Steroid qator birikmalar va ularning tibbiyotda tutgan o’rni - Химия - Дипломные работы

Steroid qator birikmalar va ularning tibbiyotda tutgan o’rni

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1173.5 KB

Steroid qator birikmalar va ularning tibbiyotda tutgan o’rni 3

Kirish. Mavzuning dolzarbligi: Farmaseftik kimyo yuqori malakali dorishunos- mutahassislarini tayyorlashda yetakchi fanlardan biri bo’lib, u dori moddalarini olish yo’llarini, fizikaviy va kimyoviy xossalarini, ularning kimyoviy tuzilishi bilan kishi organizmiga bo’lgan ta’sir o’rtasidagi munosabatlarni hamda dori moddalarning sifatini nazorat qilish usullarini va saqlash shart-sharoitlarini o’rganadi. Tibbiyotda qo`llaniladigan tabiiy, biologik faol moddalar steroid tuzilishdagi birikmalar alohida o`rin egallaydi. Steroid tuzilishdagi birikmalarni o`simlik va hayvon organizmida moddalar almashinuvini hamda turli a`zolar ish faoliyatini yaxshilashda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Steroid hamda vmitamin D guruh birikmalar organizmda turli a`zolarga ta`sir ko`rsatishi olimlarni ayni birikmalar ustida chuqur izlanishlar olib borishiga hamda shu asosda kiyoviy tuzilishi jihatdan ularga o`xshash, yangi biologik faol moddalarni yaratishga jalb qildi. Steroid qator birikmalarning va ularning hosilalaridan qator dori moddalar va biologik faol moddalar sintez qilingan. Ularning inson hayoti, sog`lom turmush tarzida muhim ahamiyat kasb etadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: steroid qator birikmalar va ularning tibbiyotda tutgan o’rnini o`rganish . Ishni bajarishda oldimizga quyidagi vazifalarni qo’ydik Steroid qator birikmalar va ularning hosilalarini o`rganish Vitamin D guruh birikmalar Kardinolidlar, ya`ni yurakka ta`sir qiluvchi glikozidlarni aniqlashda qo`llaniladigan reaktsiyalar, glikozidlar molekulasidagi qand qoldig`ini aniqlashda qo`llaniladigan reaktsiyalar va yurak glikozidlarining miqdorini aniqlash usullarini o`rganish Gestogen garmonlar va ularning anologlari, androgen garmonlar va ularning sintetik anologlarining fizikaviy va kimyoviy xususiyatlarini o`rganish . Ximoyaga chiqariladi: 1.Steroid birikmalarning tibbiyotda qo’llaniladigan xosilalarini o’rganish 4

2. D-guruh vitaminlarning ahamyatini o’rganish 3.Yurak glikozidlari va ularning tibbiyotda qo’llaniladigan birikmalari 4.Gestogen va androgen garmonlar faolyatini o’rganish Ishning ilmiy yangiligi: Yurakka ta`sir ko`rsatuvchi glikozidlar: Digitoksin va strofantin tuzilishi va xususiyatlari o`rganildi, Gestegen garmonlar va ularniing anologlari: progesterogen va pregninlarning xossalari o`rganildi, Androgen garmonlar va ularning sintetik anologlari: testosteron propionat va testesteron enantat xususiyatlari o`rganildi. Ishning ilmiy va amaliy ahamiyati: Tavsiya qilinayotgan Steroid qator birikmalari va ularning hosilalarining tibbiyoda qo’llanilishi, insonlar salomatligiga bo’lgan e’tiborning kattaligi, farmaseftik dori moddalarining amalda qo’llanilishi, ularning sifat ko’rsatkichlari yuqori. Suniy usullarda kashf etilgan dorilar har xil kasallliklarning oldini oladi, ularga tez va samarali ta’sir qiladi, kasallikning uzoq vaqt davom etishiga yo’l qo’ymaydi. Yurak glikozidlari, steroid tuzilishga ega bo’lgan birikmalar, vitamin D, androgen va gestogen garmonlar turli kasalliklarda; raxit, yurak yetishmovchiligi, ayollar va erkaklarda uchraydigan ichki sekretsiya kasalliklarda ijobiy ta’sir qiladi 5

I bob SIKLOPENTANOPERGIDROFENANTREN XOSILALARI 1.1. STEROID QATOR BIRIKMALARNING TIBBIYOTDA QO’LLANILADIGAN XOSILALARI Tibbiyotda qo’llaniladigan tabiiy, biologik faol moddalar orasida steroid tuzilishdagi birikmalar alohida o’rin egallaydi. Steroidlar o’simlik va hayvonot dunyosida keng tarqalgan va molekula tuzilishining asosi qisman yoki to’la gidrirlangan siklopentanopergidrofenantren halqali ko’p sonli polisiklik moddalardan iborat. 1 2 3 4 5 6 789 1 0 1 1 1 2 1 3 1 4 1 5 1 61 7 A B C D s i k l o p e n t a n p e r g i d r o f e n a n t r e nC BA Steroid tuzilishdagi birikmlar o’simlik va hayvon organizmida moddalar almashinuvini hamda turli a’zolar ish faolyatini yaxshilashda muhim ahamyatga ega. Ularning ko’pchiligi molekula tuzilishi jihatdan bir-biriga ancha o’xshsalar- da, ammo fizologik ta’siri bilan juda katta farq qiladilar. Tibbiyotda qo’llaniladigan steroid tuzilishdagi birikmalar o’zlarining turli holatlarda saqlagan metal radikallari, funksional guruhlari va o’rinbosarlari hamda ba’zi hollarda steroid halqasida ayrim holatdagi uglerodlar orasida o’sh bog’ borligi bilan farqlanadi. 6

X 1 1 2 3 4 5 6 789 1 0 1 1 1 2 1 3 1 4 1 5 1 61 7 A B C D R 1X R 2 R 3 R 1 = H ; C H 3 ; C O H R 2 =H, CH 3 (ko’pchilik birikmalarda metil radikali bo’ladi) R=OH; −CH 2 OH; C O C H 3 C O C H 2 O H Turli shoxlangan ochiq zanjirli o’rinbosarlar, besh va olti a’zoli halqalar bo’ladi. X=OH; C=O; X 1 =H; OH; −C=O Steroid birikmalarning organizmda turli a’zolarga tasir ko’rsatishi olimlarni ayni birikmalar ustida chuqur izlanishlar olib borishga hamda shu asosda kimyoviy tuzilishi jihatidan ularga o’xshash yangi biologik faol moddalarni yaratishga jalb qildi. Ayniqsa, 1932-yilga kelib Viland va Vindaus xolesterinning kimyoviy tuzilishini aniqlashgandan so’ng, steroidlarni har tamonlama mukammal o’rganish yanada rivojlandi. 7

C H 3C 3HA B C D * * * * * *C H 3 C H 3 H O C H 3 Hozirgacha ma’lum bo’lgan ko’p sonli steroid birikmalar, ularning tibbiyotda uchrashi, fizologik ta’sir xarakteri va kimyoviy tuzilishiga qarab quyidagi guruhlarga bo’linadi: - Sterinlar va ularga yaqin bo’lgan D-guruh vitaminlar; - o’t kislotalar - steroid tuzilishdagi garmonlar (estrogen, androgen, gestagenjinsiy garmonlar, kortekosteroidlar yoki buyrak usti bezi garmonlari); - yurak glikozidlari va saponinlar; - cho’l baqa zahiralari; - steroid tuzilishdagi alkaloidlar. Steroidlar A/B; B/C; va C/D halqalarning umumiy uglerod atomlaridagi yoki o’rinbosarlar tasavvurdagi halqa tekisligiga nisbatan, dekalinlardagi kabi TSIS va TRANS kofiguratsiyada bo’lishi mumkin: H H H H Tsis-dekalin Trans-dekalin Tabiatdagi steroid birikmalar aksaryatining biosintezi ancha mustahkam trans - konifiguratsiya holatida bo’ladi. Ammo ba’zi tabiiy steroidlar tsis - konfiguratsiya holatida ham uchraydi. Tabiiy steroidlarda B/C halqalar hamma vaqt, C/D halqalar esa qariyb hamma vaqt trans holatda birikkan bo’ladi. Faqat 8

yurak glikozidlarining geninlari (aglyukonlari) va cho’l baqasi zahiralaridagi steroidlarning C/D xalqalari tsis - konfiguratsiya holatida bo’ladi. Steroidlardagi A/B halqalarining birikishiga kelganda esa, ular ham tsis ham trans konfiguratsiya holatda uchrshi mumkin. Steroidlardagi vodorodlar va o’rinbosarlarning tasavvurdagi halqalar tekisligining ostida va ustida fazoviy joylashgani α va β harflari bilan belgilanadi. A/B halqalar birikishining sterokimyosi beshinchi holatdagi vodorodning fazodagi holati bilan ko’rsatiladi. H A D A C DC H 3 C H 3 H H C H 3 C H 3 H HH D H B B 5-α-steroid 5-β-steroid Steroiddagi A/B halqalarining ko’pchilik hollarda ham tsis ham trans konfiguratsiyada uchraydigan holatlarini quyidagicha ifodalash mumkin. O H C H 3H H H C H 3H R 1 HH O C H 3 H H C H 3 R 2 HA B C D A B C D 3 α -steroid A/B-konfiguratsiya 3 β -steroidA/B-trans konfiguratsiya shaklida shaklida Bu yerda, konfiguratsiyalarning farqini ko’rsatish maqsadida 3 holatdagi uglerod atomi bilan gidroksil o’rtasidagi bog’lanishni α-konfiguratsiyani punkter bilan, β-konfiguratsiyasi bog’lanishini esa oddiy chiziq bilan ko’rsatilgan. 9

Anabolik stеroidlar - oqsillar sintеzini kuchaytirish xususiyatiga ega. Natijada skеlеt mushaklari, ichki a'zolar, suyak to`qimasining vazni oshadi. Tananing umumiy vazni ko`payadi. Tanadan azot, fosfor va kaltsiyning ajralishi sеkinlashadi. Barcha tabiiy steroidlar optik faol modda bo’lib, ularning ba’zilari 8 tagacha assimetrik uglerod saqlaydi hamda 256 sterioizomer shaklida uchrashi mumkin. 10

1.2. SIKLOGEKSANOLETILENGIDRIN QATOR BIRIKMALAR Kishi organizmida raxit kasalligining kelib chiqish sabablarini o’rganish va uning oldini olish hamda davolash borasida olimlarning keng doirada olib borgan ilmiy izlanishlari o’simlik va hayvon moylarida (kunjut, kungaboqar, paxta, baliq va boshqa moylar) ul’trabinafsha nurlar ta’sirida raxitga qarshi xususyat paydo bo’lishini aniqlashga olib keladi. Keyinchalik yana shu narsa ma`lum bo’ldiki, raxitga qarshi ta’sir o’simlik moylarining o’zida emas, balki ular tarkibidagi siklopentanofenantren tuzilishi ergosterin moddasining nurlar ta’sirida shu xossaga ega birikma (kal’tsiferolga) o’tishi natijasida ekan. Ergosterinni vitamin D 2 (ergakal’tsiferol) ning provitamini ham deb qaraladi.H3C CH3 CH3 CH3 HO CH3 CH3 1 2 3 4 5 A 10 9 8 7 6 B 111213 14 C 17 16 15 D Ergosterin Siklopentanofenantren Vitamin D2 1 2 3 4 5 1098 7 HO CH2 H3C CH3 CH3 CH3 CH3 6 1112 13 14 1516 17 20 22 23 28 27 26 24 21 19 18 Hozirgacha olimlar tamonidan vitamin D ning turli xillari , jumladan vitamin D , D 1 , D 2 , D 3 , D 4 , D 5 , D 6 , D 7 olingan . Ular vitamin D ning kimyoviy tuzilishidagi C 17 vaziyatga birikkan yon bog ’ larning har xil bo ’ lishi va fiziologik faolliklari turlichaligi bilan bir – birlaridan farqlanadi . Ulardan ergokal’tsiferol (vitamin D 2 ) va xolekal’tsiferol (vitamin D 3 ) lar kuchli biologik ta’siri bilan farqlanadi. Ular tibbiyotda raxit kasalligining oldini olish va davolashda keng 11

qo’llaniladi. Kimyoviy tuzilishi jihatdan kal’tsiferollar – 6 – (3α – oksi – 10 – metilensiklogeksan – 5 - ilen) – 7 - (13 – β –metilgidrindan – 8 – ilen) - etan hosilsi bo’lib, ergokalsiferol (vitamin D 3 ) quyidagi bir-biriga yaqin kimyoviy tuzilishga ega. H 3 C C H 3C H 3 C H 3 H O C H 2 C H 3 H 3 C C H 3C H 3 C H 3 H O C H 2 Ergokal’tsiferol yoki 24 - metil 9 – 10 - sekoxolesta - 5,7,10 (19), 22 – tetraen – 3 – β – ol, baliq moyi, sariyog’, sut va jigarda bo’ladi. O’simlik moylarida yuqorida aytib o’tilgandek, uning provitamini xisoblangan tabiiy sterinlardan ergosterin va 7-degidroxolesterinlar uchraydi. Ergosterinni ma’lum to’lqin uzunligi va tegishli muddat davomida ul’trabinafsha nurlar bilan nurlahtirib, vitamin D 2 olinadi. Ergosterinni o’z navbatida tegishli miqdorda achitqidan sanoatda ekstraktsiya qilib olinadi. Hozir ergosterin, penitsillin olishdagi mog’orni fermentatsiya qilingan chiqindi suyuqlikdan ajratib olinadi. Uning tarkibida 0,5%, achitqi tarkibida esa 0,2% gacha sterinlar bo’ladi. Ergosterinni ul’trabinafsha nurlar ta’sirida vitamin D 2 ga o’tishi murakkab jarayon bo’lib unda bir-biridan farqlanuvchi turli maxsulotlar hosil bo’ladi. Fotosintez jarayonini quyidagi umumiy chizma bo’yicha ifodalash mumkin. 12

C H3 C H 3 C H 3 H 3 CH O E r g o s t e r i nC H 3 H C H 3 HC H 3 H O H C H 3 C H 3 C H 3 C H 3 H 3 C L y u m i s t e r i n h v H O C H 3 C H 3 C H 3 H O C H 2 C H 3 C H 3 C H 3 C H 3H 3 CH HC H 3 C H 3H 3 C h v Taxisterin Ergokal’tsiferol Ergokal’tseferol DF ga kiritilgan preporat bo’lib, u fizikaviy xossasi jihatidan rangsiz, suvda erimaydi, 95% li spirt va efirda yengil eriydi, xloroformda esa juda yengil eriydi, o’simlik moylarida qiyin eriydi. Ergokal’tsiferol optik faol modda bo’lib, qutblangan nur tekislikgini o’ngga buradi. Uning solishtirma buruvchanligi +79,5 0 dan +83,5 0 gachadir. 115-118 0 C haroratda suyuqlanadi. Preporat havo kislorodi va yorug’lik tasirida beqarordir. Davlat farmokopeyasida ergokal’tsiferolning 0,125% li moydagi eritmasi keltirilgan. U tiniq och sariq yoki ba’zida to’q sariq rangli, moysimon suyuqlikdir. Ergokal’tsiferolning chinliligini aniqlashda, uning xloroformdagi eritmasiga, o’zida 2% atsetilxlorid saqlagan sur’ma(III)xloridning xloformgagi eritmasi ta’sir ettirilsa, zarg’aldoq-qizil rangli birikma hosil qiladi. Davlat farmakopeyasi bu rangli reaksiyadan ergokal’tsiferolning miqdorini fotokolorimetriya usulida, tozaligini yupqa qatlamli xromotografiya usuli bo’yicha aniqlashda foydalanishni tavsiya qiladi. Sur’ma(III)xlorid vitamin A 13

(retinolatsetat ) bilan ham rangli birikma hosil qiladi. Ammo u ko’k rangga bo’yalgan bo’ladi. Ergokal’tsiferolnining chinligi, yana uning xloroformdagi eritmasi, konsentrlangan sulfat kislata ta`sirida avval qizil, so’ngra ko’k va oxirida yashil rangga o’tib ketuvchi birikma hosil qilishi bo’yicha ham aniqlanadi. Preparatning chinligi va miqdorini aniqlashda yana boshqa rangli reaktsiyalardan foydalaniladi. Masalan uning benzoldagi eritmasiga al’degid xarakterli moddalardan, vanilen, furfurol yoki 4 – oksi – 1 – naftal’degidlardan birortasining benzoldagi eritmasidan qo’shib qizdirib, so’ngra unga perxlorat kislotaning konsentirlangan sirka kislotadagi eritmasi ta’sir ettirlsa, suyuqlik yashil rangga bo’yaladi. Bu rangli reaksiyadan preparatning miqdorini fotokolorimetrik usul bo’yicha aniqlashda ham foydalaniladi. Vitamin D 2 organizmda kal’tsiy va fosfor almashunuvida ishtirok etadi. U raxit kasallligining oldini olish va uni davolashda, qalqonsimon bezlar ish faolyati buzilganda, osteomolyatsiya (suyakning yumshab ketishi) va suyak silida ishlatiladi. Vitamin D 2 preporatlarining biologik faolligi xalqaro ta’sir birligi - XB bilan ifodalanadi. 1 mg sof vitamin D 2 40000 XB ga teng. Organizmning bir sutkada ushbu vitaminga bo;lgan talabi bolalar uchun 0,0125-0,025 mg (500-10000 XB), kattalar uchun esa 0,025 mg ga to’g’ri keladi. Vitamin D 2 ni 0,0125 mg 0,5% li spirtdagi va 0, 125% 0,0025% yoki 0,5% li moyli eritma holida chiqariladi. Vitamin D 3 (xolekal’steferol) kimyoviy tuzilishi jihatdan vitamin D 2 dan C 17 holatidagi yonbog’ radikalida qo’shbog’ yo’qligi va C 24 da metil gurihi bilan farqlanadi. Vitamin D 3 kishi organizmida ul’trabinafsha nurlar ta’sirida provitamin deb topilgan 7-degidroxolesterindan hosil bo’ladi. 14

C H 3 C H 3 C H 3 C H 3H 3 CH O H O C H 3 C H 3 C H 3H 3 Ch v C H 2 7 d e g i d r o x o l e s t e r i n x o l e k a l ' t s i f e r o l V i t a m i n D 3 Xolesterindagi B halqada bitta qo’shbog’ bo’lganligi uchun to’g’ridan - to`g`ri ul’trabinafsha nurlar ta’sirida vitamin D 3 ni faollikga ega bo’lgan moddaga o’tkazib bo’lmaydi. Shuning uchun ham xolesterindan vitamin D 3 ni olishda avval uni quyidagi tenglamalar bo’yicha ikkita qo’shbog’li 7-degidroxolesteringa va keyinchalik esa UB nurlar ta’sirida xolekal’tseferol (vitamin D 3 ga )o’tkaziladi. 15Xolesterin Xolesterin benzoat

Vitamin D 3 rangsiz kristall kukun bo’lib, suvda erimaydi. Spirt, xloform va moylarda eriydi. 82-86 0 C haroratda suyuqlanadi. Yorug’lik ta’sirida oson oksidlanadi. U baliq moyida ham bo’ladi. Vitamin D 3 vitamin D 2 ga o’xshash, raxit kasalligiga qarshi ta`sir ko’rsatadi. Vitamin D ning tana tarkibidagi asosiy funktsiyasi kaltsiy va fosfor almashinuvini boshqarishdan iborat. Uning ta'sirida kaltsiy va fosforning ichakdan so`rilishi ortadi, qonda suyak to`qimasi uchun zarur bo`lgan fosfat kaltsiyning doimiy miqdori ta'minlanadi. Vitamin D ning miqdori еtishmasligi yosh bolalarda raxit kasalligini kеltirib chiqaradi, buning oqibatida suyaklanish jarayoni 167 – α – bromxolesterin benzoat 7 – degidroxolesterin benzoat 7 - degidroxolesterin Vitamin D 3

sеkinlashadi, bolaning o`sishi va taraqqiy qilishi susayadi, bola injiq, nimjon bo`lib qoladi. Vitamin D prеparatlari asosan raxit kasalligining oldini olish va bеmorlarni davolash maqsadida ishlatiladi. Vitamin D ko`proq baliq moyida uchraydi. Uning yog`li va spirtli eritmalari mavjud. Hozir tibbiyoy amalyotida organizmda fasfat, kal’tsiy almashinuvini tartibga soluvchi modda sifatida vitamin D guruh preparatlaridan oksidevit keng qo’llanmoqda. U kimyoviy tuzilishi jihatdan xolikaltsiferolga juda yaqin bo’lib, undan faqat molekula tuzilishidagi C 1 holatida bitta ortiqcha gidroksil guruh saqlanganligi bilan farqlanadi. 17

1.3. OKSIDEVIT (Oxidevidum) 9, 10-sekoxolestatrien-5Z, 7E, 10(19)-diol-1 α , 3 β H 3 C C H 3C H 3 C H 3 O H H O C H 2 H Oksidevid rangsiz kristall yoki oq kristall kukun bo’lib, suvda deyarli erimaydi, 95% li spirtda yengil eriydi kungaboqar (pista) moyida kam va sekin eriydi. 132-140°C haroratda suyuqlanadi. Preporatning spirtdagi 100% li eritmasining solishtirma nur yutish ko’rsatkich E 1% 1cm 440 teng. Oksidevid ham boshqa vitamin D qator preporatlarga o’xshash havo kislorodi va yorug’lik tasiriga beqarordir. Preporatning chinligi spektrofotometriya usuli bo’yicha aniqlanadi. Uning 0,0012% li spirtdagi eritmasining 240 dan 280 nm to’lqin uzunlik sohasidagi maksimum nur yutishi 265nm to’lqin uzunligida bo’ladi. Oksidevidning xloformdagi eritmasi sur’ma(III)xlorid tasirida darhol pushti rangga bo’yalishi bo’yicha ham, uning chinligi aniqlanadi. Preporatning miqdori spektrofotometriya usuli bo’yicha aniqlanadi. Uning 0,0012% li eritmasini 265 nm to’lqin uzunligida spektrofotometrda optik zichligini o’lchab, miqdori aniqlanadi. Vitamin D guruh preporatlari B ro’yxati bo’yicha yorug’lik va havo kislorodi ta’siridan extiyotlik bilan (+10°C dan yuqori bo’lmagan harorat sharoitida) saqlanadi. 18

II bob. KARDENOLIDLAR 2.1. YURAKKA TA’SIR KO’RSATUVCHI GLIKOZIDLAR Yurak mushaklariga tanlab ta’sir ko’rsatuvchi dori moddalari o’rtasida o’simliklardan olinadigan yurak glikozidlari muhim o’rinlardan birini egallaydi. Xozirgi vaqtda kardiotonik, ya’ni yurakka ta’sir ko’rsatuvchi xossaga ega glikozidlar gulli o’simliklarning 13 oilasida borligi aniqlangan bo’lib, ulardan sigirquyruqdoshlar oilasiga kiradigan turli angishvonagul o’simligi glikozidlari ayniqsa tibbiyotda keng qo’llaniladi. Bu o’simliklardan olinadigan glikozidlarni ayrim bir guruhga ajratib, uni digitalis yoki birinchi guruh glikozidlari deb han yuritiladi. Boshqa oilalarga kiradigan o’simliklardan olinadigan barcha yurak glikozidlari esa ikkinchi guruhni tashkil qilib, ular digitaloidlar deyiladi. O’zida digitaloidlar saqlagan o’simliklar 1 -jadvalda keltirilgan. O’simlik oilasi O’simlik nomi Glikozid olinadigan maxsulot Ranunculaceae (ayiqtovondoshlar) 1. Adonis vernalis (bahorgi Adonis) 2. helleborus purpupas (qizaruvchan xellaborusi) 3. hellabarus caucasium (kavkaz xellaborusi) Yer ustki qismi, ildiz va ildiz poyasi Liliaceae (piyozguldoshlar) 1. Convallarica majalis (may marvaridguli) 2. Convallaria majalis var transcaucasica (transkavkaz marvaridguli) 3. Convallaria majalis var manchurika (manjuriya marvaridgili) Yer ustki qismi Anocynaceae (kendrdoshlar) 1. Strophantus gratus 2. Strophantus kambe 3. Arocymum cannabinum Urug’i Ildizi 19

(nashasimon kendr) Cruciferae (butguldoshlar) 1. Erysimum diffusum (sershox erizimum) 2. Erysimum cheiranthoides (levkali erizimum) Yer ustki qismi, urug’i Yurak glikozidlari kimyoviy tuzilishi jihatidan murkkab organik birikma bo’lib, ular gidrolizlanganda ikki asosiy qismga, ya’ni aglikon yoki genin va unga oddiy efirsimon birikkan qand (glikon) komponentlariga parchalanadi. Uning genin qismi o’z navbatida bitsiklik sistema steroid (kondensirlangan ABCD halqalaridan iborat siklopentanapergidrofenantren) halqasi va undagi C 17 holatga birikkan to’yinmagan besh va ba’zilari esa ikki juft to’yinmagan olti a’zoli lakton halqalardan tashkil topgan. Barcha yurak glikozidlarning geninlari kimyoviy tuzilishi jihatdan bir- biridan katta farq qilmaydi. Ulardagi C 3 va C 14 holatdagi gidroksil guruhlari hamda C 17 kofiguratsiyalari barcha yurak glikozidlarida doimiy o’zgarmas bo’ladi. Geninlar asosan, halqasidagi C 12 va C 16 holatiga guruhlarining joylashish taqtibi hamda C 10 ga birikkan funksional guruhning C H 3 ; H C O H( ) xususyati bilan farqlanadi. O CH3 OH X2 R X1 HO X3 1 2 3 4 5 109 8 7 6 111213 14 1516 17 O 18 Geninlar R X 1 X 2 X 3 Digitoksigenin -CH 3 H H H 20

Gitoksigenin -CH 3 H H OH Digoksigenin -CH 3 H OH H Periplogenin -CH 3 OH H H Oleandrigenin -CH 3 H H C O C H 3 Strofantidin C O H OH H H Yuqorida keltirilgan jadvaldan ko’rinib turibdiki, strofant glikozid geninlarining steroid halqasidagi C 10 holatida metil radikali o’rniga aldegid C 5 holatida esa qo’shimcha gidroksil guruhlarini saqlagani bilan angishvonagul va ba’zi boshqa glikozidlardan farqlanadi. O’z tarkibida besh a’zoli to’yinmagan lakton halqasini saqlagan yurak glikozidlari odatda kordenolidlar deb ataladi. Olti a’zoli to’yinmagan lakton halqa saqlagan yurak glikozidlari esa bufadienolidlar guruhini tashkil qiladi va ularga 21

dengiz piyozi va moroznik o’simliklarida uchraydigan glikozidlar misol bo’la oladi. Bufadienolid glikozidlari tibbiyotda deyarli ishlatilmaydi. Xozirgacha ma’lum bo’lgan yurak glikozidlarining tarkibida 30 xildan ortiq monosaxaridlar borligi aniqlangan. Ulardan D-glukoza, D-ksiloza, l-ramnozalarga o’xshash uglevodlar tabiatda keng tarqalgan bo’lib, D-digitoksoza, D-simaroza, digitalaza, oleanrozalar kabi uglevodlar esa faqat ma’lum glikozidlar tarkibidagina uchraydi. Glikozidlar tarkibiga bitta (konvalyatoksin), ikkita (strofantin, olitorizid), uchta (digitoksin, digoksin va boshqa) yoki to’rtta (digilanid ABC) qand qoldig’I birikkan bo’lishi mumkin. Yurak glikozidlarining tarkibida ko’p uchraydigan uglevodorodga quyidagilar kiradi: Saharidlar glikozidda steroid halqasining C 3 holatdagi gidroksil bilan efirsimon birikkan bo’ladi. 22

Kimyoviy tuzilishining C 2 holatda gidrolsil guruh saqlamagan digitaksoza, tsimoroza va oleandrozaga o’xshash uglevodlar 2-dezaksisaharidlar guruhiga kiradi. Yurak glikozidlari enzim, ishqor va kislotalar ta’sirida gidrolizlanadi. Masalan, ular kislota ta’sirida genin va qand qismlariga parchalanadi. Ularning sof genin qismining bilogik tasiri o’simlikdan ajratib olinadigan birlamchi, yani hali gidrolizlanmagan glikozidlardan deyarli farq qilmaydi. Yurak glikozidlari fermentlar tasirida gidrolizlanishi natijasida, ayniqsa o’simlik mahsulatini tayyorlash, uritish va salash jarayonida ular o’z tarkibidagi ferment ta’sirida bir va undan ham ko’p qand komponentini ajratib, ikkilamchi va uchlamchi glikozidlarga o’tadi. O’simlik va undan olinadigan birlamchi glikozidning nomi Birlamchi glikozidlarning kimyoviy tarkibi Ikkilamchi glikoczidni ng nomi Uchlamchi glikozidnin g nomiGenin qismi Qand qismi Qizil angishvonagul Purpureaglikozi d A Purpureaglikozi d B Sertuk angishvonagul Digilanid (lantozid) A Digilanid Digitoksigenin Gitoksigenin Digitoksigenin gitoksigenin Dz+Dz+Dz+ D=glyukoza Dz+Dz+Dz+ D=glyukoza Dz+Dz+Dz+ Ats+D=glyu koza Dz+Dz+Dz+ Digitoksin gitoksin Atsetildigit oksin Atsetilgitok Digi toksin 23

(lantozid) B Ats+D=glyu koza sin Gito ksin Dz-digitoksoza; Ats-atsetat kislota qoldig’i. Yurak glikozidlarining yurakka o’ziga xos ta’siri asosan ularning genin qismiga bog’liq. Ulardagi qand qismi esa, glikozidlarning eruvchanligi hujayra membranalari orqali so’rilishi, shuningdek qonda oqsillar va to’qimalar bilan birikishiga ta’sir ko’rsatadi. Shunday qilib, glikozidlar tarkibining qand qismi yurakka nisbatan inaktiv bo’lsa-da, ammo u glikozidlarning eruvchanligini oshiradi, shu bilan ularning fiziologik ta’sirini tezlatadi. Glikozidlarning alikon qismiga birikkan qand qismining sonini va ketma-ket o’zaro birikish tartibi ham, ularning tasiriga aloqadordir. Bundan tashqari, gilkozidlar tarkibida qand qoldig’ining bo’lishi, ularning taksin ta’sirini birmuncha pasaytiradi. Glikozidlarning steroid halqasida al’degid va turli holatlarda faol gidroksid guruhlarining bo’lishi ham ma’lum darajada ularning o’ziga xos tasir ko’rsatishida muhim o’rin tutadi. Ulardagi lakton halqasining kuchli ishqoriy muhitda o’zgarishi glikozidlarning biologik faolligi mutlaqo yo’qolishi yoki ancha pasayib ketishiga olib keladi. Bunda ishqoriy ta`sirda lakton halqasining α-β holatdagi uglerod orasidagi qo`shbog` ketishi natijasida, u halqa steroid halqasining C 14 holatdagi gidroksil guruh kislorodi orqali birikib, biologik nofaol epioksi hosilasiga o’tadi. Yurak glikozidlari o’simliklardan turli organik erituvchilar yordamida ekstraksiya qilib olinadi. Bunda o’smlarning maydalangan xomashyosi avval etil efiri yoki petrolin efiri yordamida mahsulot tarkibida uchraydigan turli moylardan tozalanadi. So’ngra undagi glikozidlarning metonol yoki 70% li etonol bilan ekstraksiya qilib olinadi. Ajratib lingan ekstraktsya vakuum sharoitida qiyomsimon holatga kelguncha qadar bug’lantiriladi. Keyin uni suv bilan ishlanadi va aralashmadagi smolasimon moddalarni efir yordamida ekstraktsiya qilib ajratib olinadi. Eritmadan qo’rg’oshin atsetat ta’sirida undagi shilliq moddalar cho’ktirib tashlanadi. Glikozidlarni ajratib olish jarayonining navbatdagi bosqichida eritmani 24

ammoniy sul’fat bilan ishlab, bir-birlariga yaqin bo’lgan glikozidlarni ularning turli organik erituvchilarda eruvchanligi asoslanib, har qaysisini ayrim holda ajratib olinadi. Hozirgi vatda glikozidlarni ajratib olishda adsorbtsiyalanish xromatografiya usulidan keng foydalaniladi. Yurak glikozidlari saqlagan o’simliklarni har tamonlama chuqur o’rganish ulardan glikozidlarni ajratib olish va fizikaviy, kimyoviy xossalarini o’rganish hamda standartlash kabi masalalarni hal qilishda olimlardan D.G. Kolesnikov, V.T. Chernobay, N.Q. Abubakirov va boshqalar katta xissa qo’shdilar. Yurak glikozidlarining chinliligini aniqlashda qo’llaniladidan reaksiyalar Yurak glikozidlarining chinliligini aniqlashda ularning molekula tuzilishidagi steroid halqasiga va unga birikkan to’yinmagan besh a’zoli lakton halqasiga hamda steroid halqaga oddiy efirsimon birikkan qand qismlarining har qaysisiga xos ayrim reaksiyalar qilib ko’riladi. 1. Glikozidlardagi steroid halqaga xos reaksiya sifatida Leberman reaksiyasi qo’llaniladi. Bu reaksiyaga ko’ra ma’lum miqdordagi glikozidning sirka aldegididagi eritmasiga konsentrlangan sulfat kislatasi qo’shilganda sirka angidridi qatlami yashil rannga bo’yaladi. Ushbu reaksiyaning biroz o’zgartirilgan usuli Liberman-Burxard reaksiyasi deb yuritiladi. Bunda glikozidning konsentrlangan sirka kislatagi eritmasiga konsentrlangan sulfat kislata bilan sirka angidridining baravar hajmdagi aralashmasi qo’shiladi va yashil rang hosil bo’lishi kuzatiladi. Bu reksiyada rang hosil bo’lishi glikozidlardagi steroid halqasining konsentrlangan sulfat kislata va sirka angidridi ta’sirida degidrotatsiyaga uchrashida deb faraz qilinadi. 2. Yurak glikozidlarining chinliligini anilashda ulardagi besh a’zoli to’yinmagan lakton halqasiga xos quyidagi reksiyalardan foydalaniladi. 25

a) glikozidning spirtdagi eritmasiga ma’lum hajmda natriy nitropussidning 1% li va bir necha tomchi natriy gidroksidning 10% li eritmasidan qo’shilganda, tez uchib ketuvchi izil rang paydo bo’ladi.ushbu reksiya glikozidlarning chinliligini aniqlashda keng qo’llanilib uni Legal’ reaksiyasi deb yuritiladi. Bu reaksiyadan farmakopiya adonizid, selanid, digitoksin va boshqa preparatlarni chinlilgini aniqlashda foydalanishni tavsiya qiladi. b) glikozidlarning chinliligini undagi to’yinmagan besh a’zoli lakton halqasi asosida aniqlashda, Bal’eta reaksiyasi muhim o’rin tutadi. Bu reaksiyaga ko’ra preparatning spirtdagi eritmasiga pikrat kislataning suvdagi va natriy gidroksidning 5% li eritmasi qo’shilganda aralashma to’q sariq, qizil rangga bo’yaladi. Uni isitilsa, rang yanada to’q tus oladi. Reksiyani quyidagi kimyoviy tenglamalar orqali ifodalash mumkin. C H 3 O H OO ( O H - ) H 2 O C H 3 O H OO N O 2 N O 2O 2 N O H C H 3 O H OO N +- O N O 2 O 2 N O H + O - Ushbu reaksiyadan glikozidlarning miqdorini fotokolorimetriya usuli bo’yicha aniqlashda ham foydalaniladi. v) Raymond usuli bo’yicha glikozidlarni aniqlashda ularning spirtdagi eritmasiga ishqoriy muhitda m-dinitrobenzolning spirtdagi eritmasi qo’shilsa, aralashma binafsha rangga bo’yaladi. Bu usulda m-dinitrobenzolning o’rniga 3,5- dinitrobenzoy kislotaning metanoldagi 2%li eritmasini ham ishlatish mumkin 26

(Kedde reaksiyasi). Reaksiya natijasida hisil bo’lgan modda qizil-binafsha, ba’zida esa ko’k rangga bo’yaladi. Bu reaksiya bo’yicha glikozidlarni aniqlashda yana boshqa nitroaromatik birikmalardan ham foydalaniladi. 2.2. Glikozidlarning molekula tuzilishidagi qand qoldig’ini aniqlashda qo’llaniladigan reaksiyalar. Tarkibida 2-dezoksisaxarid saqlagan glikozidlani aniqlashda Keller-Kiliani reaksiyasidan foydalaniladi. Bunda 1-2 mg miqdordagi preparatni, tarkibida 0,05% temir (III)-xlorid saqlagan konsentrlangan sirka kislatadagi eritmasini sekin-asta konsentrlangan sulfat kislota solingan probirkaga qo’shiladi. Suyuqlikning yuqori qatlamida ko’k yoki ko’k-yashil, ikki qatlam chegarasida esa qizil-binafsha yoki qo’ng’ir rang paydo bo’ladi. Bu reaksiyada temir (III)-xloridning o’rniga temir (III)-sulfat tuzini olish mumkin. Keller-Kiliani reaksiyasi bo’yicha DF selanid va digitoksinning chinliligini aniqlashni tavsiya qiladi. Glikozidlardagi dezoksisaxaridlar yana Pezetsa ishlab chiqqan ksantgidrol reaksiyasi bo’yicha ham aniqlanadi. Bunda glikozidning konsentrlangan sirka kislotadagi eritmasiga ksantgidrol va bir necha tmchi konsentrlangan sulfat yoki fasfat kislata qo’shib isitilganda,suyuqlik qizil raangga bo’yaladi. Glikozidlardagi qand qoldig’ini aniqlashda ulardagi al’degid guruhlariga xos kumush ko’zgu reaksiyasi yoki Feling suyuqligidan cho’kma holida mis (I)- oksidni ajrtib chiqarish reksiyalaridan foydalaniladi. Glikozidlarning chinliligini aniqlash uchun spektrofotometriya va IK- spektroskopiya hamda xromotografiyaning turli usullari keng qo’llaniladi. 27

2.3. Yurak glikozidlarining miqdorini aniqlash usullari. Yurak glikozidlarining beqarorligi, yani tarkibining doimiy bir xil bo’lmasligi hamda tibbiyot ehtiyojlari uchun ishlatiladigan preparatlar tarkibida glikozidning juda kam bo’lishi, ularning miqdorini kimyoviy usullar bilan aniqlashda birmuncha noqulaylik yaratadi. Hozirgi yurak glikozidlarining faollik darajasini aniqlashda biologik, fizik-kimyoviy usullar qo’llanadi. Biologik usul bo’yichayurak glikozidlari ta’sir faolligini baholash (standartizatsiyalash), ularning toksik ta’sir miqdoridagi dozasi yurak faolyatini sistola holatida to’tatish qobilyatini aniqlashga asoslangan. Odatda yurak glikozidlarining faolligini toza glikozidlardan tayyorlangan maxsus standart nusxa bilan solishtirib ko’riladi va ularning faolligini ta’sir etuvchi birlik bilan ifodalanadi. Yurak glikozidlarining biologik faolligi baqalarda (LED-baqa ta’sir birligi) va kaptarlarda (GED-kaptar ta’sir birligi) teshirib ko’riladi. Ko’zda tutilgan 28-33 gr vazndagi erkak baqaning yurak urishini sistola holatida bir soat to’xtatib qo’ya oladigan glikozidning eng kam (kichik) miqdori baqaga ta’sir etuvchi birlik- BTB, deb ataladi. Tajriba uchun baqalarning o’rmon baqasi, ko’l baqasi , xovuz baqasi turlaridan foydalaniladi. Yurak glikozidlari o ` simliklardan olinadigan , kimyoviy tuzilishi bo ` yicha murakkab , organik moddalar bo ` lib , yurak faoliyatiga tanlab rag ` batlantiruvchi ta ' sir ko ` rsatadi va yurak е tishmovchiligini davolashda ishlatiladi . Kimyoviy tuzilishi bo`yicha yurak glikozidlari azot saqlovchi murakkab birikmalar bo`lib, ikki qism:qandli (glikon) va qandsiz (aglikon) dan iborat. Qandsiz qismi to`yinmagan lakton halqasi bilan bog`liq bo`lgan stеroid tuzilishiga ega. Yurak glikozidlarining biologik ta'siri mana shu qandsiz qismiga bog`liq. Qandli qismi esa yurak glikozidlarining so`rilishini, pardalardan o`tishini, to`qimalarda ushlanishini ta'minlaydi. Hozirgi vaqtda yurak glikozidlarini saqlovchi ko`p o`simliklar aniqlangan va ta’siri o’rganilgan. Bu ishga Rеspublikamiz olimlari, jumladan prof. S. S. Azizova va uning shogirdlari katta hissa qo`shishgan. O`simliklar orasida 28

asosiylari quyidagilar: angishvona gulining bir nеcha turi, marvaridgul, adonis, strofant, sambit gul, chitrang`i, chirmovchi gul, nashasimon kеndir. Ushbu o`simliklardan olinadigan yurak glikozidlari o`zining kimyoviy tuzilishi bo`yicha bir-biriga o`xshaydi, lеkin glikon va aglikon xaraktеri bo`yicha farqlanadi. Bir o`simlikda bir nеcha glikozid bo`lishi mumkin. Ularning farmakologik ta'sir mеxanizmi umuman olganda dеyarli bir xil, lеkin ular ichak tizimidan so`rilishi, ta'sir kuchi, tanadan chiqib kеtish muddatiga ko`ra farq qiladi. Yurak glikozidlarining bеbaho xossalaridan biri shuki, ular kasallangan yurakka tanlab ta'sir ko`rsatib, uning susaygan faoliyatini jonlantiradi. Kasallik tufayli (rеvmokardit, yurak porogi) qisqarish qobiliyati zaiflashib, charchagan yurak faoliyatini sеkin-asta tiklaydi. Yurak glikozidlari tarkibida kuchli zaharlita’sirga ega bo`lishiga qaramasdan ular zaharli dozasining 1/3-2/3 qismi davo ko’rsatadi. Farmakologik ta'siri. Yurak glikozidlarining asosiy farmakologik xossalaridan biri yurak faoliyatiga kardiotonik ta'sir ko`rsatishidir. Ushbu samara quyidagilar bilan ifodalanadi. 1. Yurak glikozidlarining sistolik ta'siri. Bu ta'sir natijasida charchagan va zaiflashgan miokardning qisqarish kuchi oshadi-sistola kuchliroq sodir bo`ladi. Bundan tashqari, glikozidlar ta'sirida sistolaning davom etish vaqti kamayadi. Shunday qilib, yurak glikozidlari ta'sirida yurakning qisqarishi kuchliroq va tеzroq bajariladi (musbat inotrop ta'sir). Buning natijasida yurakning sistolik hajmi (bir sistolada chap qorinchadan aortaga chiqqan qon miqdori), daqiqalik hajmi (1 daqiqa davomida chap qorinchadan aortaga kеlgan qon miqdori) birmuncha oshadi, aortada qon bosimi ko`tariladi. 2. Diastolik ta'siri (manfiy xronotrop ta'sir). Yurak glikozidlari yurakning dam olish davri-diastola vaqtini uzaytiradi. Bu o`z navbatida yurak mushaklarining to`liqroq bo`shashishini ta'minlaydi, diastola vaqtida chap bo`lmachadan chap qorinchaga qonning ko`proq miqdorda o`tishiga olib kеladi 3. Tonotrop ta'sir. Yurak glikozidlari yurak mushagining tonusini oshiradi. Diastola davrida yurakning umumiy hajmi kichikroq bo`ladi. 29

4. Yurakning o`tkazuvchi tizimiga ta'siri (manfiy dromotrop ta'sir). Yurak glikozidlari atriovеntrikulyar (bo`lmacha-qorinchaaro) tugunchaga ta'sir etib, undan va Giss bog`lamlaridan qorinchalar mushagiga kеtayotgan impulslarning o`tishini sеkinlashtiradi. Katta zaharli dozalarda esa butunlay to`xtatib, to`sib qo`yadi. Atriovеntrikulyar tugunchadan qorinchalar mushagiga kеtayotgan impuls o`tishining sеkinlashishi natijasida bo`lmachalar bilan qorinchalar sistolasi orasidagi vaqt qisman uzayadi. Bu esa bo`lmachalardan qonning qorinchalarga to`liqroq o`tishiga sabab bo`ladi. Kasallik tufayli chap bo`lmacha va kichik qon aylanish doirasida yig`ilib qolgan qonning chap qorinchaga o`tish miqdori ko`payadi. Natijada kichik qon aylanish doirasidagi yig`ilib qolgan qon xajmi asta- sеkin kamayadi. 5. Yurak avtomatizmiga ta'siri. Sinus tugunchasidan chiqayotgan impulslar glikozidlar ta'sirida qisman kamayadi, katta dozalarda esa tеzlashadi. 6. Miokard qo`zg`alishi oshadi (musbat batmotrop ta'sir). Glikozidlarning bunday ta'siri asosan zaharlanish hollarida sodir bo`ladi va yurak ritmining buzilishiga olib kеladi. 7. Yurakning adashgan nеrviga ta'siri. Glikozidlar yurakning vagus nеrvi tonusini oshiradi. Shu sababli yurak urish-ritmi sеkinlashadi yoki bradikardiya holati kuzatiladi. Shunday qilib, yurak glikozidlarining ta'siri natijasida kasallik tufayli zaiflashgan yurak faoliyati tiklanadi, yurakning ritmi sеkinlashgani va diastolaning uzoqroq bo`lishi hisobiga yurak ko`proq dam oladi va uning qisqarishi, sistolik kuchi oshadi. Glikozidlarning ishlatilishi va unga monеlik. Yurak glikozidlari asosan yurak faoliyatining surunkali va o`tkir yеtishmovchiligida, yurak dеkompеnsatsiyasida va aritmiyalarda ishlatiladi. Bradikardiyada, atriovеntrikulyar blokada, stеnokardiya xurujida, o`tkir infarktning boshlanishida, o`tkir miokardit, endokardit, kardiosklеrozda tavsiya etilmaydi. 30

Angishvonagul o’simligi yoki undan olingan glikozidlarni aniqlashda standart sifatida toza selanid, marvaridgul glikozidlari uchun simarin, strofantinga esa strofantin glikozidi va boshqalar olinadi. Angishvonagulning hamma turlari bargida kalsiy oksalat kristallari bo’lmasligi, mayda, ikki hujayrali boshchali bezli va uzun, oddiy, so’galli tuklar bo’lishi bilan harakterlidir. Qizil angishvonagul bargida oddiy tuklar zich, boshqa turlarda esa siyrak joylashgan. Sertuk angishvonagulda oddiy tuklar 12 tagacha hujayrali bo’lib, ular barg bandida va asos qismida o’rnashgan. Angishvonagulning boshqa turlarini barg epidermis hujayrali ustki tomondan aniq ko’rinadigan darajada qalinlashgan bo’ladi. Kimyoviy tarkibi. Angishvonagul o’simligining hamma qismi tarkibida yurak glikozidlari bo’ladi. Qizil angishvonagul o’simligining bargida purpureaglikozid A, purpuraglikozid B, 0,25-0,3% digitoksin, gitoksin, 0,11% gitaloksin va boshqa yurak glikozidlari bor. Purpureaglikozid A ferment ta’sirida glyukozaga va digitoksin glikozidiga, digitoksin glikozidi esa kislota ta’sirida 3 molekula digitoksozaga va digitoksigenin aglyukoniga parchalanadi. Shuningdek, purpureaglikozid B glyukozaga va gitoksin glikozidiga, so’ngra 3 molekula digitoksozaga hamda gitoksigenin aglikoniga parchalanadi. O’simlik urug’i tarkibida digitalinum verum, gitoksin va boshqa yurak glikozidlari bo’ladi. Barg va urug’ tarkibida yurak glikozidlaridan tashqari, steroid saponinlar, flavonoidlar hamda organik kislotalar bor. XI DF ga ko’ra 1g angishvonagul o’simligi bargining biologik faolligi 50- 66 LED yoki 10,3-12,6 KED bo’lishi kerak. Ishlatilishi. Angishvonagul o’simliklarining preparatlari yurak porogi hamda yurak kompensatsiyasi buzilishi natijasida qon aylanishining II va III darajali buzilishini, gipertoniya va yurakning tebranuvchi aritmiyasini davolashda ishlatiladi. Ular strixnin, kofein va kamfora bilan birlikda og’ir yuqumli 31

kaslliklardan keyingi yurak va qon tomirlarining zaralanishidan kelib chiqqan yurak faoliyati susayishini davolashda ishlatiladi. Angishvonagul o’simligining bargi, glikozidlari, shuningdek, bargdan tayyorlangan preparatlar kumulyatsiya ta’siriga, ya’ni organizmda to’planib qolib, so’ngra ta’sir qilish hususiyatiga ega. Ular ko’p iste’mol qilinsa, kishi zaxarlanishi mumkin. Shuning uchun , angishvonagul o’simligi preparatlari yurakka ta’sir etuvchi boshqa preparatlar bilan birga navbatma-navbat ishlatilishi kerak. Dorivor preparatlari. Bargdan tayyorlangan poroshok, tabletka, damlama, kordigit hamda tabletka holidagi digitoksin va boshqalar. Shunday qilib, yurak glikozidlarining faolligini aniqlashda DF biologik usulni, asosiy usul sifatida tavsiya qiladi. Keyingi payitlarda glikozidlarning miqdorini aniqlashda fizik-kimyoviy usullar keng qo’llanilmoqda Yurak glikozidlarini fotokolorimetriya usuli bo’yicha anilashda yuqorida keltirilgan turli rangli reaksiyalardan foydalaniladi. Masalan, turli muhitda pikrat kislota (Baleta reaksiyasi), m-dinitrobenzol (Raymond reaksiyasi), 2,4- dinitrofenilsulfan kislota va boshqa reaktivlar bilan rangli birikmalar hosil q ilish asosida aniqlanadi. Yurak glikozidlari miqdorini aniqlashda xromotografiyaning xilma-xil usullari (qog’ozda taqsimlovchi va yupqa qatlamli usullar) keng qo’llaniladi. Barcha yurak glikozidlar guruhini tashkil qiluvchi preparatlar tibbiyotda kordiotonik, ya’ni yurak ish faolyatini buzilishida uni tiklantiruvchi sifatida ishlatilmoqda. Ular yurakka ta’sir xossalari jihatdan deyarli bir-biriga o’xshahs bo’ladi. Yurak glikozidlari faqat ta’sir kuchi, tezligi va muddati hamda markaziy nerv sistemasiga nisbatan tasirlari bilan o’zaro farqlanadi. Yurak glikozid preporatlari A ro’yxati bo’yicha og’zi mahkam berkitilgan idishlarda yorug’lik va namlik ta’sirlaridan ehtiyot qilingan sharoitda saqlanadi. Tibbiyot ehtiyojlari uchun yurak glikozidlarining galen va novagalen preparatlaridan tashqari, digitoksin, digoksin selanid, strofantan K ga o’xshash ularning ayrim preparatlari ham qo’llaniladi. 32

2.4. Digitoksin va Strofantin K C 14 H 64 O 13 Digitosin angishvonagul oilasiga mansub o’simliklardan olinadi. Digitoksin, oq kristall kukun bo’lib, suvda erimaydi, spirtda kam eriydi, xloformda qiyin eriydi, efirda esa kam eriydi. U optik faol modda bo’lib, qutublangan nur tekisligini o’nga buradi. Uning solishtirma buruvchanligi (1% li xloformdagi eritmasi ) +16° dan +18° gachadir . Digitoksinnning 495 nm to ’ lqin uzunligidagi solishtirma nur yutish ko ’ rsatkichi E 1% 1 sm dan 235 gachadir . Digitoksinning chinliligini aniqlashda ham barcha kardenolidlarga o ’ xshash uning molekula tuzilishidagi ayrim qismlariga xos reaksiyalardan foydalaniladi . Masalan , farmakopiya ko ’ rsatmasi bo ’ yicha preparatni , uning tuzilishidagi besh a ’ zoli lokton halqasi xususida Legal reksiyasi yordamida aniqlash tavsiya qilinadi . Bunda digitoksinning spirtdagi eritmasiga 1 ml natriy nitroprussid va bir ikki tomchi natriy gidroksid eritmasi qo ’ shilsa , sekin - asta uchib ketuvchi qizil rang paydo bo ’ ladi . Preparatni undagi besh a ’ zoli lakton halqasiga xos Raymond reksiyasi orqali ham , chinliligini aniqlash mumkin . Bu usul bo ’ yicha digitoksinning spirtdagi eritmasiga m - dinitrobenzolning spirtdagi eritmasi va natriy gidroksid eritmasi qo ’ shilganda , sekin asta uchib ketuvchi qizil binafsha rang hosil bo ’ ladi . Digitoksinning molekula tuzilishidagi 2- dezoksikand qoldig ’ ini unga xos Keller - Kiliani reksiyasi orqali aniqlanadi . Bunda preparatning , tarkibida 0,05% temir ( III )- xlorid saqlagan suvsiz sirka kislotadagi eritmasiga probirka devorlari orqali konsentrlangan sulfat kislota qo ’ shilsa , eritmada hosil bo ’ lgan ikki qatlam 33

chegarasida qo ’ ng ’ ir rang paydo bo ’ ladi . suyulikning ustki qatlami asta - sekin ko ’ k - yashil yoki ko ’ k tusga kiradi . Shuningdek , digitoksinning chinliligini aniqlashda spektrometriya usulida solishtirma optik zichligi va polyarimetriya usulida esa solishtirma nur buruvchanligini aniqlash mumkin . Preparat tarkibida saponinlarning bor-yo’qligini aniqlashda, uning 1% li spirtdagi eritmasiga xolestrenning 0,5%li spirtdagi eritmasidan qo’shib chayqatiladi. Eritmaning loyqalanmasdan tiniqligicha qolishi , digitoksin tarkibida yot modda sifatida saponinlar yo ’ qligini bildiradi . Digitoksin tarkibida boshqa turli glikozidlar bor - yo ’ qligi qog ’ ozli xromotografiya usuli bo ’ yicha ham aniqlash mumkin . Praparatning xloroformdagi eritmasi tiniq va rangsiz bo’lishi kerak. Bu uning tarkibida rangli va xloroformda erimaydigan yot moddalar qo ’ shilib qolmasligini bildiradi . Digitoksinning ta’sir faolligi Davlat farmokopiyasi ko’rsatmasi asosida biologik usul bo’yicha aniqlanadi. Preparat kuchli kordiotonik ta’sirga ega bo’lib, uni yurak ishining surunkali susayishda qo’llaniladi. Uni 0,1 mg dan tabletkada ichish uchun yoki 0.15 mg dan kuniga ikki mahal shamcha holida ishlatiladi . Digitoksinni og ’ zi mahkam yopilgan qo ’ ngir shisha idishlarda , yorug ’ lik tushmaydigan joyda “ A ” ro ’ yhati bo ’ yicha saqlanadi . Tibbiyotda yurak glikozidlaridan atsetildigitoksin keng qo ’ llaniladi . Preporatning farmakologik ta ’ siri va ishlatilishi digitoksinnikiga o ’ xshash bo ’ lib , undan birmuncha kam kumilyativ faolligi bilan farqlanadi . Atsetil digitoksin sertuk angishvonagul o’simligining birlamchi glikozidi digilanid A ning fermentativ gidrolizlanib, parchalanishidan hosil bo’ladi. 34

Digitoksin, sertuk angishvonagul o’simligining ikkilamchi glikozidi bo’lib, uning bargidan ajratib olinadi. O’simlik tarkibida birlamchi glikozid sifatida digilanid A, digilanid B va digilanid C bo’ladi. Digoksin oq kristall kukun, suvda erimaydi, 96% li spirtda juda kam eriydi. U 135°C haroratda suyuqlanadi. Preparat optik faol modda bo’lib, qutublangan nur tekisligini o’ngga buradi. Uning solishtarma nur buruvchanligi (10% li piridindagi eritmasida) +13,5° dan +14.1°gachadir. Digoksinni chinligini aniqlashda ham uning molekula tuzilishidagi steroidga birikkan, 5 a’zoli lakton halqasiga xos Roymond reaksiyasida foydalaniladi. Digidoksin preparatini aniqlashda, aytib o’tilganidek, preparatning spirtdagi eritmasiga 1ml m-dinitrobenzolning 1% li 35

spirtdagi eritmasi va 2-3 tomchi natriy gidroksid eritmasi qo’shilsa, sekin-asta o’chib ketuvchi ko’k binafsha rang paydo bo’ladi. Preparat tarkibidagi qand (digitoksoza) qismi Keller-Kiliani reaksiyasi bo’yicha aniqlanadi. Digitoksinning ta’sir faolligi farmokopiyada keltirilgan biologik usul bo’yicha, baqalarda tajriba qilib o’rganiladi. Preparatning miqdori Bale reaksiyasi asosida fotokolorimetriya usuli bo’yicha ham aniqlanadi. Bu preparatning spirtdagi eritmasi pikrin kislotaning ishqordagi eritmasi bilan to’q sariq-qizil rangli birikma hasil qilishga asoslangan bo’lib, uning optik zichligi 495 nm to’lqin uzunligidagi spektrofotometrda o’lchanadi. Digoksinning biologik ta’siri boshqa yurak glikozidlarinikiga o’xshashdir. U organizmda kam to’planib qolishi (kumulyatsiyalanishi), organizmdan tez chiqib ketishi hamda nisbatan birmuncha kuchli siydik haydovchi ta’siri bilan farqlanadi. Preparat davolashning birinchi kuni 0,25 mg dan 4-5 marta, keyingi kunlari esa 1-3 marta ichiladi. In’eksiyada preparatni 0,25-0,5 mg (1-2 ml 0,025% li eritmasi) 10 ml 5%, 20% yoki 40% li glyukoza yoki natriy xloridning izotonik eritmasida suyultirilgan holda venaga kuniga 1-2 marta yuboriladi. Digoksin tabletkalarida 0,25 mg dan va ampulalarida 1 ml 0,025% li eritmasi chiqariladi Strofantin K Strofantin K o’simlik urug’idan olinadi. Preparat k-strofantin β -va K- strofantozid yurak glikozidlarining aralashmasidan tashkil topgan. 36

Bu ikkala glikozidning genin qismi strofantindan tashkil topgan bo’lib, K- strofantin β o’z tarkibida bir molekula glyukoza qoldig’i kam saqlanganligi bilan 2-strofantoziddan farqlanadi. Aniqroq qilib aytganda, Kstrofantin β, K-strofantozidning α-gilikozidaza fermenti ta’sirida gidrolizlanib hosil bo’lgan ikkilamchi glikoziddir. Strofantin K oq yoki biroz sarg’imtir kukun bo’lib, suv va spirtda qiyin eriydi, xloroform va efirda erimaydi. Boshqa glikozidlarga o’xshash bu preparatning chinligini aniqlashda ham, undagi steroid halqasiga xos Liberman- Burxard reaksiyasi, lakton halqasiga esa Legal reaktividan foydalaniladi. Bir necha preparat kristallari konsentrik sulfat kislota bilan ho’llanilsa, yasshil rang hosil bo’ladi. Yana preparatga rezorsin va konsentrik xlorid kislota qo’shib qizdirilsa, qizil rang hosil bo’ladi. Strofantin K ning ham faolligi DF ko’rsatmasi bo’yicha biologik usul bilan aniqlanadi. 1 gr preparat 43000-580000 BTB ga ega bo’lishi kerak. Uning 0,05 % li eritmasi 1 ml dan ampulalarda chiqariladi. Strofantin K preparatini og’zi mahkam berkitilgan idishlarda, quruq va salqin joylarda, ehtiyot qilgan holda “A” ro’yhati bo’yicha saqlanadi. 37

III. Gestogen garmonlar va ularning sintetik analoglari (o’xshashlari). 3.1. Progesteronum Gestogen garmonlarini ayollarning homiladorlik davrida sariq tana ajratib chiqaradi va ular homiladorlikning narmal o’tishini ta’minlaydi. Gestogen garmonlar sariq tana garmonlari deb ham yuritiladi. Bu guruhga kiruvchi garmonlarda progestero va unuing yarim sintetik analogik o’xshashi pregnin tibbiyotda keng qo’llniladi. Progesteronni birinchi marta 1934-yilda Butenandt cho’chqaning sariq tanasidan ajratib olgan. Uni ham boshqa garmonlarga o’xshash turli steroid tuzilishdagi tabiiy moddalardan, jumladan xolesteri, β -sitosterin va solasodindan sintaz qilib olinadi. Olinlardan N.N. Svarov bir guruh shogirdlari bilan ituzum oilasiga mansub Solanum avikularae o’simligining yer ustki qismigan steroid tuzilishidagi glikoalkaloid-solasodindan olish usulini ishlab chiqdilar. O’simlik tarkibida solasodin 0,7-1,2% gacha bo’ladi. Solasodindan progesteronni olish jarayonini quyidagi kimyoviy tenglamalar bo’yicha ifodalash mumkin. 38

Reaksiyaning oxirgi bosqichida yuqorida olingan pregnenolonni Oppennaur usuli bo’yicha (alyuminiy propilat va toluol ishtirokida) siklogeksanon bilan oksidlab progesteron olinadi. Steroid birikmalaring struktura tuzilishiga juda kichik bir o’zgarish kiritilsa ham ularning fiziologik faolligi yoki ta’sir xususiyati o’zgaradi. Buni yana bir bor, progesterone bilan uning yarim sintetik analogi – pregnin o’rtasida bo’lgan kimyoviy tuzilishi va fiziologik ta’siridagi farqdan ko’rish mumkin.Masalan, progesterondagi holatga birikkan asetat qoldig’i o’rniga gidroksil va etinil guruhlarini kiritish bilan u modda, ya’ni pregnin progesteronga nisbatan bir muncha barqaror bo’lib, uni ichish uchun tayinlash mumkin, ammo shu bilan bir qatorda pregnin 5-6 marta kuchsiz ta’sirga egadir. 39

Pregninni quyidagi sxema bo’yicha degidroepiondrosterondan (I) yarim sintez usulida olinadi. Bunda avval unga toluolishtirokida kaliy butilat va asetelin ta’sir ettirib, 17-etinilandrostendiol-3,17 (II) olinadi. So’ngra eritma suyultirilgan sul’fat kislota bilan neytrallab, undagi toluol suv bug’i bilan haydab chiqariladi va hosil bo’lgan mahsulotni avval suv, keyin esa spirt bilan yuvib tozalaniladi. Reaksiyaning oxirgi bosqichida, shu tartibda olingan 17-etilinlandrostendiol-3,17 ni Oppenauer usuli bo’yicha oksidlab, pregninga (III) o’kaziladi. PROGESTERON Progesteron, oq kristall kukun, suvda erimaydi, 95% li spirt va efirda eriydi, xloroformda juda yengil eriydi, o’simlik moylarida iyin eriydi, 127-131 0 C haroratda suyulanadi. Uning solishtirma buruvchanligi (95% li spirtdagi 0,5% li eritmasi +190 dan +200 gacha. Preparatning 241 nm to’lqin uzunlikdagi solishtirma nur yutish ko’rsatkichi 518 dan 545 gachadir (0,00% spirtdagi eritmasi) 40

3.2. PREGNIN Pregnin-4-4-in-20-ol-17 –on 3,17 –etiniltestoster on Pregnin, oq yoki biroz sarg’mtirroq kristall kukun, suvda deyarli erimaydi, 95% li spirt va efirda juda kam eriydi, xloroformda esa kam eriydi. 270-276 0 C haroratda suyuqlanadi. Uning solishtirma buruvchanligi +28 dan +32 gachadir. Progesteronning chinligini aniqlashda, preparatning konsenrtlangan sul’fat kislotadagi eritmasiga 1,5 ml dan ikki marta suv qo’shib chayqatilganda yashil rang berib, tovlanuvchi sariq rang hosil bo’ladi. Unga xloroform qo’shib chayqatilganda, suyuqlikda paydo bo’lgan qatlamlarning ikkalasi ham rangsizlanadi. Davlat formako’peyasiga binoan bu reaksiyadan preginning ham chinligini aniqlashda foydalaniladi. Biroq, bunda preparatning kansentrlangan sul’fat kislotadagi eritmasi suv qo’shib chayqatilganda, yashil ranglanib tovlanuvchi malina rangli modda hosil qiladi. Bundan tashqari, eritmaga xloroform qatlami to’q sariq ranga bo’yalib, ustki qatlami esa rangsiz qoladi. Bu reaksiya bo’yicha preparatlarni o’zaro bir-birlaridan farqlash mumkin. Preparatlarni C 3 holatdagi ketoguruhlarga asoslangan holda, progesteronga ma’lumsharoitda 2,4-dinitrofenilgidrazin ta’sirida uning fenilgidrazon xosilasini, pregninga esa gidroksilamin gidroxlorid ta’sirida oksim hosilasini olib, keyin ularning suyuqlanish haroratini teshkirish orqali ham chinligi aniqlanadi. Progesteronning fenilgidrazon hosilasi 270 -275 0 C da, pregninning oksim hosilasi esa 226-232 0 C haroratda suyuqlanadi. 41

Preparatlarning chinligi, ularning fizikaviy konstantlari, ya’ni solishtirma buruvchanligi va solishtirma nur yutish ko’rsatkichi orqali ham aniqlanadi. Progesteron miqdorini DF ko’rsatmasiga uning chinligini anilashdagi fenelgidrozon hosil qilish reaksiyasi asosida tortma usul bo’yicha aniqlanadi. Bunda ma’lum miqdordagi pereparatga 2,4-dinitrofenilgidrazin va spirt qo’shib, ma’lum vaqtgacha qaynatiladi. Keyin aralashmaga kansentrlangan xlorid kislota o’shib, qaynatish ya’ni biroz davom ettiriladi. Natijada hosil bo’lgan progesteron- 2,4-dinitrofenilgidrozonni sovutilgan suyuqlikdan ajratib olib, qurutiladi va analitik tarozida og’irligi aniqlanadi. Pregninning miqdorini DF ko’rsatmasi asosida spektrfotomertriya usuli bo’yicha aniqlash mumkin. Uning 0,001% li spirtdagi eritmasining optik zichligi 241 nm to’lqin uzunligida o’lchab aniqlanadi. Pregninning farmakologik ta’siri progesteronnikiga o’xshash bo’lsa-da, ammo unga nisbatan kuchsiz faol ta’sir ko’rsatadi. U organizmda o’zining barqarorligi bilan progesterondan farqlanadi. Progesteron va pregninni ayollarda sariq tana gormonining yetishmasligi natijasida bachadon qon ketishda, farzandsizlikda, bola tushishi natijasida ro’y beradigan kasallik va boshqalarda qo’llanadi. 42

Progesteronni 1 ml dan 1% va 2,5% li moydagi eritmasi mushak orasiga yoki teri ostiga yuboriladi. Uning 1% li va 2,5% li shaftoli moyidagi eritmalari 1 ml dan ampulalarda chiqariladi. Pregnin tabletka holida 0,01-0,02 g dan kuniga 2-3 marta ichiladi. Bu yerda ko’rilayotgan ikkala preparat ham B ro’yxati bo’yicha, og’zi mahkam berkitilgan idishlarda, yorug’lik tushmaydigan joyda salaniladi. Progesteronning dori modda sifatidagi kamchiliklardan biri, uning berqarorligidadir. Uni ichga berilganda juda tez tarkibi o’zgarib, fiziologik faolligini yo’qotadi. Shuning uchun, ham progesteron faqat in’eksiyalarda ishlatiladi. Progesteronning shu xossasini hamda fiziologik faolligini yanada kuchaytirish maqsadida olimlar tomonidan uning kimyoviy tuzilishiga turli o’zgarish kiritish, ya’ni preparotlar sintez qilib olingan. Modifikatsiya qilishda asosan C 17,16,19,3,6 holatdagi uglerod atomlarga nisbatan o’zgarishlar kiritilgan holda yangi birikmalar olingan. Masalan, 17 holatdagi uglerod qo’shimcha – etilin, -metil va - oksiguruhlarni, 16 uglerod atomiga metal va boshqalarni kiritish bilan ko’p yangi moddalar olingan. Shu tariqa sintezlab olingan moddalarning ko’pchiligida biologik faollik kuchayganligi va ichga berilgan ko’p vaqt ichida parchalanmasligi, ya’ni barqarorligi oshganligi seziladi bu preparotlardan tibbiyot amaliyotida oksiprogesteron va boshqalar keng qo’llaniladi. 43

Oksiprogesteron kapronot, oksiprogesteronning murakkab efiri bo’lib, u progesterondan organizmda barqarorligi hamda uzoq muddat ta’sir qilishi bilan farq qiladi. Bir marta teri ostiga yuborilganda, preparatning ta’siri 7 kundan 14 kungacha davom etadi. Atsetoksiprogesteronni og’iz bo’shlig’ida tutib turish uchun tabletka holida yuboriladi. Bu preparatlar ham oq yoki biroz sarg’imtir kristall kukun ko’rinishida bo’ladi. Ular suvda erimaydi, 95% li spirtda kam eriydi. Oksiprogesreton kapranatning 1 ml dan 12,5% va 25% li moyli eritmalari ampulalarda chiqariladi. Asetoksiprogesteronni tabletka holida 0,005 gr dan chiqariladi . Pr е gnin- faolligi prog е st е rondan 5-15 marta kamroq. Ichga b е rilganda samarali. Odatda til ostiga qo`yiladi. Tabl е tka to`la eriguncha til ostidi tutib turilishi k е rak. 44

IV. Androgen garmonlar (Erkak jinsiy garmonlari) va ularning sintetik anologlarin 4.1. Testosteron propionat 1931-yilda Budennandt va Cherning yomonidan birinchi marta erkaklar siydigidan ketma-ket ajratib olingan ikki xil kristall modda, bichilgan erkak hayvonlarda ikkinchi jinsiy belgilar paydo qilinganligi aniqlandi. Birinchi ajratib olingan modda jinsiy garmon sifatida birmuncha kuchli biologik ta’sirga ega, keton xarakterdagi steroid yutilishli androsteron bo’lsa, keyingi siydikdan ajratib olingan modda unga nisbatan bir qancha kuchsiz biologik ta’sir ko’rsatuvchi degidroandrosterondir. Degidroandrosteron kimyoviy tuzilishi jihatdan andresterondan C 5 , C 6 holatdagi uglerod atomlari o’zaro qo’shbog’ bog’laganligi bilan farqlanadi. Ular orasidagi ko’rinishidan juda ham kichik bir o’zgarish bo’lishiga qaramay, moddalarning farmokologik ta’sir kuchi turlicha bo’ladi. Bu hol yana bir bor organik dori moddalarining kimyoviy tuzilishi bilan farmokologik ta’siri o’rtasidagi munosabat qanchalik jiddiy va muhim ekanligini ko’rsatadi. 1935-yilda gollond olimi Lake o’z shogirdlari bilan birgalikda buqa urug’donidan androsteroonga nisbatan, yanada birmuncha kuchli biologik ta’sirli, yangi testeron garmonini ajratib oladi. Hozirgi vaqtda testosteron testikulaning birlamchi garmoni 45

bo’lib, andrasteron va degidroanrosteron esa uning organizmdan turli ta’sirlar natijasida o’zgarishga uchragan hosilasi, deb hisoblanadi. Testosteron fizikaviy hossasi jihatdan oq, mayday ksistall kukun bo’lib, suvda erimaydi, 95% li spirt, efir va xloformlarda eriydi. U 166-170°C da suyuqlanadi. Testosteron beqaror modda bo’lib, organizmda tezlikda turli o’zgarishlarga uchrab, o’zining fiziologik faolligini yo’qotadi. Shu sababdan ham u tibbiyotda sof halda deyarli qo’llanmaydi. Ammo uning turli oganik kislotalar bilan xosil qilgan murakkab efirlari jumladan, propion va enantat kislotalari bilan hosil qilgan efirlari barqarorligi hamda organizmda uzoq vaqt ta’sir ko’rsatishi bilan farqlanadi. Testosteronni, digidroepiandrosteronasetatdan quyidagi tenglamalar bo’yicha sintezlab olinadi: 46

Testosteron olishning boshqa usullari ham bor. Hozir tibbiyot amalyotida androgen garmon ta’siriga ega preparat sifatida testosteron propionat, testosteron anantat va metilestestosteron keng qo’llaniladi. Testosteronga propion yoki enantat kislota xlorangidridlari ta’sir ettirilib, uning efirlari olinadi: Metiltestosteron, testosteron garmonining yarim sintez usuli bilan olingan anologi, uni degidroandrosteronasetatdan yoki degidroepiandrsteron atsetatdan quyidagi sxema bo’yicha sintez qilib olinadi. 47

Ushbu yo’l bilan olingan magniy brometilandrostendiol atsetatni efirli eritmasidan suv ta’sirida gidrolizlab, metilandrostendiol atsetatga o’tkaziladi. So’ngra uni sulfat kislota yordamida qayta gidrolizlab, metilandrostendiol olinadi. Reaksiyaning navbatdagi bosqichida metilandrostendiolni Oppenauer usuli bo’yicha oksidlab, metiltesteronga o’tkaziladi. Erkaklar jinsiy b е zlarida L е ydig int е rstitsial hujayralari tomonidan t е stost е ron gormoni ishlab chiqiladi. Uning ta'sirida jinsiy a'zolar va ikkilamchi jinsiy b е lgilar rivojlanadi, sp е rmatog е n е z nazorat qilinadi. T е stost е ron oqsil almashinuviga ta'sir etib, ularning sint е zini kuchaytiradi. Buyrak kanalchalarida suv, kaltsiy ionlari, natriy, xlor va boshqalarning r е absorbtsiyasini oshiradi. T е stost е ronnning ishlanishi gipofiz gonadotrop gormoni tomonidan boshqariladi. Jigarda t е stost е ron faolligi kamroq bo`lgan androst е ronga aylanadi, bu p е shob bilan chiqib k е tadi. Tibbiyot amaliyotida t е stost е ron efirlari- t е stost е ron propionat va t е stenat k е ng ishlatiladi. Har ikkala pr е parat androg е nlik va anabolik faollikka ega. T е stenatning ta'siri t е stost е ron propionatga qaraganda s е kin rivojlanib, uzoqroq davom etadi. T е stost е ron propionat 2 kunda 1 marta, t е stenat 3-4 haftada 1 marta 48

yuboriladi. Bu pr е paratlar yog`li eritma holida chiqarilib, mushaklar orasiga yuboriladi. Ichga b е rilganda samarasiz, chunki jigarda t е z parchalanadi. Androg е n pr е paratlar erkaklar jinsiy b е zlari faoliyati е tishmovchiligida (jinsiy rivojlanishdan orqada qolish, impot е ntsiya), ayollarga dism е nor е yalar, klimakt е rik buzilishlar, sut b е zi va tuxumdonlar rakida b е riladi. Testosteron propionat Androsten-4-ol-17 β-on-3-propionat Testeron propionat oq kristall kukun bo’lib, suvda erimaydi, 95% li spirt va efirda oson eriydi, o’simlik moylarida kam eriydi. 1818-123°C haroratda suyuqlanadi. Uning solishtirma buruvchanligi ( 1% li spirtdagi eritmasida ) +87° dan+90° gacha. 49

4.2. Testosteron enantat Androsten-4-ol-17 β -on-3- enantat Testosteron enantat o’ziga xos kuchsiz hidli, oq yoki biroz sarg’imtirroq, mayda kristall tuzilishli massa bo’lib, suvda deyarli erimaydi. 95% li spirt va efirda juda yengil eriydi. 34-39°C haroratda suyuqlanadi. Uning solishtirma buruvchanligi +77° dan +88° gachadir ( 1% li dioksandagi eritmasi). Solishtirma optik zichligi ( 0,001% li 95% li spirtdagi eritmasida) –E 1% 1sm 241 nm to’lqin uzunligida 405 dan 430 gacha bo’ladi. Metiltestosteron 17 α - metilandrosten-4-ol-17 β -on-3 Metiltestosteron oq kristall kukun, suvda erimaydi, spirtda yengil eriydi, atsetonda eriydi, efirda qiyin eriydi, o’simlik moylarida esa kam eriydi. 162-168°C haroratda suyuqlanadi. Uning solishtirma buruvchanligi +82° dan+85°gachadir. 50

Testosteron propionatning chinligini aniqlash, uni kaliy gidroksidni spirtdagi eritmasi bilan suv hammomida qizdirish yordamida gidrolizlab va sof holda ajralib chiqqan testosteronni kislotali muhitda yig’ib olib, suyuqlanish haroratini tekshirishga asoslangan. U 150-156°C da suyulanishi kerak. M е tilt е stost е ron- faolligiga ko`ra t е stost е rondan kuchsizroq. Ichga b е rilganda samarali, tabl е tkasi til ostiga qo`yib, shimiladi. Testosteron propionatning chinligini yana uning molekula tuzilishidagi C 3 holtda mavjud ketoguruh asosida oqim hosilasini olish va keyinchalik uning suyuqlanish haroratini tekshirish orqali ham aniqlanadi. Uni preparatga, natriy atsetatning spirtagi eritmasi va gidroksilamin gidroxlorid qo’shib, suv hammomida qaynatish yo’li bilan olinadi. Testosteron propionatning oqim hosilasi 166-171°C da suyuqlanib ketishi lozim. Metaltestosteronning chinligi ham shu usulga ko’ra aniqlanadi. Uning oksim hosilasi 210-216° haroratda suyuqlanib ketishi kerak. Testosteron propionatning chinligini yana undagi murakkab efir guruhi asosida, qizil-qo’ng’ir rangli temir gidroksamat birikmasini hosil qilish reaksiyasi orqali aniqlanadi. Bunda preparatning spirtdagi eritmasiga, gidroksilaminning natriy gidroksiddagi eritmasidan qo’shib chayqatiladi. So’ngra aralashmaga xlorid kislota va temir (III)- xlorid qo’shilganda qizil - qo’ng’ir rangli temir gidroksamat tuzi hosil bo’ladi. 51

Testosteron enantatning chinliligini aniqlashda ham, testosteron propionatga qo’llanilgan reaksiyalardan foydalaniladi. Masalan, testosteron enantatni kaliy gidroksidning spirtdagi eritmasi bilan suv hammomida qaynatish yordamida gidrolizlab, so’ngra eritmani suv bilan suyultirish orqali, sof testosteronni cho’kma holida cho’ktirib olinadi. Shu yo’l bilan olingan sof testosteron ham 150-156°C haroratda suyuqlanib ketishi kerak. Testosteron ajratib olingan suyuqlikka, kislotali muhitgacha sulfat kislota eritmasi qo’shiladi va unda hosil bo’lgan enantat kislotani efir bilan ekstraksiya qilinadi. Keyinchalik ekstraktdan efirni to’la bug’lantirgach, unda enantat kislotaning o’ziga xos hidi seziladi. 2CH 3 (CH 2 ) 5 -COOK+H 2 SO 4 →2CH 3 (CH 2 ) 5 -COOH+K 2 SO 4 Testosteron enantat ham barcha steroidlarga o’xshash konsentrlangan sulfat kislota ta’sirida rangga kiradi. U kislotada eritishning dastlabgi bosichida rangsiz yoki biroz sarg’imtir rangga bo’yalgan bo’ladi. Keyinchalik unga biroz suv quyub chayqatilganda, u yashil rang berib tovlanuvchi sari rangga o’tadi. Aralashmaga 52

xloform qo’shib chayqatilsa, aralashmaning pastki qatlami kuchsiz yashil rangga bo’yaladi. Metiltestosteronning C 17 holatdagi gidroksil guruhini piridin ishtirokida sirka angidridi bilan qaynatish yordamida atsetillab va natijada hosil bo’lgan atsetil efirining suyuqlanish harorati tekshirib ko’riladi. U 173-176°C haroratda suyuqlanib ketishi bilan ifodalanadi. Metiltestosteronning chinligi konsentrlangan sulfat kislota ta’sirida rangga bo’yalishidan ham bilinadi. Unga konsentrlangan sulfat kislota qo’shib eritilganda och sariq rangga bo’yaladi. Keyinchalik unga suv qo’shib chayqatilsa, yashil ranglanib tovlanuvchi to’q sariq rangga o’tadi. Bu yerda ko’rilayotgan preparatlarning miqdori DF ko’rsatmasi asosida spektrofotometriya usuli bo’yicha aniqlanadi. Ularning 0,001% li spirtdagi eritmalari 241 nm to’lqin uzunligi optik zichligini o’lchab aniqlanadi. Davlat farmokopiyasi testosteron propionatni 1% va 5% moyli eritmalari miqdoridagi, uning izoniazid bilan hosil qiladigan sariq rangli izonikatinoilgidrazon birikmasi asosida fotoelektrokolorimetriya usulida aniqlanishni tavsiya qiladi. Metiltestosteronning miqdorini, oksim hosilasi yoki atsetil efiriga otkazilgan holida tortma usuli bo’yicha ham aniqlash mumkin. Testosteronning 53

propionat va enantat efirlari hamda metiltestosteron erkaklarda jinsiy organ ishining yetishmovchiligi va ularning funksional buzilishida, klimakteritda va shu bilan bog’liq bo’lgan qon tomir buzilishida, prostata bezi gipertrofiyasida, ayollarda esa hayz ko’rishga yaqin bachadondan qon ketganida va boshqa kasalliklarda qo’llaniladi. Testosteron popionatning 1% va 5% li moydagi eritmasi 1 ml dan mushak orasiga yoki teri ostiga yuboriladi. Uning 1% li va 5% li shaftoli moyidagi eritmalari 1 ml ampulalarda chiqariladi. Testosteron enantat, testosteron propionatga nisbatan birmuncha sekin ta’sir ko’rsatsada ammo u o’zining uzoq muddatgacha organizmda saqlanib turishi ( ta’sir qilishi) bilan undan farqlanadi. Uni ham yuqorida ko’rsatib o’tilgan kasalliklarga davo qilishda qo’llaniladi. Metiltestosteron 0,005 gr dan tabletkalarda chiqariladi. Testosteron priopionat, testosteron enantat va metiltestosteronni og’zi mahkam idishlarda, quruq va qorong’u joylarda, B ro’yhati bo’yicha saqlanadi. Anabolik steroidlar Erkak jinsiy bezlari ishlab chiqaradigan garmonlarda o’ziga xos androgen ta’sirlardan tashqari, anabolik ya’ni organizmda to’qimalar o’sishini va oqsillar parchalanishini pasaytirish hamda ularning sintezini kuchaytirish xossasi mavjud. Ularning organizmda oqsil sintezi uchun zarur bo’lgan azot, oltingugurt, fosfor, kaliy kabi elementlarni siydik orqali chiqib ketishini kamaytirish va oqsil sintezini kuchaytiruvchi xossalari, ilmiy amalyotlarda mavjud bo’lib, olimlarning shu sohada olib borgan ko’p qirrali ilmiy izlanishlari anabolik moddalar to’g’risidagi tushunchani boyitdi va bir qator kuchli ta’sirdagi moddalar yaratishga olib keldi. Keyinchalik organizmda oqsil sintezini va shu bilan birga to’qimalar o’sishini kuchaytiruvchi xossaga ega, androgen tuzilishdagi birikmalar anabolik steroidlar deb yuritila boshlandi. Androgen garmonlardagi o’ziga xos jinsiy garmon ta’sirini kamaytirib va shu bilan birga anabolik ta’sirni kuchaytirish maqsadida, ularning kimyoviy tuzilishiga turli o’zgarishlar kiritish, ya’ni madifikatsiya qilish orqali, birmuncha 54

kuchli anabolik ta’sirga ega steroid birikmalar olinadi. Ko’pchilik steroid xarakterdagi anaboliklarning kimyoviy tuzilishi tabiiy androgen garmon, testosteron va 19-nortesteronnikiga o’xshab, ularning modifikatsiyalangan xossalari deb hisoblanadi. 55

XULOSALAR 1. Steroid qator birikmlari o’simlik, hayvon va inson organizmida moddalar almashinuvi hamda turli a’zolar ish faolyati jarayonida juda muhim ahamyat kasb qilar ekan. 2. Yurak glikozidlari atriov е ntrikulyar ( bo ` lmacha - qorinchaaro ) tugunchaga ta ' sir etib , undan va Giss bog ` lamlaridan qorinchalar mushagiga k е tayotgan impulslarning o ` tishini s е kinlashtiradi . 3. Digitaksin boshqa yurak glikozidlarinikiga o’xshash ta’sir ko’rsatib, oraganizmda kam to`planadi va organizmdan tez chiqib ketadi. Bu uning kuchli siydik haydovchi vosita sifatida ishlatilishi mumkinligini ko`rsatadi. 4 . Prog е st е ron-endom е triyga ta'sir etib, uni tuxum hujayraning yopishishi uchun tayyorlar ekan. 5. Pregnin bachadondan qon ketishida, bepushtsizlida, bola tushishi natijasida ro’y beradigan kasalliklarni oldini olishda qo`llanilar ekan. 56

Foydalanilgan adabiyotlar 1. A. Yu. Ibodov “Famaseftik kimyo”, Toshkent, Abu Ali ibn Sino nomidagi tibbiyot nashryoti, 1996-yil 2. Кнунянц И. Л. Химическая энциклопедия. Издательство “Советская энциклопедия” Москва, 1988. 3. Кукес В. Г., Стародубцева А. К. Фармакология и фармакотерапия. - М.: ГЭОТАР – МЕД, 2004. 4. Беликов В. Г. Фармацевтическая химия. – М.: Высшая школа, 1985 5. Харкевич Д. А. Фармакология, четвертое издание, Москва, 1993. 6. Солдотенков А. Т., Колядина Н. М., Шендрик И. В. Основы органической химии лекарственных веществ. – М.: МИН, 2003. 7. Аляутдин Р. Н. Фармакология. – учебник для вузов, Москва, 2004. 8. Ланса Л., Лейси Ч., Голдман. М. Фармакологический справочник, Москва, 2000 г. 9. Кудрин А. Н. Фармакология, Москва “Медицина”, 1991. 10. Лоуренс Д. Р., Беннетт П. Н. Браун М. Дж. Фармакология. Издание второе. Москва, 2002. 11. Кудрин А. Н. Фармакология. – М.: Медицина, 2001.Лоуренс Д. Р., Беннетт П. Н. Фармакология Том 1. Москва, 1993. 12. A . Abdusamatov , A . Rahimov , S . Musayev . Fizik va kolloid ximiya . Т ., 1992, 231 bet. 13. А.С.Ленский. Введение в бионеорганическую и биофизическую химию. – М 1989, 255- bet . 14. А .В.Бабков, Г.Н.Горшкова, А .М.Кононов. Практикум по общей химии с элементами количественного анализа. — М., 1978, 167- bet . 15. Akbarov А . В . Bioanorganik va biofizik kimyo asoslari. — Т ., 1996, 396- bet. 57

16. Л.И.Андропов. Теоретическая электрохимия. — М., 1984, 1 va 2- qism . 17. H .Л.Глинка. Общая химия. - М., 1984, 702- bet . 18. M . I . Ravich - Sherbo , G . A . Annenkov . Fizikva kolloid ximiya . — Т., 1971, 265- bet . 19. С.С .Касымова. Биогенные элементы. — Т., 1990, 184- bet . 20. V.N.Alekseyev. Yarim mikrometod bilan qilinadigan ximiyaviy sifat analizi kursi. — Т ., 1976, 624- bet. 21. M.Mirkomilova. Analitik kimyo. - Т ., 1996, 336- bet. 22. X.U.U SMONOV , X.R. R USTAMOV , X.R.R AHIMOV . Fizikaviy ximiya. Т ., 1963, 623- BET . 23. X.H.Hakimov, A.Z.Tatarskaya, N.T.Olimxo'jayeva, Umumiy kimyodan amaliy mashg'ulotlar. - Т ., 1993, 263- bet. 24. Р.Чанг. Физическая химия с приложением к биологическим системам. - М., 1980, 633- bet . 25. A . J . Xamroyev , A . G . Mahsumov . Umumiy kimyodan amaliy mashg ' u lotlar . — Т., 2004, 152- bet . 58

Похожие

Vinillaktam polimerlari va ularni tibbiyotda qo’llanilishi

Yuqori samarali yupqa qatlamli xromotografiya usuli va uni dorivor moddalar tahliliga tadbig’i

Ba’zi bir a-aminonitrillarni xromatografik tadqiq qilish

Lagoxilin va ularning hosilalari sintezi

Мerkaptobenzotiofenlarning kimyoviy xossalarini o’rganish