O`zbek opera asarlarini o`rgatishda musiqiy idrok masalalari - Музыка - Дипломные работы

O`zbek opera asarlarini o`rgatishda musiqiy idrok masalalari

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

31130 KB

O`zbek opera asarlarini o`rgatishda musiqiy idrok masalalari Mundarija: Kirish. 1 bob.Har tomonlama kamol topgan shaxslarni tarbiyalashda opera san`atining o`rni va ahamiyati…………………………………………….. 1.1Opera san`ati o`quvchilarni musiqiy idrokini rivojlantirishda samarali vosita sifatida………………………………………………………………. 1.2.Jahon va O`zbek operalarining yaratilishi va uning kompozitorlari ijodiga chizgilar …………………………………………………………… II bob.Opera san`ati orqali o`quvchilarni musiqiy idrokini o`stirish texnologiyalaridan foydalanishga doir pedagogik tavsiyalar…………… II.1.Pedagogik texnologiyalarining tuzilishi va vazifasi…………………. II.2.O`quuvchilarning musiqiy idrokinin opera san`ati vositasida tarbiyalashga doir texnologiyalarni qo`llash bo`yicha pedagogik ko`rsatmalar…………………………………………………………………. Xulosa……………………………………………………………………….. Adabiyotlar ro`yxati………………………………………………………… Ilovalar……………………………………………………………………….

Kirish Mustaqillik tufayli tarixiy ma`daniyatimiz,dinimiz hamda milliy qadriyatlarimizni asli holiga qayta tiklab,o`zligimizni anglash imkoniyati paydo bo`ladi. Mamlakatimiz mustaqilligini ta`minlash ozod va obod Vatan,erkin va farovon hayot barpo etishda albatta san`atning roli beqiyosdir, tabiiyki musiqa ma`daniyatini ham. Musiqa o`zining betakror tabiati bilan yoshlarning ma`naviy dunyosiga katta ta`sir etadi.Ularning badiiy va axloqiy madaniyatini shakillantirishga milliy g`urur va milliy iftixor tarbiyasini amalga oshirishga ijodiy mahorat ,nafosat va badiiy didini o`stirishga,fikr doirasini kengaytirishga , mustaqilli va tashabbuskorligini tarbiyalashga xizmat qiladi. Uning bu kuchidan vazvunli va unumli foydalanish har bir musiqa mutaxasislarining muqaddas burchidir. Prezidentimiz 2008 yil 7-yanvardagi “Bolalar musiqa va san`at maktablarining moddiy texnika bazasini mustahkamlash va ularning faoliyatini yanada yaxshilasg bo`yicha 2009-2014-yillarda mo`ljallangan Davlat dasturini tayyorlash chora-tadbirlari to`g`risida”gi F-2008-sonli farmoishi “Barkamol avlod yili Davlat dasturi hamda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Davlat maslahatchisi xizmati va Vazirlar Mahkamasi ta`lim,Sog`liqni saqlsh,ijtimoiy muhofaza, axborot tizimlari va telekommunikatsiyalar kompleksining 2010 yil 17 martdagi qo`shma yig`ilishi bayonida belgilangan vazifalar asosida barcha fan yo`nalishlari qatorida musiqa madaniyati fanidan uzviylashtirilgan o`quv dasturini amalga joriy etilishi o`quvchi yoshlarimizni musiqiy iste`dodi va salohiyatini yanada o`stirishga keng imkoniyatlar beradi. O`zbek xalqi azaldan o`zining ma`naviy boyligi,milliy va umuminsoniy qadriyatlari va milliy musiqiy madaniyatining yuksalishi bilan

jahon xalqlari orasida yetakchilik qilib kelgan.Prezidentimiz “Kuy , qo`shiqqa, san`atga muhabbat, musiqa ma`daniyati xalqimizda bolalikdan boshlab oila sharoitida shakllanadi. Uyida dutor, doira yoki boshqa cholg`u asbobi bo`lmagan, musiqaning hayotbaxsh ta`sirini hayotida sezmasdanyashaydigan odamni bizning yurtimizda topish qiyin, desak, mubolag`a bo`lmayd”,- deb ta`kidlaydilar (I.A.Karimov.Yuksak ma`naviyat yengilvas kuch Manaviyat”, 2008 (41-bet). Mavzuning dolzarbligi , Musiqa jonsiz tanaga jon,ruhsiz vujudga ruh bag`ishlagani haqida sharqu g`arb ilmi, adabiyotda farazlar, afsonayu juda rivoyatlar juda ko`p. Aksariyat mutaxasisslar musiqaning yaratilishi inson zoti paydo bo`lib, tabiat hodisalariga,hayvonlarga taqlidan yo ilk bor kulib,yoxud yig`laganda chag`argan tovushlarga bog`lab izohlaydilar. Buyuk olim, dunyo tibbiyotining asoschilaridan bolgan bobolaromiz Abu Ali Ibn Sino “Tib qununlari” kitobida musiqaning ruhiy ta`sir kuchiga baho berib,go`dakning tarbiyasidagi ahamiyatini oddiygina ta`riflaydi.”Godakning vujudi chiniqishi uchun ikki narsa zarur: biri uni asta qimirlatib tabratish,ikkinchisi onasining qo`shig`i(allasi). Birinchisi bolaning tanasiga, ikkinchisi ruhiga tegishlidir”. Musiqaning inson hayotdagi o`rni borasida ko`p yozilgan va u shubhasiz, davolovchi, aniqrog`i, jism va ruhni muolaja qilish usullaridan bo`lishi bilan birga ma`naviy tarbiyasining bag`oyat muhim yo`nalishlaridan biri hamdir. Respublikamiz taraqqiyot va o`zgarishlarga boy hozirgi paytda yosh avlodni har tomonlama kamol topishi davr talabi va ehtiyojidir.Yosh avlodni ma`naviy baquvvat, bilimli, o`z mustaqil Vatanimizdan faxrlanish tuyg`usiga boy kishilarni tarbiyalash zamonamizning dalzarb mavzusi hisoblanadi, bu esa ta`lim tarbiya oldidagi murakkab, keng ko`lamli muammolardan biridir.

Tarbiya deganda har tomonlama yetuk, o`zida axloqiy poklik,ma`naviy boylik va jismoniy barkamollikni mujassamlashtirgan insonni yetishtirish nazarda tutiladi. Tarbiya tizimida musiqa san`ati yetakchi o`rinda turadi.Hozirgi kunda musiqa va san`atini inson tarbiyasidagi ro`li ortib bormoqda.Yoshlarimizni ma`naviy yetuk, komil inson qilib tarbiyalashda maktabning roli,shak-shubxasiz kattadir.Maktab yoshlarda bilim asoslarini singdiiradi.U bolani ilmiy dunyoqarashining shakllantirishi va mustahkamlanishi yo`lida asosiy poydevor bo`lib xizmat qiladi.Maktab musiqa madaniyati darslarida qo`shiq kuylash san`atning o`rni beqiyos.Lekin barcha sinf kitoblarida opera san`atini o`rganish,uni eshitish idrok qilish masalalari kam yoritilgan.Shuning uchun biz musiqa madaniyati darslarida o`zbek operalarini o`rganishni,uni idrok qilishni keng yoritishga qaror qilgan holda bitiruv ishimiz mavzusini quyidagicha belgiladik.”O`zbek opera asarlarini o`rgatishda musiqiy idrok masalalari”. Bitiruv malakaviy ishimizning maqsadi : 5-7 sinf o`quvchilariga musiqiy idrokni shakllantirishda o`zbek opera san`atining ta`sir kuchini aniqlash,opera asarlarini eshitib idrok etishga samara beradigan uslub va vositalarni tanlab amalga qo`llash, olingan ijobiy natijalarni tafsiya etishdan iborat. Ilmiy tadqiqot ishimizning vazifalari t anlangan mavzuning dolzarbligi va maqsadidan kelib chiqqan holda quyidagicha belgilanadi: 1. O`quvchilarda tinglash malakalarini shakllantirishda opera asoslarining imkoniyatlarini aniqlash. 2. O`quvchilarning opera asoslari orqali idrokini shakllantirishda samara beradigan yo`l va uslublarini anislash. 3. Tajribali musiqa o`qituvchilarining ish faoliyatini o`rganish va umumlashtirish.

4. Tajriba-sinov ishlari olib borish va uning yakuniy natijalari asosidagi ilmiy asoslangan pedagogik tavsifnomalar ishlab chiqish. Tadqiqot ishimizning obyekti umumta`lim matablari 5-7-sinf o`quvchilarida amalga oshiriladigan musiqa ma`daniyati darslarining vazmuni hisoblanadi. Tadqiqot ishlarimizning predmeti -o`zbek opera asarlari orqali o`quvchilar idrokini shakllantirishni amalga oshirish jarayoni hisoblanadi: -Tanlangan mavzuda taaluqli psixologiya, pedagogika va musiqashunoslikka oid adabiyotlarni o`rganish va tahlil qilish; -O`quvchilar bilan suhbat, bahs-munozara yuritish, intervyu olish,anketa savol-javoblarini o`tkazish va sinov-tajriba ishlarini olib boorish. -Opera sarlarini o`rganishda va tinglashda o`quvchilarning idroki; didi va ijrochiligi uchun mos bo`lganlanlarini tanlab olish,ulardan musiqa ma`daniyat darslarida keng foydalanish. Bitiruv malakaviy ishimizning metodologik asosini Prezidentimiz I.A.Karimovning mavzuyiga oid fikrlari,milliy istiqlol g`oyasining asosiy tamoyillari,”Ta`lim to`g`risidagi qonun”,”Kadrlar tayyorlash milliy dasturi;Barkamol avlod Davlat dasturi; Oliy kengash va o`rta maxsus ta`lim Vazirligi tomonidan qabul qilingan qarorlari va buyruqlar, o`rta asrlarda yashab ijod qilgan Sharqning buyuk qomusiy olimlari tomonidan bildirilgan fikrlar, taniqli pedagog, psixolog va musiqashunos olimlarning asosiy fikrlari hisoblanadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi  O`quvchilarni o`zbek opera asarlari o`rganishda musiqiy idrok masalalari pedagogik muammo ekanligi yaxlit va bir butun holatda tadqiq etiladi.  Umumiy o`rta ta`lim maktablarida musiqiy estetik tarbiyalashga qaratilgan mashg`ulotlarning mazmuni ishlab chiqildi.

 O`quvchilarni tinglash madaniyatini rivojlantirishga yo`naltirilgan zamonaviy pedagogik texnalogiyalarni samaradorlik darajasi aniqlandi.  O`quvchilarni tinglash madaniyatini rivojlantirishga qaratirilgan uslubiy tavsiyalar ishlab chiqildi.  O`quvchilarni estetik tarbiyalash dolzarb pedagogik muammo ekanligi yaxlit va bir butun holatda tadqiq etiladi.  Umumiy o`rta ta`lim maktablarida musiqiy estetik tarbiyalashga qaratilgan mashg`ulotlarning mazmuni ishlab chiqildi.  O`quvchilarni musiqiy bilimdonligini rivojlantirishga yo`naltirilgan zamonaviy pedagogik texnalogiyalarni samaradorlik darajasi aniqlandi.  O`quvchilarni estetik tarbiyalashga yo`naltirilgan uslubiy tavsiyalar ishlab chiqildi. Bitiruv malakaviy ishimiz 3 bosqichda amalga oshiriladi. Tadqiqotning birinchi bosqichida mavzuga taalluqli ilmiy nazariy pedagogik,metodik,tarixiy,psixologik musiqiy adabiyotlar o`rganildi. 5-7-sinflarda musiqa madaniyati darslarini o`tish ahvoli kuzatildi;qayd qiluvchi sinov o`tkazildi; musiqa darsliklari tadqiqot mavzusi nuqtai nazaridan tahlil qilindi. Ikkinchi bosqichda tajriba sinov ishlarining natijalari o`rganildi;tahlil o`tkazildi; umumlashtirildi va ulardan tegishli xulosalar chiqarildi.Shuningdek bu bosqichda ilmiy metodik tavsiyalar ishlab chiqildi. Uchinchi bosqichda tavsiya xulosalar qayta tahlil qilinib, ishning milliy matni tayyorlandi. Tayyorlangan bitiruv malakaviy ishimizning ustuvor g`oyasi shundan iboratki maktabda o`quvchilarga ustoz muallim o`zbek opera asarlarini kuylashni va tinglashni mohirona o`rgata olsa o`quvchi yoshlar musiqiy idroki asta-sekin sharkllanib rivojlanib boradi. Bitiruv malakaviy ishimiz kirish 2 bob,4 ta§,xulosa,foydanilgan adabiyotlar ro`yxati va ilovalardan iborat.

I bob. Har tomonlama kamol topgan shaxslarni tarbiyalashda opera san`atining o`rni va ahamiyati. I.1. Opera san`ati o`quvchilarni musiqiy idrokini rivojlantirishda samarali vosita sifatida. Millatning kelajagi hisoblangan yosh avlodni har tomonlama etuk shaxs bo`lib voyaga etishishida ularning ta`lim-tarbiyasi, ma`naviy kamoloti masalasi davlat darajasiga ko`tarilib, bu yo`lda qator maqsadli islohotlar amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda o`zbek xalqining milliy o`zligini anglash jarayoni jadallashishi munosabati bilan yosh avlodni c-axloqiy tarbiyasining ahamiyati sezilarli darajada ortib bormoqda. Prezidentimiz I.A.Karimov ta`kidlaganlaridek, yosh avlod madaniyatimiz va ma`naviyatimizni, taraqqiyotning intellectual qadriyatlarini kelajak jamiyat a`zolarining ongiga etkazdilar. Zero, huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini qurish sharoitida yangicha fikrlovchi shaxsning shakllanishi muhim ahamiyatga ega. Shu o`rinda yoshlarning ma`naviy jihatdan barkamol qilib tarbbiyalanishida milliy musiqamizning roli alohida ayamiyatga ega. Chunki aynan yoshlarimizning milliy mentalitetimizga xos bo`lgan qadriyatlarni saqlab qolishda milliy musiqa san`atining ham o`z o`rni bor. Ma`lumki, milliy musiqa san`atimiz yoshlar o`rtasida samimiyatni, o`zaro mehr oqibatni yanada o`stirishga xizmat qiladi. Musiqiy ta`limning mazmun va mohiyati zaminida barkamol avlod, komil inson tarbiyasi yotadi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda musiqa san`atini rivojlantirish, farzandlarimiz musiqiy madaniyatini oshirishga qaratilgan qator dastur va rejalar amalga oshirilmoqda. Jumladan, mumtoz musiqiy merosimizni asrab- avaylash va o`rganish, uni yosh avlodlarga bezavol etkazish hamda yoshlarimizni ularga nisbatan hurmat ruhida tarbiyalash kabi ezgu maqsadlarga qaratilgan “Bolalar musiqa va san`at maktablarining moddiy-

texnik bazasini mustahkamlash va ularning faoliyatini yanada yaxshilash bo`yicha 2009-2014 yillarga mo`ljallangan davlat Dasturini tayyorlash chora- tadbirlari to`g`risidagi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoyishi” 1 musiqa rivojiga yanada ulkan hissa bo`lib qo`shiladi. Ushbu farmoyish nafaqat musiqa va san`at maktablari, balki umumta`lim maktablari musiqa madaniyatining darslariga bo`lgan e`tiborning ham kuchayishiga olib keladi. Prezident I.A.Karimovning “Yuksak ma`naviyat - engilmas kuch” asarida:”Xalqimiz xayotida musiqa azaldan beqiyos o`rin tutib keladi. Musiqa sadolari qaysi xalq yoki millat vakili tomonidan ijro etilmasin, eng ezgu, yuksak va nozik insoniy kechinmalarni ifoda etadi. Eng muhimi, bugungi kunda musiqa san`ati navqiron avlodimizning yuksak ma`naviyat ruhida kamol topishida boshqa san`at turlariga qaraganda ko`proq va kuchliroq ta`sir ko`rsatmoqda” 2 , degan fikrlarni o`qiymiz. Haqiqatdan ham inson shaxsini har tomonlama tarbiyalashimizda musiqa tarbiyasining ahamiyati beqiyosdir. Ayniqsa, bugungi texnikaning misli ko`rilmagan darajada avj bilan yuksalishi davrida mutaxassislar oldida yoshlar qalbiga musiqaning ijobiy xislatlarini to`g`ri singdira olishday muhim vazifa turibdi. Jumladan, hozirda ko`plab yoshlarimizning G`arbning tala- to`p, shovqin-suronga boy, tushunarsiz musiqasini tinglashi, buning oqibatida o`sib kelayotgan yosh avlodning kelajagiga salbiy ta`sir ko`rsatishini anglab, buning oldini olish choralarini ishlab chiqish zarurdir. Ma`lumki, umumta`lim maktablari musiqa madaniyati darslaridagi faoliyat turlaridan biri musiqa tinglash faoliyatidir. Musiqani to`g`ri tinglay bilish va undan zavq olish ham katta san`at hisoblanadi. Insonda musiqa tinglash madaniyati yoshlikdan rivojlana boshlaydi. Bu borada aytish mumkinki, hali ona qornidalik davridayoq o`sib kelayotgan homila tashqaridan eshitilgan musiqani tinglay oladi. Bu borada o`tkazilgan tadqiqotlar natijasi shuni ko`rsatdiki, mumtoz kuy va ashulalari, jahon klassik ohanglari har qanday holatda ham insonga ijobiy ta`sir ko`rsata oladi.

Aksincha, o`zida to`polon, shovqin-suronlikni aks ettirgan musiqiy guruhlarning “asar”lari insonda jizzakilik, tezlik kabi salbiy xislatlarni rivojlantiradi. Shu sababdan umumta`lim maktabi musiqa madaniyati fani o`qituvchisi musiqa madaniyati darslarida bolalarda musiqani to`g`ri tinglay olish madaniyatini shakllantira olishi zarur. Har bir xalqning milliy kuy va qo`shiqlari mavjud. Lekin yosh avlodni komil inson bo`lib tarbiya topishida o`zbek xalqiqagina mansub bo`lgan boy musiqiy merosi alohida ahamiyatlidir. Barkamol avlod tarbiyasida xalqimizning orzu-umidlari, hayotiy kechinmalari, ma`naviy dunyosini o`zida aks ettirgan alla, lapar, mehnat va marosim hamda boshqa xalq qo`shiqlari muhim omil bo`lib hisoblanadi. Ana shunday boy merosni o`sib kelayotgan yosh avlod ongiga singdirish bugungi kun musiqa madaniyati fani o`qituvchisining oldidagi muqaddas burchlardan biri bo`lmog`i shartdir. Mazkur faoliyat turini kengaytirishni to`g`ri yo`lga qo`yishni avvalo oiladan, maktabgacha ta`lim muassasalaridan, boshlang`ich sinf davridan boshlash maqsadga muvofiq hisoblanadi.Buning uchun ta`lim muassasasining mutaxassisi turli faoliyat shakllaridan foydalanishi zarur. Umumta`lim maktablarining boshlang`ich sinflarida mazkur jarayonni o`yin ko`rinishida tashkil qilish mumkin. “Ohangni toping” – bilag`onlar o`yini orqali kichik yoshdagi o`quvchilarning musiqa tinglash bo`yicha egallagan bilim, malaka va ko`nikmalarini shakllantirish, kengaytirish mumkin. Ushbu o`yinni tashkil qilishdan oldin bolalar diqqatini bir joyga jalb qilinib, mazkur o`yinning mohiyati tushuntirib beriladi. Bu o`yinni kichik guruhlararo musobaqa tarzida o`tkazilishi maqsadga muvofiq sanaladi. Asosan o`zbek xalq kuy va qo`shiqlaridan berilgan parchalar o`quvchilarni fikrlashga, o`ylashga undaydi. O`qituvchi doimiy ravishda o`quvchilarga uyga vazifa qilib televideniye, radio orqali uyda tinglangan kyu va qo`shiqlarni tahlil qilishni topshirsa, bu holat o`quvchilarning doimiy ravishda musiqani to`g`ri tinglay

olish madaniyatini shakllantirish va musiqani to`g`ri tinglay olish malakalarining o`sishiga ham olib keladi. Bundan tashqari, o`quvchilarning maktabdan va sinfdan tashqari bo`sh vaqtlarini mazmunli tashkil qilishda turli mavzudagi tadbirlarning tashkil qilinishi ham maqsadga muvofiq hisoblanadi. Masalan “Milliy kuy va ohanglar kechasi”, “Siz musiqani bilasizmi?” viktorinasi, “Ohanglar – ezgulikka etaklar” singari badiiy- musiqiy tadbirlar orqali o`quvchilarning bo`sh vaqtlarini mazmunli o`tkazish bilan bir qatorda ularning musiqani tinglay olish madaniyatini ham rivojlantiradi. Darhaqiqat, o`sib kelayotgan yosh avlod tarbiyasida musiqiy tarbiyaning naqadar ulkan omil ekanligi yanada ayon bo`lib bormoqda. Shunday ekan, yosh avlodni boy musiqiy merosimizni o`rganishga, engil- yelpi, tumtaroq ohanglardan qochib, ularning badiiy didini, musiqiy madaniyatini ko`tarishga, ma`naviy olamini kengaytirishga harakat qilmog`imiz kerak. Bu borada “Shashmaqom” singari milliy merosimizning noyob durdonalari bilan bir qatorda jahon tan olgan Motsart, Betxoven, Verdi, Bax, Chaykovskiy, Raxmaninov, Xachaturyan kabi buyuk kompozitorlarning durdona asarlarini ham o`z vaqtida o`rganib, tushuntirib borishimiz zarur. Buyuk yodgorliklar, madaniy va ma`naviy merosimizni avaylab asrashimiz, yosh avlod tarbiyasida musiqa san`atining eng nodir durdonalaridan to`laqonli foydalanmog`imiz zarur. Yuqoridagi fikrlardan shunday xulosalar qilish mumkin: -musiqa tinglash asosida tarbiya berishni bugungi kunda oiladan, maktabgacha ta`lim muassasalaridan boshlash maqsadga muvofiqdir. Bunda qat`iy dasturlar ishlab chiqishni yo`lga qo`ymoq zarur, shu bilan bir qatorda turli xil audio yozuvlarni MTM va umumta`lim maktablariga etkazish masalalarini ishlab chiqish – yoshlarimizning milliy musiqamizni tinglay olish malakalarini shakllantirish va unga nisbatan munosabatlarini

shakllantirish ishlari umumta`lim maktablarida darsdan tashqari ko`ngilochar tadbirlar, san`atkorlar bilan uchrashuvlar tarzida amalga oshirishni yo`lga qo`yish; -oliy ta`lim muassasalarida musiqiy ta`lim yo`nalishidan tashqari bo`lgan ta`lim, fan yo`nalishlarida tahsil oluvchi talaba-yoshlar bilan ham musiqa tinglash targ`ibotini yo`lga qo`yish, jonli ijro mahoratlari yuqori bo`lgan el ardog`idagi san`atkorlar bilan uchrashuvlarni tashkil etish kabi tyrli ko`rinish va shakldagi targ`ibot ishlari orqali o`sib kelayotgan yosh avlod tarbiyasida musiqa tinglash madaniyatini shakllantirish va rivojlantirish ishlari ko`lamining kengayishiga erishish mumkin. Tajriba-sinov ishlariolib boorish jarayonida ishlatilgan uslublar opera san`atining paydo bo`lish va rivojlanish tarixini, uning xususiyatlari, mavzu va janrlari o`quvchilarning ma`naviy-axloqiy tarbiyasidagi potentsial imkoniyatlarni aniqladi. Biz ishonch bilan aytamizki, aynan vatanparvarlik shaxsning eng asosiy xislatlari va milliylikning poydevoridir. Zero bilimga, fanga, maqsadga intiluvchanlik, qiyinchiliklarni engishdagi qat`iyatlilik, o`z ustida ishlash xislatlari shu poydevor ustiga quriladi: -Vatanga bo`lgan muxabbat, uning nabiiy boyliklariga ehtiyotkorlik; -Vatandoshlariga bo`lgan mehr-muruvvat, yaxshilarga tenglashishga intilish; -Mustaqillik davrida xalqning, mamlakatning xalq xo`jaligi, ilm, san`atda erishgan yutuqlari bilan faxrlanish hissiyoti; --Jamiyatda o`z o`rnini topishga intilish, o`zining huquq va burchlarini tushuna olish, xayotda mustaqil fikrlashga intikish, o`z qiziqishi va qobiliyatiga qarab kasbga, hunarga ega bo`lish; -Mamlakat ishiga o`z hissasini qo`shish, uning chiroyiga-chiroy qo`shishga intilish. Bizning o`tkazgan tajriba-sinov ishlarimiz shuni ko`rsatdiki, o`quvchilarning ma`naviy tarbiyasida har xil turdagi choralar ishlatiladi:

-o`qituvchi ustozning hissiyotlar bilan bezatilgan nutqi; -trixxiy va badiiy adabiyot; -eng yaxshi vatandoshlarning xayoti va faoliyatidan misollar; -ommaviy axborot vositalari (radio, matbuot, televideniye); -tasviriy san`at; -musiqiy san`atning har xil janrlari. Lekin maktab xayotini o`rganishda, musiqa darslarining tuzilishini ko`rib chiqishda ma`lum bo`ldiki, o`quvchilarning ma`naviy tarbiyasida opera san`atining boy imkoniyatlari etarli darajada qo`llanilmaydi. Bizning o`rganib chiqish jarayonimizda o`quvchilarning ma`naviy tarbiyasida opera san`atining potentsial imkoniyatlarini bir necha guruhga bo`lib chiqdik: -o`rganish imkoniyatlari; -rivojlantiruvchi; -tarbiyaviy-axloqiy; -tuzatish, ma`naviy kamchiliklarni , nuqsonlarni to`g`rilash; -kasbiy yo`naltirish; -ma`naviy hordiqqa alohida ma`no, ko`rkamlik, go`zallik bag`ishlash. O`rganish imkoniyatlari musiqani, Vatan to`g`risidagi bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirishga, uning tarixi, xalq urf-odatlari, baxtli kelajak haqidagi umid va armonlarini yanada kengaytirishga intiladi. O`quvchilarning qalbi va tuyg`ulariga kirib borgan opera qo`shiqlari ularga boshqa darslarni (ona tili, adabiyot, tarix, geografiya, biologiya va h.k.) chuqurroq bilish va o`zlashtirishga yordam beradi. Xalq ma`naviyatini rivojlantirish imkoniyatlari shundan iboratki, u c qiziqish va ishtiyoqlarini, musiqiy qobiliyat va zakovatlarini rivojlantiradi, psixologik xislatlarning: zehn va e`tibor, tasavvur qilish – fantaziyaning to`g`ri rivojlanishi, tafakkur, fikrlash, eslab qolish, go`zallikni tushuna bilish qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi.

Tarbiyaviy ta`lim beruvchi cng o`z oldiga qo`yilgan masalalarni aniqlab olishga, bu masalalarning echimini topishga, o`z ustida ishlashga o`rgatadi. Tuzatuvchi, davolovchi (Ibn Sinodan) imkoniyatlar o`quvchilarni o`z fikr va mulohazalarini, his-tuyg`ularini to`g`ri yo`naltirishga, ota-onasi, do`stlari va ustozlarining adolatli noroziliklarini keltirib chiqarmaslikka intilishda, ongli ravishda bundan ham yaxshiroq, hamisha madaniyatli, toza, ma`naviy boy, go`zal bo`lishga intnilishda katta yordam ko`rsatadi. Kasbiy yo`naltirish imkoniyatlari shundan iboratki, har xil kasb egalari haqidagi qo`shiqlar o`quvchilarni shu kasb haqida ko`proq ma`kumot yig`ishga va shuning ichida oziga to`g`ri kasb tanlab, sevgan vatanining o`sishi va rivojlanishi uchun o`z hissasini qo`shish uchun intilishga undaydi. Opera san`ati o`quvchilarni “ko`chaning” yomon ta`siridan chalg`itishga katta yordam beradi va dam olishni mazmunli, chiroyli, farosatli o`tkazishga undaydi va ularni mo`jizali, romantic, o`zgacha go`zal olamga olib kiradi. Lekin bizning tekshirish materiallarimizdan kelib chiqadiki, bu imkoniyatlar etarli darajada ishlatilmaydi. Yig`ilgan materiallarning tahlili shuni ko`rsatdiki, musiqani o`qitish ahvoli va opera san`ati imkoniyatlarini etarli darajada ishlatilmasligining bir necha alohida sabablari bor: 1. Musiqiy tarbiya va ta`lim ishlari dars jarayonidan tashqariga chiqa olmaydi. Musiqa bo`yicha o`quv programmasi ko`p yuklangan, unda opera san`ati bilan tanishtirishga kam joy ajratilgan; 2. O`quvchilarning qiziqishlariga javob beradigan tashkilotlardagi maktabdan tashqari va sinfdan tashqari faoliyatning katta imkoniyatlaridan etarli darajada foydalanilmasligi va e`tiborga olinmasligi; 3. Musiqiy tadbirlar kam uyushtiriladi, musiqa tog`risida etarlicha ma`lumot berilmaydi;

4. Musiqa o`qituvchilari o`zlarining bu ishdagi alohida rolini, pedagogic jamoaning va ishga uyushqoqligini yo`lga qo`yishda, o`quvchilarning tarbiyasida musiqaga alohida e`tibor va keng ravishda ishlatilishlik rolini tushunishmaydi. Vaholanki, musiqa maktab hayotida alohida o`rinda turib, hayotning bir tarkibi, uslubiga aylanishi kerak; 5. Musiqa o`qituvchilari har tomonlama rivojlangan, ma`lumotli, ma`naviy boy, etuk madaniyatli shaxsni tarbiyalash uchun musiqa darsida maxsus metodika va pedagogic texnologiyani egallamagan 6. Pedagogik muassasalarda o`qish davrida kelajakdagi musiqa o`qituvchilari uchun etarli ravishda o`quvchilarni opera san`ati bilan tanishtirish uchun etarli darajadagi bilim va ko`nikmalarga ega emas, ayniqsa darsdan tashqari ishlarda. Shu tekshirish masalalari bo`yicha o`quvchilarning ma`naviy tarbiyasida opera san`atining potentsial imkoniyatlarini amalga oshirishning sharoitlari ishlab chiqildi: 1.O`zining kasbini-musiqadan dars o`tishning mohiyatini tushunadigan,o`z kasbini sevadigan,uning o`quvchilarning ma`naviy tarbiyasidagi o`rnini tushunadigan, ongli, texnologiyaga ega yetuk mutaxassislarni tayyorlash; 2.Maktab raxbariyati va pedagogik jamoaning maktabning har tomonlama hayotiga musiqiy ruh olib kirish(mumkinligiga); 3.Musiqa sinfi(zali)ni tashkil qilish va uni kerakli jihozlar,texnika vositalari,opera san`atining eng yaxshi namunalaridan boy fonoteka maktabi tuzish, ayrim musiqiy asarlrni yoritib beruvchi tasviriy san`at navunalarini osib qo`yish umuman musiqiy san`atni va opera san`atining boyligini ochib beruvchi asarlardan kutubxonachalar tashkil etish; 4.Maktabdan va darsdan tashqari o`quvchilar bilan ish olib boruvchi tashkilotlarning faoliyatini rivojlantirish;

5.Ota-onalarni keng ravishda ishga jalb etish (biror-bir musiqa asbobida o`ynaydigan musiqachi va boshqalar); 6.Birinchi shartda qo`shimcha ravishda fakultetlarning o`quv rejasini ko`rib chiqish va o`zining ahamiyatini yo`qotgan darslarni zamon talabiga javob beradigan yangi darslar bilan o`zgartirish; 7.Musiqa fakultetlarining har bir kafedrasi o`zining o`quv dasturini boshqatdan ko`rib chiqib,uni yanada mukammallashtirish va mavzularini maqsadga muvofiq ishlab chiqilishini ta`minlash; 8.Musiqa o`qituvchilarini tayyorlaydigan o`quv muassasalarida va maktablarda darslararo aloqaning imkoniyatlaridan keng ravishda foydalanib u darslar o`quvchilari bilan birgalikda darslar olib boorish; 9.Ommaviy axborot vositalarida opera san`ati haqida keng ravishda ma`lumot berish opera qo`shiqlari ijrochilari konsertlarberish va ular haqida dasturlar tayyorlash. Bu aytilgan shartlarning amalga oshirilishida ko`p qiyinchilik va mablag`ni ko`pishlatilishi ko`zda tutilmaydi,lekin o`quvchilarning ma`naviy tarbiyasidagi masalalarni yechishda juda katta yordam beradi.

I.2.Jahon va o`zdek operalarining yaratilishi va uning kompozitorlari ijodiga chizgilar . Opera – musiqa san`atining ehg yirik janri hisoblanadi. U bastakorning talabiga javob beradigan libretto, ya`ni she`riy-dramatik pesa asosida yaratiladi.Opera ham teatr tomoshasidir,barcha sahna bezaklari,kiyim-kechaklari,raqs harakatlari va boshqalar asar mavzusin,bo`lib o`tayotgan voqea davrini ochishga xizmat qiladi.Operada voqea,gapiradigan so`zlar-u kuynadigan qo`shiqlar,hamma-hammasi musiqaga asoslangan bo`ladi. Opera XVI asarning oxirlarida Italiyada paydo bo`lgan.U mavzusi va musiqa tiliga qarab,asosan 2 turga ya`ni jiddiy operalar va hajviy operalarga bo`linadi. IItaliyalik bastakor Yuzeppe Verdi,Avstriyalik bastakor Volfgang Amadey Motsart opera yaratishning eng yaxshi namunalarini yozib ketganlaridan so`ng,bu janrning taraqqiyoti XIX asrda Rossiyada yuksaklarga ko`tarildi.Buni butun dunyo xalqlari tan oladi.Bastakor Mixail Glinka (1804-1857-yillarda yashab,ijodqilgan)-“Ivan Susanin”,”Ruslan va Lyudmila”operalarini yaratib,rus opera san`tiga asos soldi. Yuzeppe Verdi 1813-1901-yillarda yashab,ijod qilgan Italiyalik butuk bastakordir.Uning-“Aida”,”Rigoletto”,”Traviata”,”Otello” kabi operalarini shu janrda yaratilgan 27 ta asari ichida eng durdonalari hisoblanadi.Verdi operalari sahnaga qo`yilib,birinchi ijro bo`lgan kun Italiyada bayramga aylanib ketardi.Xalq muallifni olqishlab,hozirgina tinglab tomosha qilgan operalaridan kuy-qo`shiqlarni yodlab olib,ko`chalarda barilla aytib uylariga qaytishardi. Albatta,bunday muvaffaqiyatlarning sababi,Y.Verdi o`z xalqining kuy ohanglarini yaxshi bilishi va o`tkir didli ijodkor sifatida tinglovchilar ehtiyojini yaxshi sezishidir.

Y.Verdidan so`ng butun dunyo xalqlaridan chiqqan bastakorlar uning darajasida operalar yaratishni havas qilishadi,orzu qilishadi….Demak,jahon opera san`atida Y.Verdi ijodining o`z o`rni bor va ahamiyati katta. Opera san`ati paydo bo`lgandan buyon qancha-qancha bastakorlar dunyoga kelib,shu janrda qalam tebratib ko`rishgan.Turli tillarda ko`plab operalar sahnalashtirilgan.Ulardan birlari faqat bir marta,boshqalari ko`p marta qo`yilgan.Lekin,kamdan-kam mualliflarning operalari Yuzeppe Verdining operalari kabi asarlardan-asarlarga o`tib kelmoqda… Asrlardan-asrlarga o`tib kelayotgan opera durdonalari mualliflarining nomlari bugungi kunda ham butun dunyoda taniqli.Volfgang Amadey Motsartning-“Volshebnaya fleyta”(“Sehrli nay”)operasi,Yorj Bizening-“Karmen operasi,Pyotr Chaykovskiyning-“Prikovaya dama”(“Toppon xonim”),”Evgeniy Onegin”operasi,Nikoley Rimskiy- Korsakovning-“snegurochka(“Qorqiz”),”Sadko”,”Shoh Sulton haqida ertak”,”Oltin Xo`rozcha”operalari butun dunyoda mashhurdir. O`zbek musiqasi tarixida birinchi opera 1939-yilda yaratilgan,deb ko`pgina kitoblarda yozilgan.Bung-o`sha paytda yosh bastakor bo`lgan Muxtor Ashrafiyning ustozi S.N.Vasilenko bilan hamkorlikda yozgan “Bo`ron” operasi Misol bo`la oladi.O`zbekistonda opera janrining shakllanishida dastlabgi pog`ona bo`lgan “Bo`ron”dan keyin talaygina o`zbekcha operalar dunyoga keldi.Bular-R.Glier va T.Sodiqovning “Layli va Majnun”,Muhtor Ashrafiyning “Dilorom”,”Shoir xotirasi”,Rashid Hamraevning “Zulmatdan ziyo”,Sobir Boboyevning”Hamza”,”Fidoyilar”,Hamid Raximovning “Zafar”,Ibrohim Hamraevning “Oyjamol”,Ikrom Akbarovning “So`g”d elining qoploni”,Mutal Burhonovning “Alisher Navoiy”,Sayfi

Jalilning”Zebunniso”,M.Vafoyevning “Umar Xayyom”, Ulug`bek Musayev ,Nurilla Zokirov,Rustam Abdullayev ,Habibulla Rahimov,Avaz Mansurov kabi o`zbek bastakorlarining qator operalaridir. Sulaymon Yudakov yozgan opera –“Maysaraning ishi”, birinchi o`zbek hajviy operasi bo`lib,butun dunyoga tanilganini alohida ta`kidlab o`tish lozim. Bolalar uchun yozilgan va sahnalashtirilgan o`zbek operalari ko`p emas. Bular-Sobir Boboyevning”Yoriltosh”,Sayfi Jalilning “Malikai ayyor” va Avaz Mansurovning “Hayvonlar sultoni” operalari. Muxtor Ashrafiy 1912-1975 yillarda yashab ijod qilgan,o`zbek professional bastakoligi shakllanishida birinchilardan bo`lgan musiqa san`ati allomasidir.Uni xalqimiz bastakor,dirijyor,ustoz,katta rahbar sifatida yaxshi tanigan,qilgan mehnatlariga yarasha ardoqlagan.Vafotidan so`ng uning nomiga konservatoriya, bilim yurti, maktablar, ko`chalar qo`yilishi bejiz emas albatta. Muxtor Ashrafiy bastakor sifatida barcha janrlardaijod qilgan.Uning qalamiga mansub 4ta opera 3 ta balet,2 ta simfoniya va boshqa ko`pgina kamer-cholg`u,kamer vocal va o`nlab qo`shiqlarni sanab o`tish mumkin.Ijodkorning Toshkentda yashagan uyi bugungi kunda “Uy-muzeyga aylantirilgan”.Musiqa san`ati shinavandalari bu uy muzey bilan yaqindan tanishish uchun barcha viloyatlardan tashrif buyurishib ziyorat qilishadi. Askiya san`atining o`chog`i bo`lmish Qo`qon shahrida tug`ilib o`sgan Sulaymon Yudakov (1916-1990) tabiatan quvnoq,hazilkash inson bo`lgan.Sinchikov ijodkor sifatida o`zbeklarga hajviy opera va hajviy mavzudagi balet ma`qul bo`lishini kuzatib yurgan,kuzatishlari samara bergan.Opera janrida “Maysaraning Ishi”,balek janrida “Nasriddinning sarguzashtlari”ni yozib qoldirib,ulkan ish qilgan.Bu baletning

premerasi,ya`ni birinchi ijrosi bastakor vafotidan so`ng ko`p yillar o`tib 1997-yilda bo`ldi.Ijodkorga o`z asarini sahnada ko`rish nasib etmadi… “Maysaraning ishi”operasida eski zamonlarda qozi,boy va kambag`allar o`rtasida bo`lib o`tgan bir voqea aks etturilgan.Opera janrining talablariga to`la javob beradigan bunday asarni hozirgi kunda ham xalqimiz sevib tomosha qiladi.O`zbek musiqa san`ati rivojida bu asarning o`rni va ahamiyati katta. O`zbekistonda ulug` inqilobdan so`ng qoshiqchilik va musiqa janrlarida yuksalish va ko`tarinkilik imkoniyatlari ochilgandey bo`ldi.Kuy va qo`shiqlarimizni atoqli ashulachilarimizdan Qori Yoqubov va rus vusiqashunosi Mironov tomonidan bir necha ashulalarimiz notaga olinib chop ettirildi.Uspenskiy bilan birga 2 yil davomida Shashmaqom notaga olindi. Musiqa maktablaridan chiqqan talabalar Rossiyadagi musiqa texnikumlarini va institutlarga jo`natila boshlandi.Ham o`z musiqamiz va Ovrupa musiqasini yaxshi bila olgan mana shunday talabalarimiz yetishguncha Ovrupa musiqa olimlarining yordamlari bilan kuylarimizni notaga oldirishga Ouropa musiqasining ohang usullaridan ko`z yumub qo`shiq kuylarimizni o`z ohangiga qolishicha turishaylik deb fikr tuzildi.Bu to`g`rida Uspenskiyning katta tajribasi bor edi. Ouropa ohang usullariga ergashtirib olingan kuy-qo`shiqlarning etnografik nuqtasidan ahamiyatni yo`qotganimiz kabi ularning O`zbekligini ham yp`qotgan bo`lamiz. 1918-yilning 1-sentabri O`zbekistonda opera teatr tashkil topgan kun hisoblanadi.O`sha kuni xalq Konservatoriyasida Dorgomiiskiyning <<,Rusalka>> Operasi qo`yildi.Keyinchalik boshqa operalar ham sahnalashtirila boshlandi. Teatr uchun kadrlar tayyorlash studiyasi ish olib bordi.Bokudagi teatr texnikumida aktyorlar o`qiy boshladi.

O`zbekiston milliy vokal qoshiqchiligi haqida ancha munozaralar davom etdi.Moskva konservatoriyasi qoshidagi O`zbek studiyasi tashkil topib,unga Halima Nosirova,M.Ashrafiy,Beliddin Inoyatov,Anbar Hoshimov va boshqalar o`qiy boshladi.Ayrim nazariyachilar milliy operada bo`g`iz bilan kuylashni saqlab qolish zarurligini ya`ni O`zbek xalq qo`shiqlariga xos kuylash usulini o`zgartirmaslik kerakligini isbotladilar.Ammo sekin asta har qanday opera qo`shi o`zining butun dunyo opera ma`daniyatiga xos qanaqadir umumiy xususiyatlariga ham ega bo`lishi kerak deb hisoblandi. Har qanday millatga mansub qo`shiqchi uchun nafas olib ruylash muhimligini ta`kidlab mashhur qo`shiqchi G`ulom Abduraxmonov shunday degan edi: “Milliy vokal”uslubi nutqning hususiyatlariga bog`liq bo`ladi. Eng asosiysi tilning nozikligini his etishdir.Har qaysi millatda o`zining nutq uslubi bo`ladi va o`ziga xos intonatsiya hususiyatlari bo`ladi. Mana shularni qo`shiqda aks ettira olish kerak.Italiya maktabida opera tovushini har bir millatning tiliga mos bo`lishi lozim (Abduraxmonovning Tamara qizga yozib olgan xotiralarida )Musiqali dramada operaga o`tish oson bo`lmadi.1940-yilda :Layli va Majnun”spektakili”Gulsara”musiqali spektakli operaga aylantirildi.Barcha kuylarning materiallarini T.Sodiqov,N.Mirovning hamkorligida yozdi.Keyin esa musiqali drammaning naptiturasi ustida ishlashga Glier ham jalb etildi.1939 yilda Gulsara a`lo daralada ishlangan musiqali drama sifatida ijro etildi. 1939 yilning iyunida M.Ashrafiy va Sergey Vasilenko”Bo`ron” spektakilini qo`yishgandan so`ng o`zbek musiqali teatri to`la xuxuqli opera teatr nomini olishga sazovor bo`ldi.1918 yil iyul oyida Toshkentda ochilgan Turkiston xalq konservatoriyasi O`rta Osiyodagi birinchi musiqa o`quv mazkazi bo`lib u o`sha yilning aprel oyida tashkil topgan.Turkiston dorilfunining tarkibiga kirgan.Uni Karelin boshqardi.

1930 yilda Toshkentda oily musiqa maktabi ochildi va uni oradan ikki yil o`tgach Toshkent Davlat Konservatoriyasiga aylantirildi.Nazariy voqealardan amaliy ishga o`tish munosabati bilan Toshkent Davlat Konservatoriyasida o`zbek qo`shiqchilarining vokal tayyorgarligi masalasi vujudga keldi.Qo`shiqchilar vokal tayyorgarligi faqat O`zbekistonda musiqali teatr san`atini rivojlantirishga hizmat qiladigan Oliy kasbkorlik ta`limi olish huquqini berib qolmadi,balki sovet davridagi qo`shiqchilik ijodining asosi ham bo`ldi. Toshkent Davlat Konservatoriyasining bastakorlari Kozlovskiy,Mishel Nadejden va boshqalarning pedagogik faoliyatlari qo`shiqchilik ijodiyotini rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo`ldi.Qo`shiq odamlarni tarbiyalaydi.Ularning dunyoqarashini shakllantiradi.Kishilarning insoniy fazilatlarini boyitadi,ularning bir-birlariga yaqinlashtiradi.Ularning fikr tuyg`ularini Respublikadagi musiqiy,vatanparvarlik,baynalminal hayotning o`ziga xos salnomasi,xalqning mehnatdagi va qahramonlikdagi jasoratining in`ikosidir va muhabbatni madh etuvchi asos hisoblanadi.Shularning hammasi umumiy ta`lim maktablarida,maxsus musiqa kollejlarida,institutlarida, konservatoriyada musiqiy vocal ta`limini amalga oshirish jarayonida hisobga olinadi.Katta avlodga mansub san`atkorlardan T.Yalilov,Yu.Rajabiy,U.Sodiqov,I.Akbarov,D.Zokirov,Ilyos Hamrayevlar o`sha Paytdayoq milliy libosni Yevropacha musiqa kompozitsiyasining shakllari bilan birlashtirish yo`llarini izlay boshlagan. Mashhur xalq musiqachilari 1941-1942 yillarda T.Jalilov,K.Jabborov,H.Xasanovlar bilan yaqin aloqada ishlashdi. Ajoyib vokalchi Halima Nazirovaning qo`shiqlari va maqomning qadimiy kuylari fortepeno uchun ham qayta ishlana boshladi.Masalan”Naylayin”,”Siynaxroj”,”Dugoh” va boshqalar.

Hozirgi paytda milliy opera san`ati tashkil topgan va unga bastakorlar Sergey Vasilenko hamda M.Ashrafiyning “Bo`ron”,T.Jalilov va Brovinning “Tohir va Zuhra”,T.Sodiqov va Gliyerning “Gulsara”,Uspenskiy va Mishelning “Farxod va Shirin”,T.Sodiqov va Zeydman “Zaynab va Omon”,S.Yudanovning “Maysaraning ishi”,M.Ashrafiyning “Dilorom”,I.Hamraevning “Oyjamol” va boshqa ko`p operalar yaratilgan.O`zbek opera san`atining yaratilishi o`zbek xalq milliy musiqa madaniyati rivojlanganidan dalolat beradi.O`zbek opera va balet asarlari O`zbek xalqining o`tmishdagi milliy badiiy madaniyati hamda o`ziga xos musiqa san`atining boy an`analaridan foydalanish asosida yaratildi. Opera va balet asarlari ularning ohang kuy mohiyati chuqur milliy va o`ziga xosdir.Hozirgi o`zbek madaniyatining shakli ham vokal san`ati qo`shiqchilik janrining barcha turlari mazmuni boy va ko`p qirralidir. O`zbekiston bastakorlarining vokal asarlari o`zida milliy ilastik,xalq og`zaki ijodi va zamonaviy ko`p ovozli san`atni mujassamlashtirgan.Ko`p ovozli vokal asarlarini va ijro uslublarini joriy etish,o`zbek musiqa madaniyatini rivojlantirish uchun muhim turtki bo`lib kelmoqda.

II bob.Opera san`ati orqali o`quvchilarni musiqiy idrokini o`stirish texnologiyalaridan foydalanishga doir pedagogik tavsiyalar. II.1.Pedagogik texnologiyalarining tuzilishi va vazifasi. O`rta maktabning 1-7 sinf o`quvchilarida olib borilgan so`rovnomalar shuni ko`rsatdiki, ko`pchilik o`quvchilar musiqa san`atini sevishadi, uning inson xayotidagi ahamiyati va rolini tushunishadi, uning kelib chiqish tarixi, hozirgi va o`tmishdagi buyuk kompozitorlarning xayoti va ijodi haqida ma`lumotga ega, buyuk musiqachilarni tanishadi va chuqur o`rganishadi. Shu bilan birga inson fikri va mulohazalariga, his-tuyg`ulariga, aqli, xulq-atvoriga ham musiqaning qattiq ta`sir o`tkazishini yaxshi tushunishadi, o`zlari ham ko`plab musiqa asboblarida chalishni bilishadi, o`z xayotini musiqasiz tasavvur qilisha olmaydi. Lekin musiqani sevish, tushunish, bilish boshqa, o`quvchilarni shunga o`rgatish, musiqaga qiziqtira olish, musiqaning go`zal, mukammal olamiga kirib borishni o`rgatish, uni eshita olish va tushunish, nafaqat eshitish, uni “ko`ra olish” qobiliyatini singdirish boshqaligi hammaga ma`lum. Xuddi shunday so`rovnomalar maktabda hozir ishlab turgan o`qituvchilar orasida o`tkazildi. Bu tekshirish jarayonida opera san`atining o`quvchilarning ma`naviy tarbiyasidagi katta ahamiyati va uning potentsial imkoniyatlarini ishlatishda xalaqit berib turgan sabablar va shu bilan birga bu imkoniyatlarni foydalanishiga kerekli shfrt-sharoitlari ko`rsatiladi. Bu sharoitlar ko`p qiyinchilik va mablag` talab qilmaydi.

Tekshirish materiallari shuni ko`rsatadiki, bu shartlarning biri, o`qituvchilarni opera san`atining ma`naviy tarbiyada ishlatishda yangi pedagogik texnologiyalari bilan qurollantirish va ularni ishga tadbiq etish uchun kerakli tavsiyanomalarni berish shart. Bu tekshirish jarayonida shu texnologiyaning namunasi ko`rildi. Biz uni ishlatish jarayonida har taraflama ta`sirini chuqur o`rganish imkoniyatiga ega bo`lmadik. Biz faqat o`quvchilarni bu namuna bilan tanishtirib, ularning yaxshi bahosini va ayrim mulohaza va takliflarni inobatga oldik. Opera san`atining o`quvchilarning ma`naviy tarbiyasidagi foydalanish namunasining asosiy qismlari: a) nazariy qism: musiqa madaniyatining xazinasida opera san`atining o`rni, uning paydo bo`lishi va rivojlanish tarixi haqida, uning o`zgachaliklari, potentsial imkoniyatlari va ularni tadbiq etishning shartlari; b) o`quvchilarning ma`naviy tarbiyasida yangi pedagogik texnologiyalarni ishlatish masalalari; c) o`quvchilarni opera san`ati va uning o`zgachaliklari bilan tanishtirib chiqish printsiplarini o`ylab toppish; d) o`quvchilarni opera janri tanishtirishning asosiy yo`llari, forma va metodlarini ishlab chiqish. O`quvchilarning ma`naviy tarbiyasidagi opera san`atidan foydalanishning pedagogik texnologiyasining vazifalari. 1. O`quvchilarning ma`naviy tarbiyasida opera janrini ishlatilishini asoslab berish; 2. Ma`naviy tarbiyaga muvofiq opera san`atining paydo bo`lishi va rivojlanish tarixi, uning musiqa san`atidagi o`rni haqida nazariy materiallar bilan ta`minlash;

3. Musiqa o`qituvchisiga maktab jamoasida o`zgacha bir o`rin egallashga yordam berish (o`qituvchilar, o`quvchilar, ota-onalar orasida), musiqiy ta`lim, bilim berish va tarbiyalashda markaz vazifasini bajarish; 4. O`quvchilarning ma`naviy tarbiyasida opera asarlarini ishlatishning asosiy sharti – bu uning o`zgacha xosiyatlari bilan keng miqyosda tanishib chiqish; O`qituvchilarni bolalar operasini o`rgatishdagi bilim, amaliy malaka, mahorat va bilimlar bilan ta`minlash; O`quvchilarga bolalar operasini rgatishning eng natijali yo`llari, forma va uslublarini tavsiya etish; Maktabdan va darsdan tashqari faoliyat yurituvchi tashkilotlarning alohida imkoniyatlarini asoslab berish, bu ishda ayniqsa o`quvchilarning go`zallik va romantika bilan to`ldirilgan tuyg`u va xulqiga, uning dunyoqarashining shakllanishiga opera san`atining ta`sirini hisobga olish kerak; Musiqa o`qituvchilarini har doim ijodiy izlanishga, har bir o`tkazilgan musiqiy tadbirlarni o`quvchilarning his-tuyg`ulariga, tushuncha va xulqiga tas`sirini tekshirish, o`zini oqlamagan, qiziqarli bo`lmagan uslublarni keyingi safar ishlatmaslikka undash eng natijasi yaxshi bo`lgan uslublarni saralashga undash. O`quvchilarni opera san`ati bilan tanishtirishni tashkillashtirishning asoslari, unga qo`yilgan asosiy talablar: Ishontira olish va asoslab berish shuni talab qiladiki, o`quvchilarga berilgan ma`lumotlar ular tomonidan bajonidil qabul qilinishi, ularning ongidashubha uyg`otmaslik kerak, Muntazamlilik va izchil tartibga solinish asosi shuni talab qiladiki, o`quvchilarga berilgan ma`lumotlar ular uchun kutilmagan, qaysidir tadbirda shunchaki aytilgan bo`lishi kerak emas. Bu asos har doim yangi, oldin eshitilmagan ma`lumotlarni berib turishni talab qiladi;

Jonli, rang-barang bo`q va hislarga asoslangan ma`lumotlarni o`quvchilarga yetkazish, bunga: jonli ma`noli, ta`sirli o`qituvchining nutqlari,eng yaxshi musiqachilar ijrosidagi musiqalar(yozib olingan), tasviriy san`at asarlari va boshqalar; O`quvchilarning yoshi va individual fazilati xususiyatlarini hisobga olish; O`quvchilarning qiziqish va talablarini inobatga olish; Bolalar operalariga o`zgacha qiziqish paydo bo`lgan, o`quvchilarni saralash va bu ishda ularga suyanish; Musiqiy maorif va musiqiy ta`limning birligiga asoslanish; Darslararo aloqalarga suyanish, bu ishda yaqin fan o`qituvchilari(ona tili, adabiyot, geografiya, biologiya va h.k.) bilan birga ishlash; O`quvchilarni musiqiy tadbirlarga o`z xohishlari bilan darsdan tashqari ishtirok etishni ta`minlash; O`quvchilarning individual va omaviy ish olib borishi mumkinligini ta`minlash. O`quvchilarni opera san`ati bilan tanishtirish uslublari Opera san`atining o`zgachaliklari, xususiyatlari haqida og`zaki so`zlab berish uslubi: o`qituvchi yoki maxsus chaqirilgan musiqachining hikoya yoki ma`ruzasi; o`qituvchi tomonidan yangi ma`lumotlarni berish uchun o`quvchilar ishtirokidagi bahs va suhbatlar o`tkazish; b) opera janri bilan tanishtiradigan kitob va adabiyotlar bilan o`quvchilarni yaqindan tanishtirish. Uni o`qish, tahlil va konspekt qilish, kitob bilan mustaqil ravishda ishlash(ma`ruza va referatlar tayyorlash); s) amaliy uslublar: - yozuvdagi opera asarlarini tinglash va uning sharhi; - bolalar operalarini o`rganish; - opera asarlariga raqs tushishni o`rganish;

- xalq cholg`u asboblarini chalishni o`rgatadigan to`garaklarga qatnashishni ta`minlash( qiziqishi bor va iste`dodli o`quvchilar uchun); - opera konsertlari va teatrlariga ommaviy ravishda borishni tashkil etish; - opera qo`shiqchilari bilan uchrashuvlar tashkil etish; d) o`quvchilarning musiqiy ta`lim jarayonida olgan bilim va ko`nikmalarini baholash uslublarni ishlab chiqish va maxsus tashkilotlarda shuning uchun maxsus tanlovlar uyushtirish, masalan: eng yaxshi opera qo`shiqlari ijrochilari, raqs ijrochisi, pantomimalar, musiqiy krossvordlar yechish. O`quvchilarni opera janri bilan tanishtirishni tashkillashtirish shakllari. O`quv, dars, fakultativ; Darsdan tashqari; Opera san`atiga alohida e`tibor qilgan o`quvchilar tashkilotlari: musiqiy to`garak, klub, musiqani sevadiganlar uyushmalari va h.k.; Maktabdagi musiqiy bayramlar; Ota-onalar uchun o`quvchilar ijrosida konsertlar tashkil etish. O`quvchilarning darsdan tashqari faoliyatida erishgan yutuqlarini ko`rsatish, opera asarlarining o`quvchining xulq-atvoriga, fe`li va umidlariga o`tkazgan yaxshi ta`sirini boshqalarga ko`rsatish va uning yaxshi taraflarini baholash; Opera qo`shiqchilari konsertlariga ommaviy qatnashishni tashkil etish; Ijrochi-musiqachilar bilan konsertdan keyin suhbat uyushtirish; Mehribonlik uylariga, mahallalarga musiqiy uchrashuvlar tashkil etish. Bundan xulosa kelib chiqadiki, o`quvchilarni opera janri bilan tanishtirishning ikki asosiy yo`li bor: a) o`qitish jarayoni (afsuski, uning imkoniyatlari o`quv dasturining murakkabligi bilan cheklangan); b) maktabdar va darsdan tashqari uyushmalar va tashkildotlar, ularining o`quvchilarning ma`naviy tarbiyasida imkoniyatlari judayam katta va muhim o`rin egallaydi.

Musiqa tinglash Musiqa tinglash, musiqa madaniyati darslarining asosiy omili hisoblanadi, chunki musiqaning yangrashi ongli ravishda idrok etilib, uning xarakteri, mazmuni ongli ravishda o`zlashtiriladi. O`quvchilarni xayotiy tajribalariga tayangan holda har bir musiqa asari zamirida ma`lum his-tuyg`u va fikr aks ettiriladi. Biz musiqa darsining qaysi faoliyatini olmaylik, u avval musiqani tinglab, musiqani idrok etishdan boshlanadi va o`quvchilarning ruhiyatiga ta`sir etadi, shuning uchun musiqa tinglash darsining yetakchi faoliyati bo`lib hisoblanadi. Darsda tinglanadigan har bir musiqiy asar badiiy-g`oyaviy mazmuni jihatdan chorak dars mazmuniga bog`liq bo`ladi va ilmiylik, davomiylik, izchillik tamoyillariga amal qiladi. Musiqa tinglash bir necha bosqichlar orqali amalga oshiriladi. O`quvchilar e`tiborini musiqiy asarga jalb qilish va o`qituvchining kirish so`zi. O`qituvchi ijrosida yoki magnit yozuvida asarni tinglash. Asarni suhbat yo`li bilan musiqiy va badiiy-g`oyaviy jihatdan oddiy tahlil qilish. Asarni bir butunligicha qayta tinglash va asar haqida o`quvchilarni umumiy taassurotlari yuzasidan yakuniy suhbat o`tkazish. Musiqa tinglash metodlari: Ko`rgazmali metodi: -o`qituvchining jonli ijrosi, rasmlar vositalari orqali bolalar cholg`u asbobi, torli ritmli harakatlar. 2. Amaliy metod -o`quvchilarning musiqiy asarga qiziqishini oshirib, ularni hayotiy tajribasiga bog`lab tushuntirish va musiqiy asarga munosabatini faollashtirish. 3. Taqqoslash metodi:

- bunda asarlarning janrlari, ijrochilik xususiyatlari templari, mazmunlari taqqoslanadi, musiqiy didini o`stirishga yordam beradi. Musiqa larsining beshta faoliyati turlari (xor bo`lib kuylash, musiqa savodi,musiqa tinglash, musiqaga mos harakatlar bajarish va bolalar cholg`u asboblarida jo`r bo`lish) uzviy bog`lab boriladi va mantiqiy bir butunlikka erishish maqsadga muvofiqdir. 4.Og`zaki metodlar: -o`qituvchi tanlanadigan asar mazmunini bolalar hayotiga bog`lab yoritadi. Asar mazmuniga qarab mualliflari, kelib chiqish tarixi haqida qiziqarli hikoya qilib beradi.

II.2. O`quvchilarning musiqiy idrokini opera san`ati vositasida tarbiyalashga doir texnologiyalarni qo`llash bo`yicha pedagogik ko`rsatmalar Musiqa san`at sifatida ijtimoiy ong formasidir. U kishining his- tuyg`ularini ifodalash bilan birga hayotni voqelik va davr in`ikosidir. Musiqa darsi jarayonining asosiy omillari sifatida quyidagilar mavjud: musiqani eshitib zavqlanish, qo`shiq ijro etish, musiqa savodiga oid xususiyatlarini bajarish, chapak va cholg`u asboblari ijrosini maqsadini idrok etib borishdan iborat: ijro etib musiqaga jo`r bo`lish uchun belgilangan musiqa darsini yuqoridagi maqsadni amalga oshirishga eng avval o`quvchilarni tinglay olish madaniyatiga o`rgatish kerak. Musiqiy tarbiya vazifalarini bajarish uni amalga oshirish uchun o`quvchilarni tinglashga o`rgatish kerak. Aksariyat ko`pgina odamlar jiddiy musiqani tinglashmaydi, chunki uni tushunishmaaydi. Tushunish uchun esa tayyorgarlik talab etiladi. Agar tayyorgarlik ko`rilmasa bilim ham bo`lmaydi. Tinglashga o`rgatish qo`shiq ijro etishdan murakkabdir. (masalan, simfonik musiqalar, opera va boshqalar) O`quvchilarni musiqadagi yuksak badiiyligini tanishtirish lozim. Bunday asarlar o`quvchilarning dunyo qarashini kenaytiradi va musiqiy didini tarbiyalaydi. Ko`p sonli savodxon tinglovchilarni tarbiyalash uchun musiqa shaydolarini bolaligidan musiqani tushunishga va uni sevishga o`rgatish lozimdir. Musiqani sevish – bu musiqani doim tinglashdir. Musiqani tushunish – bu his etish, tahlil etish, bilish demakdir.

Avvalambor o`quvchilarni tinch va boshidan oxirigacha asarni tinglashga o`rgatishimiz kerak. O`qituvchi o`quvchilarga asarni tinglash jarayonida nimalarga e`tibor berish lozimligini aytib o`tish kerak. O`qituvchi davomida rahbarlik qilishi lozimdir. Eng muhimi tinglanayotgan asar o`qvchilar yoshiga mos va esda qoladigan bo`lishi lozim. O`qituvchi tinglayotgan asar mazmuni orqali axloqiy estetik tarbiya berishi lozim. Musiqa tinglashga o`rgatishda o`qituvchi oldiga qo`yiladigan vazifalar: – musiqa san`atiga havas uyg`otish, musiqa tinglash va amaliy vositalar orqali qiziqtirish bolalarda musiqiy ehtiyojni kuchaytirish, o`quvchilarda badiiy taassurotlarni to`plab borish. (savol-javob, suhbatlar orqali) Buning uchun: 1. Tinglanayotgan asarni oddiy musiqiy pedagogik tahlil etish. 2. Tinglashda oddiy musiqa terminlarini va atamalarini qo`llab borish. 3. Kuyning oddiy tuzilishi, uning ifoda vositalarini, ritmik tuzilishlariga qarab chapak chalish va kuylashga o`rgatish. 4. Musiqa ijodkorlari, ijrochilik turlari cholg`u asboblari bilan tanishtirish. Shuningdek: 1. Musiqiy janrlarni bilish (raqs, balet, opera va boshqalar) 2. Asarning tuzilishini bilish (bandli, 2 qismli yoki 3 qismli) 3. Kompozitorlarning hayoti va ijodini bilish. 4. Musiqiy nutqni elementlarini bilish (xarakteri, tempi, dinamikasi, musiqiy ifoda vositalari va boshqalar). 5. Musiqiy estetik ma`lumotlarini bilish (tinglash madaniyati). O`quvchilar 1-sinfdanoq musiqada mazmun borligini u kishilarning hayotini aks ettirishini bilishlari lozim. Shuningdek, musiqada shakl borligini bilishlari kerak. (mazmun – bu ifoda etish yoki tasvirlash, shakl – bu kompozitorni asar mazmunini ifoda etishga bog`liq).

O`quvchilarda musiqa didini tarbiyalashda o`qituvchining mahorati muhim rol o`ynaaydi. Musiqa tanlash 4 bosqichda olib boriladi. 1. Asarni tushunish uchun bolalar diqqatini jamlash va asar haqida o`qituvchining kirish so`zi. 2. O`qituvchi ijrosida yoki audio yozuvida musiqiy asarni tinglash. 3. Asarni suhbat yo`li bilan musiqiy badiiy jihatdan oddiy tahlil etish va chorak mavzusini yoritish. 4. Asarni to`liq qayta tinglash, so`ng asar haqida bolalarning umumiy taassurotlari yuzasidan yakuniy suhbat o`tkazish. (2-sinfda musiqa darsi) Yakkanobozlik, jo`rnavozlik va jo`rsozlik Tinglash madaniyati O`quvchilarga yangi mavzularni tushuntirishdan avval o`tilgan mavzular mustahkamlanadi va yangi mavzuda bog`langan holda dars olib boriladi. Ushbu darsda “Bumerang texnologiyasi” qo`llaniladi. Musiqachilar kimlar? Sinf o`quvchilarining javobidan so`ng quyidagicha to`ldiriladi: Bizni juda ko`p tovushlar qamrab olgan: Uyda, ko`chada, bog`da, dalada. (Aslida haqiqiy atrof olamidagi musiqa narsa-hodisalarda mujassamlangan. Ijodkor ularni asboblar yordamida o`rgatadi). Haqiqiy musiqiy tovushlar musiqiy asboblarda yashaydilar. Shuningdek, xonandalar tovushlarida, xorda. Sozandalar, xonandalar ijro etganidagina tovushlar jaranglaydilar. Endi shundan kelib chiqib bu jarayon xarakter xususiyatiga qarab yakkanovozlik, jo`rnavozlik jo`rsozlikka bo`linadi. Bir qo`shiq bir ovozda ijro etilsa “Yakkanovoz”, ikki, uch, to`rt

kishi birga ijro etsa “Jo`rnavoz” yoki shu ijroga sozandachilar ham qo`shilsa “Jo`rsoz” deyiladi. Tarqatma materiallar yordamida dars mavzusi tushuntiriladi. O`quvchilar 3 ta guruhchalarga bo`linadilar. 1. Guruhlarda materiallar tarqatiladi. 1-topshiriq. Ushbu rasmda berilgan Yakkanovozni, jo`rnavozni va jo`rsozni toping. Yakkanovoz Jo`rnavoz Jo`rsoz Tanlangan javobni kartochkalarda tasvirlangan rasm yonidagi bo`sh katakchaga joylashtiring. To`ldirilgan kartochkalar doskaga ilinib qo`yiladi (Har bir guruh kartochkalari alohida skoch yordamida ilinadi.) Har bir guruhdan vakil chiqib mavzuni tushuntirib beradi. Har bir kartochkalardagi guruh javoblari tahlil qilinadi va xulosa keltiriladi. Tinglash madaniyati S iz hayotda juda ko`p musiqa tinglay s iz. Radio-televideniya orqali, teatr vap konsertlarda, kino lavhalarida, maktabda va uyda musiqa yangraydi. Xalq o`z hayotini qo`shiqda, musiqiy ohangda, raqsda ifoda etadi. Ko`p musiqalarni kompozitorlar yaratadilar. Ular qo`shiqlar, kuylar, opera, baletlar, xor va orkestr uchun asarlardadir. Musiqa tinglashni bilish zarurdir. Buning uchun quyidagi qoidalarga rioya etish juda zarurdir.

1. Musiqani diqqat bilan tinchlikda tinglang. 2. To`g`ri va qulay o`tiring 3. Shovqin qilmang, gaplashmang, do`stlaringizga musiqa tinglashga halaqit bermang. 4. Musiqa to`xtaganida qalbingizdagi musiqani tinglang va fikr yuriting. Musiqa sizda qanday taasurot qoldirdi? Musiqa tinglaganda ko`z oldingizga nima keldi? Kompozitor ushbu musiqa orqali nima demoqchi? Musiqa qanday o`zgardi? Kim uni ijro etdi? (yakkaovozmi? jo`rnavozlikmi? jorsozlikmi?) orkestrmi? va boshqalar) 5. Diqqat bilan o`qituvchini savolini eshitish, o`z taasurotlaringiz haqida gapirib bering, musiqa haqida fikr yuriting, asar haqidagi suhbatda qatnashing. 6. Uyda musiqa tinglang. IV. Yangi o`quv materiallarni mustahkamlash va talabilar bilimini baholash (12 minut) Nazorat uchun savollar 1. Musiqa tinglashning ahamiyati nimada? 2. Darsda musiqa tinglash maqsadini aytib bering 3. Musiqa tinglash etaplarini ayting 4. O`quvchilarga tinglash madaniyatini qanday tushuntirish mumkin? 5. Asarni badiiy g`oyaviy mazmuni orqali o`quvchilarni ahloqiy estetik tarbiya berishda o`qituvchi oldiga qanday vazifalar qo`yiladi? O`quvchilarning musiqa madaniyati darsiga bo`lgan qiziqishini o`stirish uchun dars samaradorligini oshirish, o`quvchilarning yosh

xususiyatlarini hisobga olgan holda darslarni to`g`ri tashkil etish davr talabidir. Musiqa ta`limi jarayonini nazariy jihatdan tahlil qilish, ilg`or o`qituvchilar tajribalarini o`rganish, darsi turli bosqichlariga bo`lib o`tish ijobiy natijalar beradi. 1. O`quvchilarni darsga moslashtirish, hayrihohlik munosabatlarini hosil qilish, bajariladigan ishlar bilan tanishtirish, yakka tartibdagi va jamoa vazifalarini belgilash. 2. O`quvchilarni bilim va malakalarini mustahkamlash. Bunda o`quvchilarning mustaqil fikrlay olishlari uchun bilimlarini doirasini kengaytirishga, mavzuga ijodiy yondashish ko`nikmalarini o`stirishga, fikrlash qobiliyati faolligini takomillashtirishga erishiladi. 3. Eshitish idrok etishi orqali bilimlar darajasini aniqlash. Shu jarayonda o`quvchilarning idrok etish qobiliyatlari tekshirib ko`riladi. O`quvchilarni musiqa darsiga tezda jalb etib, shu darsga moslashish alomatlarini shakllantirib borishiga e`tiborni qaratmoq lozim. Buning uchun: Darsning boshlanish qismida quvnoq sho`x, jozibali biror musiqa asari tinglash tavsiya etiladi. Darsda tinglangan bu musiqa o`quvchilarda ko`tarinkilik kayfiyati hosil qiladi. Eng muhimi darsning sifatli, qiziqarli o`tishiga yordam beradi. O`qituvchi tomonidan o`quvchilarda hosil bo`lgan bilim darajasini o`rganish hamda oldingilari bilan taqqoslab borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma`lumki, boshlang`ich sinf o`quvchilarida ijodni boshlanishi yorqin namoyon bo`ladi. Yosh o`quvchilar judayam kashfiyotchi bo`ladilar. Talaffuzni taqlid qilishadi, obrazli ertak mazmunlarini yengil qabul etishadi, hikoyani, qo`shiqlarni, musiqiy asarlarni, tabiatan aktiv qabul qilishadi. Yosh o`quvchilarda tabiatan aktivlik berilgan bo`lib, ularda ijodiy qobiliyatlariga ishonch bo`ladi. Mana shular kichik yoshdagi o`quvchilarni ijodini

shakllanishini rivojlanishidir. Ijod o`quvchilarni xotirasini aktivlashtiradi, fikrlashni, kuzatuvchanlikni, maqsadga intilishni rivojlantiradi. Musiqiy ijodkorlik – fikrlash bilan birga emotsional aktivlikni hamda tez bir qarorga kelish qobiliyatlarini shakllantiradi. O`quvchilarni ijodi bu mustaqil faoliyat bilan bog`liqdir. Musiqa madaniyati darslarida o`quvchilar ijodida asosan musiqiy amaliyotni o`rganish va qiziqtirishda namoyon bo`ladi. Ijodiy faoliyatga tayyorlash uch yo`nalishda kuzatiladi. 1. Hayotiy musiqiy taasurotlar bilan boyitishda. Masalan: Ertaklar, she`rlar, milliy an`analar, kitobdagi asar qahramonlari va musiqiy o`yinlarni o`tkazishda asosiy negizni yaratadilar. 2. Bu o`quvchilarni ijodiy harakat usullari bilan tanishtiradi. Bu maqsadda ularga sodda asarlar, qo`shiqlar, ritmik usullar bilan ohang talaffuzlari beriladi. Musiqiy ijod namunalaridan masalan: asarga ritmik kirish qismini yaratish (o`rganiladigan qo`shiq asarlariga kirish qismi berilishi mumkin bu ijodiy harakat qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan). 3. Bunda oldin o`qituvchi ko`rsatadi, keyin hamkorlikda qo`shiq tahlili va maqsadga yo`naltirilgan ijro rejasi aytiladi. Bu yaxshi tanish qo`shiqlar orqali tushuntiriladi. Bir hil va har hil ohang har xil musiqiy obraz va musiqiy xarakatlarni ifodasiga bog`liq bo`lgan asarlar orqali o`quvchilarni ijodiy faoliyatga tayyorlash katta ahamiyatga egadir. Masalan: Ohang kuylarining variantlarini yaratish uchun o`quvchi talaffuzi, ritmiy tajriba va ohanglarni mavjudligini tushunishi lozim (she`r matni, musiqaning ritmik tuzilishi, ohang tuzilishi). 4. O`quvchilarda ijodiy faoliyatlarini shakllantirishda ijodiy topshiriqlar katta rol o`ynaydi. Buni bajarish ko`proq o`qituvchiga bog`liqdir. O`qituvchi ijodiy topshiriqlarni taklif etishda o`yin formasini taklif etishda o`yin formasini qo`llaydi. Topshiriqni bajarishda o`yin qoidalari va mazmun aytib turiladi. Uning darsda emotsional hozir javobligini tashkil etishi kerak. Bu

juda muhim bo`lib, o`quvchilarda ijodiy yo`nalishlarini shakllantiradi. O`qituvchi o`quvchini ijodiy rivojlanishiga katta ahamiyat berishi kerak. Musiqa tinglashda, qo`shiq ijro etishda, bolalar cholg`u asbobida jo`r bo`lishda va shuningdek, musiqiy ritmiy harakat va boshqalar. 3-sinfda musiqa darsi 1. Musiqaning ifoda vositalari 2. Musiqadagi dinamik belgilar Darsning borishi. A) O`quvchilarda yangi mavzularni tushuntirishdan avval o`tilgan mavzular mustahkamlanadi. 2. Boshlang`ich sinflarda o`quvchilar ijodini qanday shakllantirish mumkin? 3. O`quvchilarni ijodiy faoliyatiga tayyorgarlash bosqichlarini ayting. 4. Musiqa darslarida olib boriladigan ijodiy topshiriqlarga misollar keltiring. 5. O`quvchilarni xotirasini aktivlashtirish uchun qanday metodlardan foydalanish mumkin? 6. O`quvchilarga yangi texnologiyalar bo`yicha topshiriqlar berilgnada o`yin qoidalarini eslatish shartmi? Shart bo`lsa uni ahamiyati nimada? Bolalar uchun operalar Ushbu darsda “Blits” o`yin texnologiyasi qo`llaniladi. U o`zbek tilida bolalar uchun yozilgan operalar “Yoriltosh”, “Malikai ayyor”, “Hayvonlar sultonidir”.

Shunday misollardan biri sifatida Avaz Mansurovning B.Isroil va T.Safarov librettosiga yozilgan – “Hayvonlar sultoni” operasining mazmunini o`qib beriladi. Talabalarga tarqatma materiallar tarqatiladi. Prolog O`rmon. Barcha hayvonlar to`planishib turadigan joy. Sho`x ohanglarda hirgoyi qilib o`tib ketayotgan quyonchalardan so`ng Ertakchi bobo paydo bo`ladi, u o`rmon tabiatini madh etadi. Shu o`rmonda yashaydigan jonzotlarni birma-bir tanishtiradi. Ular – Sher Sulton, Bo`ri, Quyon, Ayiq, Tulki – o`zlari haqida qo`shiqlar aytishadi. Ertakchi bobo tonglar otib, kunlar botib, bunda har kun hayot qaynashini, hech to`ymaslar – ochko`zlar faqat o`lja payida yurishlarini aytadi va bir kun bo`lib o`tgan voqeani tomosha qilishga taklif etadi. Voqea Ikki och bo`rining jangi avjida. Tulki paydo bo`lib, bo`rilar talashayotgan o`limtik kiyikni olib qochmoqchi bo`ladi. Bo`rilar sezib qolib tulkini haydab yuborishadi va jangni davom ettirishadi. Tulki alamkashlik qilib hayvonlar sultoni – Sher Sultonni yetaklab keladi. Sher Sulton ikkala bo`ri arzlarini tinglab, ajrim qiladi. Talashganlar tarqalishib, Sher Sulton pana joyda dam olishga yotadi. O`ynab-quvnab quyonchalar kirib kelishadi. Ajdar tulki yana paydo bo`ladi. Quyonlardan biri “Men botirman! Bokschiman! Hattoki sher Sultonni nokaut qilib qo`yaman!” deb maqtanib qoladi. Tulki paytdan foydalanib, hayvonlar sultoniga quyonni Sher Sultonga ro`paro` qilib qo`yadi. Botirligi puchga chiqadi. Sher Sulton o`zining yengilmasligidan, salobatidan mamnun bo`ladi.

Kutilmaganda o`rmonda to`s-to`polon boshlanadi. Hamma hayvonlar o`zlarini yo`qotib qo`yishgan ular Sher Sultonni ham pisand qilmay qolishdi, hukmdor hayron,.. hayvonlar tarqalgachJ Sher Sulton panada berkinadi. Baralla qo`shiq aytib, Odam kirib keladi. Sher Sulton ustiga to`r tashlaydi. Hayvonlar yordamida ham Sher to`rdan ozod bo`la olmaydi. Yengilganini bo`yniga olib “Ne sharting bor!” deb so`raydi. Odam-do`stlik, tinchlik va baxtiyor hayotni taklif etadi, raqs tushishadi, qo`shiq aytishadi: “Do`stlik bo`lsin! Tinchlik bo`lsin!” “Hayvonlar sultoni” operasi № Harakatlar mazmuni Yakka baho Guruh bahosi To`g`ri javob Yakka xato Xato 1 Asar mualliflari. Sahnalashtiruvchilar haqida ma`lumotlar berish 2 Ikki och bo`rining jangi 3 Quyonning maqtanishi 4 Opera tomoshasiga 15-20 daqiqa oldin borish 5 Sher Sultonning yengilmasligidan mamnunligi 6 O`rmonda to`polon 7 Opera mazmuni yozilgan dasturchani olish 8 Do`stlikni madh etib raqs va qo`shiq ijrosi 9 Sahnada ertakchi bobo ko`rinishi

10 Tulkini hayvonlar Sultoni – Sher sultonni yetaklab kelishi 11 Sahnada quyonchalar 12 Baralla qo`shiq aytib sahnaga odamni kirib kelishi tomonidan etilgan to`g`ri javob yoziladi (masalan 5) 4-grafa yakka holda qo`yilgan baho to`g`ri javob bilan solishtirilib farqi yoziladi (masalan 1) 5- grafaga yo`l qo`yilgan ball (masalan 1) To`g`ri javoblar. 1-3; 2-5; 3-8; 4-1; 5-9; 6-10; 7-2; 8-12; 9-4; 10-6; 11- 7; 12-11. Nazorat savollari: 1. O`quvchilarni musiqa darsiga bo`lgan qiziqishini qanday bosqichlarda amalga oshirish mumkin? 2. Boshlang`ich sinflarda o`quvchilar ijodini qanday shakllantirish mumkin? 3. O`quvchilarni ijodiy faoliyatga tayyorlash bosqichlarini ayting. 4. Darslarda olib boriladigan ijodiy topshiriqlarga misollar keltiring. 5. O`quvchilarni xotirasini aktivlashtirish uchun qanday metodlardan foydalanish mumkin? 6. O`quvchilarga topshiriqlar berganda, uning qoidalarini eslatishni ahamiyati nimada? 7. Musiqa madaniyati darslarida innovatsion texnologiyalarning ahamiyati nimada? Yuqorida qo`llanilgan zamonaviy ta`lim texnologiyalari ya`ni treninglarga tavsifnoma berib o`tmoqchimiz.

“Skarabey” texnologiyasi “Skarabey” interaktiv texnologiya bo`lib, o`quvchilarda fikriy bog`liqlik, mantiq, xotiraning rivojlanishiga imkoniyat yaratadi, qandaydir muammoni hal etishda o`z fikrini ochiq va erkin ifodalash mahoratini shakllantiradi. Mazkur texnologiya o`quvchilarga mustaqil ravishda bilimning sifati va saviyasini xolis baholash, o`rnatilayotgan mavzu haqidagi tushuncha va tasavvurlarni aniqlash imkonini beradi. U ayni paytda, turli g`oyalarni ifodalash hamda ular orasidagi bog`liqliklarni aniqlashga imkon yaratadi. “Skarabey” texnologiyasi o`quvchilar tomonidan oson qabul qilinadi, chunki u faoliyatining fikrlash, bilish xususiyatlari inobatga olingan holda ishlab chiqilgan. U o`quvchilar tajribasidan foydalanishni ko`zda tutadi, reflektiv kuzatishlarni amalga oshiradi, faol ijodiy izlash va fikriy tajriba o`tkazish imkoniyatlariga ega. “Veyer” texnologiyasi Bu texnologiya murakkab, ko`p tarmoqli, mumkin qadar, muammo xarakteridagi mavzularni o`rganishga qaratilgan. Texnologiyaning mohiyati shundan iboratki, bunda mavzuning turli tarmoqlari bo`yicha bir yo`la axborot beriladi. Ayni paytda ularning har biri alohida nuqtalardan muhokama etiladi. Masalan, ijobiy va salbiy tomonlari, afzallik, fazilat va kamchiliklari, foyda va zararlari belgilanadi. Bu interaktiv texnologiya tanqidiy, aniq mantiqiy fikrlashni muvaffaqiyatli rivojlantirishga hamda o`z g`oyalari, fikrlarini yozma va og`zaki shaklida ixcham bayon etish, himoya qilishga imkoniyat yaratadi.

“Veyer” texnologiyasi umumiy mavzuning ayrim tarmoqlarini muhokama qiluvchi kichik guruhlarning, har bir qatnashuvchining, guruhning faol ishlashiga qaratilgan. FSMY texnologiyasi trening haqida tushuncha Ushbu texnologiya munozarali masalalalarini hal etishda, bahs- munozaralar o`tkazishda yoki o`quv-seminari yakunida (tinglovchilarning o`quv-seminari haqidagi fikrlarini bilish maqsadida) yoki o`quv rejasi asosida biron bo`lim o`rganib bo`lingach qo`llanishi mumkin, chunki bu texnologiya tinglovchilarni o`z fikrini himoya qilishga, erkin fikrlash va o`z fikrini boshqalarga o`tkazishga, ochiq holda bahslashishga, shu bilan bir qatorda o`quvchi-talabalarni, o`quv jarayonida egallangan bilimlarini tahlil etishga, qay darajada egallaganliklarini baholashga hamda tinglovchilarni bahslashish madaniyatida o`rgatadi. “Blits-o`yin” texnologiyasi trening haqida tushuncha Ushbu texnologiya o`quvchilarni harakatlar ketma-ketligini to`g`ri tashkil etishga, mantiqiy fikrlashga, o`rganayotgan fan asosida ko`p, xilma- xil fikrlardan, ma`lumotlardan kerakligini tanlab olishni o`rgatishga qaratilgan. Ushbu texnologiya davomida o`quvchi-talabalar o`zlarining mustaqil fikrlarini boshqalarga o`tkaza oladilar, chunki bu texnologiya shunga to`liq sharoit yaratib beradi. Maqsad. Ushbu texnologiya tinglovchilarga tarqatilgan qog`ozlarda ko`rsatilgan harakatlar ketma-ketligini avval yakka holda mustaqil ravishda belgilanib, so`ngra o`z fikrini boshqalarga o`tkaza olish yoki o`z fikrida qolish, boshqalar bilan hamfikr bo`la olishga yordam beradi.

“Bumerang” texnologiyasi trening haqida tushuncha Ushbu texnologiya o`quvchilarni dars jarayonida, darsdan tashqari dasturli adabiyotlar, matnlar bilan ishlash, o`rganilgan materialni yodida saqlab qolish, so`zlab bera olish, fikrni erkin holda bayon eta olish hamda bir dars davomida barcha o`quvchi-talabalarni baholay olishga qaratilgan. Maqsad. Trening davomida tinglovchilarga tarqatilgan materiallarni ular tomonidan yakka va guruh holatida o`zlashtirib olishlari hamda o`zaro suhbat-munozara orqali, turli savollar orqali tarqatma materiallar, undagi matnlar qay darajada o`zlashtirilganini nazorat qilish. Trening davomida o`quvchilar tomonidan baholarni egallashga imkoniyat yaratadi. Trening “Muloqot” trening haqida tushuncha Ushbu trening o`quvchilarga – dars jarayonida mustaqil fikrlashga, o`z fikrlarini erkin holda bayon eta olishga hamda ularda bahslashish madaniyatini tarbiyalashga qaratilgan bo`lib, odatda bunday mashg`ulot tinglovchilarni kichik guruhlarga bo`lgan holda o`tkaziladi. Maqsad. Tinglangan mavzu, muammo asosida tinglovchilarning fikrlarini hamda ushbu mavzuga bo`lgan munosabatlarini aniqlash, mustaqil holda umumiy bir fikrga kelishlariga yordam berish, erkin holda bahslash ishlariga sharoit yaratish.

Xulosa. Mutaqil Respublikamizda yoshlarni tarbiyalash va ularini O`zbekistonning kelajaki uchun xizmat qiladigan insonlar qilib shakillanishiga katta e`tibor berilmoqda. Prezidentimizning fikrlri asosida yaratilgan “Barkamol vavlod orzusi” nomli kitobida yoshlarni tarbiyalash va ularni barkamol insonlar qilib shakillantirish zamon talabi ekanligi alohida ko`rsatib o`tilgan. Prezidentimiz yoshlarni tarbiyalash barcha insonlarning vazifasi ekanligini, bu borada o`qituvchi va tarbiyachilarning o`rni katta ekanligini ta`kidlab o`tadilar. Musiqiy didni shakillantirish va tinglash uchun mazmunli asarlarni tanlash tavsiya etiladi. Sinflatga bo`lingan o`quvchilar uchun asrlar tanlab olinadi. Masalan boshlang`ich sinf o`quvchilari uchun murakkab bo`lmagan diqqat etibori unga barqaror bo`lmagan, sho`xroq, o`yinqarorlik aks etgan kichik hayotimdagi asarlar tanladi. Yuqori sinflar o`quvchilari uchun mukammal o`zining kuy va so`z sehri uyhunlashga operalarni ariyalar balet va siyuitalar eshittiriladi. Bulardan tashqari mumtoz qo`shiqlr ham o`quvchilar uchun tarbiyaviy ma`naviy est е tik-badiiy madaniyatni shakllantirishda katta ahamiyat kasb etadi. Tinglash madaniyatini rivojlantirishda tarbiya tizimi musiqa hayotida е takchi xisoblanadi .Hozirgi kunda musiqa va umuman san`atni inson tarbiyasidagi roli ortib bormoqda. Op е ra janri ashulachilik san`atining alohida o`ziga xos bir turidir. Ana shu o`ziga xoslik musiqa kuy sh е `riy asar hamda op е ra ijrosining tarkibiy ravishda qo`shilib k е tishidan o`z ifodasini topadi.Musiqa saboqiga badiiy axloqiy tarbiyalovchi o`quvchining badiiy tafakkuri shakllantiruvchi ta`lim sifatida qaralgan muximdir. Bu jixatdan musiqa madaniyati fani kompl е ks dars majmuiga kiradi.Unda darsning umumiy mavzusiga qarab o`zaro mantiqan bog`lanuvchi faoliyatlariga amal qilinadi. -musiqa ,ijro,tinglash

-qo`shiq kuylash -raqs va ritmik xarakatlar -musiqa savodi -chapakda va cholg`uda ijro qilish -Musiqiy ijodkorlik. Musiqa idroki mashg`ulotning е takchi faoliyat turi sifatida muhim rol o`ynaydi .U ikki xolatni ma`lum asar tinglab idrok etish va uning badiiy tavsiyalari (dars mavzusiga doir oddiu musiqiy) p е dagog ta`limini qamrab oladi.Bunda o`quvchilar asarni tinglab (bizning mavzumizdagi o`zb е k op е ralaridagi asarlar) badiiy est е tik zavq oladilar.Asarning musiqiy xususiyatlari (janri,tuzilishi,ifoda vositalari,ijro yo`llari) qamda badiiy mazmuni xaqida ma`lum bilimlarga ega bo`ladilar .Op е radagi ariyalar avval tinglanadi(idrok etilib) so`ng u yoki bu faoliyat (ko`proq kuylash) orqali o`zlashtiriladi.Uning badiiy mazmuni xususiyatlari amaliy faoliyatida ifodalanadi.Musiqa savodi faoliyatlarini nazariy birlashtiruvchi va o`quvchilarning musiqa savodxonligini tarkib toptiruvchi faoliyat turiga kiradi.Darsda qaysi faoliyat (tinglash ,kuylash va b.) qo`llanmasi uning amaliyotda foydalanayotgan asar o`rganiladi.Uning xususiyatlari (janri,tuzilishi ,ijrochiligi va x.) qaqida tushunchalar qosil bo`ladi, shuning uchun musiqa savodi faqatgina nota savodiga aylanib qolmasdan balki madaniyatli kishining umumiy musiqiy bilim doirasining musiqiy savodxonlik darajasini tarkib toptiruvchi umumiy bilim tushunchalar majmuasi(musiqa shakllari,janrlari,cholg`ulari,ijrochiligi,xalq bastakorlik, kompazitorlik musiqasi ularning farqlari milliy musiqasini maxalliy uslublari ,klassik musiqasi, op е ra janri, nota savodi va b).qamrab olish k е rak musiqa idroki tinglash va musiqa savodi faoliyatlari o`zaro uzviy boqlanish bilan boshqa barcha faoliyatlar amaliyotga е takchilik qiladi. -O`zb е k op е ra asarlarini o`rgatishning o`quvchilar musiqiy idrokini shakllantirishdagi aqamiyatini tadqiq qilish quyidagi xulosalarga olib

k е ldi.Op е ra janrining tarbiyaviy imkoniyatlaridan qam foydalanish ma`naviy barkamol insonni shakllantirishda muxim omil bo`lib xizmat qiladi. -qo`shiq tinglash va kuylash jarayonida o`quvchilar qo`shiq matnida mazmun moqiyatini go`zallikka yanada oshno bo`lishini xullas insoniylikka xos barcha ijobiy fazilatlarni o`zida mujassamlashtira boradi. -Op е ra janrlarining qamrovi ancha k е ngdir uning tarbiyaviy imkoniyatlari inson ma`naviy jixatdan kamol topishida muxim o`rin tutadi va yaxshi samara lar b е radi. -Tinglangan op е ra asarlari tinglovchi tomoshabin va o`quvchilarning badiiy est е tik tafakkurini shakllantirshga yordam b е radi. So`zimiz xulosasida shuni ta`kidlash lozimki kishining kuylash imkoniyatlaridan ko`ra tinglash imkoniyati ko`proq bo`ladi.Op е ra asarlarini tinglash orqali bolalarning badiiy idroki rivojlanadi. Yosh avlodning musiqa madaniyatini shakllantirish va rivojlantirishda musiqa tinglash ko`nikmasi muxim o`rin egallaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: 1. I.A.Karimov.Vatan va xalq mangu qoldi.(xukumatli so`zlar va iboralar turlari)Toshk е nt A.Navoiy nomidagi O`zb е kiston milliy kutubzxonasi nashriyoti 2010 yil. 2 I.A.Karimov.Mamlakatimizni modimizatsiya qilish yo`lini izchil davom ettirish taraqqiyotimizning muxim omilidir. Toshk е nt .O`zb е kiston 2010 yil 3 . I.A.Karimov Asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanda yuksaltirishdir. Toshk е nt .O`zb е kiston 2010 yil 4. I.A.Karimov.Yuksak ma`naviyat е ngilmas kuch. Toshk е nt ma`naviyat 2008 yil 41- bet 5. I.A.Karimov.Jaxon inqirozining oqibatlarini е ngish mamlakatimizni modimizatsiya qilish va taraqqiy topgan davlatlar darajasiga ko`tarish sari. Toshk е nt .O`zb е kiston 2010 yil 6 .Barkamol avlodni tarbiyalashda musiqa ta`limi oldiga qo`yilgan talablar.qarshi p е dagogika koll е ji R е spublika ilmiy amaliy konf е rintsiya mat е riali .Toshk е nt 2011 yil. 7. B е gmatov S,Mamirov q, Mansirov A,Karimova D,Ro`zi е v I,Musiqa 6-sinf uchun darslik,qafur qulom nomidagi adabiyot va san`at nashriyoti Toshk е nt 2011 yil. 8 . Ibroximov O,Botirov Y,Abramova M musiqa madaniyati 4-sinf DTS larini amaliyotga joriy etish uchun m е todik tavsiyalar .Toshk е nt 2002 y 9. Ibroximov O.Musiqa 4- sinf uchun darslik .qayta ishlangan va to`ldirilgan nashriyot .Toshk е nt qafur qulom nomidagi nashriyot matbuot ijodiy uyi 2007 yil. 10 .Ismoilova M.I.Xalq qo`shiqlari vositasida o`quvchilarning ma`naviy – axloqiy fazilatlarini shakllantirish 1-7 sinf musiqa madaniyati darslari uchun o`quv m е todik qo`llanma. Toshk е nt Istiqlol nashriyoti.2006 yil

11. Ismoilova M.I Vokal o`qitish m е todikasi oliy va o`rta maxsus musiqiy ta`lim talablari uchun o`quv-uslubiy qo`llanma. Toshk е nt Musiqa nashriyoti.2011 yil 12 . Ismoilova M.I. Musiqa o`qitish m е todikasi praktikumi fanidan ma`ruzar matni.qarshi 2010 yil. 13 .Karimova D.Musiqiy p е dagogik asoslari. Toshk е nt iqtisod moliya 2008 y 14 .Baxriddinova A.O`zb е kistonda bolalar xor madanityati . Toshk е nt konts е rvatoriya 2002 y 15 . Ibroximov O.Sodirov J.Musiqa 7-sinf uchun darslik.3 nashriyot qafur qulom nomidagi nashriyot matbuot ijodiy uyi Toshk е nt 2004 yil. 16 .qodirov R.q. Musiqa psixologiyasi .tok е nt musiqa nashriyoti 2005 yil. 17 .Fayzulla е v O.O`quvchilarda musiqiy nafosat tarbiyasini shakllantirish. Toshk е nt 1992 yil. 18. Mansurov A,Karimova.D. Musiqa 5-sinf uchun darslik. Toshk е nt qafur qulom nomidagi adabiyot va san`at nashriyoti 2004 yil. 19 .Nurmatov X.Norxuja е v N. Musiqa 1-sinf uchun darslik. nashriyot Toshk е nt qafur qulom nomidagi nashriyot matbuot ijodiy uyi , O`zb е kiston nashriyoti matbuot ijodiy uyi 2010 yil. 20 . Nurmatov X.Norxuja е v N. Musiqa umumiy o`rta ta`lim maktablarining 2-sinf uchun darslik. Toshk е nt qafur qulom nomidagi nashriyot matbuot ijodiy uyi ,O`zb е kiston nashriyoti matbuot ijodiy uyi 2010 yil. 21. Nurmatov H, Norxo`jayev N. Musiqa 3-sinf uchun darslik. Toshkent G`.G`ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. 2008 yil. 22. Sharipova R. “Musiqa o`qitish metodikasi o`quv qo`llanma” Toshkent – 2008 yil. 23. Umumiy o`rta ta`lim maktablari musiqa dasturi. Toshkent “O`qituvchi” 1996 yil. 24. Uzluksiz ta`lim tizimida musiqa ilmiy-amaliy anjuman materiallari. Musiqa yo`nalishi. Toshkent 2009 yil.

25. O`zbekiston Vatanim manim – 1-2-3-4-kitoblari. Toshkent G`.G`ulom nomidagi adabiyot va san`at nashriyoti 1996-1997-1999-2000 yillar.

Ilovalar

Халима Носирова Ширин ролида Карим Зокиров Фарҳод ролида Фарҳод ва Ширин мусиқали драмасида В.А.Успенский ва Г.А.Мушен 1937 й.

Карим Зокиров Бўрон ролида М.Ашрафий ва С.Васелконинг Бўрон операсидан 1939 й.

М.Қориёқубов Навфал ролида Лайли ва Мажнун операсида 1940 й.

Халима Носирова Лайли ролида Лайли ва Мажнун операсидан. 1940 й.

Ҳалима Носирова Зуҳра ролида Тўхтасин Жалилов ва Броценнинг Тоҳир ва Зуҳра операсидан кўриниш 1949-1955 йиллар

Ўзбекистон ССР халқ артисти Назира Аҳмедова, Моҳим ролида Тоҳир ва Зуҳра операсидан кўриниш. 1949-1955 йиллар

Шаҳодат Раҳимова Норгул ролида Бўрон операсидан 1941 й.

Ҳалима Носирова Майсара ролида Майсаранинг иши номли комик операдан къориниш. 1939 й.

“Майсаранинг иши” комек операсидан. Ўзбекистон ССР халқ артисти Жамол Низомхўжаев (чапдан) Ўзбекистон ССР халқ артисти Карим Зокиров Мулла Дўст ролида (ўнгдан)

Икром Акбаров “Орзу” номли балетни мусиқасини

Похожие

Akademik xonandalikda vokal va zamonaviy qo‘shiqlarni ijro etish uslublari

Opera janrining vujudga kelishi va rivojlanishi

Cholg‘u ijrochiligi va ansambli darslari samaradorligini oshirishda dirijyorlikning o’rni

Boshlang‘ich sinflarda musiqa madaniyati darslarini o‘tish texnologiyasi

Musiqa va san’at maktablarida boshlang’ich fortepiano о‘qitish texnologiyalari