Elektrokimyoviy usulda sanoat chiqindilaridan oltinni ajratib olish va qoplash sexi (quvvati 2000 m2 yil)ni loyihalash - Химия - Дипломные работы

Elektrokimyoviy usulda sanoat chiqindilaridan oltinni ajratib olish va qoplash sexi (quvvati 2000 m2 yil)ni loyihalash

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1346.5 KB

“ Elektrokimyoviy usulda sanoat chiqindilaridan oltinni ajratib olish va qoplash sexi (qu vvati 2000 m2 / y il) ni loyihalash ” mavzusidagi

MUNDARIJA KIRISH……………………………….................………………………....2- 5 I BOB. TEXNOLOGIK QISM 1.1 Oltinning fizik – kimyoviy xossalari..............................................6- 1.2 Oltin ajratib olish ............................................................................... 1.3 Oltinlashning sianli elektrolitlari................................................. 1.4 Oltinni elektrolitik rafinatsiyalash.................................................. 1.5 Metal buyumlar yuzasini qoplashga tayyorlash...................................... 1.6 Oltin qoplamasi yuritish va sifatini tekshirish usullari............. II BOB. TEXNOLOGIYANI HISOB QISMI 2.1 Jihozlar hisobi..................................................................................... 2.2 Vannalarni konstruksiya hisobi…………..................…………........ 2.3 Issiqlik balansi................................................................................... 2.4 Isitish uskunalari hisobi……………................……… III BOB. QURILISH QISMI………………………………………...... IV BOB. TEXNIKASI XAVFSIZLIGI VA EKOLOGIYA 3.1 Oltin qoplamasi texnologiyasida texnika xavfsizligi.................... 3.2 Oltin qoplamasi hosil qilishda ekologiya muammolari..................... XULOSA……………………………………………….............…………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………….............. 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Prezidentimiz Islom Karimovning 2008 yil 15 iyulda qarori qabul qilingan. Bozor iqtisodiyoti davrida prezidentimiz ilgari surayotgan va katta ahamiyatga ega vazifalardan biri qayta ishlovchi tarmoqlarni mahalliy xom - ashyo negizida zamonaviy texnika va texnologiya bilan ta’minlash, yuqori qo‘shilgan qiymatga ega bo‘lgan raqobatbardosh, sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishni to‘la-to‘kis, tugallangan texnologiya zanjirlarini barpo etish bugungi kunning dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi [1,2,3]. Tibbiyot va laboratoriya ishlatiladigan uskuna va jihozlarni metall va metal emas materiallardan tayyorlangan ehtiyot qismlarini hamda qimmatbaho buyumlar ishlab chiqarishda oltin bilan qoplash juda katta ahamiyatga egadir. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi: Elektrokimyoviy usulda sanoat chiqindilaridan oltinni ajratib olish va uning asosida quvvati 2000 m 2 / y qoplash sexni loyihasini ishlab chiqishdir. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari: -oltinning fizik – kimyoviy xossalari va ajratib olish usullari o‘rganish; -oltin qoplamasi hosil qilishda ishlatiladigan sianli elektrolitlarni tarkibi va tayyorlash usullarini yoritish; -oltinni elektrolitik rafinatsiyalash va metal, nometal buyumlar yuzasini qoplamasi yuritish va sifatini tekshirish usullari -chidamli qoplamalarda ishlatiladigan respublikamizda mavjud mahalliy xom – ashyolarni va ish sirtlarini qattiqligini oshirish usullarini o‘rganish; - sex loyihalash bo‘yicha uskunalar soni, ularning konstruksion hisobi, moddiy va issiqlik balanslar asosida texnologik rejimlarni aniqlash; -texnologik rejimlar uchun ximikatlar, suv va energetik hisoblashlarni amalga oshirish; -materiallarni qoplash texnologiyasida avtomatlashtirish, texnika xavfsizligi,atrof –muhit muhofazasi o‘rganish vazifa qilib olingan. 3

Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi: Oltin bilan qoplangan materiallarni ustki qismi qattiqligi, mustahkamligini oshirish maqsadida oltinga qo‘shimcha arzon metallardan CO, Ni qo‘shiladi. Natijada suyultirilgan metall qoplama erishi natijasida sirtdagi molekulalar bilan o‘zaro birikib yoyilishga chidamli 0,1-mm qalinlikda bir jinsli qatlam hosil bo‘lishi va uning xizmat muddatini 2-4 marta oshiradi. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati: Elektrolitlar tayyorlashda ishlatiladigan kaliy sian birikmalarini kelajakda Dehqonobod kaliyli o‘g‘itlar zavodida ishlab chiqarish mumkin. Hozirgi vaqtda to‘liq quvvat bilan faoliyat ko‘rsatmayotgan Qarshi mexanika ta’mirlash zavodi ishlab chiqarish sexlaridan foydalanish mumkin. Korxonada elektrokimyoviy ishlab chiqarish bo‘yicha mutaxassis kadrlar yetarli darajada,ixtisoslashgan korxonada keng tarmoqli xalq iste’mollari ishlab chiqarish sexi yo‘lga qo‘yiladi va ish urinlari ko‘payadi. Texnologiyani ishlab chiqarishga qo‘llash natijasida korxona foyda olib, ichki va tashqi bozorda imkoniyatlari oshadi. Loyiha sarfi o‘zimizda mavjud bo‘lgan elektrolizyor va xom-ashyo tanlangani uchun mahsulot tannarxi ancha arzonlashdi.Sexda asbob–uskunalar avtomatik tizimlarda ishlaydi. Bu esa qo‘l mehnatining kamayishiga olib keladi. Atrof-muhitni muhofaza qilishda ekologik toza texnologiya ishlab chiqildi . BMIning strukturasi va hajmi. BMI 4 bobdan iborat bo‘lib, xulosa, adabiyotlar ro‘yxatini o‘z ichiga oladi. Ishning umumiy hajmi 54 bet bo‘lib, 15 ta jadval, 1 ta rasm va adabiyotlar hamda internet ma’lumotlaridan iborat. 4

I BOB. TEXNOLOGIK QISM 1.1 Oltinning fizik – kimyoviy xossalari Nodir metallar – oltin va kumush metallar ichida alohida xususiyatlarga ega bo‘lib, narx ekvivalenti sifatida baholanib keladi. Hozirgi vaqtda kumush katalizator, tok manbalarida, radio va elektron texnikada, elektrometallurgiyada elektrod sifatida ishlatib kelinmoqda. Oltin esa aniq priborsozlikda, radio elektronika va himoyalovchi dekorativ qoplamalar sifatida ishlatiladi [5,6]. Tabiatda oltin asosan sof holda uchraydi. Kumush esa kimyoviy birikmalar minerallar (sulfid, xlorid) holida uchraydi. Oltin birinchi navbatda oltin konlaridan olinadi, ikkinchidan rangli metallar mis, qo‘rg‘oshin va rux metallari bilan birga olinadi. Kumush ham mis, qo‘rg‘oshin, rux ishlab chiqarishda shlamlardan va qo‘rg‘oshin ishlab chiqarishda rux ko‘piklaridan olinadi. Oltin va kumush (yombi) asosan bu metallarni elektrolitik ajratib, mis elektrolitik rafinlashda chiqadigan aralashmalardan olinadi. Oltin va kumush elektrolizdan oldin olovli rafinatsiya qilinadi, chunki bir qancha aralashmalar ajralib ketadi. Bu oldindan eritib tozalash affinaj deb ataladi. Oldindan tozalangan suyuqlik anodga qo‘yilib elektrolizga yuboriladi. Tarkibida oltin va kumushni miqdoriga qarab yo oltin yo kumush ajratiladi. Agar kumush anoddagi oltin probasi 300 dan oshib ketmasa kumush elektroliz qilinadi (1000 proba 100%). Agar oltin anoddagi kumush miqdori 200 probadan kam bo‘lsa, oltin elektroliz qilinadi. Amalda ikkinchi metall miqdori har doim past bo‘lishga intiladi. Qaysi rudadan nima olinishi ruda tarkibi miqdoriy analiz qilinib, so‘ngra xulosaga kelinadi. Oltin yumshoq egiluvchan, bukiluvchan va tez bog‘lanadigan metall, juda yuqori kimyoviy barqarorligi bilan ajralib turadi. Kislotalar, ishqorlar, vodorod sulfid va boshqa oltingugurtli birikmalar unga ta’sir etmaydi. Havoda oltin 5

oksidlanmaydi va qaytarilmaydi. U “poshsho arog‘i” va xrom ionli birikmalarda eriydi [7]. Dunyo bo‘yicha bir yilda 22000 t oltin ishlab chiqariladi. Birinchi o‘rinda JAR (9522 t), ikkinchi o‘rinda AQSH (329 t) turadi. Eng chuqur oltin koni AQShning Blek–Xils konidir, 1988 yilda oltin ishlab chiqarish eng yuqori nuqtasiga yetdi, asosiylari Nevada shtatida joylashgan. Oltin asosan ekstraksiya yo‘li bilan olinadi. Nevada shtatidagi rudada 0,9 g/t. Juda oz tarqoq tarqalgan. Oltin amaliyotda korroziyaga uchramaydi. Hozirgacha olingan oltinning 90% quyma, tanga, zargarlik buyumlari, san’at asarlari sifatida ishlatiladi. Har yili oltin ishlab chiqarish dunyo bo‘yicha 2% oshib bormoqda. Zichligi – 19,32 sm 3 ; Atom og‘irligi – 197,20; III valentli oltinning standart potensiali B Au EAu 50,1 / 3   ( 1.1) B Au EAu 81 6,1 /   ( 1 . 2 ) Elektrokimyoviy ekvivalenti 2,45 ва 7,3572/( А.ч ) Solishtirma elektr qarshiligi 2,25*10-8 Om*m. Oltinli qoplamalar asosan buyumlarni korroziya (yemirilish)dan saqlash maqsadida laboratoriya jihozlari, tiibbiyot uskuna va jihozlarini hamda elektron texnika sohalarida va zargarlik ishlab chiqarish sanoatida va maxsus maqsadlar uchun keng qo‘llaniladi. Au li qoplamalar qalinligi zargarlik buyumlari uchun 0,25 dan 3 mkm va boshqa maqsadlar uchun 3 dan 6 mkm qalinlikda qoplanadi (1- jadval). Au qoplamalar mis bilan birga olib boriladi qotishma holda. Oltinli qoplamalar katodli usul bilan amalga oshiriladi va asosiy metallni korroziyadan himoya qilish uchun ular amaliy jihatdan g‘ovaksiz bo‘lishi shart. Qoplama g‘ovakligi asosiy metall xarakteri va qoplash qalinligiga bog‘liqdir. Shuning uchun Au li qoplamalarni amalga oshirishda oltin (golovka) qayta ishlov beriladi, asosiy metallga Au yengil zichlanadi va yaltiroq metall ko‘rinishiga ega bo‘ladi. Bu qoplamalarning kamchiligi ularning juda past qattiqlikka va tez yeyilishiga ega ekanligidir. Bu xossalarni yaxshilash uchun har – xil metallar qo‘shiladi, xususan 6

Co va Ni metallari.Quyidagi 1-jadvalda oltinli qoplamalar qalinligini qo‘llash sharoitiga bog‘liqligi keltirilgan. 1-jadval Oltinli qoplamalar qalinligini qo‘llash sharoitiga bog‘liqligi, mkm Qoplash maqsadi Shartli belgi Qoplama qalinligi shartli ekspluatatsiya sharoiti hisobga olingan holda Oraliq qarshilikni kamaytirish yaltiroqligini oshirish 3 л (Оп) Au 3 3 6 6 Oraliq qarshilikni tushurish, tok parametrini saqlash . Korroziyaga qarshi mustahkamligini oshirish Ер. 3л Н-3л 6,3 9,3 9,3 -- 12,3 -- 15,3 -- 1.2 Oltin ajratib olish Yerosti shaxtalaridan Au ni ishqor bilan qo‘shib ishlash tajribalari Vashingtonda 1961 yil X.Dj. Zeynekom va B. Parteromlar tomonidan yozilgan. Nevada shtatidan shimoliy sharqida ochiq konlardan Au ni ajratib olish laboratoriya sharoiti tekshiruvlarida eng yuqori unumdorlikka ega bo‘lgan. Shunday sistema qo‘llanilgan ediki, Kaliy sianid eritmasi olingan namunaning aniq nuqtalari ichki qismiga yuborilgandi. Au ning erishi 1,7 gramm tonna tarkibini tashkil qilib, juda katta tezlikka erishilgan edi. Bunga sabab, jinslarning g‘ovaklaridagi juda mayda ko‘rinishdagi Au tez eriganda ajralib chiqish darajasi 11 kun davomida 80%ga yaqinni tashkil qilib, 21 kundan keyin esa 2,5 sm o‘lchamda materiallarni maydalangandan keyin 90% ajralib chiqishni tashkil etadi. D.M.Darra tomonidan (AQSH patent №0562 61,77 y 1-noyabr) qayta ishlangan jarayon eng kamida 1 ta metalldan Au yoki Ag ning ajralib chiqishi uchun mo‘ljallangan. 7

Qo‘llanilgan qurilmalar burchak ostida kamaytirilgan holatda bo‘ladi. Uning ustiga maydalangan ruda yoki jinslar qo‘yiladi [6,8]. Rudalarning sirt yuzasiga kaliy sianid va ishqorning suvli eritmasini purkash uchun qurilmalar joylashtirilgan. Idishning sirt yuzasidan burchak bo‘yicha oqadi. Qator sig‘imli aktivlantirilgan ko‘mirli idishlardan truboprovodlarning Au va Ag ni ajratish bosqichida eritma berish uchun qo‘llaniladi va truboprovodlarda tozalangan eritma purkash zonasiga beriladi. U kaliy sianid kaustik sodani suyultirilgan eritmalarini tog‘ jinslari yoki maydalangan madan sirtiga purkash uchun xizmat qiladigan qurilmani o‘z ichiga oladi. Bunda eritma ruda qatlami orqali mustahkam hosil bo‘lguniga qadar sepiladi. Tabiiy og‘ishishning mavjud bo‘lishi rezina bilan qoplangan navga yuborishni ta’minlaydi. Bunda eritma og‘irlik kuchi ta’sirida eritma rezervuarga oqib tushadi, hamda qatlamning zichlashishi natijasida uning sirti polivinil xlorid bilan ham qoplanishi mumkin. Katod sig‘imli aktivlantirilgan ko‘mirli idishlarning trubaprovodlarning oltin va kumushni ajratish bosqichida eritma berish uchun qo‘llaniladi va trubaprovodlarning tozalangan eritma purkash zonasiga beriladi. Au va Ag eritmalari aktivlangan ko‘mir bilan to‘ldirilgan ion almashinish qurilmalaridan foydalanib, ular 3 ta platformalarga o‘rnatiladi.Pastki qismida teshikchasi bo‘lgan taqsimlash plitalari mavjud. Eritma rezervuarida mayda aktivlangan ko‘mir bilan to‘ldirilgan pastki qismiga beriladi. Aktivlangan ko‘mir asosan taqsimlash plitasi ustiga o‘rnatilgan. Eritma ketma-ket har qaysi sig‘imning o‘tib taqsimlash qurilmasi orqali pastdan yuqoriga ko‘tariladi. Oqimdan yuqoriga harakatlanish maydalangan aktivlangan ko‘mirda ushlab turiladi. Aktivlangan ko‘mir eritmada erigan Ag va Au ni yutadi. Bu jarayon ma’lum miqdordagi komponentlar ishlashiga qadar davom etadi. Maksimal samaradorlikka erishish uchun har qanday sig‘im orqali o‘tayotgan oqim almashtirilib turiladi. Aktivlangan ko‘mir ko‘mirni ajratib olish uchun u elaklarda elanadi yoki ejektorlanadi. Ko‘pincha elektrodda foydalanish maqsadga muvofiq bo‘lib, aktivlangan ko‘mirni tashish jarayoni avtomatlashtirish 8

uchun vaqt relesiga ulangan kaustik soda va kaliy sianid eritmalari sig‘imlardagi ishlov berilgan eritmalarga qo‘shiladi. U dozatorda tortilgandan so‘ng yoki qaytadan trubaprovod orqali ruda qatlamiga sepishga yuboriladi. Yangi suv odatda sig‘imdan olib qo‘shiladi. U platformada joylashgan. Yuqoridaga jarayonni o‘tkazish vaqti rudaning sifatiga Ag va Au eritmalarining ekstraksiyalanish tezligiga bog‘liq. Elektrolizyorlardagi qoldiqdan oltinni ajratib olishning elektrolitik jarayoni Ag olish uchun ham kerakli bo‘lib, ajratib olingandan keyin ortiqcha kumush qaynoq holdagi sulfat kislota ta’sirida yo‘qotiladi. Kumush xloridning qaynoq eritmasi elektroliz qilish jarayonida Au anodlaridan foydalaniladi. Katod oltindan tayyorlangan yupqa lenta ko‘rinishida bo‘ladi. Katod sirtiga cho‘ktirilayotgan modda ya’ni, oltinning tozalik darajasi 99,975% gacha bo‘lishi kerak. Unda ma’lum miqdorda palladiy va platina bo‘lishi mumkin. Oltinni ajratib olishda, oldin Ag va misni tozalash jarayonini o‘tkazish jarayonida ko‘pgina nodir metallar eritmada shlam hosil qilib cho‘ktiriladi. Au va metallarni elektroliz yo‘li bilan ajratib olinadi (1- rasm). Bundan palladiy va ishlov berilgan shlamda qo‘shimcha miqdorda yig‘iladi. Au ni tozalashda foydalaniladigan jarayonlar soni kumushni ajratib olishdagi jarayonlarda birmuncha kamroq bo‘ladi. Har 1415 gr kumush ajratib olinganda faqatgina 28,3 gr oltin olish mumkin. Jarayon nisbatan sodda jihati bilan amalga oshirish mumkin va kam mehnat sarf talab etadi [ 10,11]. 1-rasm. Chiqindilardan oltinni ajratish 1.3 Oltinlashning sianli elektrolitlari 9

Au elektrokimyoviy cho‘ktirish sianli kompleks birikmalari elektrolitlarini cho‘ktirish bilan amalga oshiriladi. Sianli elektrolitlar ishqorli kislotalar va neytrallangan bo‘ladi. Sianli ishqoriy elektrolitlar tarkibida oltin bir valentli sianidli K Au (CN) 2 va erkin holdagi kaliy sianid holida bo‘ladi va oltin sianid chiqishini qaytaradi. Elektr o‘tkazuvchanligini oshirib, anod va aktivligini oshirishga imkon beradi. Elektrolit pH=11-12 huddi shunday kompleks K Au (CN) 2 barqarorligining konstantasi juda kam (K H қ5*10) -39 shuning uchun Au ning muvozanat potensiali sianli elektrolitlardan manfiy qiymat tomonga siljigan bo‘ladi. Bu oltinlash xavfsizligini ta’minlaydi. Yuqori katodli qutblanish juda kichik cho‘kma beradi (1- rasm). Oltinning sianli ishqorli elektrolit kabi quyidagi 2-jadvalda ish tarkibida amalga oshirilishi kerak. 2-jadval Sianli ishqorli elektrolit, g/l K Au (CN) 2 ( oltin hisobida ) 4-10 KCN 10-20 I k A/ дм 2 ( t-18 ÷ 30 o C да ) 0,1-0,3 I k A/ дм 2 ( - 45÷55 o C да ) 0,2-0,5 t o C 18-30 pH 11-12 Anodlar po‘lat 12Х1849Т Yoki oltin markasi 3К999,9 Elektrolit tenglamasi va konsentratsiyasi qancha yuqori bo‘lsa, shuncha tok bo‘yicha metall ajralishi va tok zichligi yuqori bo‘ladi. Sianid kaliyli tuz ko‘rinishida bo‘lishi zarur, chunki sianidning natriyli oltinli tuzi juda kam eruvchandir. Elektrolitning elektr o‘tkazuvchanligini oshirish uchun 25-30 g/l ortafosfat kislota H 3 PO 4 qo‘shilishi kerak [5,6,7]. Ishqorli sianli elektrolitlarning afzalligi, cho‘kmani yuqori tozalik darajada olinishi bilan bog‘liqdir. Xuddi shunday KCN konsentratsiyasi yuqori bo‘lib, nodir metallarning Au bilan birga cho‘kmaga tushmasligidir. 10

Neytral sianli elektrolitlar tarkibida oltin bir valentli, kompleks K Au (CN) 2 Ва juda kam miqdorda bo‘ladi va (1-2 g/l) erkin sianid tarkibida elektrolit pH 5-7,5 elektrolit kislotaligi fosfat kislota bilan ta’minlanadi. Bu elektrolitlar asosan yuqori qalinlikdagi qoplamalar olish uchun kam tozalikka ega bo‘lganligi sababli nodir metallarning ham cho‘kishini hisobga olib, qo‘llaniladi. Ishlab chiqarish texnologiyasi asosan erimaydigan anod bilan olib boriladi. Tok bo‘yicha unumli bu elektronlarniki 100% ga yaqin bo‘lib, oltin cho‘kmalari bu elektrolitlarning ishqoriy elektrolitlariga nisbatan ancha yumshoq bo‘ladi. Oltinning ajralishi sianidradli kompleksning qaytarilishi natijasida amalga oshiriladi. Ток бўйича унумли 100% кам, ҳудди шундай манфий потенциалнинг бир вақтда Au ажралиши билан бирга водород ажралади. Температура ошиши билан аралаштириш, олтинлаш, жараёнига сезиларли анча кучли таъсир қилади. Нейтрал цианидли электролит таркиби қуйидаги 3-жадвалда тартибда қўлланилади. 3-jadval Neytral sianidli elektrolit, g/l K Au ( CN ) 2 ( oltin hisobida ) 8-12 Limon kislota 18-20 Kaliy nitrat 40-50 KH 2 PO 4 *3H 2 O 35 Ti 2 SO 4 0 , 007 -0,0008 i k A( ди 2 ) 0,5-1,0 t o C 60-80 pH 6,5-7,5 Anodlar platinali titan Elektrolitni to‘xtovsiz aralashtirish va uzluksiz filtrlash tavsiya etiladi. Neyiral elektrolitlar kamchiligi ularning barqarorligi. 11)3.1( 2 Au(CN) -2      CN Au e

Kislotali sianli elektrolitlar tarkibida oltinning sianli kompleks birikmasi K Au (CN) 2 va qo‘shimcha organik kislotalar (limon, vino) va elektrolit рН=4-6 bo‘ladi. Erkin holdagi sianid elektrolitlar tarkibida bo‘lmaydi. Au ning ajralishi katodda huddi ishqoriy elektrolitdagi kabi amalga oshadi, natijada sianitrat kompleks birikma qaytariladi. Kislotali elektrolitlarda katodli qutblanish, ishqorli elektrolitlarga nisbatan ham, shuning uchun ham yoyilish qobiliyati kam bo‘ladi. Metallning tok bo‘yicha unumi kamayadi, tok zichligining oshishi hisobiga temperatura kamayishi hisobiga elektrolit rN ham kamayadi. Kislotali sianli elektrolitlar tarkibi quyidagi 4-jadvalda keltirilgan. 4-jadval Kislotali sian elektrolitlar tarkibi, g/l KAu(CN) 2 (oltin hisobida) 8-12 1,5-2,0 Limon kislota 50-140 --- Kaliy nitrat --- 45-50 CoSO 4 *7H 2 O --- 0,3-0,4 t o C 20-30 20-30 pH 4,5-6 4-4,5 r min 0,3-0,5 1-2 Anodlar Platinali titan Elektrolitda katod shtangalarini aylantirish zarur. 2-elektrolit Cu va Ni ga Au qoplash uchun qo‘llaniladi. 1-elektrolit 60-80 о С temperaturada va vannaning 5-6 А/дм 2 tok zichligida simlarni oltinlash mumkin. Sianidsiz elektrolitlarda oltin bilan qoplash geksanaferratda tekshirib ko‘rilgan. Geksanaferrat (II) elektrolit ayrim hollarda darhol sianli elektrolitlar o‘rnida qo‘llaniladi, birdan cho‘kma tushirish qobiliyati sifati bo‘yicha tok bo‘yicha ajralish jihatidan sianlai elektrolitlarga nisbatan past. Ko‘rsatilgan elektrodlarga nisbatan anodlar passivlashtirilgan va normal rejimda elektrlangan jarayonni amalga oshirish uchun qo‘llanilgan anod yuza qismi qoplanuvchi asosiy buyumlarga nisbatan ancha yuqori bo‘lishini talab qiladi. Elektrodda anod erish tezligi kamligi sababli beqarordir. Oltinning cho‘kish tezligi geksatsiannaferrat (II) uch marta kam chunki Au bunda o‘z valentli Au қ3 holatda, 12

chunki sianidli edektrodlarda oltin Au қ1 valentli holatdadir. Shuncha texnologik kamchiliklarga qaramasdan geksatsiannaferrat (II) elektrodlarda oltinlash ayrim amaliy ahamiyatga egadir, chunki ular zaharsiz, qoplash sifatida qanoatlantiradi [10]. Geksatsiannaferratli (II) elektrolitlar quyidagi 5-jadvalda ko‘rsatilgan amalga oshiriladi. 5-jadval Geksatsiannaferratli (II) elektrolitlar, g/l AuCl 3 *HCl*nH 2 O (oltin hisobida) 4 K 4 Fe(CN) 6 *3H 2 O 200 K 2 CO 3 65 KCNHS 10 I k , А/дм 2 0,2-0,3 t 0 C 32-62 pH 11-12 Sianidli ishqoriy edektrolitlar KCN da ditsianitrat kaliyli tuzsiz suvda eritish bilan tayyorlanadi. Eritma elektroliz vannasiga quyiladi va suv kerakli hajmda to‘ldiriladi va aralashtiriladi. Kislotali sianli elektrolitlar quyidagi tartibda tayyorlanadi. Limon kislota va kaliyli nitrat suvda eritiladi va eritma rN i 3,4-4,2 ga yetkaziladi, 20% li KOH kaliy gidroksid eritmasi bilan, keyin kaliyditsanigidrat eritmasi kiritiladi. Eritma ishchi holatga yetkaziladi va kerakli miqdorgacha aralashtiriladi. 1.4 Oltinni elektrolitik rafinatsiyalash Hozirgi vaqtda Oltinni rafinlash uchun faqat oltin xlorid eritmasi ishlatiladi. Sianidli eritmalar elektrolizlanganda oltin bilan birga mis va kumush ham cho‘kmaga tushadi. Oltin xloridi toza suvda eriydi, ayrim hollarda kompleks birikma H 2 AuCℓ 3 O hosil qiladi. H 2 AuCℓ 3 O 2H қ қ AuCℓ 3 O 2- (1.4) 13

Eritma kislotali muhitga ega. Elektroliz vaqtida oltin anodda AuCℓO 2 2- zaryadsizlanib kislorod chiqa boshlaydi. Bu jarayon anodni passivlashishiga olib keladi. Natijada oltinni eritmaga o‘tishi qiyinlashadi, elektrod potensiali kislorodni va xlorni chiqish potensialiga yaqinlashib boradi (xlorni ajralib chiqish potensiali q 1,7 V ga teng). Shuning uchun anodda xlor va kislorod ajrala boshlaydi [15,16]. Agar AuCℓ 3 xlorid kislota qo‘shsak, HAuCℓ4 kislotasi hosil bo‘ladi. AuCℓ 3 қ HCℓ →HAuCℓ 4 (1.5) Bu bilan bir vaqtda, H 2 AuCℓ 3 OНСℓ bilan reaksiyaga kirishib, H 2 AuCℓ 3 O қ HCℓ → H AuCℓ 4 қ H 2 O (1.6) hosil qiladi. Kislota konsentratsiyasi qancha katta bo‘lsa bu reaksiya o‘ng tomonga qarab siljiydi. AuCℓ 3 O 2- ionlari miqdori kamaysa anodni passivlanishi kamayadi. Anodni erish jarayoni uch omilga: tok zichligi, xlorid kislota konsentratsiyasiga va haroratga bog‘liq. Eritmadagi oltin xlorid kislotasi quyidagicha dissotsiyalanadi : HAuCℓ 4 → H қ қ AuCℓ 4 – - (1.7) Anodda oltinning erishi quyidagi ionlarni hosil qiladi. Au қ HC ℓ – 3 e → AuC ℓ 4 ( φ 0 Au / Au 3қ қ қ 1,50 B ) (1.8) Bundan tashqari oltin eritmadagi ionlar bilan AuCℓ 2 - : Au қ 2 C ℓ - - e → AuC ℓ 2 - ( φ 0 Au / Au қ қ қ 1,68 B ) (1.9) 14

AuC ℓ 2 - ioni HAuC ℓ 2 kislota ioni bo‘lib, HAuC ℓ 4 га nisbatan beqaror. Bu kislotalar o‘rtasida muvozanat yuzaga keladi. 3 HAuC ℓ 2 → H AuC ℓ 4 қ 2 Au қ 2 HC ℓ (1.10) Bu reaksiyaning muvozanat konstantasi Cu 2қ va Cu қ ionlarining muvozanat konstantasidan kichik, AuC ℓ 2 - ionlari konsentratsiyasi eritmada ko‘proq. Katodda ham anodda ham Auq ioni bilan reaksiya yaxshi ketadi, elektrodda polyarizatsiya kuchsiz bo‘lsa reaksiya tezligi oshadi. Anodda erish kuchli lekin katodda cho‘kma oz tushadi. Anodda oltin eriganda qo‘shimcha aralashmalar mis, qo‘rg‘oshin, nikel, platinalar ham eriydi va eritmaga o‘tadi, radiy, ruteniy, osmiy va iridiylar shlamga o‘tadi. Kumush o‘sha zahoti eritmadagi Sℓ- ionlari bilan cho‘kmaga tushadi va shlamga aylanadi, agar oltin tarkibida kumush 3-4% dan oshiq bo‘lsa, anodda qattiq plyonka hosil bo‘ladi. Bu anodni tuzli passivlanishiga olib keladi, erishiga teskari ta’sir qiladi. Shuning uchun AgCℓ cho‘kmasini tez-tez anoddan olib turish kerak. Ko‘pgina metallarga qaraganda oltin elektromusbat bo‘lgani bilan, katodda aralashmalar bo‘ladi. Oltin bilan birga platina va palladiy ham cho‘kmaga tushadi. Shuning uchun eritmada Pt 50-60 g/l va Pd 15 g/l oshmasligi kerak. Elektrolit eng ko‘p cho‘kmaga tushadigan element misdir, misning konsentratsiyasi 100 g/l oshishi mumkin emas. Bulardan ham xavflisi qo‘rg‘oshindir, qo‘rg‘oshinni xavfini yo‘q qilish eritmaga sulfat kislota solinadi [22,23]. Oltinning elektrolizi 100-200 g/l oltin va 60-70 g/l НС ℓ bo‘lgan eritmalarda olib boriladi. Agar eritmada qo‘shimchalarning miqdori ko‘payib ketsa elektrolit qaytadan tozalanadi. Eritmaning harorati 50-70 0 С bo‘ladi. Yangi elektrolit elektrolizyorga 45 0 С da qo‘yiladi, keyin maxsus isitgichlarda isitib turiladi. Oltin elektroliz qilinadigan elektrolizyor 20-25 l hajmli to‘rtburchak idishda olib boriladi. Bu idish boshqa kattaroq ichiga kislotaga chidamli emallangan temir idish ichiga o‘rnatiladi. Tashqi idish termostat rolini o‘ynaydi. Unga suv solinib 15

isitkichlar orqali isitiladi. Anodlar 3 yoki 4 qator qilib shtangaga mahkamlanadi (2 -rasm). 2- rasm. Oltinni rafinlash elektrolizyori. 1 –termostat; 2 -suvni qizdirish uchun shtutser; 3 –katod; 4 –anod; 5 –farfor elektrolizyor . Elektrolit meshalka yoki havo bilan aralashtiriladi. Anod uzunligi 100x60, 200x80 yoki 260x160 mm; yo‘g‘onligi 5-8 mm qilib yasaladi, og‘irligi 0,5-6 kg bo‘lishi mumkin. Katod asosning qalinligi 0,15 - 0,25 mm. Elektrodlar orasidagi masofa 30 mm atrofida bo‘ladi. Doimiy tok zichligi 100-3000 A/m2. Kuchlanish 0,6-0,8 V. Energiyasi sarfi esa 1 kg oltin uchun 0,3-0,35 kVt soat. Oltin katodda qattiq cho‘kma holida yig‘iladi. Katod xlorid kislota bilan yuvilib eritishga yuboriladi, katoddagi oltinning tarkibi 999,9 probali chiqadi. 16

AuCℓ 3 elektroliz qilish uchun maxsus chinnidan yasalgan elektrolizyor ishlatiladi, unga xalqasimon g‘ovak diafragma o‘rnatiladi. Diafragmani bir tomoniga rafinadlanadigan oltin osiladi, ikkinchi tomoniga katod o‘rnatiladi. Anod tomoniga konsentrlangan (3:1), katod tomoniga suyultirilgan (1:3) xlorid kislota solinadi. Elektroliz 3-4 V kuchlanishda va tok zichligi 800-2000 A/m2 beriladi. Anodda oltin eriy boshlaydi, katodda vodorod chiqadi. Oltin eritmada anion hamda o‘ta boshlaydi, katod fazaga o‘tmaydi. Anodda oltin eritmasi konsentrlana boshlaydi [24]. Eritma konsentratsiyasi (H А uCℓ 4 ) 350-400 g/l Au hosil bo‘ladi. 1.5 Metall buyumlar yuzasini qoplashga tayyorlash Yaltiroq qoplamalar olish uchun SAM qo‘shilishi juda katta ahamiyatga ega. Bunday qo‘shimchalar yaltiroqlik hosil qiluvchi nom bilan ham ataladi va galvanotexnikada juda keng qo‘llaniladi. Bugungi kunda ayniqsa, nikellash, mislash va ruxlash elektrolitlarda keng qo‘llanilmoqda. Shu qo‘shimchalar soniga sulfolangan naftalin, mochevina, jelatina, tiokarbamid, dekstrin, fenol, krezol, naftol, natriy sulfid, tiosulfat va boshqalar kiradi. Yaltiroq qoplamalar beruvchi elektrolitlar qo‘llanilishi hisobiga, ko‘pchilik zaharli, qimmat turuvchi polirovkalash va oddiy qoplashni yaltiratishning mexanizatsiya usullari va ularni o‘tkazish uchun materiallarning, elektr energiya va ishchi kuchlarining ko‘p sarflanishi kerak emasligi ishlab chiqarishda ko‘proq foyda beradi. Yaltiroq qoplama tortish uchun elektrolitlar afzalligi ayniqsa ko‘p qatlamli qoplama mis-nikel-xromda juda sezilarlidir, bunda detallar osma ilgaklarga ikki marta osiladi va tekislashga jo‘natiladi, yana yog‘sizlantirish bosqichlaridan o‘tib ilgaklarda qoplash takrorlanadi. Misli va nikelli yaltiroq qoplashda faqat texnologik jarayon bosqichlari qisqarmasdan, barcha qoplama tortish jarayonini to‘liq mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish uchun ham keng yo‘l ochildi. 17

Yaltiroq qoplama tortish uchun elektrolitlar yaratilishi hisobiga rangli metallarni iqtisodiy tejashga erishilmoqda, xuddi shunday oddiy qoplamalar qalinligi oldindan aniqlanib, talab qilingan qalinlik metallarni tekislash va cho‘kmalarni yaltiratishda hisobga olinadi. Bunday yo‘qotish kattaligi cho‘kma umumiy massasiga nisbatan 20% gacha tashkil qiladi. Undan tashqari yaltiroqli cho‘kmalarda hamma vaqt yuqori qattiqlik va katta yemirilishga barqarorligi bilan ajralib turadi. Bu imkoniyatlar oddiy vannalardagi cho‘kmalar bilan solishtirilganda qoplama qalinligini qo‘shimcha kamaytirishga imkon beradi, ayniqsa nodir metallar kumush, oltin va boshqalar bilan qoplanganda katta ahamiyatga ega bo‘ladi [6,7]. Yaltiroqlik hosil qilish ta’sirini aniqlash uchun ikkita gipoteza taklif qilingan. Ulardan birinchisi yaltiroqlik hosil qiluvchilar shunchalik cho‘kma strukturasini maydalashtiradiki, natijada qoplama sirt yuzasidagi kristall uchlari va balandliklari o‘lchamlari tushayotgan yarim to‘lqin nur uzunliklaridan oshmaydi. Bunday sirt yuza yorug‘lik nurini yoyiltirmaydi - tushayotgan nur faqat oynadek qaytariladi. Ikkinchi gipoteza shunga olib keladiki, qo‘shimchalar ta’siri ostida kristallar aniq bir tartibda birday o‘sadi, natijada ularning barchasi katod sirt yuzasiga parallel ravishda bir xil kristallografik uchlarga ega bo‘ladi. Biroq na u, na bu gipoteza tajribada tasdiqlanmagan va bu savol ochiqligicha qolmoqda. Hozirgi vaqtda yaltiroq hosil qiluvchi moddalardan tashqari yana ularga tekislovchi va ho‘llovchi qo‘shimchalar ham kiritilmoqda. Qoplamalar qoplashda metall buyumlar sirt yuzasiga qo‘yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat. a) qoplanuvchi buyumlar sirt yuzasi juda toza bo‘lishi shart: qo‘pol, notekis, yoriq, egri, chuqur yoyilgan va ko‘rinuvchan g‘ovaklar bo‘lmasligi kerak; b) qoplash yuza bo‘yicha bir butunligicha mayda zarrachali, zich, tekis, talab darajasidagi qalinlikda, g‘ovaksiz yoki minimal g‘ovakli (ko‘rsatilgan normada), asosiy buyum bilan yaxshi birikadigan yoki undan yaxshi ajraladigan (galvanoplastikada) bo‘lishi shart. 18

Ko‘pchilik hollarda bu talablar davlat tomonidan qo‘yilgan talab darajasida yoki texnik sharoitlarni hisobga olgan holda bajarilishi zarur. Buyumlar sirt yuzasini qoplashga tayyorlash uchun mexanik, kimyoviy va elektrokimyoviy usullar mavjuddir. Mexanik tayyorlash. Sayqallash deb mexanik qayta ishlash jarayoni natijasida buyumlar sirt yuzasini tekis va silliq holatga keltirishga aytiladi. Sayqallash natijasida buyumlar sirt yuzasidan ingichka g‘adir-budurliklar olib tashlanadi. Bu jarayon mexanik uskunalarda diskli yoki aylana bo‘ylab aylanuvchi va hamda mayda detallar uchun maxsus aylanuvchi barabanlarda bajariladi. Sayqallashda maxsus tebranma harakat qiluvchi qurilmalar ham (chastotasi 1500- 3000 1 min/ayl, amplitudasi 1-5 mm) qo‘llaniladi. Sayqallash yaltiratish - deb sirt yuzasidagi mayda notekisliklarni siypalash yo‘li bilan oynadek yaltiroqlik darajasiga yetkazish jarayoniga aytiladi. Yaltiratish metallarni qoplash oldidan aylanma va aylanuvchi barabanli qurilmalarda amalga oshiriladi. Bu jarayondan keyin, masalan metall buyum va detallarni nikellash, mislash, xromlash mumkin. qimmatbaho va yumshoq metallarni (oltin, kumush)ni qoplashda yaltiratish maxsus qo‘lda bajaruvchi qurilmalarda amalga oshiriladi [20]. Yaltiratishning sayqallashdan farqi metall yo‘qotilmasligi zarur. Yaltiratishda amalda metalli qoplamalar o‘zining 10% dan 20% gacha massa qismini yo‘qotadi. Yaltiratishda metall sirt yuzasini sayqallash hisobiga uning yuzasidagi mayda chuqurliklar ham metall bilan to‘lib boradi. Bunga metallarning ishqalanishi natijasidagi hosil bo‘lgan issiqlik ham imkoniyat yaratadi, hamda metall yumshaydi va yuza bo‘ylab oqa boshlaydi. Bunda sayqallashdagi pastaning kimyoviy jarayonda o‘zaro ta’siri ham katta rol o‘ynaydi, chunki ishqalanish natijasida elektr hodisasi paydo bo‘lishi va atrof-muhitning metall oksidlari bilan ta’siri ham hisobga olinadi. Aylanma sayqallash uchun maxsus abraziv materiallar qo‘llaniladi, ularni donachalarining o‘lchami (50-5 mkm)gacha bo‘ladi. Sayqallash va sayqallab yaltiratishda yuqori qattiqlik va kesish qobiliyatiga ega mayda zarrachalardan 19

tashkil topgan abraziv materiallar qo‘llaniladi. Abraziv materiallar tabiiy (tog‘ jinslari va mineriallar) va su’niy bo‘ladi. Tabiiy abraziv materiallar kam va ular qattiq va bir jinsli emas. Tabiiy materiallardan tekislash uchun korund (А1 2 О 3 ), nigidan (korundning temir oksidi kremniy, titan va boshqalar) kremen, kvarsli qum, sayqallash (yaltiratish) uchun - krokus (75% li temir (III) oksidi Fe 2 O 3 ) trepel, dolomit, texnik bo‘r, vena ohagi (95% gacha kalsiy oksidi), kaolin, talk qo‘llaniladi. Su’niy abraziv materiallar sifatida tekislash uchun kremniy karbid - karborund SiC, bor karbidi, elektrokorund, sayqallash (yaltiratish) uchun krokus, xrom (III) oksid, alyuminiy oksidlar kiradi. Tekislash va sayqallash uchun qo‘llaniladigan qurilmalar ishlaydigan xonalarga har tomonlama ventilyatorlar o‘rnatilgan bo‘lishi shart. Yog‘sizlantirish. Buyumlar sirt yuzasidagi hayvonot va o‘simliklarga taalluqli yog‘lar va mineral moylar bo‘lishi mumkin. Bu yog‘ va moylar buyumlar sirt yuzasidan kimyoviy va elektrokimyoviy usullar yordamida amalga oshiriladi. Kimyoviy yog‘sizlantirish. Kimyoviy yog‘sizlantirish ishqorli eritmalar va organik erituvchilarda olib boriladi. Ishqorli eritma ta’siri ostida yog‘lar parchalanib, suvda eriydigan yog‘ kislotalarning tuzlari, glitserin ajraladi va sovun hosil qiladi. Masalan: stearin kislotaning o‘yuvchi ishqor eritmasi bilan ta’sirlashish reaksiyasi quyidagicha yoziladi: (С 17 Н 35 СОО) 3 С 3 Н 5 + 3 NaOH + 3 C 17 H 35 COONa + C 3 H 5 ( OH ) 3 (1.11) Hosil bo‘lgan sovun stearat natriy suvda juda yaxshi eriydi va kolloid eritma hosil qiladi. Mineral moylar ishqor bilan kimyoviy parchalanmaydi, lekin sirt yuza tortishish kuchi ta’siri ostida moy qatlam buziladi va uning tomchilari yig‘ib olinadi. Metall sirt yuzasini to‘liq moylardan tozalash uchun eritmada SAM ishtirok etishi zarur, natijada eritma aralashtirish va qizdirish hisobiga moylarni eritmaga o‘tkazish va yuvish xususiyatga ega bo‘ladi [6]. Emulgatorlar moy-eritma chegarasida adsorbsiyalanib sirt-yuza tortishishini kamaytiradi va moy qismini emulsiya holatiga keltiradi. Monell sirt yuzasidan 20

ajralgan moylar tomchilarini yig‘ib olishga imkon yaratadi. Quyidagi 3-4-5- rasmlarda zamonaviy oltin suvi qoplaydigan uskunalar keltirilgan . 3-rasm. 4-rasm . 5-rasm. 1.6 Oltin qoplamasi yuritish va sifatini tekshirish usullari 21

O‘zining chiroyli, go‘zal ko‘rinishi va estetik did va jilo berishi bilan oltin qoplangan buyumlar boshqa metall qoplamalardan keskin farq qiladi. Oltin yuqori kimyoviy baqaror va vaqt o‘tishi bilan xiralanmaydi. Juda qimmat metall bo‘lishiga qaramay oltin qoplash keng qo‘llaniladi. Soat va zargarlik buyumlari ishlab chiqarishdan tashqari aniq priborlar va ularning detallarini radiotexnika va elektron texnikada elektrik kontaktlarni, bosma sxema, elektron naylarni turini, yarim o‘tkazuvchilarni ustini oltin bilan qoplanadi. Oltinlash uchun asosan sianidli va kamdan kam hollarda sianferrat elektrolitlar ishlatiladi. Sianidli elektrolitlarda oltinning muvozanat potensiali elektromanfiy qiymatga yaqinlashadi, oldindan amalgamalanmaydi. Oltinni iqtisod qilish uchun elektrolitda minimal konsentratsiyada olinadi, jarayon juda kichik tok zichligida olib boriladi. Sianidli oltin elektrolitlar kumushli elektrolitlarga o‘xshaydi. Asosiy mohiyati - oltinli elektrolit sianidni turiga sezgirligi yuqori. Kaliy sianidni natriy sianidga almashtirilsa, qiyin eruvchi plyonka –Na[Au (CN) 2 ] hosil bo‘ladi va oltin anodni passivlanishi kuzatiladi. Elektrolitga К 2 СО 3 qo‘shilib elektr o‘tkazuvchanlik oshiriladi. Oltinlash uchun quyidagi tarkibdagi elektrod g/l da tavsiya etiladi. K [ Au ( CN ) 2 ] – 4 – 6 KCN ……….. - 15 K 2 CO 3 ……... – 10 – 15 Jarayon 60-70 0 С haroratda olib boriladi. Katodda tok zichligi 0,2–0,3 А /dm 2 va tokka nisbatan reaksiya unumi 60–80%. Anod oltindan bo‘ladi. Erimaydigan grafit yoki platinadan yasab bo‘lmaydi. Oltin sianidli elektrolitlarni yutish qobiliyati yuqori. Elektrolitlar zaharli bo‘lgani sababli xavfsizlik texnikasiga rioya qilish kerak. Ishqoriy sianidli elektrolit o‘rniga HCN yoki ferrotsianid qo‘llash mumkin. Sianidli elektrolitda рН =5–7 К [Au (CN) 4 ] kompleks tuzi hosil bo‘ladi. Kerakli kislotalilik limon 22

kislota va uni tuzlari yordamida va yeyilishga chidamliligini oshirish uchun oltinlovchi eritmaga surma, kumush, kobalt, nikel, surma va boshqa metallar tuzi qo‘shiladi. Elektrokimyoviy qoplamalarni sifati bir qancha ko‘rsatkichlarga fizik- mexanik, kimyoviy, korroziyaga chidamliligi, qattiqligi, asosga yopishish mustahkamligi, ichki kuchlanish, g‘ovaklik, yaltirash, buyum sirtida bir tekis tarqalishiga bog‘liqdir. Bu kattaliklar uchun davlat standarti qabul qilingan [8]. Qoplamani qalinligini o‘lchash usuli ikki guruhga bo‘linadi: buziladigan va buzilmaydigan qoplamalar. Galvanik qoplamaning qalinligini aniqlashning eng ma’qul usullaridan biri qoplamali buyumni buzish bo‘lib, buyum silliqlanadi (mikroskop yordamida aniqlanadi). Buyum bir necha joyidan qirqiladi, qirqilgan joyi silliqlanib sayqallanadi: qoplama qalinligini o‘lchaydigan mayda chiziqlar bilan bo‘lingan okulyarli yoki vintli mikrometr qo‘yilgan mikroskop bilan o‘lchanadi. Bo‘luvchi usulga yana kimyoviy usul ham kiradi. Kimyoviy usul bo‘yicha hamma qoplama eritib yuboriladi, ayrim hollarda buyumning ma’lum qismi tomchilatib yoki ustidan quyib eritiladi. Oxirgi yillarda eng ko‘p tarqalgan usul kulonometrik usuldir. Usulning mohiyati shundan iboratki, qoplamaning kichikroq yuzasi anodda eritiladi. Chegaralangan sirt yuzasi uchlari qalinligi anod kuchlanishi yoki doimiy kuchlanish nazorat qilish sharoitida olib boriladi. Tanlangan elektrolitda qoplamani erish reaksiyasini tugashida potensialni sakrashi kuzatiladi. qoplamani qalinligi o‘tayotgan tok potensial sakrashgacha bo‘lgan miqdori bilan o‘lchanadi. Bu usul bilan bir va ko‘p qavatli qoplamalarni qalinligini o‘lchash mumkin. Yemirilmaydigan qoplamalarni qalinligi magnitli, elektromagnitli, radiatsion gravimetrik usullar bilan aniqlanadi. Bu o‘lchash usullaridan eng oddiysi gravimetrik usul hisoblanadi, buni tortma usul deb ham ataladi. qavatni qalinligi buyumni qoplama qoplanmasidan oldin va qoplama bilan qoplanib tortiladi. Magnit usullari diamagnit qatlam bilan qoplangan ferromagnit metallar sirtidan magnitni ajralish kuchini o‘lchashga asoslangan. Shuningdek, mazkur 23

usul buyumlarni metall va qoplamalardagi magnit oqimini o‘lchash orqali ham amalga oshiriladi. Diamagnit qatlam qancha qalin bo‘lsa, tekshirilayotgan sirtdan ajralish kuchi shuncha kichik bo‘ladi. Mazkur o‘lchov asbobi uchun ma’lum qalinlikdagi maxsus etalon qatlam asosida chizilgan gradurovka egri chizig‘i orqali qatlam qalinligi aniqlanadi. Agar magnitli usul magnit kirituvchanliklar farqiga asoslangan bo‘lsa, uyurmaviy tok usuli asosiy material va qoplamalarning elektr o‘tkazuvchanligi farqini aniqlashga asoslangan. Bu farq qanchalik katta bo‘lsa, natija shunchalik aniq bo‘ladi, bu usul metall asosli materiallar qoplamalari qalinligini aniqlashda va nometallarning metalli qoplamasi qalinligini aniqlashda qo‘llaniladi. Elektrokimyoviy qoldiqlarni yopishish mustahkamligini baholash usuli odatda miqdorini va sifatini baholashlarga bo‘linadi. Zavodlarda ko‘pincha sifat ko‘rsatkichini aniqlash usuli qo‘llaniladi. Yetarli darajada mustahkamlik ko‘rsatkichi bu sinishgacha bukilganda cho‘zilganda, qirilganda qatlamlarning kuchmasligi, shishib ketmasligi va ma’lum temperaturagacha qizdirilganda kuchmasligidir. Qatlamlarning g‘ovakligini aniqlashning bir qancha usullari mavjud bo‘lib eng qulayi kimyoviy usuldir. Bu usul g‘ovaklar bor qismlarning bo‘yalishiga asoslangan. Bunda qoplama g‘ovaklarida galvanik mikroelementlar hosil bo‘lib, uning aralashuvchi elektrod anodi asosiy metall yoki qoplama ostidan iboratdir. Po‘lat sirtiga qoplangan mis, nikel, qalay, qo‘rg‘oshin, xrom qoplamalarni g‘ovakligini aniqlash uchun odatda kaliy ferrotsianid eritmasi qo‘llaniladi. Bunda galvanoelementlar ta’sirida hosil bo‘luvchi temir ionlari g‘ovaklarda bo‘yalgan birikmalar - turnbul ko‘ki hosil bo‘ladi. Sirt birligicha to‘g‘ri keladigan ko‘k dog‘lar miqdoriga qarab qoplamaning g‘ovaklik darajasi haqida xulosa qilinadi. Qoldiqlarning kattaligi PMT-2 yoki PMT-3 tipidagi mikro qattiqlikni o‘lchovchi qurilmalar yordamida o‘lchanadi. Bu usul olmos uchlikni qoplamaga bosish va u qoldirgan iz chuqurligini o‘lchash orqali bajariladi [27]. 24

Yarqiroqlikni aniqlashning umumlashgan usuli bo‘lmaganligi uchun uni ko‘pincha chamalab baholanadi. Yarqiroqlikning miqdori aksial qaytgan va diffuz - tarqoq sochilgan yorug‘liklar intensivligini o‘lchash yo‘li bilan baholanadi. Bu o‘lchamlar maxsus asboblar refraktometr va fotometrlar yordamida bajariladi. Qoplamalarning zanglamaslik xususiyati tabiiy sharoitlarda sinab ko‘rish bilan zanglash tezligini aniqlash orqali bajariladi. Ammo bu sinovlar uzoq davom etadi. Shuning uchun tezlashtirilgan usullar qo‘llaniladi. Bu usullar maxsus kameralarda quyidagi jarayonlarni tezlashtiruvchi eritmalarda bajariladi: yuqori temperatura, namlik va zanglashni kuchaytiruvchi agentlar konsentratsiyasi yuqori bo‘lgan muhitlar. Zanglash kameralaridagi sharoit materiallarni xaqiqiy ishlatish sharoitlari bilan bir xil bo‘lishi talab qilinadi (dengiz muhiti, sanoat atmosferasi va h). Materiallarga kimyoviy va elektrokimyoviy ishlov berish jarayonida po‘lat tomonidan yutilgan vodorod miqdorini aniqlash vakuumda qizdirish orqali bajariladi. Namuna ma’lum hajmdagi yopiq izolyatsiyalangan sistemaga joylashtiriladi va 10 -6 mm simob ustunigacha bosim hosil qilinadi. So‘ng namuna 400-500 0 С temperaturagacha qizdiriladi va ajralgan gaz miqdori bosimlar farqiga qarab aniqlanadi. Ya’ni qizdirishgacha va qizdirilgandan keyingi bosimlar farqi o‘lchab olinadi. Po‘latlarga galvanik qoplamalar qoplashda diffuziya orqali kirgan vodorod miqdorini aniqlash uchun qoplamalarni yo‘qotish zarur. Bunda po‘lat tarkibiga kirgan vodorod miqdorining o‘zgarmaydigan bo‘lishi va asosning yedirilib ketmasligi talab qilinadi . II BOB. TEXNOLOGIYANI HISOB QISMI 2.1 Jihozlar hisobi Qo‘zg‘almas vannalar [6,7,8]. Uskunalarning bir yildagi o‘rtacha ish kuni. Tkq365-(Dq8)q365-(52q8)q305 kun 25

Д – bir yildagi dam olish kunlari soni. Yuqoridagi tenglamadan foydalanib, bir kundagi smenalar soni va soatini hisobga olgan holda uskunalar bir yildagi o‘rtacha ish soatini topamiz: Т с қТ к *n cм *ч см -n см *6 (2.1) n cм – smenalar soni. ч см – smena soati. Т с қ305-2*8 -8*6қ 4832 соат Uskunalarning to‘htab qolishini hisobga olgan holda bir yilda o‘rtacha ish soati. Т ў.с. қТ о (1-а)қ4832*(1-0,04)қ 4639 soat а – uskunalar to‘xtab qolishini hisobga oluvchi koeffitsiyent. Detallarni Au bilan qoplashga sarf bo‘ladigan vaqtni hisoblab topamiz. (2.2) S – qoplama qalinligi (НМ) d – qoplovchi metall zichligi (кг/м 3 ) I – tok zichligi (А/м 2 ) Э – qoplanuvchi metalning elektrokimyoviy ekvevalenti (kg/A*soat) В т – tok bo‘yicha unumdorligi (%) Qoplash jarayoniga ketgan vaqt. τ қ.ж қτ қоп қτ жой (2.3) 26Т коп B Эi d s      60  (min) 128 2, 36 4632 2 45,2 357,7 60 3, 19 4        коп

τ жой – detallarni ilgakka ilish vannalarga tushirish va ilgakning yechib olishga ketgan vaqt; τ қ.ж қ128қ6қ 134 (мин) Yaroqsiz detallarni hisobga olgan holdagi bir santimetrdagi qoplanadigan detallarning haqiqiy yuzasi (2.4) S – yillik unumdorlik (8m 2 /yil) Я – qayta tiklansa bo‘ladigankoeffitsiyent. S ҳақ қ4000(1қ0,04)қ 4160(м 2 /й) Yuqoridagi qiymatlarni sehning 1 sutkadagi unumdorligini aniqlaymiz. Sehning 1 soatdagi unumi: Vannaga tushiriladigan ilgaklar soni : Ilgaklar sonidan foydalanib, 1 ta vannadagi detallar yuzasini topamiz. S ванна қп ил *S ил қ4*0,4қ 1,6(м 2 ) Bir yilda elektrolizyorga tushiriladigan ilgaklar soni: 27) / ( 86,0 4832 4160 2 соат м Т S S с хак соат    dona S S п ил хак йилил 10400 4,0 4160   

1 ta elektrolizyor uchun bir yilda zarur bo‘lgan ilgaklar soni: )(18548604 30 23194639.. .. дона жT TT N k яt cx йилил     Sex uchun zarur bo‘lgan elektrolizyorlar soni: дона та N п пв йил йил 1 56,0 18548 10400     Yordamchi vannalar, (yog‘sizlantirish, aktivlashtirish, zaharlash) quyidagi ifodalar yordamida ifodalanadi. A) bir yilda yuklanadigan vannalar soni:   йил дона S S N в хак йв 2600 6,1 4160    B) bir yildagi zaharlash uchun ketgan vaqt:   соат T N T юв йз йзах 3, 43 60 1 2600 60      V) bir yilda yog‘sizlantirish uchun ketgan vaqt:   соат T N T ёг йв йювиш 3, 43 60 1 2600 60      G) bir yilda yuvish uchun ketgan vaqt:   соат T N T юв йв йювиш 3, 86 60 2 2600 60      D) Elektrolizyorlarni yuklanish vaqti : % 80 % 100 7 25,6 % 100 1      n n Кюк 2.2 Vannalarni konstruksiya hisobi Qo‘zg‘almas vannalar konstruktiv hisobi [7,8]. Vannaning ichki uzunligi l ил қК ил *l 1 (п пл -1)*l 2 қ2l 3 п пл – 1 ta shtangadagi ilgaklar soni. l 1 – ilgakning vanna uzunligi bo‘yicha o‘lchami (mm) 28

l 2 – vannadagi ilgaklar soni orasidagi masofa l 3 – vannalar ichki devori va ilgak cheti orasidagi masofa (mm) l ил – 4*100+қ100(4-1)+2*100+ 800 (мм) Vannaning ichki eni. W ич+ п к * W 1 2 пк* W 2 + 2 W 7 қ n а б а (2.5) п к – katod shtangalar soni. N 1 – Vanna uzunligi bo‘yicha ilgaklar o‘lchami N 2 – Ilgak chetining anodgacha bo‘lgan masofa N 3 – Vanna yon devorida anod elektrodgacha bo‘lgan masofa (mm) n а – Anod shtangalari soni б а – Anod qalinligi N ш қ2*100*2*2*100қ2*100*2*10қ 820 (мм) Ванналар ички баландлиги: H ич қ h 7 қ h 8 (мм) h 7 – elektrolit sathi balandligi h 8 – elektrolit yuzasining vannaning ustki qismigacha bo‘lgan masofa (mm) H ич қ600қ250қ850 ( mm ) Vannaning tashqi o‘lchamlari uning ichki o‘lchami va devorlari qalinligi orqali hisoblab chiqiladi va topiladi. Vannaning tashqi o‘lchamlari uning ichki o‘lcham va devorlari qalinligi orqali hisoblab chiqiladi va topiladi. Biz qabul qilgan vanna devor qalinligi 5 mm anod sarfi. 1 m 2 qoplamadagi oltin metall vazni. m 2 -m 1 *S ҳақ қ0,00193*4160қ8,03 (kg) Bir yilda anodda eriydigan metalning haqiqiy vazni:) ( 5,8 85,0 9,0 03,8 2 3 кг ВТк ВТа m m     Skropning hisobga olgan holda anodning bir yillik sarfi: 29

) ( 10 15,0 1 5,8 1 3 кг e m mn     1 ta anod elektrodning massasi: кг a S S m a AH a 93,1 19300 01,0 01,0        AHS - anod yuzasi, m 2 aS - anod qalinligi, m 2 Anodning donalari yillik sarfi: ) ( 2,5 93,1 10 3 дона m m n s a    Anod skropining yillik miqdori: ) ( 1 10,0 310 4 кг l m mекр      1 ta anodga to‘g‘ri keladigan tok: A) O‘rta anod Т ўр қi*S o *2қ200*0,12қ40 A tok kuchi Chetki anod Т чет қi*S a *2қ200*0,1қ20 А tok kuchi 1 ta anodning ishlash vaqti: ) ( 54,0 2 45,2 357,7 3, 19 соат B Э T m T ТА s a        Bir yilda anodni almashtirish soni: 1 ta vannadagi bir yildagi anodni almashtirish soni: марта n n n в ал ал 537 8 4296    Barcha vannadagi elektrolitlar hajmi: Vқn в – vannadagi detallarning hajmi, m 3 ; Vаn – vannadagi anodning hajmi m 3 ; 30 ) ( 96, 42 54,0 2319 4639 марта T T T n a eh en        

V в қ1,200*8,00*0,400қ0,38 м 2 V эл қэ*(0,38-0,01-0,001)қ7*0,37қ2,6 m 2 Har bir reaktiv sarfi alohida hisoblanadi:1000 KOH т C V С   (2.6) V – vannadagi elektrolit hajmi, m 3 . С КОН – edektrolitdagi har bir komponent konsentratsiyasi g/m А) й кг СAlCl / 9,3 1000 5,1 2600 3    Б) G й кг / 260 1000 100 2600 KHCO 3    В)   АН й кг / 9, 263 Yil davomida yo‘qotilgan ximikatlar har bir komponent uchun alohida hisoblanadi. 1000 хак ком y йукe S C g С      (2.7) А) й кг AlCl Gйук / 00075,0 1000 5,1 5,0 3    Б) й кг KHCO Gйук / 5,0 1000 100 5,0 3    й кг x Gйук / 50075,0         Gx йук й кг G Gh / 260 50075,0 2639 Suv sarfi Vannadagi edektrolit og‘irligi G сув қV эл *С эл d эл қ1,07 (2.8) G эл қ2600*1,07қ2782 кг Vannalardagi suvning og‘irligi. кг Gx G G эл сув 3046 9, 263 2782       31

Normadagi elektrolitni tayyorlash uchun yillik suv sarfi:й кг м G G сув йил / 36551 12* 3046 *    М – yil davomida vannalardagi elektrolitlarni almashtirish soni. Yil davomida yo‘qotilgan elektrolitlarga sarflangan suv miqdori: йил м Gс / 2225 5075,0 07,1* 4160*5,0    Asosiy jarayonga yillik suv sarfi: йил кг G G Gc / 5880 5, 222 3655 2 1      Detallarni yuvish uchun suv sarfi: хак c S К q n G     4 0 (2.10) q – detal sirtida eritmaning solishtirma oqmb chiqib ketishi 1m 2 n – yuvish vannalar soni. окС С К 0 0 (2.11) L 0 – elektroddagi asosiy komponent konsentratsiyasi g/l л г С С К лок / 5, 12 20 250 0 0    yil kg Gcm / 2941 4160 5, 12 2,0 2    2.3 Issiqlik balansi 1. Ishchi haroratini saqlab turish uchun zarur bo‘lgan issiqlik miqdorini hisoblab topamiz [5,6,7]. Q мм қQ 2 -Q дет -а иш. (2.12) А ж - Joul issiqligi, Ж. 32

А 1дет – vannaga yuklangan detallarni qizdirish uchun sarf bo‘lgan issiqlik; А ж қ3600*J*U c қ3600*6*220қ475кЖкЖ t t mg Gg адет 2480 ) 20 60( 10*1,6 ) ( * 1 0      а нм қ8321қ2480-4752қ6049 Кж Ishchi haroratini saqlab turish uchun sarflanadigan issiqlik balansi quyidagi 6-jadvalda keltirilgan. 6-jadval Ishchi haroratini saqlab turish uchun issiqlik balansi Кириш Чиқиш № Баланс ташкил қилувчи Ж % Баланс ташкил қилувчи Ж % 1 Жоул иссиқлиги а ж иш бажариш 4752 44 Atrof muhitga yo’qot.issqlik Q 2 va Yuklangan detallarni isitish uchun 8321 77 2 Issiqlk miqdori 6049 56 Issiqlik yo’qotilgan Q иш 2480 23 10801 100 1080 1 100 Yil davomida yog‘sizlantirish vannasining ishlash uchun sarf bo‘ladigan umumiy issiqlik miqdori. (10% quvurlarda yo‘qotishni hisobga olgan holda) Q ум қ1,1(Q Ж қQмм)*(Т хс -Т тя )*ne Q ум қ1,1(4752қ6049)*(4639-2319)*1қ27540350 кЖ Isitish uskunalarini hisobi quyidagi 7-jadvalda keltirilgan. 7-jadval Isitish uskunalari hisobi 1 2 3 4 5 6 7 8 3 Asosiy ishchi maosh 20,4 815143 4 Sotsial sug’;urta uchun 2 ,85 114120 5 i / ch g а tayyor . xarajat 2,04 81514 6 Uskunani saqlash ishlatish xarajati 3,6 650000 7 Sex qo’shimcha xarajat 173,8 411994 33

0 8 Sex tannarxi 68,4 695068 0 9 Korxona tannarxi 242,2 273497 0 10 I / ch dan tashqari 4,8 193713 To’liq tannarx 247,0 987963 Sexning asosiy texnik iqtisodiy ko‘rsatkichlari quyidagi 8-jadvalda keltirilgan 8-jadval Sexning asosiy texnik iqtisodiy ko‘rsatkichlar № Ko‘rsatkichlar O‘lchov birligi Sex bo‘yicha 1 Yillik maxsulot xajmi М 2 4000 2 1 м 2 маҳсулотнинг таннархи Сўм 280 3 Bir yildagi foyda So‘m 5545606 4 Ishchilar soni a) asosiy b) yordamchi v) sex xizmat Киши Киши Киши 32 5 9 5 Bitta ishchining bir yilgi ish unumi m 2 kishi 1500 6 O‘rtacha yillik ish xaqlari a) asosiy ishchisi b) yordamchi ishchiniki v) xizmatchi ishchiniki So‘m So‘m So‘m 25000 23697 21744 7 Ishlab chiqarish tabel ish % 28 8 Xarajatni qoplash vaqti 9 Solishtirma kopital xarajati So‘m m 2 max 25000 584500 III BOB. QURILISH QISMI Sex rekonstruksiyasi loyihasi Qarshi shahrida ko‘zda tutilgan. Shahar IV iqlim zonasiga kiradi, o‘rtacha havo temperaturasi H 15 С 0 . Asosiy shamollar shimoliy-sharqiy. Yer muzlashining guruhligi-0,8 m. Tuprog‘i iyessimon, cho‘kish hususiyatiga ega emas.Yer osti suvlari fundamentda pastda-1,5 m chuqurlikdagi 34

joylashgan va fundamentga nisbatanagressiv hususiyatlarga ega emas. Tuman seysmikligi -8 ball. Bosh bino shakli to‘rtburchak, quriluvchi boshqa obyektlar bosh plandagi ro‘yxatda berilgan. Yordamchi obyektlarning korxona maydonida joylashishi tumandagi shamollar asosiy yo‘nalishi bo‘yicha. Normal sanitar-gigenik ish sharoitlarini yaratish uchun territoriyani ko‘kalamzorlashtirish ko‘zda tutilgan. Zavod territoriyasida eni 4 metrlik yo‘l va ishchilar uchun trotuarlar ko‘zda tutilgan. Zavod bosh plan loyihaning sanitar norma va qoidalariga asosan (CH П II – 89-80) va joriy etilgan. Korxona kelgusi sonda bemalol ishlash kengayishi uchun yetarli miqdorda yetarli yer maydoniga ega. Sanoat korxonalar o‘zi ishlab chiqaradgan mahsulotlar turiga qarab sanitariya himoya zonasiga bo‘linadi [12,13,14]. Zavod bilan axoli punkti orasidagi masofa shu mahsulot turiga qarab 5 sinfga bo‘linadi. I. klass – 1000 m II. klass - 500 m III. klass - 300 m IV. klass - 10 m V. klass - 50 m Biz loyihayotgan korxona IV klass. Sanitariya himoya zonasiga kiradi. korxonaning xomashyo omborlariga temir yo‘l o‘tkazilgan chunki korxonaning sutkadagi mahsuloti 700 tonnadan oshsa temir yo‘l o‘tkazilishi kerak. korxona bo‘yicha bu ko‘rsatkich ancha yuqori. Korxona bosh rejasi loyihalashtirilgan shamol yo‘nalishini xisobga olingan bo‘lib, asosiy va yordamchi binolar shuncha mos ravshda loyihalanadi. Zavodning 2 ta darvozasi bo‘lib shamol esadigan tomondan esa transport vositalari kiradi. Shamolning yo‘nalishidan kelib chiqib avval zavod boshqaruvchi maishiy xizmat binolari ishlab chiqarish binolari so‘ng omborxona ko‘zda tutilgan. 35

Bosh reja zavod xududini ko‘kalamzorlashtirish ko‘zda tutilgan bo‘lib, u 17% ni tashkil etadi. Korxona atrof – muxitga zararli chiqindilar chiqarilmaydi buning uchun tutib qoluvchi vannalar ishlaydi. Bizda ishlab chiqarishning asosiy chiqindi bo‘lgan oqava suv va ishlatib bo‘lingan elektrometlar avval sexni tozalash bo‘limida zararlantiriladi so‘ng korxona tozalash bo‘limining qo‘shimchalari tozalanadi va shahar tozalash inshootlariga jo‘natiladi tarkibining sulfat kislotasi bo‘lgan ishlatib bo‘lingan eritmalar neytrallanadi. Korxona atrofi beton devorlar bilan o‘ralgan bo‘lib, begonalar kirishining oldi olinadi [12,13,14]. Korxona hududiga kirishi uchun esa propusk sistemasi joriy qilingan. Darvoza tashqi qismida esa zavod maydonchasiga ega. Asosan sex binosa qavatli bo‘lib korxona usulda qurilgan. Yuk ko‘taruvchi ustunlar orasi 6 m bo‘lib, ular orasi 90 km chuqurlikda beton stanoklarga o‘rnatiladi plakat 8 m toshtemir betonli forma bo‘lib, ustiga 6x3 mm yopish plitasi bilan yopilgan 1 qavat rubermod ustiga issiqlik saqlovchi qoplam (steklovata, so‘ng 4 qavat rubermod yopilgan). Uning ustiga esa mayda tosh to‘kilgan. Devorlari beton plitalardan iborat bo‘lib yetarli darajada sun’iy yorug‘lik bilan ta’minlay oladigan derazalar sanitariya norma va qoidalari asosida loyihalashtirilgan. Sex binosi 1qavatdan iborat bo‘lib, telfir va xrom vannalar ishlaydi. Balandligi GOST bo‘yi cha 10,8 m qilib olingan. Sex xonasini yoritishning lampa svitelniklardan to‘g‘ri foydalansa elektr energiya kam yuqotiladi. Ishlab chiqarishning ishlatiladigan elektr qurilmalaridan to‘g‘ri foydalanish kerak. b) quritish shkafi Rem q 0,7q4,2 (kVt) Q cm-4,2(0,73q3,1 (kVt) Rn – o‘rnatilgan uskunalar aktiv nomlangan quvvati 36

sexning elektr yuklanishi uchun aktiv Rr reaktiv – a1r va to‘liq Sr quvvatlarini aniqlaymiz Ksq0,8 RrqKe ( YE R4q 0,8(30q24 (kVt) Qr q Rr ( /gI q 0,8 ( 24q19,2 (kVt) Sr q 73, 30 )2. 19( ) 24( 2 2 2 2    Qр Рр (kVt) 9-jadval Olingan natijalar qo‘yidagi 9- jadvalda keltirildi. Qurilmalar Son Рн кВт км tg и и Cos кВт Рсм К- вар Q р К-вар Xs K- var Rr K- var Elektrolizyor 2 1 24 6 0,7 0,7 0,8ғ0,73 0,7/0,78 1,68 4,2 13,3 3,1 Jami: 3 30 Е к 4 қ0,7 tg Е Е Cos 21 15,4 Х2қ0,8 24 19,2 Naminal xona uchun yoritish uskunalari xisobi: Ishlab chiqarish xarakteriga qarab yoritish lompochkalari tanlanadi. Biz GOST bo‘yicha PSPO (0,2-2x65) markali yoritish lampochkalarini topib oldik. Spravochniklar xonani norma bo‘yicha minimal yoritish tanlanadi. E min q 150 m / - 8136 m 2 Yoritish miqdori –E min va xona yuzasi / ga qarab solishtirma va quvvatini tanlaymiz. К 3  Р ng  / K 3 қ 1.8 monimion lampalari uchun Rudq 0,5 Росб қ 1,8  0,5 : 0,8136 Aktiv Rro va reaktiv Qro quvvatlarni aniqlaymiz. Рро қ Рсио қ 0,95  Расб қ 0,95  139,125 қ 132,1 kVt Q ро қ Рро  0,3қ132,16  0,3қ39,6 (kVt) 3) Sex uchun transformatorlar tanlab ularning quvvatini aniqlaymiz. 37

a) Reaktiv sig‘im kondensatori quvvatini aniqlaymiz Q ку қ ( РрқРро )( tg 4 E – 0.423) қ (24 қ 132,16)  (0.8-0,423) қ 58,87 ( кВт ) b) Sex uchun quvvatni aniqlaymiz 2 2 ) ( ) ( Qкк Qкк Qр Ро Рр        04,1 9,0 қ 2 2 ) 87, 58 6, 39 2, 19( ) 16, 132 24(     14, 146 04,1 9,0    ( кВ т . Р ) Крм қ0,3 – har xil vaqtdagi maksimum koeffitsiyent. Кқ 1,01 – transformatorlarni yo‘qotish koeffitsiyenti. Kimyoviy moddalar bilan ishlaydigan korxonalarning texnika xavfsizligi alohida e’tibor qaratilgan. Biz loyihalashtirilgan galvanika sexining esa kimyoviy moddalarning tashqari elektr toki ishtirokida asosiy jarayon amalga oshiriladi. Xavfsizlik texnikasi hodisalari yuz berishi mumkin. Loyihamizning zavodning bosh region sanitar qurilish norma va qoidalarga asosan ( СН 4 П II 89 - 90) bajarilgan. Korxonaning bosh rejasi loyihalashda korxona joylashgan mintaqalari shamolning yo‘nalishi hisobga olingan bo‘lib, asosiy va yordamchi binolar shunga mos ravishda joylashtirilgan [12,13,14]. Yordamchi binolar sanitariya norma va qoidalar asosida sexda joylashtirilgan bo‘lib, ularning hajmi va soni sex ishchi va xizmatchilarning sonidan kelib chiqib qabul qilingan. Bular dushxona, bufet, medpunkt, sex boshlig‘i xonasi, master xonasi, texnika xavfsizligi xonasi va boshqalar [12]. Ishga joylashuvchi shaxslar boshlang‘ich instruktaji ish joyida birlamchi instruktaj, tenologik jarayon o‘zgarish yoki boshqa ishga o‘tilgan shuningdek, texnika xavfsizligi tuzilgan va baxtsiz hodisalar yuz beradigan rejadan tashqari instruktoj o‘tkaziladi. 38

Loyihalayotgan seximizning xom ashyo va asosiy materiallar sifatida H 2 SO 4 , Na OH, Na CO 3 , Na Р CO 4 va САМ ishlatiladi. Bular korxonaning maxsus omborlarida saqlanadi. Loyihalayotgan sexga o‘rnatilgan qurilma va uskunalar avtomatlashtirilgan bo‘lib, uning natijasida qo‘l kuchi kamayadi mahsulot narxi arzonlashadi va baxtsiz hodisalar oldi olinadi. Galvanik seximiz shamollatish uskunalari bilan ta’minlangan bo‘lib, havo namligi 70% dan oshmasligi nazorat qilib turiladi. Havo harorati sexning 18-23 0s bo‘lib, yoz oyining anodni oksidlash vannalari suv yordamida sovutiladi. Zararli moddalarning ruxsat etilgan normadan oshmasligi avtomatik gaznalizator yordamida nazorat qilib turiladi [13]. Yog‘sizlantirish zaharlash vannalari kursiy shamollatkichlar bilan ta’minlangan bo‘lib, ular tartib oladigan gazlar (k-tali oksidlar), oqava suvlarning neytrallashda qo‘llaniladi. Havo tortgichlar ish boshlashdan 15 minutdan keyin o‘chiriladi. Sex atrof muxitga chiqindilar chiqarmaydi. Asosiy chiqindi oqava suv bo‘lib buning uchun yutib qoluvchi vannalar avval sexning nazorat bo‘limida neytrallanadi. So‘ng korxona tozalash bo‘limida qo‘shimchalardan tozalanadi. Shahar tozalash bo‘limiga yuboriladi. Tarkibida sulfat kislota bo‘lgan suvlar ohakli suvda neytrallanadi. Ishqoriy eritmalarni neytrallash uchun turli kislota va tuzlar ishlatiladi . СО 2 , SO 2 , NO 2 , N 2 O 2 kabi ishlab chiqarish jarayoni hosil bo‘ladigan gazlar bo‘lib, ularni qo‘llash faqatgina oqava suvlarini tozalab qolmasdan balki suvlarning o‘zi ham gazlardan yuqori darajada tozalanadi. Texnik devori beton plitalardan iborat bo‘lib, yetarli darajada yorug‘lik bo‘lib, ta’minlay oladigan derazalar sanitariya norma qoidalariga asosida o‘rnatilgan [13]. Elektr yorug‘ligi ishlaydigan barcha asboblar yerga ulangan bo‘lib, nam o‘tkazmaydigan xiloflarga ega. Sex ishchilari maxsus kiyimlari bilan ta’minlangan bo‘lib, ular alohida shkaflarda saqlanadi. Undan so‘ng yuvinish uchun dushxonalar mavjud bo‘lib, ular soni ishchilar soniga bog‘liq. Ish joyiga tasodifan to‘kilgan kislota va ishqorlarni neytrallash uchun maxsus reaktivlar mavjud bo‘lib, ular maxsus shkaflarda saqlanadi. Va har bir reaktiv aniq 39

yozilgan etekitkaga ega, zararlilari alohida saqlanadi. Elektrolitlar tayyorlash uchun zarur bo‘lgan reaktivlar uchun ajratilgan xonalarda saqlanadi. IV BOB. TEXNIKASI XAVFSIZLIGI VA EKOLOGIYA 3.1 Oltin qoplamasi texnologiyasida texnika xavfsizligi Sog‘lom va xavfsiz ish sharoitlarini korxonalarda yaratish bu soha uchun kerakli injiner-texxnik hodimlar tayorlashni talab qiladi. Bizning mamlakatimizda mehnat muhofazasi bo‘yicha progressiv normalar va talablar yaratilgan va O‘zbekiston Mehnat to‘g‘risidagi qonunlari bilan mustahkamlangan. Mehnat muhofazasi muammolari, gigiyena, fiziologiya, mehnat psixologiyasi va erganomika tadqiqotlari bilan maxsus institutlar, shu jumladan mehnat muhofazasi instituti shug‘ullanadi. Mehnat muhofazasi masalalari bilan ximiya sanoatida mehnat muhofazasi ilmiy-tadqiqot inistituti, tarmoq insititutlarining o‘nlab laboratoriyalari Oliy o‘quv yurtlari kafedralari shug‘ullanadi. Mehnat muhofazasi va mehnat sharoitlarnini yaxshilashda kasaba uyushmalariga katta o‘rin ajratilgan va ularning bosh vazifalaridan biri sifatida mehnatkashlarning mehnat muhofazasi belgilangan [12]. Muhim vazifalaridan biri kasaba uyushmalarining mehnat muhofazasi bo‘yicha yangi tajriba, shakl va metodllarni ko‘pchilikka tarqatishdir. Loyihadagi yechimlarning asosiy yo‘nalishi bu oz mehnat va material resurslar ishlatib, ko‘proq ishlab chiqarish quvvatlariga va qo‘proq ishlab chiqarish hajmiga erishishdir. Korxona uchun maydoncha tayyorlashda, suv olish joyi, chiqindi suv tashlash joyini belgilashda shamol yo‘nalishiga e’tibor berilish zarur va ular mahalliy sanitariya nazorati va davlat ekologiya qo‘mitasi bilan belgilangan tartibda kelishiladi. Ishlab chiqarish jarayonlarning havfsizligi, texnologik jarayonlarni tanlash, ish usullari va resurslarni tanlash, ishlab chiqarish uskunalarni sozlash orqali erishiladi. Sifatli mahsulot olish uchun asosiy va yordamchi ishlab chiqarish vositalari ishlatiladi, bular qoplash va yordamchi vannalar 40

(moysizlantirish, aktivlashtirish, yuvish), nasoslar, ventilyatorlar, separatorlar, tokarlik va silliqlash stanoklari. Xavfsizlik ta’minlash uchun quyidagilarga e’tibor beriladi: 1. Ishlatiladigan materiallar va uskunalar ishchilar uchun xavfsiz bo‘lishi kerak. 2. Xavfli ishlovchi uskunalar o‘ralgan bo‘lishi kerak. 3. Sovuq va issiq joylarga ishchilar qo‘yilmaydi yoki bu joylar o‘rab olinadi. 4. Yoritilish normada bo‘lishi kerak. 5.Xavfli moddalar bilan ishlovchi uskunalar avtomatizatsiyalanadi. Keltirilganlar barcha loyihada qo‘llanilgan: elektr shitlari o‘rab olingan va ogohlantiruvchi tablichkalar ilingan, ventilyatsiya uchun alohida xona ajratilgan. Ishlab chiqarish travmatizmi bu ishlab chiqarishda olingan travmalarning yig‘indisi ko‘rinishidir. Baxtsiz hodisalarning oldini olish uchun ishchilar instruktajdan o‘tkazib turiladi, bular kirish instruktaji va davriy instruktajlardir. Ishchilarning olgan tushunchalari instruktaj o‘tgan mutaxassis tomonidan baholanadi. Instruktaj o‘tgan va qoniqarsiz baho olgan ishchi ishga qo‘yilmaydi. U yana qayta instruktaj o‘tishga majbur. Ish joylarida shovqin va vibratsiya balandligi inson organizmiga zararli ta’sir ko‘rsatadi [12]. Buning oldini olish uchun quyidagi tadbirlar qo‘llaniladi: Loyihalanayotgan sexda kuchli shovqinli uskuna bo‘lganda, u aralashtiriladi yoki atrofi o‘raladi. Harakatlanuvchi qismlar loyihalanadi. Vibratsiyadan qutilish uchun vibroizolyatorlar qo‘llaniladi, bu obyektning vibratsiyasini kamaytiradi. Po‘lat prujinilar yoki rezina osti quyilmalar qo‘yiladi. Kishini vibiratsiyadan himoya qilish uchun qalin taglikli poyavzal kiyish tavsiya etiladi. Shovqin va vibiratsiyani kamaytirish uchun territoriyani to‘g‘ri planirovka qilish va tabiiy hamda sun’iy to‘siqlardan foydalanish katta ahamiyatga ega. 41

Havo va harakati kelib chiqishiga ko‘ra tabiiy harakatda havo tabiiy faktorlar natijasida harakatda bo‘ladi, bular issiqlik effekti yoki shamoldir. Texnik ventilyatsiyada havo ventilyatorlar yordamida harakatga keltiriladi. Tabiiy va texnik ventilyatsiya birgalikda aralash ventilyatsiya sistemasini yaratadi. Loyihaga ko‘ra sexda tabiiy va sun’iy ventilyatsiya bor. Ular vannalar to‘ldirilayotganda va aktivatsiya jarayonlarida haftasiga ikki marta ishlatiladi. Loyihaga ko‘ra sexda so‘rib oluvchi shkaf va ventilyatsiya teshiklari ko‘zda tutilgan. Loyihaga ko‘ra hosil bo‘ladigan zararli chiqindilar neytralizatsiya yo‘li bilan zararsizlantiriladi. Ish operatsiyalarina aniq va xavfsiz bajarish sexning yetarli yoritilishini talab qilidi. Agar tabiiy yoritilish yetarli bo‘lmasa, sun’iy yoritish qo‘llaniladi. Sexning loyihasiga ko‘ra ikki smenali ish nazarda tutilgan, quritish loyihasiga ko‘ra derazalar yaxlit bir-biriga tutash o‘rnatilgan [12]. Kishi organizmi elektr toki ta’sirida har tomonlama shikastlanishi mumkin, tok urishi natijasida travma olish, organizmdan tok o‘tishi natijasida jarohatlanish va halok bo‘lishi mumkin. Shuning uchun baxtsiz hodisalarning oldini olish uchun bir necha tadbirlar ko‘riladi; bular, himoya zazemlenasi, ogohlantiruvchi plakatlarni ilish. Ish paytida tok o‘tuvchi qismlar davomiy kuzatib turiladi va izolyatsiya ochilib qolgan qismlar darhol tegishli mutaxassislar tomonidan xafvsiz holatga keltiriladi. Bino ish joylarida kishi uchun zarur bo‘lgan iqlim hosil qilish maqsadida isitish sistemasi, konditsionerlar yordamida issiq havo oqimi hosil qilish sistemasi bilan jihozlangan. Sexda maishiy xonalar, sanuzel, dam olish xonasi mavjud. Ishchilarni ichimlik suvi va qaynatilgan suv bilan ta’minlash ko‘zda tutilgan. Hamma binolar va xonalar portlash xavfi va yong‘in xavfliligi bo‘yicha 5 kategoriyaga bo‘linadi. Loyihada portlash xavfi bo‘lmagan materiallar ishlatilgan, shuning uchun u yonmaydigan materiallarga ishlov berish joyi sifatida D kategoriyaga kiradi. Yong‘in xavfsizligi sinfi bo‘yicha loyiha 4-klass P-1 zonasiga kiradi [12]. Chiqish joylari evakuatsiyasi deb hisoblash uchun ular tashqariga chiqarish kerak, bularga, derazalar, eshiklar, pillapoyalar kiradi. Ular mustahkam materiallardan yasaladi va ularning yo‘nalishida to‘siq narsalar bo‘lmasligi kerak. 42

Loyihaga ko‘ra sexning asosiy ikkita eshigi bor. Xona ikki qavatli va zarur bo‘lgan taqdirda ishchilar 4 minut davomida binodan chiqarilib yuborilishi mumkin. Yuqori temperaturaning qurilish konstruksiyalariga ta’siri ularning turiga, qurilganligiga va ish sharoitiga bog‘liq. Loyihalanayotgan bino ikki qavatli va g‘ishtdan quriladi. G‘isht oson eruvchi tuproqdan kuydirib olinadi. U 900 С 0 da olinadi va bu uning olovga bardoshliligini va yong‘inda kam issiqlik o‘tkazishini belgilaydi. G‘isht asosan chiqib turgan joylardagina yong‘inda 900 С 0 -1000 С 0 gacha bo‘lgan temperaturadan oldinroq buzila boshlaydi [12]. Suv texnologik jarayonlarga ishlatish uchun: yuvishga, vannaga quyishga, uskunalarni sovitishga ishlatiladi va yong‘inni o‘chirish uchun ham qo‘llaniladi. Keltirilgan texnologik sistemada yong‘inni o‘chirish uchun qo‘llanilgan suv istalmagan oqibatlarni keltirib chiqarish mumkin bo‘lgan joylar yo‘q. Shuning uchun yong‘inda ichki o‘chirish ta’minotidan foydalanish mumkin. Suv o‘t o‘chirish suv quvurlaridan o‘t o‘chirish kranlari orqali olinadi, Ular oson yetiladigan maxsus joylarda 1,35 m balandlikda joylashgan. Shuningdek loyihada birlamchi o‘t o‘chirish vositalari o‘t o‘chirgichlar, qum, kigiz va asbest polotno ko‘zda tutilgan. Galvanik sexlar uchun poroshokli PGS o‘t o‘chirgichlar ham qo‘llanilishi mumkin. Bu vositalarning bari sexdagi maxsus ajratilgan va birlamchi o‘t o‘chirish vositalari deb yozilgan joyda saqlanadi. Yong‘indan o‘z vaqtida xabardor bo‘lish va yong‘in o‘chirish sistemasini ishga tushirish hamda o‘t o‘chiruvchilarni chaqirish uchun yong‘in haqida ogohlantirish va alohida bo‘lim uchun telefon liniyasi qo‘llaniladi. Adminstratsiya va sexda telefonlar o‘rnatilgan bo‘lib, ularning oldida o‘t o‘chiruvchilarni chaqiriladigan nomerlar ko‘rsatilgan. Loyihaga ko‘ra sexda va adminstratsiyada issiqlik va tutun sezish datchiklari o‘rnatilgan, ular temperatura yuqori ko‘tarilganda va ko‘p tutun paydo bo‘lganda ishlaydi. Yong‘in xavfi signalini berish signalizatorlari o‘rnatilgan. Bu signalizatorlarni ishga tushirish uchun uning oynasi sindiriladi va knopkasi bosiladi. Shuningdek korxonada yong‘in o‘chirish guruhi tuziladi. 43

Yashindan himoya qilish uchun kompleks tadbirlar ko‘zda tutilgan bo‘lib, bu odamlar xavfsizligini, uskunalar, materiallar va binoning xavfsiz saqlanishini ta’minlaydi [12]. Loyihaga ko‘ra galvanika sexi II- kategoriyali portlash xavfi bor binolarga kiradi. Bu kategoriyaga ko‘ra yashin urishi portlovchi moddalar hosil bo‘lishiga olib kelmaydi, bunday hollar faqat ishlab chiqarishdagi avariya va texnologik uskunalardagi nosozlikdangina kelib chiqishi mumkin. Kimyoviy moddalar maxsus xavfsiz joyda saqlanadi. Yashin bunday binolarga urishida vayronalik va qurbonlar soni ancha kam bo‘ladi. II- kategoriyali bino va qurilmalarni yashindan saqlashga yashin qaytargich qurilmasini o‘rnatish bilan erishiladi. U bino tomining eng baland nuqtasiga yoki tutun mo‘risiga metall xivich o‘rnatish va uni ulash orqali qilinadi. 3.2 Oltin qoplamasi hosil qilishda ekologiya muammolari Sanoat chiqindilari va oqava suvlarni zararsizlantirish katta xalq xo‘jalik ahamiyatiga ega. Galvanika sexlarining oqava suvlari ruxsat berilgan chegara konsentratsiyalaridan ancha yuqori darajada bo‘ladi. Davlat ekologiyasi qo‘mitasi, sanitariya nazorati normalariga asosan galvanika sexi oqava suvlari uchta alohida gruppaga bo‘linadi: Sianli ruxlash-kadmiylash jarayonlaridan tashlanadigan sian tarkibli ishqorli suvlar, ma’lumotlarga ko‘ra bunday sian tarkibli oqava suvlarda sianidlarning konsentratsiyasi 5-30 mg atrofida bo‘ladi, bu oqava suvlarning рН= 1,5-9,0 ning atrofida. Vannadagi ishlatilib bo‘lgan tashlab yuborilayotgan oqava suvlarda sianidlar konsentratsiyasi 100 mg/l gacha bo‘ladi. Ishqorli oqavalar pH =10-10,5 , kislotali oqavalar pH =2-5 bo‘ladi [13]. Bu keltirilgan oqavalar og‘ir metallar kationlari (mis, rux, nikel, temir va boshqalar)ning borligi bilan xarakterlanadi. Oqava suvlarni zararsizlantirish sianidlarni parchalanishiga emas, balki oqavani neytralizatsiyalash va og‘ir tuzlarning gidroksid birikmalari tarzida to‘la cho‘ktirish ko‘zda tutiladi. 44

Sanitariya nazorati normalariga sharoitlari bilan oqavalar metallarning gidroksidlarini ketkazish bilan zararsizlantirishning prinsipial sxemalari berilgan. Oqavada alohida uch xil oqava suvlar gruppasi bo‘lgani uchun har bir gruppa uchun alohida kanalizatsiya ko‘zda tutilgan. Zararsizlantirish qurilmalari va alohida sig‘imlar hamda apparatlarning ja’mi galvanika sexidan chiqadigan oqava miqdoriga bog‘liq. Shuning uchun yuvish sifatini kamaytirmagan holda, suv sarfini kamaytirish zarur. [12]. Buning uchun quyidagilar tavsiya qilinadi: Texnik va yuvish vannalari orasiga oqimsiz vannalar o‘rnatish. Kaskadli qarama-qarshi oqimli yoki ikki bosqichli yuvishni qo‘llash. Sepib yuvishni qo‘llash. Asosiy vannalar va yuvish vannalari orasiga suyuqlik sidirib oluvchi cho‘tkalar o‘rnatish va boshqa tadbirlar. Vatanimiz va chet el adabiyotlari oqava suvlarni tozalashning batafsil ma’lumoti, shu jumladan, doimiy va davriy ishlovchi uskunalarda reagentli metodlar, elektrokimyoviy va boshqa ma’lumotlar keltirilgan. 1. Qalay tarkibli oqava suvlarni tozalashning reagentli davriy metodi. 2. Taklif qilinayotgan qalay tarkibli oqava suvni 10% li sulfat kislota bilan rN 2-4 bo‘lguncha kislota qo’yish. 3. Sn 4 к ni Sn 2 к ,Bi 5 к ni Bi 2 к bo‘lguncha 10% qalayli oqavaga biosulfat natriy NaSO 3 yoki alohida hollarda temir kuporosi FeSO*7H 2 O qo‘shish. Eritmani aralashtirish vaqti, riagent bilan 3-5 minut. 4. Ishqor bilan рН 3,5-5,5 bo‘lguncha neytrallash. 5. Kislotali oqavalar tarkibida Sn 2к , Bi 2к bo‘lgandan keyin umumiy neytralizatsiya stansiyasiga haydash. 6. Eritmaga cho‘kma hosil bo‘lishi uchun poliakrilamid qo‘shish. 7. Hosil bo‘lgan cho‘kmadan Sn(OH) 2 ni ajratib olish. 45

Tugallovchi operatsiya sifatida gidroksid birikmalarini ajratib olishda oqavani vakkum –filtrlashdir.Cho‘kma davriy ravishda nasos orqali transportga yuklanadi, chiqindi maydonchaga yuboriladi. Keltirilgan sxema strukturasi 100 m 3 gacha oqava tozalash quvvatiga ega [13]. Agar oqava suvlarni zararsizlantirish uchun boshqa tadbirlar ham qo‘llanilgan bo‘lsa, oqava suvlarni tozalash quvvati 100 m 3 dan kamroq olinishi lozim. Bunday hollarda qalay tarkibli oqavalarni tozalash uchun reagentli davriy tozalash usulini qo‘llash tavsiya etiladi. Agar oqava suvlar hajmi 100 m 3 dan ko‘p bo‘lsa, reagentli to‘xtovsiz tozalash usuli qo‘llaniladi. XULOSA Bitiruv malakaviy ishimning xulosasida quyidagilarni keltimoqchiman: 1.Oltin bilan qoplangan materiallarni ustki qismi qattiqligi, mustahkamligini oshirish maqsadida oltinga qo‘shimcha arzon metallardan So, Ni qo‘shilishi aniqlandi. Natijada suyultirilgan metall qoplama erishi natijasida sirtdagi molekulalar bilan o‘zaro birikib yoyilishga chidamli 0,1-mm qalinlikda bir jinsli qatlam hosil bo‘lishi va uning xizmat muddatini 2-4 marta oshirishi aniqlandi. 2.Elektrolitlar tayyorlashda ishlatiladigan kaliyli sian birikmalarini kelajakda Dehqonobod kaliyli o‘g‘itlar zavodida ishlab chiqarish mumkin. Hozirgi vaqtda to‘liq quvvat faoliyat ko‘rsatmayotgan, korxonada elektrokimyoviy ishlab 46

chiqarish bo‘yicha mutaxassis va ishchilar yetarli darajada bo‘lgan, ixtisoslashgan Qarshi mexanika ta’mirlash zavodi ishlab chiqarish sexlaridan foydalanish mumkin. Korxonada keng tarmoqli xalq iste’mollari ishlab chiqarish sexi yo‘lga qo‘yiladi va ish urinlari oshadi. Texnologiyani ishlab chiqarishga qo‘llash natijasida korxona foyda olib, ichki va tashqi bozorda imkoniyatlari oshadi. 3.Loyiha sarfi o‘zimizda mavjud bo‘lgan elektrolizyor va xom-ashyo tanlangani uchun mahsulot tannarxi ancha arzonlashdi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Karimov I .А. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.: O’zbekiston, 2011.439 b. 2. Karimov I.A. “Asosiy vazifamiz – vatanimiz tarqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir”. 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 – yilda O‘zbekistonni iqtisodiy – ijtimoiy rivojlantirishning eng muhim va ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi, T.: O‘zbekiston, 2010. 3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. T.:Ma’naviyat, 2008y. 4. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari, T.: O‘zbekiston, 2009. 5. Агладзе Р.И. и др "Прикладная электрохимия" - М., Л: Химия 1995 6. Багацкий В.С., Скундин А.М. Химические источники тока - М: Энерг о издат, 19 90 47

7. Домаскин Б.Б., Петрий О.А. Электрохимия-М:"В ы сшая школа" 19 97 8. Пряников В.И. Техника безопасности в химической пром ы шленности - М: Химия 19 98 9. Салимов 3. "Кимёвий технологиянинг асосий жараёнлари ва қурилмалари" - Т: Ўзбекистон 1994 10. Полаимий Л.М., Ламиенков Г.И. Автоматизация химических производств - М: Химия 19 99 11. Рахимова X., Аъзамов А., Турсунов Т. Меҳнатни муҳофаза қилиш- Т: Ўзбекистон 2003 12. Отабоев Ш., Набиев М. Инсон ва биосфера - Т: Ўқитувчи 1995 13. Новиков Ю.В., Бекназаров Р.У. Охрана акружаюшей среди - Т: ИПО имена Ибн Сино1992. 1 5.Справочник химика, II - V том М. , Л: Химия, 19 90 1 6. Пчелинцев В.А., Виноградов Д.В., Коптев Д.В. Охрана труда - М: вы с ш ая школа, 19 96 1 7. Досаян М.А. Производство электрохимических аккумуляторов- М: В ы сшая школа, 19 9 7 18.http://chemnet.ru/rus/library/edu_organic.html 19.http://books-5.jober.ru 20. http://old.gubkin.ru.chem 21. http://www.agtu.ru.instit 22. http://old.gubkin.ru.scie 23. http://www.ngv.ru 24. http://www.chem.msu.su.ru 25. http://www.colibri.ru 26. http://book.vsem.ru 27. http://www.books.econprofi.ru 28.http://umk.utmn.ru 28. www.ziyonet.uz 29. www.google.uz 48

30.www.google.ru 49

Похожие

Anodli shlamlardan misni ajratib olish va detallarga mis qoplash sexini loyihalash

Elektrolitik usulda ikki qatlamli qoplamalar bilan qoplash sexini loyihalash

NI (II) nikotinatining koordinatsion birikmalarini mexanakimyoviy usulda olinishi

Kaliy xloridni silvinitlardan flotatsiya usulida ajratib olish

Tabiiy gazlardan propan va butan aralashmasini ajratib olish usullarini takomillashtirish