni qatorlarga, ya’ni jamoalarga bo‘ladi. Har bir jamoaning faoligiga, to‘g‘ri berilgan javoblariga qarab bal berib boriladi. Viktorina darslari o‘quvchilarni nafaqat musiqa tinglash, balki qo‘shiq kuylash jarayonida ham qo‘llanilishi mumkin. Bunda o‘quvchilar musiqiy asarlarning yaratuvchilari-kompozitor, shoirlari va ijrochilari haqida ham ma’lum tushunchalarga ega bo‘lish kerakligini o‘rgatadi. Bunday darslarni har bir mavzuga moslab o‘tish mumkin. Masalan, o‘qituvchi o‘quvchilarga qardosh xalqlar musiqalarini o‘rgatganda har xil millat va xalqlar musiqasini tinglab, ularni qaysi xalqqa, qaysi millatga mansubligini aniqlash o‘quvchilarning musiqiy idroklarini rivojlantiradi. Ular boshqa millat musiqalarini bir-biridan ajratishni o‘rganadilar. Shuningdek ularning musiqiy dunyoqarashlari shakllana boradi. Viktorina darslari musiqiy did, musiqiy idrok va musiqiy dunyoqarashning shakllanishiga asos soladi. Bahs-munozara darslari – musiqiy asarlarni chuqur tahlil qilish, musiqa savodiga oid bilimlar – musiqa tarixi, musiqa adabiyoti, musiqiy asar tahlili, musiqa shakli kabi musiqiy-nazariy bilimlarni mustahkamlashga qaratilgan bo‘ladi. Bu mashg‘ulot turida asosan chorak yoki yarim yil davomida olingan musiqiy-nazariy bilimlarga asoslangan bo‘ladi. Bahs-munozara darslari o‘quvchilarning avval egallagan bilimlari asosida tashkil etiladi. Imkoni bo‘lmagan masalalarni anglatish, munozarali qarashlarda bir to‘xtamga kelish va shu asosda o‘quvchilarning bilimlarni mustaqil egallashlariga erishish, musiqiy tafakkur, musiqiy idroklarini, musiqiy madaniyatlarini shakllantirish maqsadida tashkil etiladigan dars sanaladi. Bahs-munozara darslari boshqa darslardan o‘ziga xos jihatlari bilan farq qiladi. YA’ni bu darslarda biror bir masala yuzasidan tortishuv bo‘ladi. O‘qituvchi va o‘quvchilar o‘z fikr-mulohazalari bilan o‘rtoqlashadilar. Bunday darslarda bahs kuchli bo‘ladi va har bir fikr o‘z isboti bilan tasdiqlanadi va eng maqbul variant qabul qilinadi. Bahs-munozara darslari o‘quvchilardan katta tayyorgarlikni talab etadi. Bu darslar o‘quvchilarni hozirjavoblikka, mustaqil fikrlashga, voqealarga ijodiy yondashishga, nutqlarining teranlashishiga asos soladi. Bir musiqiy asardan 33

sinfdagi o‘quvchilar turli xil taassurotlar oladilar. Shuning uchun o‘z fikr mulohazalari bilan o‘rtoqlashishlari ularning tafakkurlarini va tasavvurlarini yanada boyitishga imkon beradi. Bahs-munozara darslari pedagogik jihatdan ham katta ahamiyatga ega. U o‘quvchilarning estetik tuyg‘ularini tarbiyalashda ham muhim vositalardan hisoblanadi. Munozara mavzusini uning o‘quv dastur mazmuni va talablariga, shuningdek, o‘quvchilarning yosh xusiyatlariga mosligi nuqtai nazaridan o‘qituvchi tanlaydi. Bunda o‘quvchilarning hohish-istaklari va qiziqishlari ham hisobga olinmog‘i lozim. Munozarali savollarni o‘qituvchi tuzadi va o‘quvchilarni bahsga chorlaydi. O‘qituvchi savollar bilan o‘quvchilarni faollashtirib turadi va o‘quvchilarning javoblarini izchil va aniq bo‘lishiga ko‘maklashib turadi. Bahs-munozara darslari o‘quvchilarning nutqlarini aniq va ravon bo‘lishiga, ularning muomala madaniyatlarini o‘sishiga zamin yaratadi. Bunday darslarni tashkil etish o ‘ qituvchi bilan o ‘ quvchilarni bir - birlariga yaqinlashtiradi , do ‘ stona munosabat uyg ‘ otadi , musiqiy - nazariy bilimlarni o ‘ zlashtirishning samaradorligini oshiradi . Bunday darslarni uyushtirish o‘qituvchi va o‘quvchilardan dars jarayonida bir qancha qoidalarga amal qilishlarini talab qiladi: O‘quvchilardan: — o‘z fikrlarini tushunarli qilib, shoshilmasdan ifodalash; — munozara paytida suhbatdoshlariga nisbatan hurmatda bo‘lish; — odobni saqlash (qo‘l ko‘tarib navbat bilan javob berish); — boshqa o‘quvchilar gapirganda halal bermaslik; — suhbatdoshlarini fikrlarini diqqat bilan tinglash; — mavzudan chetga chiqmaslik; — fikri noto‘g‘ri bo‘lsa ham, munozarada ishtirok etishga intilish; — o‘z fikrini dalillar bilan isbotlash. O‘qituvchidan: — o‘quvchilarni munozaraga tortish; — o‘quvchilarni qiziqtira olish; — o‘quvchilar xatolarini tushuntirib, to‘g‘rilab turish; 34

— o‘quvchilar fikrlarini bir tizimga solib turish; — faol ishtirok etganlarni rag‘batlantirish. Quvnoqlar va zukkolar darsining asosiy maqsadi o ‘ quvchilarning darslarda olagan bilimlarini sinovdan o ‘ tkazish , ularni mustahkamlash , darsdan tashqari olgan bilimlarini nazorat qilish , ularni aniq bir maqsad sari yo ‘ naltirish , o ‘ quvchilarni musiqiy asarlar bilan muloqotda bo ‘ lishlarini shakllantirishdan iborat . Darsning musobaqa tarzida tashkil etilishi o‘rganilayotgan kompozitor ijodi yoki musiqiy asarning yaratilish tarixi bilan yaqindan tanishish imkonini beradi. Bunday darslarda kompozitorlarning mahoratlari, ular yaratgan asarlar zamiriga singdirilgan musiqiy vositalarni anglatish, ularni o‘zlashtirishga qiziqtirish, mustaqil mushohada yuritishga odatlantirish ham muhim hisoblanadi. O‘quvchilarda faollik, topqirlik, zukkolik, hushyorlik fazilatlarini shakllantirish ham bu dars maqsadining tarkibiy qismidir. Quvnoqlar va zukkolar darsi – musiqiy mashg‘ulotlarning qiziqarli o‘tishini va o‘quvchilarning faol ishtirok etishlarini ta’minlovchi noan’anaviy dars shakllaridan biridir. Quvnoqlar va zukkolar darsini bir necha yo‘nalishda o‘tkazish mumkin. O‘tilgan mavzularni takrorlash, qo‘shiq kuylash tarzida, savol-javob tarzida, musiqa vositalarini aniqlash, tinglangan musiqiy asarlarni mazmun- mohiyatini izohlash, asarlarni yodga olish bo‘yicha turli xil didaktik o‘yinlar tarzida uyushtirish bunday dars yo‘nalishlariga usul bo‘lishi mumkin. O ‘ qituvchi quvnoqlar va zukkolar darsiga alohida tayyorgarlik qilishi kerak . U savollarni avvaldan tayyorlashi , darsda qanday ta ’ limiy - tarbiyaviy usullar qo ‘ llanishini avvaldan rejalashtirishi kerak . Bunday darslarda musiqiy o‘yinlarni uyushtirishning boy imkoniyati mavjud. Masalan, televideniye orqali namoyish etiladigan musiqiy ko‘rsatuvlarga taqlid qilgan holda «Kuyni top!», «Mo‘jizalar maydoni», «Ohanrabo», «Balli qizlar!», «Balli yigitlar!» kabi darslarni tashkil etish orqali darslarning samaradorligini oshirish mumkin. Quvnoqlar va zukkolar darslari o‘quv yilininng yakunida, chorak oxirida, rejadagi har bir bo‘lim yakunida uyushtirilishi maqsadga muvofiqdir. Bunday darslarda sinfdagi o‘quvchilar ikki 35

guruhga bo‘linadi, qizlar va bolalar, qatorlararo, parallel sinflararo bo‘lish mumkin. Har bir jamoaga sardor saylanadi. Ikki raqib jamoalar o‘z bilimlarini sinab ko‘rishadi. Faol qatnashgan o‘quvchilar rag‘batlantiriladilar. Bunday darslarda maktab rahbariyati, boshqa fan o‘qituvchilarining, yuqori sinf o‘quvchilarining jyuri a’zosi bo‘lishi darsning ahamiyatini oshiradi va o‘quvchilarning qiziqishlarini orttiradi. Quvnoqlar va zukkolar darsi o‘quvchilarga uni tashkil etishdan bir hafta oldin ma’lum qilingan bo‘lishi kerak. Musobaqaning shartlari avval o‘tilgan darslarga asoslangan bo‘lmog‘i darkor. O‘quvchilar bir hafta davomida bilishlari kerak bo‘lgan ma’lumotlarni takrorlab, mustahkamlab, o‘z ustilarida ishlaydilar. Musiqiy sahnalar, qo‘shiqlar va boshqa musiqa savodiga oid bilimlar, ma’lumotlar umumlashtiriladi. O‘quvchilarning har bir shart uchun to‘plagan ballari doskaga va jyuri a’zolarining maxsus daftarlariga yozib boriladi. Dars oxirida ballar umumlashtiriladi va e’lon qilinadi hamda g‘olib jamoa rag‘batlantiriladi. Bunday darslarga tayyorgarlik jarayoni o‘quvchilar uchun o‘ziga xos o‘quv–biluv, takrorlash va mustahkamlash, izlanish va boshqotirish, umuman olganda musiqiy–nazariy bilimlarni o‘zlashtirish jarayoniga aylanadi. Quvnoqlar va zukkolar darsidagi ta’limiy o‘yinlar, mitti boshqotirmalar, sirli topshiriqlar, har xil faoliyatlarning almashib turishi o‘quvchilarni fikrlashga, o‘ylashga odatlantiradi, zerikish, zo‘riqish va toliqishdan saqlaydi. Shuningdek, bu darslarda o‘qituvchi o‘quvchilarni har tomonlama: o‘rtoqlariga nisbatan munosabati, muomala madaniyati, o‘zlarini har xil vaziyatda qanday tuta olishlarini va boshqa xildagi xatti–harakatlarini, odatlarini yaqindan bilib, sinab olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Quvnoqlar va zukkolar darsini tashkil etishda o ‘ qituvchi quyidagilarga e ’ tibor berishi kerak : — o‘rganilgan mavzuning mazmun va mohiyati, undan kutilgan maqsad va amalga oshirilishi kerak bo‘lgan vazifalar, o‘quvchilarning bilim darajasi va qiziqishlaridan kelib chiqqan holda «Quvnoqlar va zukkolar» darsini rejalashtirish; quvnoqlar va zukkolar darsining mavzusini va dars o‘tkaziladigan kun haqida o‘quvchilarga bir hafta oldin xabar berish; 36

— quvnoqlar va zukkolar darsida beriladigan savol va topshiriqlarni oldindan tayyorlash, javoblarni sir tutish, dasturga muvofiq o‘tilayotgan mavzuga mos bo‘lishiga erishish; — musobaqa shartlarini hamma bilan kelishilgan holda belgilab, tasdiqlab olish; — quvnoqlar va zukkolar darsida qo‘llaniladigan ta’limiy o‘yinlarning, har bir shart uchun berilgan vaqt, ishtirokchilar sonini kelishib olish; — quvnoqlar va zukkolar darsidagi o‘yinlar va faoliyatlarning o‘quvchilar yosh xususiyatlariga mosligiga ahamiyat berish; — shartlarning xolisona, haqqoniy va odil baholanishiga erishish; — g‘olib jamoani mag‘lub jamoani kamsitmagan holda rag‘batlantirish. Tahlil darsi – musiqa savodi , musiqa tinglash , qo ‘ shiq kuylash jarayonlarida o ‘ tilgan asarlarni mukammal tahlil qilishga e ’ tibor beriladi . Zotan asarlarni batafsil tahlil qilish, ya’ni uning mualliflari haqida ma’lumotlar keltirish, asarning tempi, ritmi, o‘lchovi, ladi, tonligi, dinamikasi, shakli, qanday jamoa yoki orkestr uchun yozilganligini aniqlash, janrini aniqlash, uning g‘oyaviy mohiyati, badiiy qiyofasini o‘rganish asar orqali musiqiy-nazariy bilimlarni o‘zlashtirishga zamin yaratadi. Tahlil darsini qanday tashkil etish va qay yo‘sinda o‘tkazish o‘qituvchining ijodkorligiga bog‘liq. Bunday darslardan, avvalam bor amaliy maqsad ko‘zlanadi. Tahlil darslari o‘quvchilarni erkin fikrlashga o‘rgatadi, o‘ylashga majbur qiladi, turli muammolarga duch kelib ularni yechishga undaydi. Suhbat darslari – musiqiy-nazariy bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini jonli va qiziqarli o‘tkazishning muhim vositalaridan biridir. Darslarni suhbat shaklida uyushtirish va o‘tkazish o‘qituvchidan ijodiy izlanishni talab qiladi. Suhbatni aniq tuzilgan reja asosida, ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan tarzda olib borish o‘qituvchi mahoratining belgilovchi omili hisoblanadi. Suhbat dars jarayonida o ‘ quvchi mustaqil fikrlashga va o ‘ z fikrini bayon eta olishga o ‘ rganadi . Suhbatning samarali, qiziqarli, ma’lumotlarga boy bo‘lishi o‘qituvchining rahbarlik mahoratiga, savollar tuzish va ularni to‘g‘ri tanlay olish uquviga bog‘liq. Suhbat darslari o‘zlashtirilgan musiqiy– nazariy bilimlarni 37

tekshirishning eng samarali yo‘llaridan biridir. Suhbat darslarining yana ham samaraliroq bo‘lishi suhbatdoshlarning mavzuni aniq va yaxshi tushunishlariga, suhbat paytida beriladigan savollar aniq va lo‘nda bo‘lishiga bog‘liq. Savollar og‘zaki tarzda berilib xuddi shu tarzda javob olinadi. O‘qituvchi o‘quvchilar javoblaridagi xatolarni kuzatib boradi va kerak bo‘lgan hollarda tuzatib turadi. Suhbatda mustaqil o‘rganilgan qo‘shiq, tinglangan musiqiy asar, ko‘rilgan konsert yoki musiqiy ko‘rsatuv haqida so‘zlashish mumkin. O‘qituvchi dars mavzusini avvaldan aytib qo‘ygan bo‘lishi kerak. O‘qituvchi tayyorlab qo‘ygan savollarini beradi va o‘quvchilar javob bera boshlaydilar. To‘liq berilmagan javoblarni boshqa o‘quvchilar to‘ldiradilar. O‘qituvchi suhbatni boshqarib boradi va o‘quvchilarning faol ishtirok etishlarini ta’minlaydi. Suhbat darslarida o‘qituvchining vazifalari quyidagilardan iborat: — Tuziladigan suhbat uchun qiziqarli va hayotiy savollar tayyorlash. — Savollar mavzuni to‘la qamrab olishiga ahamiyat berish. — O‘quvchilar o‘z fikrlarini erkin ifodalashlariga sharoit yaratish. — Savollar tizimli va izchil bo‘lishiga erishish. — Barcha o‘quvchilarni suhbatga jalb etish. — Suhbat davomida bir-birlariga hurmat ko‘zi bilan qarashga erishish. — Muomalada o‘quvchilarga namuna bo‘lish. — Fikrlarni umulashtirish va xulosa chiqarish. Musiqiy sayohat darslari – musiqashunoslik manbalarini o‘rganish, biror bir kompozitorning ijodini kengroq o‘rganish uchun kompozitorning uy muzeylariga, konsertlarga, musiqiy festivallarga, musiqiy tanlovlarga sayohat qilish orqali yoki video tasma yordamida biror mavzuga oid musiqiy sayohat qilish orqali uyushtiriladi. Sayohat obyektlari dars mavzusiga bevosita aloqador bo‘lishi muhim shartlardandir. Bu o‘z navbatida sinfda o‘tilgan darslardan ancha samaraliroq bo‘lib, o‘quvchilar ongida uzoq saqlanib qoladi. Ularning musiqiy dunyoqarashlarini, musiqiy tafakkurlarni shakllantiradi hamda musiqiy-estetik his- tuyg‘ularini uyg‘otadi. Bunday 38

darslar o‘quvchilarda shu fanga va o‘qituvchiga nisbatan hurmat va muhabbatni oshiradi. O‘qituvchi bilan o‘quvchilar bir-birlarini yaxshiroq tushuna boshlaydilar, bir-birlariga ruhan yaqinlashadilar. Musiqiy sayohat darslari ayrim shart- sharoitlarga bog‘liq ravishda tashkil etiladi. Buning uchun shahar yoki viloyatda biror bir konsert yoki tanlov bo‘lishi, sinfda video tasma yoki kompyuter mavjud bo‘lishi bilan bog‘liqdir. Stol atrofidagi darslar – asosan musiqiy-nazariy bilimlarni mustahkamlash, o‘quvchilarning olgan bilimlarini tekshirish uchun tashkil etiladi. O‘quvchilar jamoalarga bo‘linadilar. O‘qituvchi maxsus tayyorlangan konvertlarda savollarni qator qilib terib qo‘yadi. Jamoa sardorlari galma– gal konvertlarni tanlaydilar va jamoalari bilan kelishgan holda javob beradilar. Har bir savolga tayyorlashin uchun belgilangan vaqt beriladi. Dars oxirida eng ko‘p ochko yiqqan jamoa reyting tizimining eng yuqori ballari bilan baholanadi. Qolgan jamoa ishtirokchilari javoblariga muvofiq kamroq ballar bilan baholanadilar va hokazo. Bunday darslar o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishlarini orttiradi, ularni faollashtiradi. Stol atrofida darslari «Zakovat» telivizion o‘yiniga juda o‘xshab ketadi. O‘qituvchi savollar tuzishda o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini, dars mavzusini hisobga olgan holda tanlashi lozim. II.2. Kompyuter yordamida o`quvchilarning musiqiy qobiliyatlarini rivojlantirish usullari Musiqiy qobiliyatlar bir butun jarayon ko‘rinishida rivojlanayotgan bo‘lsada, shunga qaramay har bir qismni ketma-ketlikda qanday shakllanishi yoki konkret musiqiy asar misolida ko‘rib chiqishimiz mumkin. I. Kuyni xis qilish va tovush balandligini eshitishni rivojlanishini ketma- ketligi. Asarni eshitish jarayonida registlar ifodaligini mohiyatini anglash (misol uchun “Bahor valsi” va “Andijon polkasi”) 39

II. Ritm xissiyotini rivojlanish ketma-ketligi. Musiqada metr qismlarini bir meyorida tarqalishini qayta tiklash va tinglash (musiqa ostida xarakat qilish, oddiy musiqa asboblarida chalish). III. Musiqiy shakl xissiyotini (butunlik xissiyoti) rivojlantirish ketma- ketligi. Shakl xissiyoti bu yerda elementar musiqiy tuzilishlar haqida musiqa eshitishni shakllanishini kompleks ko‘rinishi nazarda tutiladi va ifodalilik vositalari, qismlarni kompazitsion bir butunlikda qabul qilinadi. Bunda bolalar e’tiborini ashulalardagi musiqa tilini elementlarga (bulaklarga) qaratish zarur; bu bilan birga nota yozuvlari bolalar musiqa asboblari yordamida sodda xarakatlarini qo‘llash tavsiya etiladi. Bolalarda musiqiy davrni bosqichlarga bo‘lish hissini kuchaytirish, musiqa ostida harakat qilish, bolalar musiqa asboblarida chalishni taklif etish, ashula va pyesalarni musiqa bilan kuzatish (misol uchun ritmik to‘xtash, yoki ularni boshlanishini aniq jumlalar bilan belgilash) maqsadga muvofiqdir. Tinglash uchun pyesalarni o‘quvchilarni o‘qituvchi bilan birgalikda ijro etishda ifodalilik ustida ish olib borishda asosiy kulminatsiya, musika va kuyni his etishni kuchaytirish ishlarini olib borish tavsiya etiladi. Asarni ijro etganda va tinglaganda ularni mazmuniy ifodaliligi rivojlantirishda (qaytarish- takrorlash, variatsiyalash, keskin farq qiluvchanlik) his etishni kuchaytirish ishlarini olib borish va shakllantirish. Intonatsiyani ifodali mazmunini, uni musiqiy “bayonida” tutgan asosiy o‘rni haqidagi taassurotlarini shakllantirish. Intonatsiya haqidagi taassurotlarni musiqiy fikrni bayon etish (tanish ashulaga bastalangan kuyni variatsiyalarni oddiy musiqiy asboblarda ijro etish misolida) haqidagi ong, tafakkurni shakllantirish. Musiqiy obrazni, hayotiy ko‘rinishlarni musiqa vositalari orqali aks ettirishni (misol uchun xalq kuylaridagi –hajviyalar) shakllantirish. Musiqiy asarlarni mazmun yuklamasi va tuzilishi haqidagi tassurotlarni shakllantirish: 40

- bir obrazni ko‘rsatuvchi (misol uchun “Paxtaoy” ashulasi), bir musiqiy fikrni bayon etuvchi bir qismli shakl; - turli obrazlarni (to‘ldiruvchi va qarama qarshi turuvchi) taqqoslash vositasi ko‘rinishdagi oddiy ikki qismli shakl; ikkinchi qismni mazmun jihatidan “ish nima bilan tugadi” savoliga javob berib, ustun turishi (masalan, B. Umidjonovning “Oqshomda” asari); - oddiy uch qismli shakl; oxirgi qismlarni mazmun jihatdan ustun turishi; birinchi qismdagi obrazni 3-qismda tasdiqlanishi (misol uchun L. Betxovenning “Quvnoq”, “G‘amgin” asarlari) - band shakli bir qismli yoki ikki qismli musikiy tuzilishni ko‘p marta takrorlanishi; ashula repertuarini ifodali ijro etishda yoki o‘rganish jarayonida band shaklini o‘rganish; xor jamoalarni chiqishlari yozilgan tasmalarni tinglash; - rondo, referenni mazmunan yuklanishi, rondoda keskin qarama qarshilik prinsipi; “Dilorom”, “Oshiq G‘arib va Shoxsanam” operalari misolida rondo shakllarini ifodaliligini ochib berish; - o‘zgaruvchanlik shakli; o‘zgaruvchanlik mavzuni o‘zgartiruvchi usul sifatida; janr xususiyatlarini o‘zgartirish (misol uchun “Yallama yorim”o‘zbek xalq bolalar ashulasi, “Oq terakmi ko‘k terak”uyin va boshqalar) Bu usullar mavzularni yaxshiroq eshitishga yoki taqqoslashga asarni bosh g‘oyasini tushunishga va his qilishga yordam beradi Shu tariqa, yuqorida bayon etilgan musiqiy qobiliyatlarni shakllanish ketma ketligi quyidagi xulosalarni chiqarishga asos bo‘la oladi: -yuqorida bayon etilgan ketma ketlik aniq bir mantiqiy aloqani shakllanishiga imkon yaratadi. Bu aloqa musiqa ijro etish majburiy bosqichlarini saqlab qolishga qaratilgan asosiy talablarni ta’minlab beradi. -bo‘lajak musiqa o‘qituvchilarni ijodiy musiqiy qobiliyatlarini takomillashtiradi. -musiqiy ijro paytida zamonaviy kompyuterlarni qo‘llash imkoniyatini beradi Bo‘lajak musiqa o‘qituvchilarni ijrochilik qobiliyatlarini maksimal darajada faollashtirish uchun, biz ko‘rib chiqilayotgan muammoni umumta’lim maktabga 41

yo‘naltirilgan va u bilan aloqada bo‘lgan holda ko‘rib chiqishimiz lozim. Umumta’lim o‘rta maktablardagi musiqa darslari musiqani sevuvchi, fikrlovchi g‘oyalar chuqurligini his etuvchi, xalq, zamonaviy va klassik asarlarni eng yaxshi namunalardagi kechinmalar, his tuyg‘ularni sezuvchi tinglovchini tayyorlashga qaratilgan. Shuning o‘quvchilarni musiqiy tarbiyasining asosiy vazifasi ularda musiqiy anglashni rivojlantirish hisoblanadi. Ba’zida, yuqori sinf o‘quvchilari ijrosidagi qo‘shiqni tinglashga tayyorgarlik ko‘rgan payti, asar haqida berilgan bir yoki ikki jumlali ma’lumotlar bilan bir qatorda, o‘quvchilarni e’tiborini musiqiy obrazni chuqur tushunishga yo‘naltirilgan usullarni qo‘llash mumkin. Misol uchun F. Nazarov musiqasiga bastalangan “Paxtaoy” qo‘shig‘i (V-sinf). Uni tinglashdan oldin o‘quvchilarga savollar yoki topshiriq berish foydali. Bunday misollar asarni butunlay uning xususiyatlari bilan, diqqat bilan tinglashga yordam beradi, o‘quvchilarda mustaqil faoliyat yuritishga qiziqish uyg‘otadi, kuy bastalashga va uni o‘rganib chiqishga undaydi. Boshqa, yana bir bosqich- ashulani ko‘rsatish. Uning vazifasi- tinglanayotgan asarga xos muxit yaratishdan iborat. Bolalarda musiqa tinglash jarayonida ularni tasavvurini, hissiy javob berish, obrazli fikrlash va aniq muloxaza yurita olishni tarbiyalash zarur. Ashula namoyishi-ma’suliyatli harakatdir. Bu yerdagi asosiy talab- o‘quvchilar o‘rganishi kerak bo‘lgan asarni artistlarga xos, xis-to‘yg‘uga boy, ifodali ravishda namoyish etishdir. Ijro o‘quvchilarda badiiy taassurot, asar variatlarini birini namoyish etish hohishi, ba’zi bir ijrolarga taqlid etish hoxishini paydo bo‘lishiga yordam berishi zarur. Ashula namoyish etishning turli yo‘llari bor. Birinchisi- bu o‘qituvchining o‘zi ashulani ijro etib berishidir. Bu bolalarni musiqaga qiziqtirishning eng samarali usulidir. O‘qituvchi ashula namoyishiga diqqat bilan tayyorgarlik ko‘radi: ashulani yod oladi, birinchi ijro uchun bandlarni tanlaydi, ashulaning musiqiy mazmunini tushuntirish yo‘llarini aniqlaydi. Bundan tashqari o‘qituvchi o‘z ovozini jaranglashiga ham e’tibor berishi zarur. 42

Yangi asar bilan tanishishning boshqa bir turi – bu yaxshi kuylay oladigan o‘quvchilarni shu ashulani ijro etishidir. Bunday sharoitda o‘qituvchi ularning chiqishini oldindan tayyorlaydi. Ko‘pgina o‘qituvchilar gramm yozuvdan (solist yoki bolalar xori) foydalanadilar. Bunday uslubni qo‘llash mumkin, lekin grammyozuv o‘qituvchi ijrosida tinglansa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Shunda bolalar mustaqil ravishda u yoki bu ijroning xususiyatlarini taqqoslash, ularga yoqqan ijroni tanlashga, bir so‘z bilan aytganda eshitgan narsani chuqur tahlil qilishga imkoniyat yaratiladi (misol uchun ijrolarda o‘xshash va qarshilik tomonlarni aniqlash). O‘quvchilarni yangi ashula bilan tanishtirishni yana bir uslubi bor, ya’ni asar ijrosi paytida uni notalar asosida kuyini va so‘zlarni kuzatish. Bunday uslub ikki va uch ovozli kuylarni namoyish etishda yaxshi natija beradi. Ba’zida aytilgan uslub kichik yoshdagi (sinflardagi) bilan ish jarayonida ham qo‘llaniladi. Bunda ko‘rgazmali qurollar sifatida kuyni grafik yozuvi qo‘llaniladi. Umumiy qilib aytganda tahlilni turli xil ko‘rinishi ashula o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, shu bilan birga o‘quvchilarni qanchalik diqqat e’tibor bilan musiqani tinglaganliklari uni tushunganlik darajasini, javoblarida ularni qanday qo‘llay olganliklarini ko‘rsatadi.Maktabga o‘quvchilar turli tayyorgarliklar bilan kelishadi, shu bois ularni musiqiy ta’ssurotlari ham rang-barangdir. Ular bolalar bog‘chasida ko‘rgan kino, radiodan , kattalardan eshitgan- ashulalarni xirgoyi qilishadi. Ko‘p hollarda bu asarlar quvnoq, hayotbaxsh, musiqa va she’rlari bilan diqqat e’tiborni jalb etishadi. Bolalarni musiqiy qiziqishlari turg‘un emas.Bunga tez o‘zgaruvchan kattalarga taqlid sababdir.Shuning uchun o‘qituvchi oldida katta ma’sul vazifa-o‘z tarbiyalanuvchilariga mustaqil ravishda ega bo‘lgan ta’ssurotlarida chama (oriyentr) olishni o‘rgatish turadi. Lekin, turli-tuman musiqani tushinish bolaga qiyinchiliklar tug‘diradi. Musiqani yaxshi tushinish uchun tovush va tovush birliklarini xususiyatlarini, ularni o‘zgarishini, musiqadagi fikr va xissiyotlarni tushina bilish zarur. Musiqani tushinish qiyinchiliklari shundan iboratki turli bastakorlarni musiqa tili o‘z 43

xususiyatlariga (individuallik, milliy, tarixiylik) ega. Ana shu xususiyalarni bolalar ajrata bilishlari kerak. Musiqaga bo‘lgan qiziqishni shakillantirishni birinchi darslardanoq boshlash zarur. Kech boshlangan jarayonda jiddiy musiqaga nisbatan salbiy munosabatlar paydo bo‘lishi va bu munosabatlarni yengish, o‘qituvchiga qiyinchiliklar tug‘dirishi mumkin.Bolalar turli bastakorlarni turli asarlarini qanchalikga tez-tez tinglab tursalar, shunchalik ularni ijodiga qiziqish uyg‘onib, ularni asarlarini boshqalar ichidan ajratib oladigan bo‘ladilar. Zamonaviy o‘qituvchi badiiy kuylanuvchi musiqani o‘rganishda turli eshtishni shakillantiruvchi vositalarni qo‘llaydi. Musiqani tushunish uchun zarur bo‘lgan musiqiy - eshitish tasavvurlarni rivojlantirish nafaqat uni tinglaganda, balki o‘quvchilarni vokal-instrumental ijrosida ham amalga oshiriladi. YA’ni bolalar o‘z xissiyotlarini o‘tkazishga xarakat qilgan paytlar, intonatsiyani ko‘proq ifodali bo‘lishini, ritmik mos kelish, tembr va dinamik birligi yuzaga keladi. Yuqori tovushli eshitish qobilyatini maqsadli rivojlantirish, musiqani tushunishni ta’minlab bermaydi. Tovushlar mosligini balandlik, davomiylik, tembr, dinamika, qog‘ozdan o‘qish bilan farqlash mumkin, lekin bu bilan hech narsani xis etish bo‘lmaydi. Eng yaxshi pedagoglar, bolalarda musiqiy ko‘nikmalarni rivojlantirib, nafaqat musiqa tinglashni, balki xissyot bilan uni qabul etishni, mazmuniga oid kechinmalarni paydo bo‘lishini va ularni ifodali ijro etishni tarbiyalaydilar. Musiqiy qobiliyatlar bir butun jarayon ko‘rinishida rivojlanayotgan bo‘lsada, shunga qaramay har bir qismni ketma-ketlikda qanday shakllanishi yoki konkret musiqiy asar misolida ko‘rib chiqishimiz mumkin. I. Kuyni xis qilish va tovush balandligini eshitishni rivojlanishini ketma- ketligi. Asarni eshitish jarayonida registlar ifodaligini mohiyatini anglash (misol uchun “Bahor valsi” va “Andijon polkasi”) 44

II. Ritm xissiyotini rivojlanish ketma-ketligi. Musiqada metr qismlarini bir meyorida tarqalishini qayta tiklash va tinglash (musiqa ostida xarakat qilish, oddiy musiqa asboblarida chalish). III. Musiqiy shakl xissiyotini (butunlik xissiyoti) rivojlantirish ketma- ketligi. Shakl xissiyoti bu yerda elementar musiqiy tuzilishlar haqida musiqa eshitishni shakllanishini kompleks ko‘rinishi nazarda tutiladi va ifodalilik vositalari, qismlarni kompazitsion bir butunlikda qabul qilinadi. Bunda bolalar e’tiborini ashulalardagi musiqa tilini elementlarga (bulaklarga) qaratish zarur; bu bilan birga nota yozuvlari bolalar musiqa asboblari yordamida sodda xarakatlarini qo‘llash tavsiya etiladi. Bolalarda musiqiy davrni bosqichlarga bo‘lish hissini kuchaytirish, musiqa ostida harakat qilish, bolalar musiqa asboblarida chalishni taklif etish, ashula va pyesalarni musiqa bilan kuzatish (misol uchun ritmik to‘xtash, yoki ularni boshlanishini aniq jumlalar bilan belgilash) maqsadga muvofiqdir. Tinglash uchun pyesalarni o‘quvchilarni o‘qituvchi bilan birgalikda ijro etishda ifodalilik ustida ish olib borishda asosiy kulminatsiya, musika va kuyni his etishni kuchaytirish ishlarini olib borish tavsiya etiladi. Asarni ijro etganda va tinglaganda ularni mazmuniy ifodaliligi rivojlantirishda (qaytarish- takrorlash, variatsiyalash, keskin farq qiluvchanlik) his etishni kuchaytirish ishlarini olib borish va shakllantirish. Intonatsiyani ifodali mazmunini, uni musiqiy “bayonida” tutgan asosiy o‘rni haqidagi taassurotlarini shakllantirish. Intonatsiya haqidagi taassurotlarni musiqiy fikrni bayon etish (tanish ashulaga bastalangan kuyni variatsiyalarni oddiy musiqiy asboblarda ijro etish misolida) haqidagi ong, tafakkurni shakllantirish. Musiqiy obrazni, hayotiy ko‘rinishlarni musiqa vositalari orqali aks ettirishni (misol uchun xalq kuylaridagi –hajviyalar) shakllantirish. Musiqiy asarlarni mazmun yuklamasi va tuzilishi haqidagi tassurotlarni shakllantirish: 45

- bir obrazni ko‘rsatuvchi (misol uchun “Paxtaoy” ashulasi), bir musiqiy fikrni bayon etuvchi bir qismli shakl; - turli obrazlarni (to‘ldiruvchi va qarama qarshi turuvchi) taqqoslash vositasi ko‘rinishdagi oddiy ikki qismli shakl; ikkinchi qismni mazmun jihatidan “ish nima bilan tugadi” savoliga javob berib, ustun turishi (masalan, B. Umidjonovning “Oqshomda” asari); - oddiy uch qismli shakl; oxirgi qismlarni mazmun jihatdan ustun turishi; birinchi qismdagi obrazni 3-qismda tasdiqlanishi (misol uchun L. Betxovenning “Quvnoq”, “G‘amgin” asarlari) - band shakli bir qismli yoki ikki qismli musikiy tuzilishni ko‘p marta takrorlanishi; ashula repertuarini ifodali ijro etishda yoki o‘rganish jarayonida band shaklini o‘rganish; xor jamoalarni chiqishlari yozilgan tasmalarni tinglash; - rondo, referenni mazmunan yuklanishi, rondoda keskin qarama qarshilik prinsipi; “Dilorom”, “Oshiq G‘arib va Shoxsanam” operalari misolida rondo shakllarini ifodaliligini ochib berish; - o‘zgaruvchanlik shakli; o‘zgaruvchanlik mavzuni o‘zgartiruvchi usul sifatida; janr xususiyatlarini o‘zgartirish (misol uchun “Yallama yorim”o‘zbek xalq bolalar ashulasi, “Oq terakmi ko‘k terak”uyin va boshqalar) Bu usullar mavzularni yaxshiroq eshitishga yoki taqqoslashga asarni bosh g‘oyasini tushunishga va his qilishga yordam beradi Shu tariqa, yuqorida bayon etilgan musiqiy qobiliyatlarni shakllanish ketma ketligi quyidagi xulosalarni chiqarishga asos bo‘la oladi: -yuqorida bayon etilgan ketma ketlik aniq bir mantiqiy aloqani shakllanishiga imkon yaratadi. Bu aloqa musiqa ijro etish majburiy bosqichlarini saqlab qolishga qaratilgan asosiy talablarni ta’minlab beradi. -bo‘lajak musiqa o‘qituvchilarni ijodiy musiqiy qobiliyatlarini takomillashtiradi. -musiqiy ijro paytida zamonaviy kompyuterlarni qo‘llash imkoniyatini beradi Bo‘lajak musiqa o‘qituvchilarni ijrochilik qobiliyatlarini maksimal darajada faollashtirish uchun, biz ko‘rib chiqilayotgan muammoni umumta’lim maktabga 46

yo‘naltirilgan va u bilan aloqada bo‘lgan holda ko‘rib chiqishimiz lozim. Umumta’lim o‘rta maktablardagi musiqa darslari musiqani sevuvchi, fikrlovchi g‘oyalar chuqurligini his etuvchi, xalq, zamonaviy va klassik asarlarni eng yaxshi namunalardagi kechinmalar, his tuyg‘ularni sezuvchi tinglovchini tayyorlashga qaratilgan. Shuning o‘quvchilarni musiqiy tarbiyasining asosiy vazifasi ularda musiqiy anglashni rivojlantirish hisoblanadi. Ba’zida, yuqori sinf o‘quvchilari ijrosidagi qo‘shiqni tinglashga tayyorgarlik ko‘rgan payti, asar haqida berilgan bir yoki ikki jumlali ma’lumotlar bilan bir qatorda, o‘quvchilarni e’tiborini musiqiy obrazni chuqur tushunishga yo‘naltirilgan usullarni qo‘llash mumkin. Misol uchun F. Nazarov musiqasiga bastalangan “Paxtaoy” qo‘shig‘i (V-sinf). Uni tinglashdan oldin o‘quvchilarga savollar yoki topshiriq berish foydali. Bunday misollar asarni butunlay uning xususiyatlari bilan, diqqat bilan tinglashga yordam beradi, o‘quvchilarda mustaqil faoliyat yuritishga qiziqish uyg‘otadi, kuy bastalashga va uni o‘rganib chiqishga undaydi. Boshqa, yana bir bosqich- ashulani ko‘rsatish. Uning vazifasi- tinglanayotgan asarga xos muxit yaratishdan iborat. Bolalarda musiqa tinglash jarayonida ularni tasavvurini, hissiy javob berish, obrazli fikrlash va aniq muloxaza yurita olishni tarbiyalash zarur. Ashula namoyishi-ma’suliyatli harakatdir. Bu yerdagi asosiy talab- o‘quvchilar o‘rganishi kerak bo‘lgan asarni artistlarga xos, xis-to‘yg‘uga boy, ifodali ravishda namoyish etishdir. Ijro o‘quvchilarda badiiy taassurot, asar variatlarini birini namoyish etish hohishi, ba’zi bir ijrolarga taqlid etish hoxishini paydo bo‘lishiga yordam berishi zarur. Ashula namoyish etishning turli yo‘llari bor. Birinchisi- bu o‘qituvchining o‘zi ashulani ijro etib berishidir. Bu bolalarni musiqaga qiziqtirishning eng samarali usulidir. O‘qituvchi ashula namoyishiga diqqat bilan tayyorgarlik ko‘radi: ashulani yod oladi, birinchi ijro uchun bandlarni tanlaydi, ashulaning musiqiy mazmunini tushuntirish yo‘llarini aniqlaydi. Bundan tashqari o‘qituvchi o‘z ovozini jaranglashiga ham e’tibor berishi zarur. 47

Yangi asar bilan tanishishning boshqa bir turi – bu yaxshi kuylay oladigan o‘quvchilarni shu ashulani ijro etishidir. Bunday sharoitda o‘qituvchi ularning chiqishini oldindan tayyorlaydi. Ko‘pgina o‘qituvchilar gramm yozuvdan (solist yoki bolalar xori) foydalanadilar. Bunday uslubni qo‘llash mumkin, lekin grammyozuv o‘qituvchi ijrosida tinglansa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Shunda bolalar mustaqil ravishda u yoki bu ijroning xususiyatlarini taqqoslash, ularga yoqqan ijroni tanlashga, bir so‘z bilan aytganda eshitgan narsani chuqur tahlil qilishga imkoniyat yaratiladi (misol uchun ijrolarda o‘xshash va qarshilik tomonlarni aniqlash). O‘quvchilarni yangi ashula bilan tanishtirishni yana bir uslubi bor, ya’ni asar ijrosi paytida uni notalar asosida kuyini va so‘zlarni kuzatish. Bunday uslub ikki va uch ovozli kuylarni namoyish etishda yaxshi natija beradi. Ba’zida aytilgan uslub kichik yoshdagi (sinflardagi) bilan ish jarayonida ham qo‘llaniladi. Bunda ko‘rgazmali qurollar sifatida kuyni grafik yozuvi qo‘llaniladi. Umumiy qilib aytganda tahlilni turli xil ko‘rinishi ashula o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, shu bilan birga o‘quvchilarni qanchalik diqqat e’tibor bilan musiqani tinglaganliklari uni tushunganlik darajasini, javoblarida ularni qanday qo‘llay olganliklarini ko‘rsatadi.Maktabga o‘quvchilar turli tayyorgarliklar bilan kelishadi, shu bois ularni musiqiy ta’ssurotlari ham rang-barangdir. Ular bolalar bog‘chasida ko‘rgan kino, radiodan , kattalardan eshitgan- ashulalarni xirgoyi qilishadi. Ko‘p hollarda bu asarlar quvnoq, hayotbaxsh, musiqa va she’rlari bilan diqqat e’tiborni jalb etishadi. Bolalarni musiqiy qiziqishlari turg‘un emas.Bunga tez o‘zgaruvchan kattalarga taqlid sababdir.Shuning uchun o‘qituvchi oldida katta ma’sul vazifa-o‘z tarbiyalanuvchilariga mustaqil ravishda ega bo‘lgan ta’ssurotlarida chama (oriyentr) olishni o‘rgatish turadi. Lekin, turli-tuman musiqani tushinish bolaga qiyinchiliklar tug‘diradi. Musiqani yaxshi tushinish uchun tovush va tovush birliklarini xususiyatlarini, ularni o‘zgarishini, musiqadagi fikr va xissiyotlarni tushina bilish zarur. Musiqani tushinish qiyinchiliklari shundan iboratki turli bastakorlarni musiqa tili o‘z 48

xususiyatlariga (individuallik, milliy, tarixiylik) ega. Ana shu xususiyalarni bolalar ajrata bilishlari kerak. Musiqaga bo‘lgan qiziqishni shakillantirishni birinchi darslardanoq boshlash zarur. Kech boshlangan jarayonda jiddiy musiqaga nisbatan salbiy munosabatlar paydo bo‘lishi va bu munosabatlarni yengish, o‘qituvchiga qiyinchiliklar tug‘dirishi mumkin.Bolalar turli bastakorlarni turli asarlarini qanchalikga tez-tez tinglab tursalar, shunchalik ularni ijodiga qiziqish uyg‘onib, ularni asarlarini boshqalar ichidan ajratib oladigan bo‘ladilar. Zamonaviy o‘qituvchi badiiy kuylanuvchi musiqani o‘rganishda turli eshtishni shakillantiruvchi vositalarni qo‘llaydi. Musiqani tushunish uchun zarur bo‘lgan musiqiy - eshitish tasavvurlarni rivojlantirish nafaqat uni tinglaganda, balki o‘quvchilarni vokal-instrumental ijrosida ham amalga oshiriladi. Ya’ni bolalar o‘z xissiyotlarini o‘tkazishga xarakat qilgan paytlar, intonatsiyani ko‘proq ifodali bo‘lishini, ritmik mos kelish, tembr va dinamik birligi yuzaga keladi. Yuqori tovushli eshitish qobilyatini maqsadli rivojlantirish, musiqani tushunishni ta’minlab bermaydi. Tovushlar mosligini balandlik, davomiylik, tembr, dinamika, qog‘ozdan o‘qish bilan farqlash mumkin, lekin bu bilan hech narsani xis etish bo‘lmaydi. Eng yaxshi pedagoglar, bolalarda musiqiy ko‘nikmalarni rivojlantirib, nafaqat musiqa tinglashni, balki xissyot bilan uni qabul etishni, mazmuniga oid kechinmalarni paydo bo‘lishini va ularni ifodali ijro etishni tarbiyalaydilar. II . 3 . Musiqa o`qitish metodikasida pedagogik texnologiyalarni qo`llash usullari Mustaqil O‘zbekiston respublikasining «Miilliy maktab konsepsiyasi», «Uzluksiz pedagogik ta’lim konsepsiyasi», «Umumta’lim maktablarining musiqa ta’lim-tarbiya konsepsiyasi», «Ta’lim to‘g‘risida» qonun singari muhim ilmiy va 49

rasmiy pedagogik hujjatlarning e’lon qilinishi, zamonaviy o‘qituvchi shaxsi va uning kasbiy sifatlari tavsifnomasini ishlab chiqishga, uni tayyorlash va shakllantirish jarayoniga yangicha yondashishni taqozo qilmoqda. Davlatimiz rahbarining “Bolalar musiqa va san’at maktablari moddiy-texnik bazasini mustahkamlash va ularning faoliyatini yanada yaxshilash bo‘yicha 2009- 2014 yillarga mo‘ljallangan Davlat dasturini tayyorlash chora tadbirlari to‘g‘risi da”gi Farmoyishida musiqa va san’at maktablari uchun davlat o‘quv standartlari va o‘quv dasturlarini, darsliklar va metodik qo‘llanmalarni zamonaviy mezonlar asosida takomillashtirish vazifasi qo‘yilgan. H ozirgi kunda bolalarni 2-3 yoshdan informatikaga o‘rgatish mumkinligi isbotlab berildi. YA’ni bu yoshda bolada turli operatsiyalar o‘tkazish operatsiyasi shakillanadi. Shuningdek 6-12 yoshdagi bolalarga ta’lim -berish jarayonida ham kompyuter bolani faolligi va ijodiy imkoniyatlarini chegaralanmagan taqdirda foydalanish tavsiya etiladi. Bu o‘quv jarayonini uning o‘yin faoliyatiga tayanib kattalarning va bolalarning gurux bo‘lib ishlash jarayonini rivojlantiradi. Maktab o‘quvchisini turli bosqichlarda kompyuterni qo‘llash sharoitida o‘quvchilarni rivojlanishi va ta’lim olish uslubi tadqiqotlari asosiy yo‘nalishi bo‘lib qoladi. - Kichik maktab yoshi. Boshqa asosiy madaniy- texnik ko‘nikmalarni rivojlantirish bilan bir qatorda oddiy kompyuter savodxonligini ya’ni mashina bilan ishlash va amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirish kiradi. Bu ko‘nikmalar bolaga klaviatura belgilarini o‘rganish, kompyuterda paydo bo‘layotgan elementlarga aniq ta’sir etish imkonini beradi. O‘z xarakatlarini dasturlashda nisbatan erkinlikga ega bo‘lishi boladan murakkab rejalashtirishlarni va uzun ketma-ketliklarni eslab qolishni talab qilmasligi zarur. - Shu bilan birga bola xarakati o‘z ichiga konkret amaliy xarakatlarni xam olishi kerak.Bu yoshga tavsiya etilayotgan kompyuter dasturlarini mazmuni differinsiyalanagan maktab fanlariga bog‘lash tavsiya etilmaydi. U entigiral xususiyatga ega bo‘lib bolaga, vazifalarga yechish jarayonini ta’minlab berish kerak. Bu yoshdagi bola uchun, o‘quv faoliyatini o‘yin shakilada tashkil etish katta 50

axamiyatga ega. Bu faoliyat o‘qituvchi va o‘quvchini, o‘quvchilarning o‘zlarini xarakatlariga aniqlik kiritib kompyuter tarmoqlarini keng qo‘llash asosida tuziladi. - O‘rta maktab yoshi . bunga “maktab” ilmiy fanlarini kattalar va tengdoshlar yordamida ta’riflash va yangi bilimlarga ega bo‘lish kiradi. Bu yoshda kompyuter nafaqat maxsuslashtirilgan fan (“informatika va hisoblash texnikasi”) sifatida, balkim matnlarni taxrirdan chiqaruvchi, labaratoriya tajribalarini o‘tkazuvchi, amaliyot va loyiqalarni ishlab chiquvchi yarim fukksional asbob sifatida qo‘llaniladi. Bu bosqichda o‘quvchilar kompyuterni ma’lumot manbai, hisoblovchi, matn muxarrtri, modellashtirish vositasi sifatida qabul qiladilar. - Dasturlashga o‘rgatish, professional ko‘rikmalarni shakllanishi emas, balki ma’lum bir bilmlar doirasini mazmun- mantiq asosida tahlil qilish (algoritmlash) asosida tashkil etiladi. O‘z navbatida bu bolalarda tasavvur kilish rejalashtirish,taxlil kilish, refleksiya kabi mustakil ta’lim olish va mustakil faoliyat kursatishga yerdam beradi. - Yuqori maktab yoshi. Insonni professional faoliyati bilan keng-ko‘lamda tanishish va kompyuter yordamida taqlidiy modellashtirishga ega bo‘lgan o‘kuvchilar inson faoliyatini jamoa va ishlab chiqarishga oid muximroq,ya’ni ekologik va demografik modellashtirishni, kadrlarni eksplutatsiya qilishni ishlab chiqishni,konkret muammolarni matematik modellashtirishni o‘tkazish va ularga yechim topishni taklif etish,xokimiyat organlariga saylov xolatlarini modellashtirish, o‘zining siyosiy va xuquqiy ongini singdirish kabi faoliyatlarini boshkarishni o‘rganishlari zarur. - “Bolalarni rivojlanishida va ta’lim” olishida yangi pedagogik texnologiyalari muammosi bo‘yicha o‘tkazilayotgan tadqiqotlar bo‘yicha qo‘yidagilarni ishlab chiqish ko‘zda tutilgan: - bolalar rivojlanishida va ta’lim olishidi kompyuter texnologiyalarini to‘zilish prinsiplari va ularni psixologik- pedagogik asoslari; - Yangi, fanga oid rivojlantiruvchi o‘quv shartlari va kompyuter vositalarni qullashga qaratilgan yangi o‘quv fanlarini namunalari; 51

- Boshlang‘ich o‘rta va yuqori maktab o‘quvchilarini birgalikda va individual faoliyatlarini kompyuter modellari; - Turli yoshdagi bolalarni umumiy va maxsus qobiliyatlarini shakllanishi uchun ayniqsa kichik yoshdagi maktab bolalari (6-10 yosh) uchun rivojlantiruvchi kompyuter o‘yinlari. - Biz musiqa va musiqa ijodini muxokama qilishga xaqimiz yo‘q. Ular inson musiqasi urniga mashina musiqasi kelayotganligini gapirayotganlari yo‘q. Lekin mashina ko‘p narsani bajara oladi. U musiqiy ijodni taxlil qilishga yordam beriuvchi o‘ziga xos asbobdir. U tabiatning turili tovushlarini taxlil qilib ma’lum bir guruxlarga bo‘lishga yordam beradi. Bundan tashqari kompyuter bir oxangdan ikkinchi oxanga o‘tuvchi nota matini ko‘chirishdek qiyin ishni xam bajar oladi. Musiqiy ijroni o‘xshatib (mashina modeli bilan) ijro etish imkoniyati paydo bo‘ldi. U musiqachilarni umumiy va o‘ziga xos xususiyatlarini ajaratib olishga ularni ijro uslubini taxlil qilib aniqlashga yordam beradi. Yangi kompyuter dasturlarini amalga oshirilishi bastakorlarni mashina imkoniyatlarga boshqa nuqtaiy nazardan qarashga majbur etdi. Chunki mashina tovushlarni yangi usul bilan ishlab chiqaradi va tovushlar yig‘indisini boshqaradi, akustikik bo‘shliqdan foydalanishga va uni nazorat qilishga imkon yaratadi. - Bastakorlarni fikricha yangi dasturlar va tovushlarni sintezlovchi yangi texnika musiqani ilm bilan yaqinlashtiradi, shu bois ilgari ilmiy hisoblangan faoliyatni hozirgi kunda elektron musiqa doirasida o‘z imkoniyatlarini sinayotgan bastakorlar amalga oshirayapdilar. Shu tariqa musiqiy ijoddagi muntazam- jarayonlar tabiatini aniqlashga imkon yaratildi, ya’ni analitik va sintetik boshlanishlarni taqqoslash, musiqadagi gipotetik alomatlarni ta’riflash: bastakorlarni qaysi biri akalitik yoki sintetik qutblarga tortilishini aniqlovchi tovsifnomalarni bo‘lishi shular jumlasidandir. - Zamonaviy kompyuterlar mavjud musiqiy asarlarni turlarga ajrata olsa ham, mashina yangi tovush tuzilmalarini yarata olsa ham, bastakor yoki ijrochi rolini bajarsa ham, unda bir xususiyat, eng asosiy hisoblangan xususiyat ya’ni ijodga 52

ehtiyoj yo‘qdir. Mashina yuzlab va minglab musiqalarni yaratish mumkin, lekin u bizga g‘urur bilan “Bu men yozgan eng yaxshi asar!”- deb ayta olmaydi. - Hozirgi zamon bastakorlarini aytib o‘tilgan imkoniyatlarini inobatga olgan holda, bizbir nechta amaliy dasturlar majmuisini yaratik. Bu dasturlar, boshlang‘ich sinflarda musiqa tinglashni o‘ptimal imkoniyatlarini beradi. Bu haqda biz tadqiqotimizni keyingi bo‘limlarida batafsil to‘xtalib o‘tamiz. - Umumiy kompyuter savodxonligi – bu bizning siyosatimizni iqtisodimizni va xalq ta’limini eng murakkab va dolzarb muammosidir. - Xozirgi kungacha zarur me’yoriy xujjatlar yo‘q, yagona maqsadli rejalashtirish amalga oshirilmayapti. Amaliy informatika juda sung ishlab chiqilyapti Odatdagidek maktabda EHM ni qo‘llanilishini pedagogik- psixologik muammosi kerakli darajada ko‘rib chiqilmayapti. - Kompyuter nafaqat texnik rivojlanishda, balki shaxsni rivojlantirish va tarbiyalashda katalizator bo‘la oladi. Maktab partasida turgan, kompyuter- hayotni ijtimoiylashtirish, madaniyatimizni tez o‘sishini asosiy shartidir. Biz faqat uning barcha imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga yordam berishimiz kerak. - Ta’limga g‘ayrat bilan yondashish, psixologik-pedagogik tadqiqotlarni istiqbolli yo‘nilishini aniqlab beradi, bu yo‘nalishlar o‘zlksiz ta’lim sistemasiga qaratilgan bo‘lib, o‘quv tarbiyaviy jarayonni yangi mazmun va informatsion texnologiyalarni yaratishga va psixologik ta’liminlashga qaratilgan. Bu tadqiqotlarning dasturlari o‘quv faoliyati qurilmasini nazorat-amaliy asosidagi ishlab chiqilmagan o‘z ichiga olishi zarrur, bundan tashqari dasturlar kompyuterlarni qo‘llash asosida yaratilgan o‘quv fanlarini o‘z ichiga oladi. O‘quvchilarning yoshiga qarab kompyuterni qo‘llanilish xususiyatlar maxsus tahlilini o‘tkazish zarur. - Maktab o‘quvchilarini bilish jarayoniga va shaxsni rivojlanishiga ta’limni yangi texnologiyalarini ta’sir etishini va kompyuter diagnostikasi uslubiyotini nazorat etish; - Pedagogik dastur vositalarini ishlab chiquvchilar uchun tavsiyalar; 53

- Yangi ta’lim texnologiyalarini joriy etish bo‘yicha o‘qituvchiga amaliy tavsiyanomalar; - Bolalarni rivojlanishi, o‘quv faoliyatlarini kompyuterda tuzatishni qo‘llash va kompyuter diagnostikasi yuzasidan maktab psixologlari va psixologik xizmat xodimlariga tavsiyanomalar. Shu tarika,kursatilgan muammo yuzasidan utkazilgan tadkikotlarni asosiy natijasi bulib, psixologik asoslangan ta’lim texnologiyasi buladi. Bu ta’lim texnologiyasi fanlarni ukitishda kom’pyuterlarni kullashni va kom’pyuter modellari misolida ukuvchilarni birgalikda va individual tashkillashtirilgan ukuv faoliyatini o‘z ichiga oladi. Ilg‘or pedagogik texnologiyalarni musiqa madaniyati darsini o‘qitish jarayonida qo‘llash, avvalo o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, mustaqil fikrlashga undaydi, idrok etish malakasini rivojlantiradi, qolaversa ta’lim mazmunini yangilaydi. Uzluksiz musiqiy ta’limda BMSM laridan keyin musiqiy yo‘nalishdagi kollejlar, oliy musiqiy yoki musiqiy-pedagogik ta’lim va ularning magistratura bosqichi borligini nazarda tutib, ijro ko‘nikmalari va musiqiy nazariy talab meyorini to‘g‘ri aniqlab olish zarur. Aks holda hozirgi kunlarda bo‘layotganidek, musiqiy kollejlarga ham, oliy ta’lim muassasalariga ham asosan boshlang‘ich musiqiy tayyorgarligi bo‘lmaganlar qabul qilinib, hammasini noldan boshlashga to‘g‘ri keladi. Holisona aytadigan bo‘lsak darslarni zamon talablari asoslarida o‘tishga harakat qilayotgan umum ta’lim maktablari musiqa darslari, kollejlar, oliy o‘quv yurtlari o‘kituvchilari respublikamizda kuplab topildi lekin, afsuski barcha maktablarda ham ahvol kungildagidek emas. Endi darslarni zamon talablari asosida o‘tish yulida uchrayotgan muammolar to‘g‘risila fikirlaydigan bo‘lsak, ular qatoriga quyidagi muammolarni kiritish mumkin: — Respublika umumta’lim maktablarida moddiy texnika ba’zasi yaxshilash. — Musiqiy adabiyotlarni talab darajasiga yetkazish. — Maktablarni milliy cholg‘u sozlari bilan taminlash. — Maktab o‘zining fonetikasiga ega bo‘lishi. 54

— Talab darajasida mutaxassis kadrlar bilan taminlash. — Mavjud kadrlar ixtisosligi DTS talablariga mos tushishi — Cholg‘u sozlarni tamirlash ishlari yulga qo‘yilishi — Muammolarni yechish uchun musiqa Fani o‘qituvchilari yangi innavatsion texnalogyalardan unumli foydalanish. Quyida, musiqa madaniyati fani bo‘yicha yangi pedagogik texnologiya usullaridan foydalanib o‘tishda quyidagilarni taklif etamiz. Mavzu : O‘zbek x alq cholg‘ulari Dars maqsadi: 1.Ta’limiy : O‘quvchilarga o‘zbek halq cholg‘u asboblari haqida ma’lumot berish. 2.Tarbiyaviy : O‘quvchilarga o‘zbek halq cholg‘u asboblariga to‘g‘ri munosabatini shakllantirish. 3. Rivojlantiruvchi : O‘quvchilarni o‘zbek halq cholg‘u asboblari haqida mustaqil fikrlash va cholg‘u asboblarini bir-biridan farqlay olishi. Dars jihozlari: Doska, kitob, daftar, musiqa cholg‘u asboblari, ko‘rgazmali qurollar, texnik vositalar. O‘zbek halq cholg‘ulari. O‘zbek halq cholg‘u asboblari juda boy tarixga ega. Bu cholg‘ular o‘z tuzilishi, tasviriy vositalari, ijrochilik uslublariga qarab asosan uch guruhga bo‘linadi: 1.Zarbli cholg‘ular. 2. Damli (puflama) cholg‘ular. 3. Torli cholg‘ular. Zarbli cholg‘ular guruhiga doira, nog‘ora, safoil, qayroq va qo‘shiq kabi asboblar kiradi. Damli (puflama) cholg‘ular guruhiga nay, surnay, qo‘shnay, kurnaylar kiradi. Torli cholg‘ular guruhiga sato, tanbur, dutor, do‘mbira, qashqar rubob, afg‘on rubob, ud kabilar kiradi. 55

Torli cholg‘ularda tovush hosil qilish vositalari turlicha. Jumladan, dutor va do‘mbira sozlari chertib chalinadi. Tanbur, qonun sozlari ko‘rsatkich barmoqqa kiyiladigan maxsus moslama – “noxun” (misdan yasaladi) vositasida ijro qilinadi. Qashqar rubobi, afg‘on rubobi, ud kabi cholg‘ular mizrob (mediator) vositasida chalinadi. Torli cholg‘ularni maxsus kamon vositasida ham chalish mumkin. Jumladan, g‘ijjak, qobiz, sato kabi cholg‘ulardir. Musiqa tinglash. Zamonaviy texnik vositalar yordamida o‘zbek xalq kuyilaridan namuna eshittiriladi. Mustahkamlash uchun: Aqliy hujum. Texnik vositasi yordamida darsni qiziqarli bo‘lishini ta’minlash maqsadida noan’anaviy ta’lim metodlarining turli xil usullaridan foydalanish mumkin bo‘ladi. Savol-javob 1) Kuy qaysi xarakterda ijro etilgan? 2) Asar qaysi cholg‘u asboblari jo‘rligida ijro qilingan? 3) Qaysi cholg‘u asboblarini bilasiz? 4) Doira, nog‘ora qaysi cholg‘u asboblari guruhiga kiradi? 5) Tanbur, dutor qaysi cholg‘u asboblari guruhiga mansub? 6) Nay, qo‘shnaychi? Javob: 1) Kuy mungli ohangda ijro etilgan. 2) Asar doira, rubob, tanbur, nay, g‘ijjak, dutor kabi o‘zbek milliy cholg‘ulari jo‘rligida ijro etilgan. 3) Doira, rubob, tanbur,nay, g‘ijjak, dutor, chang, qonun kabi cholg‘u asboblarini bilamiz. 4) Doira va nog‘ora zarbli cholg‘ular guruhiga kiradi. 5) Tanbur, dutor torli cholg‘ular guruhiga kiradi. 6) Nay va qo‘shnay cholg‘ulari damli (pkflama) cholg‘ular guruhiga kiradi. 56

Klaster usuli. Klaster usulda o‘zbek xalq cholg‘ulari “kalit” hisoblanadi va doskaga yoziladi.klaster usulida “O‘zbek xalq cholg‘u asboblari” to‘g‘risida barcha ma’lumotlar keltiriladi va guruhlar bo‘yicha tartibga solinib boriladi. Dars oxirida o‘tilgan mavzu mustahkamlanadi va mavzu yuzasidan uyga vazifa topshiriladi.Bu usul o‘quvchilarning o‘z nuqtai nazarini asoslash, boshqa kishilarning g‘oyalariga kirib bora olish, guruh bo‘lib qaror qabul qilish malakasini oshiradi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, musiqa madaniyati fanini o‘qitishda yangi pedagogik texnoloigyadan foydalanilsa dars samaradorligi oshadi, o‘quvchilarda darsga bo‘lgan qiziqishi ortadi. B ugungi kun mutaxassisi har tomonlama rivojlangan yuqori darajadagi intеllеktga ega bo`lgan, fan asoslarini chuqur o`rgangan bilimdon, zukko, dono, fidoiy, ma'rifatli va ma'naviyatli inson bo`lishi kеrak. U o`z mutaxassisligi, masalan, ixtisodchilikdan tashqari, xorijiy tillardan birini bilishi hamda AKT dan foydalana olishi shart. 57

KLASTER SXEMASI 58O‘ZBEK XALQ CHOLG`U ASBOBLARI DAMLI CHOLG‘U ASBOBLAR GURUXI TORLI CHOLG‘U ASBOBLAR GURUXIZARBLI CHOLG`U ASBOBLAR GURUXI DOIRANOG`ORA QAYROQSAFOIL SURNAY KARNAY NAY QO‘ SHNAY QASHQAR RUBOB AFG‘ON RUBOB DUTORTANBUR

XULOSA Mavzu yuzasidan olib borilgan kuzatishlar, manbalar tahlili va tadqiqot ishlari natijalariga tayanib, innavatsion texnologiyalar yordamida musiqa ta’limi samaradorligini oshirish yuzasidan quyidagi umumiy xulosalarga kеlindi: 1.O‘quv jarayonida innavatsion texnologiyalarning o‘rni beqiyos bo‘lib, ta’lim jarayoni sifati va samaradorligini ta’minlashga katta yordam beradi. Biroq umumiy o‘rta ta’lim maktablarida texnik jihozlarning etishmasligi, mazkur sohada o‘qituvchilar metodik tayyorgarligining talabga javob bermasligi fanlarni o‘qitishda innavatsion texnologiyalaridan etarli darajada foydalanilmayotganligidan dalolat beradi. .2. Innavatsion texnologiyalar yordamida musiqa ta’limi samaradorligini oshirishning didaktik jarayonida axborot resurslari: darslik, o‘quv adabiyotlari, elektron darslik, elektron taqdimot, audio va video disklar mujassamlashgan audio va video mahsullaridan keng miqyosda foydalanish amalga oshirildi. 3. Innavatsion texnologiyalar yordamida musiqa ta’limi samaradorligini oshirish musiqiy ta’lim jarayonini tashkil etishda innavatsion texnologiyalaridan o‘z o‘rnida va samarali foydalanish o‘quvchilarning fanga bo‘lgan qiziqishlari hamda bilim darajasi ortishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 4. Innavatsion texnologiyalar yordamida musiqa ta’limi samaradorligini oshirish orqali o‘qituvchilar musiqiy pedagogik jarayonda o‘quvchilarga zamonaviy, ilmiy ma’lumotlarni innavatsion texnologiyalardan foydalanish orqali berish va tashkil etishga erishishlari lozim. 5. .Innavatsion texnologiyalar yordamida musiqiy qobiliyatlarni rivojlantirish usullari foydalanish o‘quvchilarning shaxsiy xususiyatlariga, musiqiy ta’lim fan sohasining o‘ziga xos tomonlariga, o‘quv mashg‘ulotlari topshiriqlari va mashqlarining mazmuniga e’tibor qaratish lozimligini alohida ta’kidlash zarur. 6. Musiqa madaniyati darslarga Innavatsion texnologiyalar yordamida metodik tayyorlanish, DVD, VSD, SD yozuvlaridan ta`limning texnik vositalaridan 59

musiqa tinglash va qo`shiq kuylashda foydalanishlari musiqa ta’limi samaradorligini oshirishni hamda sifatini ta’minlaydi; 7 Yangi o‘quv materiallarini tushuntirishda kompyuterning namoyish imkoniyatlaridan foydalanish o‘qituvchiga dars mazmunini o‘quvchilarga yetkazishda samarali natijalar beradi; 8 Darslarga metodik tayyorlanish, qo‘shimcha axborotlarni izlash va tizimlashtirish, didaktik materiallarni tayyorlashda o‘qituvchilarning innavatsion texnologiyalardan foydalanishlari ma’lumotlarning sifatini ta’minlaydi; 9 Darslarga metodik tayyorlanish, qo‘shimcha axborotlarni izlash va tizimlashtirish, didaktik materiallarni tayyorlashda o‘qituvchilarning innavatsion texnologiyalardan foydalanishlari ma’lumotlarning sifatini ta’minlaydi; 10 Kompyuter texnologiyalaridan foydalanib o‘quv jarayonini tashkil etish va boshqarishda o‘qituvchilarning axborot texnologiyalarda ishlash malakalariga ega bo‘lishlari maqsadga muvofiqdir. 60

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1.Karimov I.A. “ O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida”. Toshkent “ O`zbekiston” – 2011 yil. 2.Karimov I.A. “ Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch” . Toshkent “ Ma`naviyat”- 2008 yil 140 – 143 betlar. 3. I.A.Karimov Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.1998 4. Qurbonov Sh.va boshqalar ."Barkamol avlod orzusi" T. 1999 yil. 5. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik maxorat. T. 2003 6. Mirzayeva Sh.R. O‘qitish uslubiyati va pedagogik texnologiyalar.T 2007. 7. Karimova D. Musiqiy pedagogik mahorat TDPU. T. 2007. 8. Gaybullayev N.,Yodgorov R. Va boshqali r , Toshmurodova K. Pedagogika.T. 2000. 9. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. Karshi. 2000. 10 . Saidaxmedov N. va boshqalar. Yangi pedagogik texnologiya mohiyati va zamonaviy psixologiyasi. T. 1999. 1 1 . Farberman B. L. Ilg ` or pedagogik texnologiyalar. T. Fan. 2000 1 2 .Ishmuxamedov R.J. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish yo‘llari. TDPU. T. 2004 . 1 3 .Yo‘ldoshev, S. Usmonov A. . Pedagogik texnologiya asoslari. T.O‘qituvchi. 2004. 1 4 . Mamedov K. va b. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik maxorat. T.2003 1 5 . Farberman. B. L. Oliy o‘ q uv yurtlarida o‘ q itishning zamonaviy usullari.T. 2002 1 6 . Sharipova G. Musiqa o‘qitish nazariyasi va metodikasi. TDPU –T. 2008 y 1 7 .Ergasheva G. O‘quvchilarning mustaqil ishlashi uchun veb-kvestlar yaratishning metodik talablari// Qoraqalpoq muallimi. 2008 y. 18 . Internet ma’lumotlari http://ziyo.edu.uz/ - O‘zbekiston Respublikasining ta’lim va axborot resursi. http://www.edu.uz/ - O‘zbekiston Respublikasi oily va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi portali. 61

http://www.pedagog.uz/ - pedagoglar portali. 62

Похожие

Musiqa madaniyati darslari samaradorligini oshirishda interfaol usullardan foydalanish

O`zbek opera asarlarini o`rgatishda musiqiy idrok masalalari

Boshlang‘ich sinflarda musiqa madaniyati darslarini o‘tish texnologiyasi

Akademik xonandalikda vokal va zamonaviy qo‘shiqlarni ijro etish uslublari

”Gijjak cholgu asbobining taraqqiyoti va ijrochiligi”