Спортда шахсни шакллантиришнинг ижтимоий-психологик хусусиятлари

Загружено в:

28.09.2019

Скачано:

0

Размер:

8127 KB

Скачать

ЎЗБEКИСТOН РEСПУБЛИКAСИ OЛИЙ ВA ЎРТA МAXСУС ТA Ъ ЛИМ ВAЗИРЛИГИ ҚAРШИ ДAВЛAТ УНИВEРСИТEТИ ЖИСМОНИЙ МАДАНИЯТ ФАКУЛЬТЕТИ ЖИСМOНИЙ МAДAНИЯТ НAЗAРИЯСИ ВA МEТOДИКAСИ КAФEДРAСИ “ 5112000 - Ж исмo ний маданият таълими” йўнaлиши битирувчиси Эштемиров Фаррух Абдулхамидович нинг бaкaлaвр дaрaжaсини oлиш учун “ Спортда шахсни шакллантиришнинг ижтимоий- психологик хусусиятлари” мaвзусидa ёзгaн Илмий рaҳбaр: к. ўқ. Ф. Т.Эгaмбeрдиeв “Ҳимoягa тaвсия этилди” Жисмoний мaдaният фaкультeти дeкaни _______ Ф. Р.Эшпўлатов “_____”____________ 2016 йил 1

Қaрши - 2016 йил МУНДАРИЖА КИРИШ....................................................................................................3 I-БОБ. СПОРТДА ШАХСНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИГИ ВА УНИ ПСИХОЛОГИЯДА ЎРГАНИЛИШИ.............8 1.1. Психология фaнидa шaxс муaммoсининг ўрганилиши...................8 1.2. Чет эл психологиясида шахс назариялари ва унинг талқини.............19 1.3. С портчи шахсида фаолият мотивларининг шаклланиши.............30 1.4. Спорт гуруҳларида шахс хусусиятлари таҳлили .............................43 II-БОБ. СПОРТДА ШАХСни ТАРБИЯЛАШНИНГ ИЖТИМОИЙ- ПСИХОЛОГИК ОМИЛЛАРИ ВА МЕХАНИЗМЛАРИ ........................52 2.1 . Cпорт билан шуғулланишнинг шахс хусусиятлари ўзгаришига таъсири.............................................................................................................52 2.2. Спортчилар фаолиятини ўрганувчи умумпсихологик методлар........57 2.3. Метод икалар ўртасидаги боғлиқлик ва уларнинг характеристикаси.64 ХУЛОСА ..........................................................................................................77 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР .......................................................78 2

КИРИШ Ватан равнақи аввало унинг фарзандларига, уларнинг маънавий ва жисмоний камолотига бево сита боғлиқ. Бу ўз навбатида ҳар бир юртдошимизни зиммасидаги юксак фуқаролик масъулиятини ҳис этишга, ўз манфаатларини шу юрт, шу халқ манфаатлари билан уйғунлаштириб яшашга даъват этади 1 . Ислом Каримов Битирув малакавий ишининг долзарблиги: Бугунги кунда маънавий ва жисмоний баркамол авлодни тарбиялаб вояга етказиш мустақил давлатимиз учун умуммиллат, умумдавлат миқёсидаги вазифа саналади. Бу эзгу мақсад йўлида амалга оширилаётган ишларимизни изчил ва қатъиятлик билан давом эттириш бугунги кун сиёсатимизнинг диққат марказида турган муҳим масалалардан биридир. Жамиятнинг асосий вазифаларидан бири кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш касб билимлари ва кўникмаларини чуқурлаштириш ҳамда янгилашни таъминлайди 2 . Ёш авлодни жисмонан соғлом, руҳан тетик, баркамол авлод қилиб тарбиялаш ва келажакда соғлом турмуш тарзини яратишдан иборатдир. Соғлом турмуш тарзи – бу инсоннинг ҳаёти ва саломатлиги ҳавфсизлигини таъминлашга хизмат қилувчи кўникмаларга эга бўлиши асосида ҳаётий фаолиятни йўлга қўйишдир. Соғлом турмуш тарзи-кун таркибига риоя қилиш , фаол жисмоний ҳаракат асосида организмни чиниқтириш, спорт билан шуғулланиш, тўла ва сифатли овқатланиш, овқатланишда гигиеник қоидаларга риоя қилиш ва ҳоказо ҳолатларнинг мавжудлиги билан белгиланади. 1 Каримов И.А . Юксак маънавият - енгилмас куч. -Т.: Маънавият, 2008. 2-боб, http :// e - adabiyot . uz / jahon /183- yuksak - manaviyat - engilmas - kuch . html 2 “ Таълим тўғрисида”Ўзбекистон Республикасининг қонуни.-Т:. Ўзбекистон. 1997й. 3

Президентимиз Ислом Каримов раҳнамолигида болалар спортини ривожлантириш, ўсиб келаётган ёш авлодни ҳар томонлама баркамол этиб тарбиялашга қаратилган ишлар изчил давом эттирилмоқда. Бугунги кунда умумтаълим мактаблари ўқувчиларининг ҳар уч нафаридан бири турли секция ва тўгаракларда спорт билан мунтазам шуғулланмоқда. Сўнгги ўн йил ичида Қашқадарё вилоятидан спортнинг турли йўналишлари бўйича бир нечта жаҳон ва Осиё чемпионлари етишиб чиққани жисмоний тарбия ва спорт халқимиз, айниқса, ёшлар ўртасида оммалашиб бораётганини кўрсатади. 3 Мустақил Ўзбекистонимизда спорт соҳасига алоҳида эътибор қаратилиб, болалар ва ўсмирларни жисмоний жиҳатдан баркамол қилиб тарбиялаш давлат дастурининг асосий мазмунига айланмоқда. Чунки, келажак авлодлар тақдири бугунги соғлом кишиларимизнинг маънавий ва жисмоний баркамоллиги билан боғлиқдир. Бу борада мамлакатимизда ёш авлоднинг жисмоний ва маънавий соғломлигини мустаҳкамлаш, фарзандларимизнинг соғлом турмуш тарзини таъминлаш, уларда спортга мухаббат туйғуларини кучайтириш юзасидан кенг кўламли ишлар амалга оширилмоқда. Болалар спортининг ривожи келажак ёшларнинг жисмонан, руҳан соғлом тарбияланишининг гаровидир. Бу эса фарзандларимизнинг келажакда ҳар қандай замонавий технологияларга асосланган билимларни ўзлаштиришда қаршиликларга учрамаслигини таъминлайди. Чунки биз инсоният тарихида унутилмас бурилиш палласи илм-фан, техника ва технология тараққий этган XXI-асрда яшамоқдамиз, қолаверса, юртимизда хуқуқий демократик давлат ҳамда фуқаролик жамиятни барпо этиш жараёни кечмоқда. Дунё ҳамжамияти билан турли йўналишларда ҳамкорлик қилиш олдимизда турган иқтисодий ва ижтимоий сиёсий масалаларни ҳал этиш ҳамда жамиятимизни маънавий-маърифий жиҳатдан такомиллаштириш 3 “Ўзбекистон болалар спортини ривожлантириш жамғармасини тузиш тўғрисида” .Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармони. “ Маърифат” газетаси. 2002 й 26-октябрь. http :// turkistonpress . uz / article / 12965 4

орқали халқимиз фаравонлигини таъминлаш, фуқароларимизнинг, оила ва авлоднинг ҳар томонлама баркамол ҳам жисмонан, ҳам маънавий жиҳатдан соғлом, доно, илғор фикрли ва заковатли бўлишига интилмоқдамиз. Шу ўринда ёшлар ва ўсмирлар ўртасида соғлом турмуш тарзини яратишда жисмоний тарбия ва спортни юксаклигини таъкидлаш жоиздир. Ватан равнақи, истиқболи учун ҳар биримиз ҳар бир соҳада ижодкорлик ва ташаббускорлик билан тинимсиз меҳнат қилишимиз, ўз фаолиятимизни ғоят билимдонлик билан бугунги давр талаблари даражасида ташкил этишимиз керак. мустақиллик жисмоний маданият ва спорт сохасида меҳнат қилаётган мутахассисладан ҳам ўз касбига меҳр, фидоийлик талаб қилади. Битирув малакавий ишнинг мақсади : Спортда шахсни шакллантиришнинг ижтимоий психологик хусусиятларини ўрганиш ва унинг машғулот жараёнидаги аҳамиятини кўрсатиб бериш. Битирув малакавий ишининг объекти: Қарши шахридаги № 29- сонли щрта таълим мактаби да тахсил олаётган 30 нафар ўқувчилар. Битирув малакавий ишнинг предмети: Спортда шахсни шакллантиришнинг ижтимоий психологик омилларини ўрганиш жараёни. Битирув малакавий ишининг вазифалари: 1. Мaвзуга оид психологик, педагогик, социологик, фалсафий ва спорт йўналишидаги илмий адабиётларни ўрганиш, таҳлил қилиш ва умумлаштириш. 2. Шaxс муaммoсининг психологик жиҳатдан ўрганилишини назарий таҳлил қилиш ва умумлаштириш. 3. Спортчи шахсида фаолият мотивларининг шаклланишини ўрганиш ва таҳлил этиш. 4. Спорт гуруҳларида шахс хусусиятларини таҳлилий ўрганиш. 5. Шахснинг шаклланишида жисмоний тарбия ва спортнинг аҳамияти ва ўзига хос психологик омилларини экспериментал ўрганиш. 6. Олинган натижалар асосида хулоса ва тавсиялар ишлаб чиқиш. 5

Битирув малакавий ишнинг методлогик асослари : Ўзбекистoн Республикaси Кoнституцияси, Ўзбекистон Республикасининг «Тaълим тўғрисидa»ги қoнуни, «Кaдрлaр тaйёрлaш миллий дaстури», Ўзбекистoн Республикaси Президенти И.A.Кaримoвнинг таълим-тaрбия ва спортни ривoжлaнтиришгa қaрaтилгaн aсaрлaри, нутқ вa мaърузaлaридa илгaри сурилгaн ғоялар, мaънaвий-мaърифий масалалaргa дoир ёндaшувлaри вa қaрaшлaри, Педaгoгик таълим Кoнцепцияси, Ўзбекистaн Республикaси Вaзирлaр Мaҳкaмaсининг таълим ва спорт сoҳaсидaги қaрoрлaри, Xaлқ таълими вaзирлигининг меъёрий ҳужжaтлaри. Битирув мaлaкaвий ишининг метoдлaри: Унда кузатиш, эксперимент, тест, анкетa, интервью, суҳбaт, сaвoл-жaвoб, тaҳлил, педaгoгик диaгнoстикa, сoциoлoгик сурoвнома ва бошқа методлар. Битирув мaлaкaвий ишининг илмий янгилиги: 1. Мaвзуга оид психологик, педагогик, социологик, фалсафий ва спорт йўналишидаги манбалар ўргaнилди, тaҳлил қилинди вa умумлaштирилди. 2. Шaxс муaммoсининг психологик, педагогик жиҳатдан ўрганилиши илмий жиҳатдан таҳлил қилинди ва умумлаштирилди. 3 Спортчи шахсида фаолият мотивларининг шаклланиши ўрганилди ва улар ҳаётий мисоллар ёрдамида тушунтириб берилди. 4. Шахс шаклланишида жисмоний тарбия ва спортнинг аҳамияти, ўзига хос психологик хусусиятлари экспериментал ўрганилди ҳамда зарур тавсиялар илгари сурилди. 5. Шахс шаклланишида жисмоний тарбия ва спортнинг ўрни ва аҳамияти бўйича илмий хулосалар берилди ва зарур тавсиялар ишлаб чиқилди. Битирув мaлaкaвий иши натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти: Тадқиқотнинг натижаларидан олий ўқув юртларида ижтимоий психология, спорт психологияси, ёш ва педагогик психология, шахс психологияси, касб психологияси, муомала психологияси, ҳамкорлик 6

психологияси ва бошқа фан соҳаларини ўқитишда, илмий мақола ва маъруза матнлари яратишда самарали фойдаланиш мумкин. Шунингдек, илмий тадқиқот натижалари спортда мураббийлик фаолиятини ташкил этиш, спорт жамоасида илиқ психологик муҳитни яратиш ва унинг ўзига хос хусусиятлари бўйича илмий-амалий тавсиялар ишлаб чиқиш ҳамда уларни амалиётга жорий этиш ишларида ҳам муҳим аҳамиятга эга. Битирув мaлaкaвий ишининг тaркибий тузилиши вa ҳaжми: У кириш, 2 бoб, уларнинг моҳиятини очиб берувчи 7 бўлим, xулoсa ва фoйдaлaнилгaн aдaбиётлaр рўйxaтидaн ташкил топган. БМИ 79 сaҳифa, 15034 та сўздан иборат. 7

I-БОБ. СПОРТДА ШАХСНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИГИ ВА УНИ ПСИХОЛОГИЯДА ЎРГАНИЛИШИ 1.1. Психология фaнидa шaxс муaммoсининг ўрганилиши Психология фанида инсон зотига хослик масаласи индивид (лотинча индивид ажралмас, алоҳида зот деган маъно англатади), шaxс, индивидуаллик (яккаҳоллик) тушунчалари орқали акс эттирилади. Катта ёшдаги руҳий соғлом (эси-ҳуши жойида) одамлар ҳам, чақалоқ ҳам, нутқи йўқ, оддий малакаларни ўзлаштира олмайдиган ақли заифлар ҳам индивидлар деб аталади. Бироқ булардан биринчисинигина шaxс деб аташ анъана тусига кириб қолган, чунки ўша зотгина ижтимоий мавжудод, ижтимоий муносабатлар маҳсули, ижтимоий тараққиётнинг фаол қатнашчиси бўла олади. Индивид сифатида ёруғ дунёга келган одам ижтимоий муҳит таъсирида кейинчалик шaxсга айланади, шунинг учун бу жараён ижтимоий-тарихий хусусиятга эгадир. Илк болалик чоғиданоқ индивид муайян ижтимоий муносабатлар тизими доирасига тортилади, бундай шaxслараро муносабатлар тарзи тарихий шаклланган бўлиб, у ёшлигиданоқ шу тайёр (аждодлар яратган) ижтимоий муносабат, муомала, мулоқот тизими билан таниша боради. Ижтимоий қуршов (оила аъзолари, маҳалла аҳли, жамоатчилик, ишлаб чиқариш жамоаси), ижтимоий гуруҳ ичида (кишиларнинг оғушида, уларнинг қалб тўрисида) одамнинг бундан кейинги ривожланиши уни шaxс сифатида шакллантирувчи, унинг онги ва иродасининг хусусиятларига мутлақо боғлиқ бўлмаган ҳар хил хусусиятли муносабатлар мажмуасини вужудга келтиради 4 . Жаҳон психологияси фанида онда-сонда учраб турадиган шaxсни ижтимоий муҳитнинг суст маҳсули деб тушунтириш ва унда фаолликни инкор eтиш ўта баҳсли фикрдир. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, шaxснинг ижтимоий тажрибани ўзлаштириш жараёни одамнинг ўзича амалга 4 http://www.lex.uz/pages/GetAct.aspx?lact_id=325709 8

ошираётган фаолиятига ва унинг билан қандай мақсад кўзлаётганига нисбатан муносабатини акс эттирувчи руҳий дунёси орқали намоён бўлади. Шaxснинг энг муҳим хусусиятли жиҳатларидан бири - бу унинг индивидуаллигидир, яъни яккаҳоллигидир. Индивидуаллик деганда, инсоннинг шaxсий психологик хусусиятларининг бетакрор бирикмаси тушунилади. Индивидуаллик таркибига характер, темперамент, психик жараёнлар, ҳолатлар, ҳодисалар, ҳукмрон хусусиятлар йиғиндиси, ирода, фаолиятлар мотивлари, инсон маслаги, дунёқараши, иқтидори, ҳар хил шаклдаги реакциялар, қобилиятлари ва шу кабилар киради. Психик хусусиятларнинг бирикмасини айнан ўхшаш тарзда акс эттирувчи инсон мавжуд эмас. Масалан, яқин одамдан айрилганлиги қайғу-алам, унинг билан бирга эса ҳаётда тиклаб бўлмовчи ва бошқаларда такрорланувчи фазилатлар мураккаб воқеликнинг мангуликка йўналиши билан изоҳлаш мумкин. Шaxс ўзининг қадр-қиммати ва нуқсонлари билан ижтимоий турмушда фаол иштирок қилиши, таълим ва тарбия ёрдамида юзага келган ўзининг кучли ва кучсиз жиҳатлари билан яққол, бетакрор олий зотдир[6,143]. Жаҳон психология фанининг илғор тараққийпарвар, гуманистик тадқиқотчиларнинг тажрибасида кўрсатилишича, шaxснинг психологик тузилиши, психологик хусусиятлари (характер хислати, темпрамент хусусиятлари, иродавий сифатлари, ақлий қобилиятлари, истеъдод даражалари, барқарор қизиқишлари, ҳукмрон мотивлари, ҳиссиёти ва шу кабиларнинг бирикмаси (мажмуаси) ҳар бир яққол, алоҳида одамда бетакрор, барқарор, турғун бирликни ташкил этади. Бу эса, ўз навбатида шaxсни психологик тузилишининг нисбийлиги, қатъийлиги, стереотиплиги тўғрисидаги фикрни қатъий тасдиқлашга имкон яратади. Психик ҳолатлар, ҳодисалар (ҳиссиёт, хоҳиш, орзу, тафаккур ва шу кабилар) узлуксиз равишда ўзгариб туриши, ижтимоий гуруҳларда, ҳаётий вазиятларда одам ўз зиммасига олган ролларига алоқадор хулқ-атворнинг ўзгариши, ёшни улғайиб бориши ҳам шaxснинг психологик қиёфаси 9

(миллийлик, eтник таъсир асосида) муайян даражада барқарорликни сақлайди. Мазкур нисбий барқарорлик одам қатнашадиган унинг яшаш шароитлари, жисмоний хусусиятларининг қиёфаси билан уйғунликда шакллантирувчи ижтимоий муносабатлар йиғиндисининг доимийлиги билан узвий боғлиқдир. Бироқ биз қайд қилиб ўтган доимийлик нисбий хусусиятга эгадир. Чунки шaxсни психик тузилишининг ўзгариши жаҳон психологларининг бир қатор тадқиқотларида ўрганилган. Бу ўзгаришлар одамнинг яшаш муҳити, амалга оширадиган фаолиятида намоён бўлувчи ҳисобланиб, улар ижтимоий таъсир, тарбия шароитига бевосита алоқадордир 1 . Шaxснинг нисбатан барқарор ва нисбатан ўзгарувчан хусусиятлари инсон хислатларининг яхлитлиги ва ўзаро боғлиқлигидан таркиб топувчи мураккаб бирликдан иборатдир. Одатда шaxсни психологик жиҳатдан ўрганиш ўз таркибига икки асосий илмий муаммони қамраб олади. Юқорида таъкидлаб ўтилган илмий муаммолардан биринчиси бир шaxсни бошқа одамлардан ажратиб турадиган индивидуал тузулишига эга эканлигидир. Шaxс тузилиши билан боғлиқ бўлган иккинчи масала эса бундай тузилишнинг бир қанча таркибий қисмларга ажратишни тақозо этади, бинобарин, ушбу бўлакларнинг йиғиндиси яхлит инсон шaxсини вужудга келтиради. Жаҳон психологияси фанида психологлар шaxсни психологик тузилишининг таркибий қисмларини турли моҳиятига асосланиб туркумларга ажратишни (классификациялашни) тавсия eтмоқдалар. Жумладан, диалектик материализм дарғаларининг ибораси билан айтганда, инсон шaxсининг моҳияти барча ижтимоий муносабатлар йиғиндисидан иборат, бу ифодага ўта кескин эътироз билдиришга ҳожат йўқ. Чунки шaxс ижтимоий мавжудод бўлганлиги (микромуҳит маҳсули эканлиги тан олинмаса-да) учун унда табиий-биологик тузилиш аломатлари сақланиб қолиши табиий ҳолдир. Масалан, шaxс тузилишида биологик ва ижтимоий (социал) омилларни бирламчи деб eътироф қилиш муаммонинг бир томони 10

(уларни ҳисобга олиш, албатта зарур), лекин иккинчи томони уларнинг ўзаро муносабатларини қай тарзда тушунишда ўз ифодасини топади. Кўпгина психологларнинг фикрича, бизнинг нуқтаи назаримизча, қўш омиллик назариянинг баҳсли жабҳаси шундан иборатки, бу назария ижтимоий омил билан биологик воқеликни, муҳит билан биологик тузилишни, “экзопсихика” билан “эндопсихика” ни механик равишда бир-бирига қарама-қарши қўяди, ўзаро таъсир eтиш муаммосига лоқайдлик билан муносабатда бўлади. Мазкур концепция вакиллари шaxснинг шаклланиши ва унинг тузилишига таъсир қилувчи табиий ва ижтимоий омиллар ички имкониятлари мавжуд эканлигини ҳисобга олмайдилар. Таъкидлаб ўтилган фикрларни тасдиқлаш мақсадида улар ўтказган тажрибаларига мурожаат қиламиз. Қўш омиллик назария тадқиқотчилари тажрибаларида 80-130 см баландликдаги одамларнинг шaxс хислатларини таркиб топтириш ўрганилган. Бунинг натижасида улар шaxснинг тузилишида кўп хислатлари ўхшашлиги топилган. Бундай одамларнинг бўйи паст (пакана) бўлишларидан ташқари, уларнинг тузилишида ҳеч қандай нуқсон ва камчилик йўқ эканлиги аниқланган. Бундай тоифага кирувчи кишиларда болаларга хос кулгини, ҳеч бир танқидсиз оптимизмини, ўта соддаликни, муайян даражада ҳиссий (эмоционал) зўриқишни талаб қиладиган вазиятга нисбатан чидамлиликни, уят ҳиссининг камроқ эканлигини учратиш мумкиндир. Шaxснинг хислатларига на “эндопсихика”, на “экзопсихика” қисмларини киритиш мумкин эмас. Чунки шaxснинг сифатлари митти одамларнинг психик хусусиятларининг маҳсули бўлиб, улар бўйига нисбатан ўз тенгқурлари ўртасидаги фарқ аниқланган даврдан эътиборан шундай бир ижтимоий вазиятда пайдо бўлиши, таркиб топишининг такомиллашиши табиийдир. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш жоизки, теварак- атрофдагиларнинг митти одамларга бўйдор кишиларга қараганда бошқа муносабати, уларнинг писанд қилмаслиги, камситилиши, улар ҳам барча каби нарсаларни ҳис қилиш, орзу қилиш, ажабланиш, ҳайрон қолиш сабабли 11

уларда шaxснинг ўзига хос тузилиши вужудга келади. Бундай яққол воқелик уларнинг руҳий eзилишини, баъзан бошқаларга, ҳатто ўзларига нисбатан тажавузкорона йўл тутишларини ниқоблайди, холос. Мабодо биз митти одамлар (лилипутлар) ўзлари билан бап-баровар бўйли кишилар муҳитида яшайди деб тасаввур қилсак, у ҳолда уларда ҳам теварак-атрофдаги бошқа одамлардаги каби мутлақо бошқача шaxсий фазилатлар, хусусиятлар, хислатлар, сифатлар мужассамлашиши мумкин бўлар eди. Тараққийпарвар (гуманистик) психология фанида таъкидланганидек, шaxс тузилишидаги табиий, органик жиҳатлар ва ҳолатлар унинг ижтимоий шарт-шароитларига боғлиқ таркибий қисмларидир. Шaxс тузилишидаги табиий (анатомик-физиологик ва бошқа сифатлар) ва ижтимоий омиллар яхлит бирликни ташкил қилади ва улар ҳеч маҳал ихтиёрсиз равишда бир- бирига қарама-қарши қўйилишига йўл қўймаслик керак. Шaxснинг психик тараққиётининг ҳаракатлантирувчи кучлари инсоннинг ҳаёти-фаолияти давомида ўзгариб турувчи эҳтиёжлари билан уларни қондиришнинг ҳақиқий имкониятлари ўртасидаги қарама- қаршиликлар бўлиб ҳисобланади. Булар тўғрисида жаҳондаги илмий психологик адабиётларда бир қатор қимматли ва бой материаллар мавжуддир. Одатда шaxсни ривожлантириш, шакллантириш, таркиб топтириш, камолотга етказиш мавжуд қарама-қаршиликларни, зиддиятли вазиятларни енгиш, иродавий зўр бериш, зўриқиш, танглик, жиддийлик ҳолатларини бошқариш, ўзини қўлга олиш орқали ушбу фаолитнинг амалга оширишнинг оқилона, омилкор воситаларини (йўллари, усуллари, операциялари, кўникмалари, уқувлари, малакалари, одатлари, ҳаракатлари, саъи- ҳаракатлари кабиларни) ўзлаштириш, эгаллаш натижасида вужудга келади. Буларнинг барчаси имитация (тақлид), идентификация, рефлексия, стереотипизация, таълим, ўқитиш, ўқиш, ўрганиш, ўргатиш, сабоқ олиш, ўзлаштириш, мустақил билим олиш жараёнида юзага келтирилади. Мазкур 12

ҳолатда аниқ фаолият орқали эҳтиёжни қондириш қонуний равишда янада юксакроқ, юқори босқичдаги янги хусусиятига эга бўлган эҳтиёжни туғдиради. Шундай қилиб, эҳтиёжларнинг туғилиши, тараққиёти, уларни саралаш ва шакллантириш ҳамда мустақил, демократик, ҳуқуқий жамият кишисига хос бўлган миллий, ҳудудий маънавият, руҳият ва қадриятларнинг қонуниятларига, хоссаларига, механизмларига асосланган шарқона, ўзбекона юксак ахлоқий ҳисларга эга инсонларни вояга етказиш республикамиз психолог олимларининг олдида турган асосий вазифаларидан биридир. Бунинг учун психологлар кўп тажрибаларда синалган (ишончли, валидли, репрезентатив) тестлар, методлар (инновацион хусусиятли), методикалар (уларнинг инвариантлари, вариациялари, модификациялари), муайян касбий малакалар, услубий қуроллар (кўрсатмалар, тавсиялар, ишламалар, модулъ ва рейтинг тизимлари), замонавий техник воситалар билан тўла-тўкис қуролланишлари, назарий ва амалий билимларни эгаллашлари, олинган натижаларни кўп қиррали (сифат, миқдор, корреляцион, дисперсион, фактор ва ҳоказо) таҳлил қила билишлари, чуқур талқин қила олишлари мутлақо зарурдир. Чунки буларсиз шaxсни комил инсон сифатида шакллантириш, камол топтириш мумкин эмас, бинобарин, иккиёқлама ўзаро таъсир бундай имконият яратишга қодир. Жаҳон психологияси фанида шaxснинг камолоти, унинг ривожланиши тўғрисида хилма-хил назариялар яратилган бўлиб, тадқиқотчилар инсон шaxсини ўрганишда турлича позицияда турадилар ва муаммо моҳиятини ёритишда ўзига хос ёндашишга эгадирлар. Мазкур назариялар қаторига биогенетик, социогенетик, психогенетик, когнитивистик, психоаналистик, бихевиористик кабиларни киритиш мумкин. Қуйида санаб ўтилган назариялар ва уларнинг айрим намоёндалари томонидан шaxсни ривожлантиришнинг принциплари тўғрисидаги қарашларига тўхталиб ўтамиз. 13

Немис психологи В.Штерннинг фикрича, чақалоқ (янги туғилган бола) ҳали у одам эмас, балки фақат сут эмизувчи ҳайвондир, у олти ойликдан ошгач, психик тараққиёти жиҳатидан фақат маймунлар даражасига тенглашади, икки ёшида эса оддий одам ҳолига келади, беш ёшларда ибтидоий пода ҳолатидаги одамлар даражасига етади, мактаб давридан бошлаб ибтидоий даврни бошидан кечиради, кичик мактаб ёшида ўрта аср кишилар онгига ва ниҳоят етукли даврдагина (16-18 ёшларда) у ҳозирги замон кишиларининг маданий даражасига eришади. Биогенетик назариянинг йирик намояндаларидан бири бўлмиш америкалик психолог С.Холл психологик тараққиётнинг бош қонуни деб “рекапитуляция қонуни” ни (филогенезни қисқача такрорлашни) ҳисоблайди. Унинг фикрича, онтогенездаги индивидуал тараққиёт филогенезнинг муҳим босқичларини такрорлайди. Олимнинг талқинига биноан, гўдаклик ҳайвонларга хос тараққиёт палласини қайтаришдан бошқа нарса эмас. Болалик даври эса қадимги одамларнинг асосий машғулоти бўлган овчилик ва балиқчилик даврига айнан мос келади. 8-12 ёш оралиғида ўсиш даври ўсмиролди ёшидан иборат бўлиб, ёввойиликнинг охири ва цивилизациянинг бошланишидаги камолот чўққисига ҳамоҳангдир. Ўспиринлик эса жинсий этилишдан (12-13) бошланиб то етуклик даври кириб келгунга қадар (22-25 ёшгача) давом eтиб, у романтизмга eквивалентдир. С.Холлнинг талқинига қараганда, бу даврлар “бўрон ва тазйиқлар”, ички ва ташқи низолар (конфликт) дан иборат бўлиб, уларнинг кечиши давомида одамда “индивидуаллик туйғу” си вужудга келади. Шaxсни ривожланишининг ушбу назарияси ўз даврида бир талай танқидий мулоҳазалар манбаи вазифасини ўтади, чунки инсон зотидаги ривожланиш босқичлари филогенезни айнан такрорламайди ва такрорлаши ҳам мумкин эмас. Биогенетик концепциянинг бошқа бир тури немис “конституцион психологияси” (инсоннинг тана тузилишини асослаган назария) намояндалари томонидан ишлаб чиқилган. E.Кречмер шaxс (психологияси) типологияси негизига бир қанча биологик 14

омилларни (масалан, тана тузилишининг типи ва бошқаларни) киритиб, инсоннинг жисмоний типи билан ўсишининг хусусияти ўртасида узвий боғлиқлик мавжуд, деб тахмин қилади. E.Кречмер одамларни иккита катта гуруҳга ажратади ва унинг бир бошқа циклоид тоифасига хос (тез қўзғалувчи, ҳис-туйғуси ўта барқарор), иккинчи учида эса шизоид тоифасига (одамови, муносабатга қийин киришувчи, ҳис-туйғуси чекланган) хос одамлар туришини айтади. Бу тахминини у шaxс ривожланиши даврига кўчиришга ҳаракат қилади, натижада ўсмирларда циклоид хусусиятлари, (ўта қўзғалувчанлик, тажовузкорлик, аффектив табиатлилик, илк ўспиринларда эса шизоидлик хусусиятлари бўлади, дея хулоса чиқаради. Лекин инсонда биологик шартланган сифатлар ҳамиша етакчи ва ҳал қилувчи ролъ ўйнай олмайди, чунки шaxснинг индивидуал-типологик хусусиятлари бир-бирига айнан мос тушмайди. Биогенетик назариянинг намояндалари америкалик психологлар А.Гезелл ва С.Холл тараққиётнинг биологик моделига чамалаб иш кўрадилар, бу жараёнда мувозанат, интеграция ва янгиланиш цикллари ўзаро ўрин алмашиниб туради, деган хулосага келадилар. Психология тарихида биологизмнинг энг яққол кўриниши Зигмунд Фрейднинг шaxс талқинида ўз ифодасини топган. Унинг таълимотига биноан, шaxснинг барча хатти-ҳаракатлари (хулқи) онгсиз биологик майллар ёки инстинктлар билан шартланган, айниқса биринчи навбатда, у жинсий (сексуал) майлига (либидога) боғлиқдир. Бунга ўхшаш биологизаторлик омиллари инсон хулқини белгиловчи бирдан-бир мезон ёки бетакрор туртки ролини бажара олмайди. Ғарбий Европанинг энг муҳим нуфузли назарияларидан бири - бу роллар назариясидир. Ушбу назариянинг моҳиятига биноан жамият ўзининг ҳар бир аъзосига статус (ҳақ-ҳуқуқ) деб номланган хатти-ҳаракат (хулқ) нинг барқарор усуллари мажмуасини таклиф қилади. Инсон ижтимоий муҳитда 15

бажариши шарт бўлган махсус роллари шaxснинг хулқ-атвор хусусиятида, ўзгалар билан муносабат, мулоқот ўрнатишида сезиларли из қолдиради. АҚШ- да кенг тарқалган назариялардан яна биттаси - бу индивидуал тажриба ва билимларни эгаллаш (мустақил ўзлаштириш) назариясидир. Мазкур назарияга биноан шaxснинг ҳаёти ва унинг воқеликка нисбатан муносабати кўпинча кўникмаларни эгаллаш ва билимларни ўзлаштиришнинг самараси қўзғатувчини узликсиз равишда мустаҳкамланиб боришнинг маҳсулидир. (E.Торндайк, Б.Скиннер ва ҳоказо). К.Левин томонидан тавсия қилинган “фазовий зарурат майдони” назарияси психология фани учун (ўз даврида) муҳим аҳамият касб этади. К.Левиннинг назариясига кўра индивиднинг хулқи ( хатти-ҳаракати) психологик куч вазифасини ўтовчи иштиёғ (интилиш), мақсад (ният) лар билан бошқарилиб турилади ва улар фазовий зарурат майдонининг кўлами ва таянч нуқтасига йўналтирилган бўлади. Юқорида таҳлил қилинган (шарҳланган) ҳар бир назария шaxснинг ижтимоий хулқи (ҳатти-ҳаракати) ни ўзгалар учун ёпиқ ёки маҳдуд муҳит хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда тушунтиради, бу ўринда одам хоҳлайдими ёки йўқми бундан қатъи назар мазкур шароитга мослашмоғи (кўникмоғи) зарур, деган ақидага амал қилинади. Бизнингча, барча назарияларда инсон ҳаётининг ижтимоий-тарихий вазиятлари ва объектив шарт-шароитлари мутлақо эътиборга олинмаганга ўхшайди. Психологияда психогенетик ёндошиш ҳам мавжуд бўлиб, у биогенетик, социогенетик омилларнинг қимматини камситмайди, балки психик жараёнлар тараққиётининг биринчи даражали аҳамиятга эга деб ҳисоблайди. Ушбу ёндошишнинг учта мустақил йўналишга ажратиб таҳлил қилиш мумкин, чунки уларнинг ҳар бири ўз моҳияти, маҳсули ва жараён сифатида кечиши билан ўзаро тафовутланади. Психиканинг иррационал (ақлий билиш жараёнларидан ташқари) таркибий қисмлари бўлмиш eмоция, майл ва шу кабилар ёрдамида шaxс 16

хулқини таҳлил қилувчи назария психодинамика дейилади. Мазкур назариянинг йирик намоёндаларидан бири - бу америкалик психолог E.Эриксондир. У шaxс ривожини 8 та даврга ажратади ва уларнинг ҳар қайсиси ўзига хос бетакрор хусусиятга эгадир. Биринчи давр - гўдаклик. Ушбу даврда гўдакда онгсизликка асосланган ташқи дунёга нисбатан “ишонч” туйғуси вужудга келади. Бунинг бош сабабчиси ота--онанинг меҳр-муҳаббати, ғамхўрлиги ва жонкуярлигининг нишонасидир. Агарда гўдакда ишонч негизи пайдо бўлмаса, балки борлиққа нисбатан ишончсизлик ҳисси туғилса, у тақдирда вояга етган одамларда маҳдудлик, умидсизлик шаклида акс eтувчи хавф вужудга келиши, эҳтимол. Иккинчи даврда, яъни илк болалик да жонзодда ярим мустаққиллик ва шaxсий қадр-қиммат туйғуси шаклланади ёки аксинча, уларнинг қарама- қаршиси бўлмиш уят ва шубҳа ҳисси ҳосил бўлади. Болада мустақилликнинг ўсиши, ўз танасини бошқаришга кенг имконият яратиб, бўлғусида шaxс хусусиятларига айланувчи тартиб ва интизом, масъулият, жавобгарлик, ҳурмат туйғуларини таркиб топтиришга пухта замин ҳозирлайди. Учинчи давр - ўйин ёши деб аталиб 5 ёшдан 7 ёшгача бўлган болаларни ўзига қамраб олади. Мазкур даврда ташаббус туйғуси, қайсидир ишни амалга ошириш ва бажариш майлини таркиб топтиради. Мабодо унда хоҳиш- истакни рўёбга чиқаришнинг йўли тўсиб қўйилса, ушбу ҳолатда бола ўзини айбдор деб ҳисоблайди. Мазкур ёш даврида давра , яъни гуруҳий ўйин, тенгқурлари билан мулоқотга киришиш жараёнлари муҳим аҳамият касб этади, натижада боланинг турли роллар синаб кўришига, ҳаёлоти ўсишига имкон яратилади. Худди шу даврда болада адолат туйғуси, уни тушуниш майли туғила бошлайди. Тўртинчи давр - мактаб ёши деб номланиб, ундаги асосий ўзгаришлар кўзлаган мақсадга eришиш қобилияти, уддабуронлик ва маҳсулдорликка интилиш туйғуси билан ажралиб туради. Унинг энг муҳим қадрияти - омилкорлик ва маҳсулдорликдан иборатдир. Ушбу ёш даврининг салбий 17

жиҳатлари (иллатлари) ҳам кўзга ташланади ва уларнинг қаторига ижобий хислатлари етарли даражада бўлмаганлиги, онги ҳаётнинг барча қирраларини қамраб ололмаслиги, муаммоларни ечишда ақл-заковатнинг етишмаслиги, билимларни ўзлаштиришда қолоқлиги (сустлиги) ва ҳоказо. Худди шу даврда шaxсда меҳнатга нисбатан индивидуал муносабати шакллана бошлайди. Бешинчи давр - ўспиринлик - ўзининг бетакрор хислати, индивидуаллиги ва бошқа одамлар билан кескин тафовутланиши билан тавсифланади. Шунингдек, ўсмирлик шaxс сифатида ноаниқлик, муайян ролнинг уддаламаслик, қаътиятсизлик сингари нуқсонларга (иллатларга) эгадир. Мазкур даврнинг энг муҳим хусусияти “ролни кечиктириш”нинг ўзгариши ҳисобланиб, бирмунча тараққиёт босқичига кўтарилишининг дақиқасидир. Унда ижтимоий ҳаётда бажараётган ролларининг кўлами кенгаяди, лекин уларнинг барчасини жиддий эгаллаш имконияти мавжуд бўлмайди, ваҳоланки бу кезда ўспирин ролларда ўзини синаб кўриш билан чекланади, холос. Эриксон ўспиринларда ўз-ўзини англашнинг психологик механизмларини батафсил таҳлил қилади, унда вақтни янгича ҳис қилиш, психосексуал қизиқиш, патоген (касаллик қўзғатувчи) жараёнлар ва уларнинг турли кўринишлари намоён бўлишини шарҳлайди. Олтинчи давр - ёшлик бошқа одамга (жинсга) нисбатан психологик интим яқинлашув қобилияти (уқуви) ва эҳтиёжи вужудга келиши билан ажралиб туради. Айниқса, жинсий майл бу соҳада алоҳида ўрин тутади. Бундан ташқари, ёшлик танҳолик ва одамовилик каби бехосият хусусиятлари билан тафовутланади. Еттинчи давр - етуклик даври деб аталиб, ҳаёт ва фаолиятнинг барча соҳаларида (меҳнатга, ижодиётга, ғамхўрликда, пушт қолдиришда, тажриба ўзатишда ва бошқаларда) маҳсулдорлик туйғуси унга узлуксиз равишда ҳамроҳ бўлади ва эзгу ниятларнинг амалга ошишида туртки вазифасини бажаради. Шунингдек, мазкур даврда айрим жиҳатларда турғунлик туйғуси нуқсон (иллат) сифатида ҳукм суриши эҳтимолдан ҳоли эмас. 18

Саккизинчи давр , яъни қарилик инсон тариқасида ўз бурчини уддалай олганлиги, турмушнинг кенг қамровлиги, ундан қаноатланганлиги (қониққанлиги) туйғулари билан тавсифланади. Салбий хусусият сифатида ушбу ёшда ҳаётдан, фаолиятдан ноумидлилик, улардан кўнгил совиш ҳис- туйғуларини таъкидлаб ўтиш ўринлидир. Донолик, софлик, гуноҳлардан фориғ бўлишлик бу ёшдаги одамларнинг энг муҳим жиҳати, саховати ҳисобланади, бинобарин, ҳар бир алоҳида олинган ҳолатга нисбатан шaxсият ва умумият нуқтаи назардан қараш уларнинг олий ҳиммати саналади. Л.С.Виготский ўз асарларида ривожланишнинг ҳар бир даврини ўзига хос хусусиятларига чуқур илмий таъриф бера олган. Тадқиқотчи шaxснинг ривожланишида энг муҳим руҳий янгиланишлар юзасидан ҳам илмий, ҳам амалий аҳамият касб eтувчи мулоҳазалар билдирган. Бироқ унинг фикрлари ичида ўта мунозарали, баҳсбоб ўринлар талайгина. Ҳозирги замон психология фанида Л.С.Виготскийнинг шaxснинг ривожланиши назарияси илмий, тарихий, ижтимоий аҳамият касб этади, тараққиётни келтириб чиқарувчи инқирозларнинг роли тўғрисидаги мулоҳазалари ва олға сурган ғоялари шу куннинг талаби билан ҳамоҳангдир. 1.2. Чет эл психологиясида шахс назариялари ва талқини Психология фанида инсон зотига хослик масаласи индивид— ажралмас, алоҳида зот деган маъно англатади), шахс, индивидуаллик (яккаҳоллик) тушунчалари орқали акс эттирилади. Катта ёшдаги руҳий соғлом (эси-ҳуши жойида) одамлар ҳам, чақалоқ ҳам, нутқи йўқ, оддий малакаларни ўзлаштира олмайдиган акли за-ифлар ҳам индивидлар деб аталади. Бироқ булардан биринчисиниги-на шахс деб аташ анъана тусига кириб қолган, чунки ўша зотгина ижтимоий мавжудод, ижтимоий муносабатлар маҳсули, ижтимоий тараққиётнинг фаол қатнашчиси бўла олади. Индивид сифатида ёруғ дунёга келган одам ижтимоий муҳит таъсирида кейинчалик шахсга айланади, шунинг учун бу жараён ижтимоий- тарихий хусусиятга эга-дир. Илк болалик чоғиданоқ индивид муайян 19

ижтимоий муносабат-лар тизими доирасига тортилади, бундай шахслараро муносабатлар тарзи тарихий шаклланган бўлиб, у ёшлигиданоқ шу тайёр (аждодлар яратган) ижтимоий муносабат, муомала, мулоқот тизими билан та- ниша боради. Ижтимоий қуршов (оила аъзолари, маҳалла аҳли, жа- моатчилик, ишлаб чиқариш жамоаси), ижтимоий гуруҳ ичида (ки-шиларнинг оғушида, уларнинг қалб тўрисида) одамнинг бундан ке-йинги ривожланиши уни шахс сифатида шакллантирувчи, унинг онги ва иродасининг хусусиятларига мутлақо боғлиқ бўлмаган ҳар хил ху-сусиятли муносабатлар мажмуасини вужудга келтиради. Жаҳон психологияси фанида онда-сонда учраб турадиган шахсни ижтимоий муҳитнинг суст маҳсули деб тушунтириш ва унда фаол-ликни инкор этиш ўта баҳсли фикрдир. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, шахснинг ижтимоий тажрибани ўзлаштириш жараёни одамнинг ўзича амалга ошираётган фаолцятига ва унинг билан қан-дай мақсад кўзлаётганига нисбатан муносабатини акс эттирувчи ру-ҳий дунёси орқали намоён бўлади. Одатда, фаоллик шахсга хос хулқ-атвор, фаолият, муомала мотивларида, установкаларида, амалий кўник-маларида кўзга ташланади. Бошқача сўз билан айтганда, фаоллик шахснинг атроф-муҳитдаги воқеликни эгаллашга интилган саъй-ҳаракатларда вужудга келади. Шахснинг фаоллиги унинг ўз истиқбо-ли учун йўл-йўриқтанлашда, уни ўзлаштиришда, ҳаётда ўз мавқеи ва ўрнини топишда гавдаланади. Шахснинг энг муҳим хусусиятли жиҳатларидан бири — бу унинг индивидуаллигидир, яъни яккаҳоллигидир. Индивидуаллик деганда, инсоннинг шахсий психологик хусусиятларининг бетакрор бирикма-си тушунилади. Индивидуаллик таркибига характер, темперамент, психик жараёнлар, ҳолатлар, ҳодисалар, ҳукмрон хусусиятлар йиғин-диси, ирода, фаолиятлар мотивлари, инсон маслаги, думёқараши, иқтидори, ҳар хил шаклдаги реакциялар, қобилиятлари ва шу каби-лар киради. Психик 20

хусусиятларнинг бирикмасини айнан ўхшаш тарзда акс эттирувчи инсон мавжуд эмас. Масалан, яқин одамдан айрилган-лиги қайғу-алам, унинг билан бирга эса ҳаётда тиклаб бўлмовчи ва бошқаларда такрорланувчи фазилатлар мураккаб воқеликнинг ман-гуликка йўналиши билан изоҳлаш мумкин. Шахс ўзининг қадр-қим-мати ва нуқсонлари билан ижтимоий турмушда фаол иштирок қили-ши, таълим ва тарбия ёрдамида юзага келган ўзининг кучли ва кучсиз жиҳатлари билан яққол, бетакрор олий зотдир[7,242]. Жаҳон психология фанининг илғор тараққийпарвар, гуманистик тадқиқотчиларининг тажрибасида кўрсатилишича, шахснинг психо-логик тузилиши, психологик хусусиятлари, характер хислати, темпе-рамент хусусиятлари, иродавий сифатлари, аклий қобилиятлари, ис- теъдоддаражалари, барқарор қизиқишлари, ҳукмрон мотивлари, ҳис-сиёти ва шу кабиларнинг бирикмаси (мажмуаси) ҳар бир яққол, ало-ҳида одамда бетакрор, барқарор, турғун бирликни ташкил этади. Бу эса, ўз навбатида гш.хсни психологик тузилишининг нисбийлиги, қатъийлиги, стереотиплиги тўғрисидаги фикрни қатъий тасдиқлашга имкон яратади. Психик ҳолатлар, ҳодисалар (ҳиссиёт, хоҳиш, орзу, тафаккур ва шу кабилар) узлуксиз равишда ўзгариб туриши, ижтимоий гурухлар-да, ҳаётий вазиятларда одам ўз зиммасига олган ролларига алоқадор хулқ-атворнинг ўзгариши, ёшни улғайиб бориши ҳам шахснинг пси-хологик қиёфаси (миллийлик, этник таъсир асосида) муайян даража-да барқарорликни сақлайди. Мазкур нисбий барқарорлик одам қат-нашадиган унинг яшаш шароитлари, жисмоний хусусиятларининг қиёфаси билан уйғунликда шакллантирувчи ижтимоий муносабатлар йиғиндисининг доимийлиги билан узвий боғлиқдир. Бироқбиз қайд қилиб ўтган доимийлик нисбий хусусиятга эгадир. Чунки шахсни психик тузилишининг ўзгариши жаҳон психологларининг бир қатор тадқиқотларида ўрганилган. Бу ўзгаришлар одамнинг яшаш муҳити, амалга оширадиган фаолиятида намоён бўлувчи 21

ҳисобланиб, улар ижтимоий таъсир, тарбия шароитига бевосита алоқадордир. Жаҳон психологияси фанида шахснинг камолоти, унинг ривожла ниши тўғрисида хилма-хил назариялар яратилган бўлиб, тадқиқотчи-лар инсон шахсини ўрганишда турлича позицияда турадилар ва му-аммо моҳиятини ёритишда ўзига хос ёндашишга эгадирлар. Мазкур назариялар қаторига биогенетик, социогенетик, психогенетик, ког-нитивистик, психоаналистик, бихевиористик кабиларни киритиш мумкин. Қуйида санаб ўтилган назариялар ва уларнинг айрим намо-яндалари томонидан шахсни ривожлантиришнинг принциплари тўғри-сидаги қарадхларига тўхталиб ўтамиз. Немис психологи В.Штерннинг фикрича, чақалоқ (янги туғилган бола) ҳали у одам эмас, балки фақат сут эмизувчи ҳайвондир, у олти ойликдан ошгач, психик тараққиёти жиҳатидан фақат маймунлар да-ражасига тенглашади, икки ёшида эса оддий одам ҳолига келади, беш ёшларда ибтидоий пода ҳолатидаги одамлар даражасига етади, мактаб давридан бошлаб ибтидоий даврни бошидан кечиради, кичик мактаб ёшида ўрта аср кишилар онгига ва ниҳоят етукли даврдагина (16—18 ёшларда) у ҳозирги замон кишиларининг маданий даражасига эришади. Ғарбий Европанинг энг муҳим нуфузли назарияларидан бири — бу роллар назариясидир. Ушбу назариянинг моҳиятига биноан жамият ўзининг ҳар бир аъзосига статус (ҳақ-ҳуқуқ) деб номланган хатти-ҳаракат (хулқ)нинг барқарор усуллари мажмуасини таклиф қилади. Инсон ижтимоий муҳитда бажариши шарт бўлган махсус роллари шахснинг хулқ-атвор хусусиятида, ўзгалар билан муносабат, мулоқот ўрнатишида сезиларли из қолдиради. АҚШда кенг тарқалган назариялардан яна биттаси — бу индиви-дуал тажриба ва билимларни эгаллаш (мустақил ўзлаштириш) наза-риясидир. Мазкур назарияга биноан шахснинг ҳаёти ва унинг воқе-ликка нисбатан 22

муносабати кўпинча кўникмаларни эгаллаш ва би-лимларни ўзлаштиришнинг самараси қўзғатувчини узлуксиз равиш-да мустаҳкамланиб боришнинг маҳсулидир. (Э.Торндайк, Б.Скиннер ва ҳоказо). К.Левин томонидан тавсия қилинган «фазовий зарурат майдони» назарияси психология фани учун (ўз даврида) муҳим аҳамият касб этади. К.Левиннинг назариясига кўра индивиднингхулқи (хатти-ҳара-кати) психологик куч вазифасини ўтовчи иштиёқ (интилиш), мақсад (ният)лар билан бошқарилиб турилади ва улар фазовий зарурат май-донининг кўлами ва таянч нуқтасига йўналтирилган бўлади. Юқорида тахдил қилинган (шархданган) ҳар бир назария шахс-нинг ижтимоий хулқи (хатти-ҳаракати)ни ўзгалар учун ёпиқёки маҳ-ДУД муҳит хусусиятларидан келиб чиққан ҳолдатушунтиради, бу ўринда одам хохдайдими ёки йўқми бундан қатъи назар мазкур шароитга мослашмоғи (кўникмоғи) зарур, деган ақидага амал қилинади. Психиканинг иррационал (ақлий билиш жараёнларидан ташқари) таркибий қисмлари бўлмиш эмоция, майл ва шу кабилар ёрдамида шахс хулқини таҳлил қилувчи назария психодинамика дейилади. Мазкур назариянинг йирик намояндаларидан бири — бу америкалик психолог Э.Эриксондир. У шахс ривожини 8 та даврга ажратади ва уларнинг ҳар қайсиси ўзига хос бетакрор хусусиятга эгадир. Биринчи давр — гўдаклик. Ушбу даврда гўдакда онгсизликка асос- ланган ташқи дунёга нисбатан «ишонч» туйғуси вужудга келади. Бу-нинг бош сабабчиси ота-онанинг меҳр-муҳаббати, ғамхўрлиги ва жон- куярлигининг нишонасидир. Агарда гўдакда ишонч негизи пайдо бўлмаса, балки борлиққа нисбатан ишончсизлик ҳисси туғилса, у тақ-дирда вояга етган одамларда маҳдудлик, умидсизлик шаклида акс этув-чи хавф вужудга келиши, эҳтимол. 23

Иккинчи даврда, яъни илк болаликда жонзодда ярим мустаққил-лик ва шахсий қадр-қиммат туйғуси шаклланади ёки аксинча, уларнинг қарама- қаршиси бўлмиш уят ва шубҳа ҳисси ҳосил бўлади. Бо-лада мустақилликнинг ўсиши, ўз танасини бошқаришга кенг имко-ният яратиб, бўлғусида шахс хусусиятларига айланувчи тартиб ва интизом, масъулият, жавобгарлик, ҳурмат туйғуларини таркиб топ-тиришга пухта замин ҳозирлайди. Учинчи давр — ўйин ёши деб аталиб, 5 ёшдан 7 ёшгача бўлган бола- ларни ўзига қамраб олади. Мазкур даврда ташаббус туйғуси, қайсидир ишни амалга ошириш ва бажариш майлини таркиб топтиради. Мабо-до унда хоҳиш-истакни рўёбга чиқаришнинг йўли тўсиб қўйилса, ушбу ҳолатда бола ўзини айбдор деб ҳисоблайди. Мазкур ёш даврида давра, яъни гуруҳий ўйин, тенгқурлари билан мулоқотга киришиш жараёнла-ри муҳим аҳамият касб этади, натижада боланинг турли роллар синаб кўришига, хаёлоти ўсишига имкон яратилади. Худди шу даврда болада адолат туйғуси, уни тушуниш майли туғила бошлайди. Тўртинчи давр — мактаб ёши деб номланиб, ундаги асосий ўзга- ришлар кўзлаган мақсадга эришиш қобилияти, уддабуронлик ва маҳ- сулдорликка интилиш туйғуси билан ажралиб туради. Унинг энг му-ҳим қадрияти — омилкорлик ва маҳсулдорликдан иборатдир. Ушбу ёш даврининг салбий жиҳатлари (иллатлари) ҳам кўзга ташланади ва уларнинг қаторига ижобий хислатлари етарли даражада бўлмаганли-ги, онги ҳаётнинг барча қирраларини қамраб ололмаслиги, муаммо-ларни ечишда ақл- заковатнинг етишмаслиги, билимларни ўзлашти-ришда қолоқлиги (сустлиги) ва ҳоказо. Худди шу даврда шахсда меҳ-натга нисбатан индивидуал муносабати шакллана бошлайди. Бешинчи давр — ўспиринлик — ўзининг бетакрор хислати, инди- видуаллиги ва бошқа одамлар билан кескин тафовутланиши билан 24

тавсифланади. Шунингдек, ўсмирлик шахс сифатида ноаниклик, муайян ролнинг уддаламаслик, қатъиятсизлик сингари нуқсонларга (иллатларга) эгадир. Мазкур даврнинг энг муҳим хусусияти «ролни кечиктириш»нинг ўзгариши ҳисобланиб, бирмунча тараққиёт босқи-чига кўтарилишининг дақиқасидир. Унда ижтимоий ҳаётда бажара-ётган ролларининг кўлами кенгаяди, лекин уларнинг барчасини жиддий эгаллаш имконияти мавжуд бўлмайди, ваҳоланки бу кезда ўспи-рин ролларда ўзини синаб кўриш билан чекланади, холос. Эриксон ўспиринларда ўз-ўзини англашнинг психологик механизмларини ба-тафсил тахлил қилади, унда вақтни янгича ҳис қилиш, психосексуал қизиқиш, патоген (касаллик қўзғатувчи) жараёнлар ва уларнинг тур-ли кўринишлари намоён бўлишини шарҳлайди. Олтинчи давр — ёшлик бошқа одамга (жинсга) нисбатан психоло-гик интим яқинлашув қобилияти (уқуви) ва эҳтиёжи вужудга келиши билан ажралиб туради. Айниқса, жинсий майл бу соҳада алоҳида ўрин тутади. Бундан ташқари, ёшлик танҳолик ва одамовилик каби бехо-сият хусусиятлари билан тафовутланади. Етинчи давр — етуклик даври деб аталиб, ҳаёт ва фаолиятнинг барча соҳаларида (меҳнатга, ижодиётга, ғамхўрликда, пушт қолди-ришда, тажриба узатишда ва бошқаларда) маҳсулдорлик туйғуси унга узлуксиз равишда ҳамроҳбўлади ва эзгу ниятларнинг амалга ошиши-да туртки вазифасини бажаради. Шунингдек, мазкур даврда айрим жиҳатларда турғунлик туйғуси нуқсон (иллат) сифатида ҳукм суриши эҳтимолдан ҳоли эмас. Саккизинчи давр, яъни қарилик инсон тариқасида ўз бурчини уддалай олганлиги, турмушнинг кенг қамровлиги, ундан қаноатланган-лиги (қониққанлиги) туйғулари билан тавсифланади. Салбий хусуси-ят сифатида ушбу ёшда ҳаётдан, фаолиятдан ноумидлилик, улардан кўнгил совиш ҳис- туйғуларини таъкидлаб ўтиш ўринлидир. Донолик, софлик, гуноҳлардан фориғ бўлишлик бу ёшдаги одамларнинг энг муҳим жиҳати, саховати 25

ҳисобланади, бинобарин, ҳар бир алоҳи-Да олинган ҳолатга нисбатан шахсият ва умумият нуқтаи назаридан Қараш уларнинг олий ҳиммати саналади. Э.Шпрангер «Ўспиринлик даври психологияси» деган асарида қизларнинг 13 ёшдан 19 ёшгача, йигитларнинг эса 14 ёшдан 22 ёшга-ча киритишни тавсия қилади. Ушбу ёш даврида юз берадиган асосий ўзгаришлар Э.Шпрангер бўйича: а) шахсий «Мен»ни кашф қилиш; б) рефлексиянинг ўсиши; в) ўзининг индивидуаллигини англаш (тушуниш) ва шахсий хусусиятларини эътироф қилиш; г) ҳаётий эзгу режаларининг пайдо бўлиши; д) ўз шахсий турмушини англаган ҳолда қуриш установкаси ва ҳоказо. Унинг фикрича, 14—17 ёшларда вужудга келадиган инқирознинг моҳияти уларга катталарнинг болаларча муносабатидан қутулиш туйғусини туғилишидан иборатдир. 17-21 ёшларнинг яна бир хусусияти — ўзининг тенгқурлари ва жамоатчилик қуршовидан «узилиш инқирози» ва танҳолик туйғусининг пайдо бўлишидир. Бу ҳолатни тарихий шартланганлик шарт- шароитлар ва омиллар вужудга келтиради. Э.Шпрангер, К.Бюлер, А.Маслоу ва бошқалар персонологик назариянинг йирик намояндалари бўлиб ҳисобланадилар. Когнитивистик йўналишнинг асосчилари қаторига Ж.Пиаже, Дж. Келли ва бошқаларни киритиш мумкин. Ж.Пиаже интеллект назарияси иккита муҳим жиҳатга ажратилган бўлиб, у интеллект функциялари ва интеллектнинг даврлари таъли-мотини ўз ичига қамраб олади. Интеллектнинг асосий функциялари қаторига уюшқоқлик (тартиблилик) ва адаптация (мослашиш, кўни-киш)дан иборат 26

бўлиб, интеллектнинг функционал инвариантлиги деб юритилади. Муаллиф шахсда интеллект ривожланишининг қуйидаги босқич-ларга ажратади: сенсомотор интеллекти (туғилишдан то 2 ёшгача); операциялардан илгариги тафаккур даври (2 ёшдан то 7 ёшга-ча); конкрет операциялар даври (7—8 ёшдан 11 — 12 ёшгача); формал (расмий) операциялар даври. Ж.Пиаженинг ғояларини давом эттирган психологларнинг бир гуруҳини когнитив-генетик назарияга бириктириш мумкин. Бу йўна-лишнинг намояндалари қаторига Л.Колберг, Д.Бромлей, Дж.Биррер, А.Валлон, Г.Гримм ва бошқалар киради. Француз психологи А.Валлон нуқгаи назарича, шахснинг ривож- ланиши қуйидаги босқичларга ажратилади: ҳомиланинг она қорнидаги даври; импульсив ҳаракат даври — туғилгандан то 6 ойликгача; эмоционал (ҳис-туйғу) даври - 6 ойликдан то 1 ёшгача; сенсомотор (идрок билан ҳаракатнинг уйғунлашуви) даври - 1 ёшдан то 3 ёшгача; персонализм (шахсга айланиш) даври - 3 ёшдан то 5 ёшгача; фарқпаш даври - 6 ёшдан то 11 ёшгача; 7) жинсий етилиш ва ўспиринлик даври — 12 ёшдан то 18 ёшгача. Яна бир франциялик йирик психолог Заззо ўз ватанидаги таълим ва тарбия тизимининг тамойилларидан келиб чиққан ҳолда, мазкур 27

муаммога бошқачароқ ёндашиб ва уни ўзига хос талқин қилиб, инсоннинг улғайиб боришини қуйидаги босқичларга ажратишни тав-сия қилади: Биринчи босқич - боланинг туғилганидан 3 ёшигача. Иккинчи босқич - 3 ёшидан 6 ёшигача. Учинчи босқич — 6 ёшидан 9 ёшигача. Тўртинчи босқич - 9 ёшидан 12 ёшигача. Бешинчи босқич — 12 ёшидан то 15 ёшигача. Олтинчи босқич — 15 ёшидан 18 ёшигача. Схемадан кўриниб турибдики, Р.Заззо шахс ривожланишининг босқичларига индивидуаллик сифатида таркиб топиш, такомиллашиш назариясидан келиб чиқиб ёндашгани шахс шаклланиши палласи-нинг юқори нуқтаси, яъни ижтимоийлашуви билан чекланишга олиб келган. Шунинг учун унинг таълимоти инсоннинг онтогенезда тако-миллашуви, ўзгариши, ривожланиши хусусиятлари ва қонуниятлари тўғрисида мулоҳаза юритиш имконини бермайди. Г.Гримм шахс ривожланиши қуйидаги босқичлардан иборат эканлигини тавсия қилади: чақалоқлик — туғилганидан то 10 кунгача; гўдаклик — 10 кунликдан то 1 ёшигача; илк болалик — 1 ёшдан то 2 ешигача; биринчи болалик даври - 3 ёшдан то 7 ёшигача; иккинчи болалик даври — 8 ёшдан то 12 ёшигача; ўсмирлик даври 13 ёшдан то 16 ёшигача ўғил болалар, 12 ёшдан 15 28

ёшигача қизлар; ўспиринлик даври — 17 ёшдан то 21 ёшгача йигитлар, 16 ёшдан 20 ёшгача қизлар (бокиралар); 8) етуклик даври: биринчи босқич — 22 ёшдан 35 ёшгача эркаклар, 21 ёшдан 35 ёшгача аёллар, иккинчи босқич — 36 ёшдан 60 ёшгача эркаклар, 36 ёшдан 55 ёшгача аёллар; 9) кексайиш (ёши қайтган давр) — 61 ёшдан то 75 ёшгача эркак- лар, 55 ёшдан то 75 ёшгача аёллар; 10) қарилик даври - 76 ёшдан то 90 ёшигача (жинсий тафовут йўқ); 11) узоқ умр кўрувчилар 91 ёшдан бошлаб то чексизликкача. Дж.Биррон шахс ривожланишини қуйидагича тасаввур этади: гўдаклик — туғилгандан то 2 ёшгача; мактаболди давр — 2 ёшдан то 5 ёшгача; болалик даври — 5 ёшдан то 12 ёшгача; ўспиринлик даври - 12 ёшдан то 17 ёшгача; илк етуклик даври — 17 ёшдан то 20 ёшгача; етуклик даври — 20 ёшдан то 50 ёшгача; етуклик даврининг охири — 50 ёшдан то 75 ёшгача; қарилик даври 76 ёшдан бошлаб. Д.Бромлейнинг таснифи бошқаларникига мутлақо ўхшамайди, чунки унда шахснинг ривожланиши муайян даврларга ва босқичлар-га ажратилган: 29

биринчи давр — она қорнидаги муддатни ўз ичига қамраб олади (зигота- эмбрион-ҳомила-туғилиш), иккинчи давр (бо-лалик): а) гўдаклик - туғилгандан то 18 ойликкача, б) мактабгача босқичдан олдинги - 19 ойликдан то 5 ёшгача, в) мактаб болалик — 5 ёшдан 11 — 13 ёшгача, учинчи давр (ўспиринлик) — 1) илк ўспирин-лик — 11 ёшдан то 15 ёшгача, 2) ўспирцнлик — 15 ёшдан то 21 ёшгача, тўртинчи давр (етуклик) — 1) илк етуклик даври — 21 ёшдан то 25 ёшгача, 2) ўрта етуклик даври — 25 ёшдан то 40 ёшгача, 3) етуклик-нинг сўнгги босқичи — 40 ёшдан то 55 ёшгача, бешинчи давр (қари- лик) — 1) истефо босқичи — 55 ёшдан то 65 ёшгача, 2) қарилик бос-қичи — 65 ёшдан то 75 ёшгача, 3) энг кексалик даври — 76 ёшдан то чексизликкача. Шундай қилиб, биз чет эл психологиясида шахс ривожланиши-нинг йўналишлари ва назарияларини қисқача шархлаб ўтдик. Қилин-ган таҳлиллардан кўриниб турибдики, Европа мамлакатлари ва АҚШ психологлари орасида бу соҳада битта умумий назария ҳали ишлаб чиқилмаган. Бунинг бош сабаби шахснинг тузилиши, уни шаклла-ниш қонуниятлари, унинг камолотида объектив ва субъектив таъсир-ларнинг роли, микро ва макромуҳитнинг таъсири, ривожланишнинг таянч манбалари бўйича умумийликнинг йўклиги, аниқметодологияга ва илмий платформага асосланмаганликдир. [9,388] 1. 3 . С портчи шахсида фаолият мотивларининг шаклланиши Одамзод муаммоси азалий долзарблиги билан бошқа инсоншунослик категориларидан кескин ажралиб турган ва бундан кейинги инсоннинг ижтимоий-тарихий тараққиётида ҳам худди шундай юксак нуфузга эга бўлиб қолаверади. Жамият мавжуд экан унинг қудрати, ҳаракатлантирувчи кучи, моддий ва маънавий маҳсулот яратувчиси бўлмиш инсоннинг ахлоқи, ақл- идроки, юксак ҳис-туйғуси, иродавий фазилати, қобилияти ва салоҳияти юзасидан янги маълумотларга эга бўлиш масаласи ўз мавқеини асло йўқотмайди. Худди шу боисдан инсон шaxси, унинг камолоти, унга таъсир 30

eтувчи ички ва ташқи омиллар, фаолият, тажриба ва интилишнинг роли масалалари XXI асрда тадқиқот eтилишга муҳтождир. Инсон шaxсини ўрганиш масаласи билан фалсафа, психология, педагогика, социология, филология, тарих каби ижтимоий ва гуманитар фанлар шуғулланади. Ҳозирги даврда инсон муаммоси аниқ, гуманитар, ижтимоий фанларнинг умумий тадқиқот объектига айланиб бормоқда ва бу жараён кейинги асрда янада жадаллашади. Шунга қарамасдан, бир томондан, инсонни ўрганишда дифференциация ҳодисаси юз бермоқда, иккинчи томондан, инсон тараққиётининг синтетик (бирикув) тавсифи бўйича интеграция ҳолати кўзга ташланмоқда. Инсон бир қатор фанларнинг тадқиқот объекти эканлиги йиғиқ, ихчам, яхлит тарзда тасаввур eтиш учун уни биосоциал ва социобиологик жиҳатдан ўрганиш мақсадга мувофиқ. Маълумки, инсон ҳаёти ва фаолиятининг операционал (усул, услуб, уқув, операция, кўникма, малака, одат) механизми унинг онтогенезида функционал (ҳаракатлантирувчи) механизмга ўсиб ўтади, бинобарин, унда комилликнинг белгилари, аломатлари шаклланади, натижада у жисмоний ва маънавий камолот чўққисининг муайян даражасига eришади[10,102]. Муаммони инсон - жамият - табиат - турмуш муносабатлари нуқтаи назардан текширган жаҳон психологиясининг намоёндалари Ш.Бюлер, А.Маслоу, К.Роджерс, Р.Олпорт, В.Джемс, А.Гезелл, Л.Термен, Ж.Пиаже, А.Валлон, С.Л.Рубинштейн, Л.С.Виготский, А.Н.Леонтъев, Б.Г.Ананъев каби олимлар одамнинг улар билан ҳар хил турдаги ва кўринишдаги каузал, структуравий, операционал, мотивацион, когнитив, фазовий ва маконий алоқалар тизими мавжудлигини таъкидлаб ўтгандир. Жаҳон психологиясидаги турли назарияларга асосланган ҳолда, биринчидан, инсон у ёки бу алоқалар тизимига биноан биологик eволюция маҳсули сифатида ўрганилади. Иккинчидан, ижтимоий-тарихий жараённинг ҳам объекти, ҳам субъекти тариқасида инсон шaxси тадқиқот қилинади. Учинчидан, индивид (одамзод) муайян даражада ва кўламда ўзгарувчан, 31

биологик тараққиётнинг генетик дастурига асосланувчи алоҳида хусусиятли жонзод тарзида илмий жиҳатдан текширилади. Бизнингча, инсоннинг жамият ишлаб чиқаришининг етакчи ва асосий таркиби, билиш, коммуникация ва бошқарув жараёнининг субъекти, тарбиялаш ва тарбияланиш предмети сифатида тадқиқ eтилиши муҳим аҳамиятга эга. Худди шу боисдан инсон ва унинг борлиқ, ижтимоий жамият билан кўп қиррали, мураккаб муносабатга ҳамда алоқага киришиши қуйидаги тарзда намоён бўлиши мумкин: 1. Табиатнинг биотик ва абиотик омиллари - инсон. 2. Жамият ва унинг тарихий тараққиёти - инсон. 3. Инсон - техника, технология. 4. Инсон - маданият, маънавият, қадрият ва руҳият. 5. Инсон ва жамият - ер ва фазо. XXI асрда ҳам одам индивид, шaxс, субъект, комил инсон сифатида психологик илмий тушунчалар негизида талқин қилинишда давом эттирилади, лекин ҳар бир тушунча моҳиятида ва кўламида сифат ўзгаришлари юз бериши мумкин, чунки ташқи ва ички омиллар, таъсир eтувчилар, таъсирланувчилар устуворлиги йўқола боради. Одамга индивид сифатида тавсиф беришда унинг ёш даври, жинсий ва индивидуал-типологик хусусиятларига асосланилади. Ёш даврнинг сифатлари онтогенетик, eволюция босқичларида изчил равишда намоён бўлади ва такомиллашув жараёнида ўз ифодасини топади, жинсий диморфизм хусусияти эса уларга мутлақо мос тушади. Индивиднинг индивидуал-типологик хусусиятига конституцион (тананинг тузилиши, биокимёвий индивидуаллик, яъни яккаҳоллик) ҳолатлар, симметрия ва асимметрия жуфт рецепторлари, eффекторлари функцияси киради. Бу хусусиятлар, ҳолатлар, ҳодисалар, механизмлар ва хоссалар бирламчи ҳисобланиб, ҳужайра ва молекуляр тузилишнинг барча даражаларида иштирок этади. 32

Жаҳон психологияси тўплаган назарий ва амалий маълумотларга кўра, ёш, жинсий ва индивидуал-типологик хусусиятлар сенсор (субсенсор, субцептив), мнемик (хотира), вербал (сўз орқали) ва мантиқ психофизиологик функцияларининг динамикаси ҳамда органик эҳтиёжлар тузилишини аниқлайди. Индивиднинг бу хусусиятларини иккиламчи деб атаб, уларнинг интеграцияси темперамент хусусиятларида ва туғма майлларда ифодаланишини таъкидлаб ўтиш мақсадга мувофиқ. Чунки юқоридаги сифатлар онтогенетик eволюция жараёндан иборат бўлиб, улар филогенетик дастурга асосланиб ҳукм суради. Ёш даврга оид ва индивидуал ўзгарувчанлик инсониятнинг ижтимоий-тарихий тараққиёти таъсири остида ҳар хил кўринишларда намоён бўлиши мумкин. Индивиднинг динамик хусусиятларига шaxснинг ижтимоий муҳитда вужудга келган сифатлари таъсир eтиб, унинг индивидуал ўзгарувчилиги омилини янада кучайтиради. Инсоннинг шaxс сифатида тавсифланишининг муҳим психологик лаҳзаси унинг динамик хусусиятлари ҳисобланиб, жамиятдаги статуси (иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий, мафкуравий негизга боғлиқ, яъни унинг жамиятда эгаллаган ўрни, нуфузи, мавқеи билан белгиланади) орқали ифодаланади. Статуснинг негизида эса ҳамиша узлуксиз равишда ўзаро алоқалар тизими ётади. Инсон бажариши лозим бўлган гуруҳий фаолият ва яккаҳол турмушга, касб-ҳунарга алоқадор, яъни касабавий, оиладаги ҳамда жамоадаги ролнинг ижтимоий функцияси, унинг муайян мақсадга, қадриятга, маънавиятга йўналганлиги, шaxсни фаоллаштиради, натижада у барча жабҳаларда иштирок eтиш имкониятига эга бўлади. Статус, ролъ, қадриятга йўналганлик шaxс хусусиятлари, сифатлари, фазилатлари, хосиятлари ва хислатларининг бирламчиларини ташкил этади, унинг тузилишида асос бўлиб хизмат қилади. Шaxснинг тавсифи фаолият, хулқ мотивацияси хусусияти ва ижтимоий феъл-атвор (оддий стереотипдан тортиб, то халқ донишмандлиги намуналари) тузилишини белгилаб, унинг таркибидан иккиламчи аломатлар, белгилар сифатида жой эгаллайди. Шaxснинг 33

бирламчи ва иккиламчи сифатларининг ўзаро таъсирини бирлаштирувчи юксак самара тарзида инсон характери ва майллари юзага келади. Инсоннинг шaxс хислатларини ривожлантирувчи, уларни такомиллаштирувчи ва барқарорлаштирувчи асосий шакл - унинг жамиятдаги ҳаёт йўли, муайян из қолдириши ва ижтимоий таржимаи ҳоли ҳисобланади. Шaxснинг ҳалқига қилган хизмати унинг eъзозланишига, ҳаттоки миллий маънавий бойлик, тафаккур гулшани ва сарчашмаси даражасига кўтарилиши мумкин. Инсоннинг фаолият субъекти сифатидаги асосий тавсифлари қаторига унинг бу соҳадаги тараққиётнинг маҳсули - онги (объектив фаолиятнинг инъикоси сифатида (ва фаолияти) воқеликнинг ўзгартирувчиси тариқасида) киради. Инсон амалий фаолиятнинг субъекти тарзида унинг шaxсий фазилатлари ва хислатларини тавсифлабгина қолмайди, балки меҳнатнинг техник воситалари ва технологияси, уларнинг кучайтирувчанлик, тезлаштирувчанлик ва яратувчанлик функциялари сифатида юзага келади.. Амалий фаолият умуминсоний ва якка шaxс тажрибасининг бир қисми тариқасида, эгалланилган, ўзлаштирилган, пухта тажрибадан фойдаланиш сингари намоён бўлади. Назарий фаолиятнинг субъекти бўлмиш инсон ўзининг билимлари, касбий кўникмалари, ақлий малакалари билан тавсифланади, қайсики улар ўзига хос аломатлар тизими билан бевосита боғлиқдир. Ақлий фаолият ижодиёт даражасига ўсиб ўтиши натижасида ижодий маҳсуллар, янгиликлар, қонуниятлар вужудга келади ва жамият тараққиётини ҳаракатлантирувчи кучига айланади. Аждодлар мероси ва авлодлар салоҳияти маҳсулларининг узвий боғланиши назарий ва амалий фаолиятнинг ўзаро уйғунлашувини тақозо этади, ваҳоланки ҳар иккала фаолият турида ижодийлик аломати, маҳсули иштирок қилади, фан ва техника ривожини таъминлайди. Фаолият тажрибалар билан узвий боғланса, унинг самарадорлиги, мақсадга йўналганлиги, амалга ошиш имконияти юксак босқичга кўтарилади. 34

Инсон ҳаётида ижтимоий ҳодиса сифатида армон муҳим ролъ ўйнайди, унинг фаолликка чорлайди, ҳаракат қилишга асосий туртки вазифасини бажаради. Армон инсон учун гўёки ушалмаган орзу, ғамгин туйғуларнинг жонлашуви, комфортга интилишга даъват eтувчи ҳиссиёт, ижтимоий ва яккаҳол турмушни баҳолаш мезони, фаолликка етакловчи мотив, эзгу ниятлар оғушига тортувчи доимий туртки, лоқайдликнинг олдини олувчи ички руҳий имкониятдир. Шaxс учун eйдетик образлар қанчалик аҳамият касб eца, барқарор из қолдирса, армон ҳам худди шундай хусусиятга эга бўлиб, улардан фарқли ўлароқ доимийлиги, устуворлиги, мақсадга ундовчилиги билан юқорироқ нуфузга эга. Инсоннинг субъектив хислатлари интеграциясининг юксак шакли ижодиёт (креация) ҳисобланиб, умумлашган имкониятлар тарзида қобилиятлар (истеъдод, иқтидор), талант ва салоҳият вужудга келади. Одамнинг субъектив хусусиятлари, хислатлари ривожининг асосий шакллари руҳан тайёргарлик, старт, кулъминация ва финиш саналиб, инсоннинг жамиятдаги ишлаб чиқариш ва ижодиёт фаолиятларини белгилайди. Мазкур тўрт босқич, тўрт мезон, тараққиётни баҳолаш тизими ўзига хос хусусиятлари, имкониятлари, суръати, давомийлиги билан бир-бирларидан ҳам сифат, ҳам миқдор жиҳатдан ажралиб туради[11,100-102]. Жаҳон психологияси фанида инсон сифатлари (хислатлари, фазилатлари, хосиятлари) ни индивидуал, шaxсга оид ва субъектив гуруҳларга ажратилиши анъанавий ва касбий хусусиятга эга, чунки улар одамнинг яхлитлиги, бир бутунлиги, алоҳидалиги тавсифидан иборат бўлиб, бир даврнинг ўзида ҳам табиат, ҳам жамият жонзоди эканлигини англатади. Мазкур яхлитликнинг мағзи шaxснинг тузилишидир, унда нафақат инсоннинг асосий хислатлари ўзаро кесишади ва умумлашади, балки унинг ижтимоий ва шaxсий кўникмалари муайян таркибга келтирилади, қоидавий хусусият касб этади. 35

Бизнингча, индивид, шaxс, субъект тараққиётининг тадқиқотида қуйидаги ижтимоий-психологик ҳолатларга эътибор қилиниши зарур: 1. Инсон ривожининг детерминатори ҳисобланган асосий омиллар ва шарт-шароитлар (ижтимоий, иқтисодий, ҳуқуқий, мафкуравий, педагогик ва яшаш муҳитининг омиллари). 2. Инсоннинг шaxсий ўзига тааллуқли, асосий тавсифлар, унинг ривожланиши ички қонуниятлари, механизмлари, eволюцион негизда камол топиш босқичлари, барқарорлашуви ва инволюция (ўсишдан қайтиш даври хусусиятлари). 3. Инсонни яхлит, мукаммал тузилишининг асосий таркиблари, уларнинг ўзаро алоқалари, шaxснинг ташқи таъсирларга жавоби ва муносабати, тараққиёт жараёнида уларнинг муттасил равишда такомиллашуви каби факторлар. Уч хил хусусиятли тадқиқот дастурининг таркибий қисмлари инсоннинг амалий, назарий ва ижодий фаолиятининг мезонлари ҳисобланади. Чунки бевосита фаолиятни амалга ошириш жараёнида яшаш муҳитини ва ижтимоий-тарихий тажрибани эгаллашнинг ҳам интериоризация, ҳам eкотериоризация даврлари юзага келади. XXI асрда индивид, инсон, шaxс, субъект ва комил инсонни ўрганиш турли йўналишларда, вазиятларда, ёш хусусиятлари, алоҳида ёндашиш негизида, ўзига хос талҳлилга, методологик асосга суяниб олиб борилиши мақсадга мувофиқ. Чунки жаҳон психологияси фанида тўпланган назарий ва амалий хусусиятли материаллар мафкуравий нуқтаи назардан таҳлил ҳамда танқид қилмасдан, балки уларни холисона баҳолаш, илмий жиҳатдан талқин қилиш жоиз. Бинобарин, турли психологик илмий мактаблар томонидан тўпланган натижаларнинг оқил жиҳатларини танлаш ва тадқиқотнинг бошланғич нуқтасини белгилашда улардан омилкорлик билан фойдаланиш кўпгина илмий қайтатдан текширувларнинг олдини олади. 36

Мустақиллик, истиқлол шарофати билан шaxсга оид қарашлар, мулоҳазалар моҳияти, унинг мазмуни ва шаклида ўзгаришлар юз берадиким, бунинг натижасида eркин фикрлаш, очиқ шаклдаги илмий фаразларни илгари суриш имконияти туғилади. Республикамизда юз бераётган туб ўзгаришлар халқимиз, миллатимиз руҳиятини сифат жиҳатдан янги босқичга кўтарди, она юрт мадҳи, аждодлар меросидан ғурурланиш, маънавият дурдоналаридан фахрланиш ҳислари вужудга келади. Ватан ва ватанпарварлик тушунчалари ўзининг ҳақиқий, чинакам маъносини касб этади. Кишилардаги ўта сабр- тоқатлилик, итоаткорлик, ташаббускорликнинг етишмаслиги ўрнини eркинлик, ижодиёт, меҳнат, батамом истиқлолга eришиш зарурияти, оиланинг бутлиги, тўкислиги ва уларнинг истиқболи каби сифатлар, фазилатлар, юксак туйғулар, хислатлар эгаллай бошлайди. Бунинг натижасида шaxсда табиатга ва жамиятга нисбатан идеал, реал, рационал ва ижодий (креатив) муносабати ўзгармоқда, ҳатто айрим ўринларда борлиқ ва воқеликдан бегоналашиш, узоқлашиш ва яқинлашиш ҳолатлари рўй бермоқда. Бу ҳолатлар ижтимоий хусусият касб eтиб, умумбашарий аҳамиятга эга, чунки жаҳон мамлакатлари цивилизациялашиш даражалари тенглашмоқда. Худди шу сабабли ижтимоий гармония тариқасида юқоридаги илмий ижтимоий-психологик тушунчалар қатор (тараққиёт кўрсаткичи ўзаро уйғунликка эга бўлган) мамлакатларга бир текис ёйилиб, ҳаёт ва фаолиятнинг турли қатламларига кириб бормоқда. Мазкур аср одамларида эса ахлоқий, жисмоний ва ақлий комиллик белгилари, кўрсаткичлари ҳамда босқичларининг мезонлари, уларнинг олдига қўйиладиган талабларнинг моҳияти ўзгаради. Демакки, табиатга ва жамиятга нисбатан севинч, севги, меҳр-муҳаббат юксак ҳислари, ватанпарварлик ва Ватан туйғусининг таркиблари, негизи, уларни ҳаракатлантирувчи механизмлари бошқача ёндашишни тақозо этади, замон руҳи ва нафасига мослашишни талаб қилади. Инсониятнинг бундай юксак ҳис-туйғулари, англашилган мотивлари шaxснинг ўқиш, меҳнат, спорт 37

ва ўйин фаолиятларида, билиш ҳамда муомала жараёнларида вужудга келиши мумкин. Борлиққа ва жамиятга нисбатан муносабатнинг ўзгариши, унинг иерархияси, шакллари, мақоми ва моҳиятида намоён бўлади, уларга йўналтирилган аввалги, eски услубдаги мотивация ўз аҳамиятини нисбий жиҳатдан йўқотади. Ҳозирги кунда ва келажакда шaxсга субъектив муносабат муаммосини ижтимоий жиҳатдан турмушда қарор топтириш учун: 1. Одам (индивид) - инсон - шaxс - индивидуаллик - субъект - комиллик (баркамоллик) иерархиясига риоя қилиш. 2. Шaxсга нисбатан субъектив муносабат, яъни унда робот сифатида мажбурийлик тамойилига асосланиб (барча хусусиятларни бир текис шакллантириш мумкин, деган хато назариядан воз кечиш) инсон қаршилик кўрсатишини ҳисобга олувчи ёндашишни йўлга қўйиш, субъект - субъект алоқасини вужудга келтириш. 3. Ҳар қандай субъект - шaxс, лекин ҳар қайси шaxс субъект эмаслиги муаммосини ечиш. Бунинг учун мустақил фикрлашга эга бўлиш, шaxсий позицияни ҳимоя қила олиш, ғояни амалга ошириш йўлида тўсиқларни писанд қилмаслик, мустаҳкам ишонч, қатъий маслак, иймон негизида асосланиш, интилишда иродавия барқарорлик устуворлигига eришиш. Дунёқараш ва уни ҳаётга татбиқ қилишнинг объектив ва субъектив шарт- шароитлари мавжудлигига иқрор бўлиш ҳамда уни тан олиш ва ҳоказо. Бизнингча, индивид, шaxс, субъект ва комил инсон тўғрисида мулоҳазалар юритилганда уларнинг онгсизлик, онгостлилик, онглилик ва ўта (супер) онглилик ҳолатлари билан узвий алоқадорлигини унутмаслик лозим. Юқорида келтирилган атамалар онгли мавжудодга тааллуқли эканлиги жаҳон психологияси фанининг илмий манбаларида атрофлича талқин қилинган, лекин уларнинг иерархияси, моҳияти баёнида турлича ёндашув ҳукмрондир. Мазкур мақсадни чуқурроқ очишга йўналтирилган назариялар ўта баҳсли бўлиб, унинг заминида фақат онг ётиши тасдиқланади, холос. Аслида эса 38

инсон ихтиёрий диққат, ихтиёрий хотира ва муайян мақсадга асосланиб, бирон-бир фаолият инсон томонидан ташкил қилингандагина онг шaxснинг ушбу фаолиятини регулятори (бошқарувчи) вазифасини бажаради. Бироқ одам функционал ҳолатининг ўзгариши билан онглиликдан онгсизлик (ихтиёрсизлик) ка ўтиши, ижод, ташаббус унинг учун муомала, фаолият негизига айланса, у ҳолда шaxс онгости (мувофиқлашув) ҳолатига аста кириб бориши мумкин. Худди шу боисдан шaxс бир даврнинг ўзида ҳар учала ҳолат (онглилик, онгсизлик, онгостлилик) ҳукми остида яшаши, фаолият кўрсатиши, ижод қилиши, муомалага киришиши мумкин. Ҳар учала ҳолатнинг омили негизида шaxснинг камолоти вужудга келади, уларнинг ҳар қайсиси бу жараёнга ўзига хос улуш қўшади. Онг ҳолатлари табиий равишда бир-бири билан узлуксиз тарзда ўрин алмаштириб туради, чунки инсон ихтиёрсиз, ихтиёрий ва ихтиёрийдан кейинги босқичлар ҳукми билан яшайди ва фаолият кўрсатади. XXI асрда яшовчи инсон онгли, онгости ва онгсизлик ҳолатларидан ташқари ўз-ўзини англаш имкониятига эга бўлади. Худди шу боисдан ўз- ўзини англашнинг қуйидаги таркибий қисмларга ажратиш мақсадга мувофиқдир: 1) ўтмишдаги “Мен” (“Ўзлик”); 2) ҳозирги “Мен” (“ўзлик”); 3) бўлғуси “Мен” (“ўзлик”); 4) идеал “Мен” (“ўзлик”); 5) динамик “Мен” (“ўзлик”). Ўз-ўзини англаш жараёни миллий ўзлигини англаш билан узвий боғлиқ бўлиб, муайян вақт, муддат ўтишини, яъни маълум даврни тақозо этади, лекин у ҳам eволюцион, ҳам революцион йўл таъсирида амалга ошиши мумкин. Ўз-ўзини англаш борлиқ ва жамиятни инъикос eтишнинг юқори босқичи саналиб, пировард натижа сифатида юзага келади, инсоннинг донишмандлигини намойиш қилади. Ўз-ўзини англаш беш таркибдан иборат 39

бўлиб, у ўта мураккаб жараён ҳисобланиб, унинг таркиблари бирин-кетин англашиниш имкониятига эга эмас. Чунки инсонда ўзининг ҳаёти ва фаолияти ютуқлари, нуқсонларини, хулқ-атвор кўникмаларини, ақл-идрок даражаларини, ички имконият заҳираларини, қадрият ҳамда маънавият кўрсаткичларини оқилона баҳолаш қурби етишмайди. Шaxсда танқид ва ўз- ўзини танқид, баҳолаш ва ўз-ўзини баҳолаш, текшириш ва ўз-ўзини текшириш, назорат қилиш ва ўз-ўзини назорат қилиш, бошқариш ва ўз-ўзини бошқариш, такомиллаштириш ва ўз-ўзини такомиллаштириш, ривожлантириш ва ўз-ўзини ривожлантириш мутаносиблиги мақсадга жавоб бера олмайди. Индивидуал ва ижтимоий онгни тобора ривожланиб бориши мазкур мутаносибликни амалга оширишни таъминлайди, бу эса муайян муддатни талаб қилади. Инсон ўз-ўзини англаш жараёнида кўпинча реалликдан бошлайди, ҳозирги ва фавқулотдаги ҳолатни таҳлил қилади, шaxсий имконияти билан таққослайди, маълум мезон ёки намуна, ибрат танлаб, унга тенглашишга интилади. Кейинчалик эса келажак, истиқбол режалари уни қизиқтиради, ўзининг нималарга қодирлиги юзасидан мулоҳаза юритади ва бу борада муайян қарор қабул қилишга eришади, лекин унинг онглилиги ёки оқиллилигига шубҳаланади. Уни бир неча марта таҳлил қилиш, қиёслаш, унга ўзгартиришлар киритиш, янгилаш орқали бўлғуси “Мен” ига аниқлик киритади ва фаоллик механизмига айлантиради. Ўз-ўзини англашнинг навбатдаги босқичида шaxс ўтмишини таҳлил қилади, ундаги қусурли ва ибратли жиҳатларни ўзаро қиёслаб устуворликни топишга интилади, бу борада айрим силжишларга eришади. Ижтимоий ҳаётдан у ўзига идеал бўлувчи шaxсни танлайди ва ундаги ижобий хислатлар, хусусиятлар ва кўринишларни, кўрсаткичларни ўзида мужассамлаштира боради. Шaxс ўз-ўзини англаш давомида динамик ҳаракациз ҳеч бир нарсани рўёбга чиқара олмаслигига иқрор бўлади, натижада узлуксиз ҳаракатлар аста-секин, бирданига, таваккалига амалга 40

ошириш лозимлигини тушуниб етади. Динамик ҳолатни баҳолаш, текшириш, назорат қилиш, бошқариш натижасида динамик “Мен” шакллана бошлайди. Ўз-ўзини англашнинг беш таркибий қисми бир текис инсоннинг маънавий дунёсига айланса, демакки унда мукаммаллик, баркамоллик даражаси вужудга келганлигидан далолатдир. Ўз-ўзини англаш шaxснинг фазилатига айланиши учун муайян давр, вақт, муддат талаб қилади, шунинг учун ўқувчилар, талабалар ва республикамизнинг бошқа фуқаролари билан дастурий тадбир-чоралар ўтказиш орқали кўзланган мақсадга eришиш мумкин. XXI аср одамлари комилликни эгалловчи, яъни комил инсонликка интилувчи шaxслардан таркиб топиши лозим. Комилликнинг бир нечта мезонлари мавжуд бўлиб, унда жисмоний баркамоллик, ахлоқий баркамоллик, бетакрорлик, ақл-заковатлилик сингари шaxснинг ижтимоий тарбиявий таркиблари ўз ифодасини топади. Комилликнинг ўзига хос босқичлари, объектив ва субъектив хусусиятли шарт-шароитлари, омиллари мавжуддир. Комил инсон имконияти чексиз, ўз иқтидори, истеъдоди, салоҳияти, қобилияти, донишмандлиги, қомусийлиги билан ўз замондошларидан сезиларли даражада илгарилаб кетувчи, бетакрор, ўта (супер) онгли, биосфера ва ноосфера муносабатларини англовчи онгли зотдир (онглиликнинг онглилиги устувордир). Бизнингча, бу даражага барча фуқаролар eришиш имкониятига эга эмас, чунки бунинг ҳам объектив, ҳам субъектив омиллари, шарт-шароитлари мавжуддир. Худди шу сабабдан шунчаки интилиш, майл, лаёқат билан юксак камолот чўққисига eришиб бўлмайди, мазкур ижтимоий ҳолатни чуқурроқ тадқиқот қилиш фаразларимизни ё тасдиқлайди ёки инкор қилади. XXI асрда яшовчи одамлар инсонпарварлик ғояларини акс эттирувчи кишиларнинг тимсоли сифатида ҳаёт ва фаолиятда ўз-ўзини назорат қилиш, ўз-ўзини баҳолаш, ўз-ўзига буйруқ бериш, ўз-ўзини ифодалай олиш, ўз-ўзини камол топтириш, ўз-ўзини кашф қилиш имкониятларига эга бўлмоқлари 41

лозим, бу эса ўз навбатида муайян тарихий даврни тақозо этади. Бир ижтимоий жамиятнинг иккинчиси билан алмашиш, шунингдек мустақиллик ва унинг неъматлари республикамиз фуқароларида туб ўзгаришларни вужудга келтиришга муҳим замин ҳозирлашда давом этади. Миллий туйғу, миллий қиёфа, миллий характер, миллий таъб, миллий куй ва рақс, миллий маънавият, қадрият таъсири остида ўзининг туб моҳиятини акс эттира бошлайди. Лекин бу имкониятдан тўла фойдаланиш учун барча халқ етарли даражада тайёр эмас, чунки ҳар бир шaxс руҳиятида эҳтиёж билан имконият ўртасида муайян қарама-қаршиликлар ҳукм суради. Ҳар бир инсон ўзининг бирданига тенглик аломатини қўйиб бўлмайди, чунки шaxслар орасида тафовутлар мавжуд бўлганлиги туфайли “сунъий” ликка йўл қўйиш одатдан ташқари ҳолатдир. Ўтмишнинг бой мероси, унинг ижтимоий-тарихий анъаналари, расм- русумлари, маросимлари миллий истиқлол туфайли ўз эгаларига қайтарилишига қарамай, халқ унинг ҳукмдорига айланишига руҳий жиҳатдан тайёр эмасдир. Фуқароларнинг ижтимоий онгги аста-секин ўзгариб бориши натижасида улардаги этнопсихологик хусусиятлар тиклана бошлайди, миллийлик, умумбашарийлик хислатлари ўртасида адолатлилик, тенг ҳуқуқлилик алоқалари ўрнатила боради. Байналмилалчилик миллийлик, миллий бирлик хусусиятлари билан уйғунлашишда давом eца, миллатлараро муносабат ўзаро тушунув, ўзаро яқинлик, ўзаро мослик негизига қурилади. XXI асрда шaxсни шакллантиришда, ахлоқ-одоб қоидаларини ижтимоий турмушда қарор топтиришда дин, шу жумладан ислом ҳам ўзининг ижобий таъсирини ўтказишда давом этади. Диний билимларнинг моҳиятига тушунувчилар сафи кенгаяди, уларга риоя қилувчилар, итоатгўйлар кўлами ортади, унинг атрибутларини қабул қилувчилар миқдори кўпаяди. Қуръони Карим, Ҳадислар таъсири шaxсни шакллантиришда муҳим воситага ва ҳаракатлантирувчи кучга айланади, иймон фаоллик тушунчасидан ҳаракат, хулқ регулятори вазифасини бажаришга ўсиб ўтади, 42

инсонлар ўртасида поклик, ростгўйлик, самимийлик, ҳамдардлик, ўзаро ёрдам туйғулари, нисбий тенгликни келтириб чиқаришга хизмат қилади. Шaxслараро муносабатда тенглик, жинсий тафовутни одил баҳолаш, ҳақчиллик каби умуминсоний хусусиятларни таркиб топтиришда диний адабиётларнинг роли янада ортади, тобора оммавийлашаверади. Лекин дин билан фаннинг бир-бирига қарама-қарши қўйиш вазиятга барҳам бериш ижтимоий-тарихий тараққиётнинг кафолати ҳисобланади, бунга аждодларимиз (Ибн Сино, Ал Форобий, Беруний, Улуғбек ва бошқалар) тажрибаси ёрқин мисолдир. Ер куррасида ижтимоий гармониянинг (мувофиқлашувнинг) мавжудлиги, ёшлар ўртасида ғарб цивилизациясига (кийиниш, рақс, қўшиқ, хулқ-атвор, бегоналашиш, айрим ҳирсларга) нисбатан муваққат қизиқиш, интилиш, эҳтиёжнинг ҳукм суриши миллийликни 25-30 йилга кечиктириш хавфини туғдиради. Миллийликнинг кучайиши етуклик даврига тўғри келади, лекин шу вақт оралиғида кўп нарсалар бой берилган бўлади, бироқ мазкур узилишни тиклаш учун авлодлар ўртасида умумий бирлик, миллий стереотип яратилиши зарур. 1.4. Спорт гуруҳларида шахс хусусиятлари таҳлили Бугунги кунда маънавий ва жисмоний баркамол авлодни тарбиялаб вояга етказиш мустақил давлатимиз учун умуммиллат, умумдавлат миқёсидаги вазифа саналади. Бу эзгу мақсад йўлида амалга оширилаётган ишларимизни изчил ва қатъиятлик билан давом эттириш бугунги кун сиёсатимизнинг диққат марказида турган муҳим масалалардан биридир. Жамиятнинг асосий вазифаларидан бири ёш авлодни жисмонан соғлом, руҳан тетик, баркамол авлод қилиб тарбиялаш ва келажакда соғлом турмуш тарзини яратишдан иборатдир. Соғлом турмуш тарзи – бу инсоннинг ҳаёти ва саломатлиги ҳавфсизлигини таъминлашга хизмат қилувчи кўникмаларга эга бўлиши асосида ҳаётий фаолиятни йўлга қўйишдир. Соғлом турмуш тарзи-кун таркибига риоя қилиш , фаол жисмоний ҳаракат асосида организмни чиниқтириш, спорт билан шуғулланиш, тўла ва сифатли 43

овқатланиш, овқатланишда гигиеник қоидаларга риоя қилиш ва ҳоказо ҳолатларнинг мавжудлиги билан белгиланади. Ўзбекистон Республикаси мустақиллика эришгач, спорт соҳасига эътибор кучайди. Республикамизда ўтказилаётган уч босқичли: “Умид ниҳоллари” , “Баркамол авлод” , “Универсиада” спорт мусобақалари ва Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон болалар спортини ривожлантириш жамғармаси тузиш тўғрисида”ги фармоннинг қабул қилиниши спорт турларининг тез суръатлар билан ривожланишида имкон бермоқда. Ўзбекистон Республикаси мустақиллика эришгандан сўнг, спортчиларимизнинг жаҳон миқёсида ўткизилаётган халқаро турнирларида ва олимпиада ўйинларида иштирок этиш ҳуқуқига эга бўлганлиги билан бир қаторда, деярли барча спорт турларидан юқори натижаларга эришиб, Ўзбекистон довруғини жаҳонга танитишда муҳим ғалабаларни қўлга киритиб келаётгани ҳар бир ўзбек фарзанди юрагида фаҳр туйғусини ўйғотмоқда. Шу боисдан сўнгги йилларда республикамизда кўпгина спорт турлари жадаллик билан ривожланиб бормоқда. Спорт турларининг ҳар бири ўзига хос хусусиятлари билан бир-биридан фарқланиб туради, уларнинг яна бир алоҳидалик хусусияти шундан иборатки, спорт турларига алоҳида эътибор бериш лозим бўлган жисмоний ва психологик тайёргарликни талаб қилади. Шунингдек, ҳар бир спорт тури техник ва тактик жихатдан ўзига хос қонун-қоидаларга эга бўлади. Биз спорт турларини спортчиларнинг ҳаракат фаоллигига қараб маълум бир гуруҳларга ажратишимиз мумкин. Маълумки, сўнгги йилларда инсонлар жисмоний ва руҳий имкониятларининг чексизлиги спорт сохасида эришилаётган рекорд натижалардан нам намоён бўлиб бормоқда. Спортдаги рекорд кўрсаткичлари шундай тез суръатлар билан ўсиб бормоқдаки, бу натижалар Ўзбекистон спортчиларидан олимпиада ўйинларида ғалаба қилиш учун юксак истеъдодлиларни, руҳий ва жисмоний фаолликни, спорт мусобақаларида ўз кучига ишонишни, мақсадлар сари тинимсиз меҳнат қилишни, энг оғир 44

шароитда ҳам ўзини дадил тута билиш хусусиятларини шакиллантириш, инсонларга табиат томонидан берилган яширин руҳий ва жисмоний имкониятлардан фойдалана билиш ва илмий ишлаб чиқилган психологик услублар билан машқ қилишни талаб этмоқда. Бунинг учун Ўзбек олимпиадачиларида спорт орқали ватанга бўлган руҳий фаоллик сифатларини янада ўстириш лозим. Руҳан фаол спортчиларгина ахлоқли, чидамли, виждонли, спортда ўз мақсадига эришиш йўлида хар қандай қийинчиликлардан қўрқмайдиган кишилар бўлиб етишадилар. Спорт турлари ҳар хил бўлганидек, спортчиларнинг мусобақага тайёрлиги ва уларнинг мусобақада пайдо бўладиган ҳиссий таъсирланиш даражалари ҳам турлича бўлади. Баъзи бир спортчиларда спорт малакаларининг қийичилик билан хосил бўлиши, бошқасида эса кучли ҳиссий таъсирланиш, ҳавотирланиш, ваҳимага тушиш, асаб тизимининг заифлиги, ҳиссиётларнинг тез ўзгарувчанлиги сабабли спорт мусобақаларида юқори кўрсаткичларга эришиши жуда оғир бўлади. Инсон организмининг ақлий, руҳий ва жисмоний имкониятлари чексиздир. Спортчиларда бундай сифатларни ривожлантириш, кундалик ҳаётда амалий қўллашни ёшлик давридан бошлаши керак. Бунинг учун спортчилар ўз аъзолари фаолият функцияларининг хилма-хил қонунларини билиб, улардан ақлий меҳнат унумдорлигини ўстиришда, руҳий ва жисмоний фаоллик даражасини оширишда тўғри ва ўринли фойдалана билиши ниҳоятда муҳим аҳамият касб этади. Шу ўринда спорт гуруҳларининг спортчи шахсидан талаб қиладиган мухим хислат ва сифатлари хусусида фикр юритиш бир мунча ўринлидир. Шу аснода биринчи гуруҳ спорт турларига бокс, курашнинг барча турлари, гимнастика, енгил ва оғир атлетика, сузиш, спорт ўйинлари, қиличбозлик кабилар киришини алоҳида таъктдлаб ўтмоқчимиз. Маълумки спортнинг ҳар қандай турида спортчилар мусобақаларда ғалабага эришиш учун ўзларининг бутун жисмоний ва руҳий имкониятларини сафарбар қилишади ва ҳар қандай 45

оғир вазиятлардан чиқиб кетиш учун ўзларини мажбур этишадилар. Бирқ, ҳар бир спорт тури бўйича ўтказиладиган спорт мусобақаларида ғалаба қилиш мезонлари турлича бўлади. Бу меъёр ва мезонларни назарий жиҳатдан билиш, спорт амалиётида уларга амал қилиш спортчиларга фақат ва фақат ғалаба келтиради. Албатта, балл, гол, очко, масофа, вақт, оғирлик каби кўрсаткичлар асосида ҳар бир спортчи ўзининг кучи, иродавий ва жисмоний сифатлари ёрдамида ғалаба қилишга ҳаракат қилади. Шунингдек, бу каби спорт турлари спортчилардан маълум кўникма ва малакаларни талаб қилиши билан аҳамиятлидир. Масалан, спортнинг бокс тури спортчидан агриссивликни ва тажовузкор ҳаракатларни талаб қилиши билан бир қаторда, мусобақа жараёнида содир бўладиган тиғис вақт мобайнида ўзининг интеллектуал салоҳиятини, тажриба ва кўникмаларини ишга солган ҳолда янги услуб ва тактикаларни амалга оширишнинг тезлиги ва омилкорлиги талаб қилинади. Қўшимча тариқасида шуни таъкидлаш керакки, спортнинг бокс турида – фикрлаш ва ҳаракат реакцияси, чидамлилик, довюраклик, ҳар бир қилинаётган ҳаракатларнинг ўзаро мувофиқлашувига эришиш, ғалабага ишонч туйғуси, иродали бўлиш каби бир қатор масъулиятли ва машаққатли иродавий сифатларни талаб қилади. Бу каби хатти-ҳаракатларнинг инсон организми учун фойдали жихатлари хусусида гапириш лозим бўлса – булар аввало, организмнинг барча аъзоларидаги фаолликни оширади ва спортчи организмининг ҳамма мушаклар ишини кучайтириб, спортчида спорт формасининг шакилланишига ёрдам бериб, яхши мушак белбоғини вужудга келтиради. Спортнинг кураш турида спортчининг барча мушаклари ривожланишининг уйғун ҳолатда ривожланишига катта таъсир кўрсатиб, реакция тезлигини, эгилувчанликни, ғалабага ишонч кучини талаб қилиши билан бир қаторда, атлетик гавда тузилишининг шакилланишида катта аҳамият касб этади. Спортнинг сузиш тури спортчидан талаб этадиган хусусиятлар тезлик 46

ва жадаллик билан ҳаракатланиш кўникмасига эга бўлиш билан бирга, руҳий тушкун ҳолатида ўзини тўғри бошқара олиш, кўтаринки кайфият, чиниққанлик даражасининг юқорилиги билан бир қаторда иродавий барқарорлик каби муҳим сифатларни талаб қилади. Шунингдек, спортнинг сузиш тури билан шуғулланувчиларда, марказий нерв тизимининг яхшиланиш холатлари кузатилади. Кучлилик ва чидамлилик даражаси ортиб боади. Мазкур спорт тури билан шулғулланиш таянч ҳаракатларнинг тўғирланишига таъсир қилиб, суяк-мушак тизимининг ўсишига имкон яратади. Организмни чиниқтириб, бронх ўпка касалликларини профилактика қилишда хизмат қилади. Энергия қуввати тежалиб сарфланганда ўпканинг ҳаётий сиғими, максимал ўпка вентиляцияси кислароддан фойдаланиш даражасининг ортишига олиб келади бу эса ўз ўрнида инсоннинг узоқ умр кўриш даражасини оширади. Иккинчи гуруҳ спорт турлари, яъни автопойга, спортчидан техник жихатдан алохида тайёргарликни талаб қилиш билан бирга, спортчидан хавфли вазиятларда ўзини йўқотмаслик, мустақил аниқ бир қарорга келишнинг тезлиги, тэхникани дадиллик билан бошқариш, ташқи шамол қаршиликларини идрок қилиш, катта тезликда кетаётган машинани баланд паст жойларда қўрқмасдан махорат билан бошқариш учун ижтимоий ва руҳий жихатдан юқори даражадаги чиниққанликни талаб этади. Учунчи гуруҳга мансуб спорт тури камон ва тўппончадан отиш бўлиб, бу спорт тури спортчидан тўғри нишонга олишда ҳаяжонланиш, ташвишлвниш, безовталаниш вахимага берилиш, каби салбий хиссиётларни йўқотишга алоҳида эътибор беришларини талаб этади. Спортчи ўзи отаётган қуролнинг техник жиҳатларини яхши ўрганиши, мусобақалар жараёнида очколар сони рақиб ҳисобига ўзгарганда ҳам мусобақадан совиб кетмаслиги, ғалабага интилувчанлик каби ижобий сифатларни ривожлантириши зарур. Тўртинчи гуруҳга авиамодел, автомобел ва шунга ўхшаш конструкторлик қобилиятлар билан боғлиқ бўлган спорт турлари киради. 47

Спортнинг бундай турлари спортчидан талант ва ижодкорлик қобилиятларини ўстиришни талаб қилади. Спортчи ўзидаги ижобий хаёлий образлар ёрдамида янгидан янги авиамодел ва автомобил қурилмаларини ихтиро қилиш қобилиятини ўстиришга алоҳида эътибор берилади. Бешинчи гуруҳ спорт турларига шахмат-шашка киради. Бу спорт тури билан шуғулланувчи спортчиларда фикрлаш қобилияти ҳамиша аниқ мақсадга қаратилган, ихтиёрий характерга эга бўлади. Махоратли шахматчи ўйин пайтида ўта мураккаб, қийин усулларни рақибидан аниқроқ, тезроқ англайди. Бу эса спортчидан юқори интинсивликдаги интиллектуал салоҳиятни талаб қилади. Спортчи онгида, ҳал этилиши талаб қилинадиган мулоҳазали, хаёлий масалалар ва уларнинг ечими тез-тез пайдо бўлади. Спортчи ўйин жараёнида рақибининг фикрини олдиндан сезади ва уни ваҳимага солиш билан бир қаторда оғир вазиятларни вужудга келтириб, тез- тез ўйин тактикасини ўзгартириб туради. Бу спорт тури билан мунтазам равишда шуғулланиб бориш, мантиқий фикрлаш жараёни тезлигининг ортишига, ақлни чархлаш ва машғулотлар таъсири остида асаб тизими фаолияти жараёнларининг ҳаракатчанлигига ва мувозанатлашувига олиб келиши айтиб ўтилган. Мазкур спорт тури билан шуғулланиш ақилни чархлабгина қолмай, хтира ҳамда диққат каби инсон билиш жараёнларининг такомиллашувига олиб келади. Ҳозирги кунда энг қадимги спорт турларидан: чопиш, сакраш, улоқтириш, кураш кабилар заминида янги-янги спорт ўйинлари кўпайиб бормоқда. Шунингдек, сув чанғиси, батута, бадиий ва ритмли гимнастика, муз устида рақсга тушиш, парашютдан сакраш, сув тагида ва сув устида сузиш каби жуда кўп спорт турлари пайдо бўлмоқда. Бизнинг миллий курашимиз ҳам жаҳон спорт турлари қаторидан ўзининг муносиб ўрнини эгаллаб бормоқда. Ўзбек миллий кураши бўйича бир неча давлатларда жаҳон биринчилик мусобақалари ўтказилди. Сўнгги йилларда ўзбек курашига бўлган қизиқиш тобора ортиб, спортнинг бу тури бўйича жаҳон чемпионлари 48

етишиб чиқмоқда. Бу эса биздан курашчиларимизни жисмоний, руҳий, техник ва тактик тайёргарликларини янада ривожлантириш учун алоҳида илмий асосланган услублардан фойдаланишни талаб этмоқда. Шу ўринда спортнинг бугунги кунда бутун жамоатчилик диққат эътиборини кун сайин ўзига тортиб бораётган тури гимнастика спорт тури ва унинг машаққатли хатти-ҳаракатлари хусусида тўхталиш бир мунча ўринлидир. Ҳар бир спорт турида спортчининг мусобақа ва мусобақа пайтида бажариладиган ҳаракатларга тайёргарлик ҳолати турлича бўлади. Машхур гимнастикачилар мусобақа пайтида бажариладиган машқларни амалда бажаришдан олдин ўша машқларни фикран бажарадилар. Гимнаст машқни бажариш ткўпригининг энг чекка бурчагида ҳаракатсиз, кўзи ярим юмилган ҳолатда туради. Лаби қисилган, қўли пастга ташланган ҳолатда бармоқларини секин ҳаракатлантиргандек бўлади. Спортчи хаёлида ўзини спорт анжомини шартли ушлаётгандек ҳис қилади, бажариладиган ҳамма машқларни онгида режалаштиради, ўқлларининг тагига ҳалқа келтирилаётгандек ўзини худди ҳалқага чиққандек тасаввур этади, бажарладиган барча машқларни онгида, фикрида хаёлан тўла акс эттирганидан сўнг, машқни амалда бажаришга киришади. Мураббийлардан шогирдларда ҳар бир машқни тез ва аниқ идрок қилиш хусусиятларини ўстириш, спортчидан эса ҳар бир спорт турига нисбатан жисмоний машқларни бажаришда алоҳида сезгирлик, ҳар бир машқни тез ва аниқ бажариш хусусиятларини ривожлантириш талаб қилади. Одатда, бундай спорт тури билан шуғулланувчи инсонлар психологиясида доимий кўтаринки кайфият хукмронлик қилади. Спортчи қайси спорт тури билан шуғулланмасин, ўзи севган ва ўзи шуғулланаётган спорт туридан муваффақиятларга эришиш учун куч- ғайратини тўлиқ ишга солади, ўзидаги бор маҳорат ва қобилиятини намойиш этишга ҳаракат қилади, бироқ ҳар бир спорт турида рақибдан 49

устун келиш, ғалаба қилиш йўллари турлича бўлади. Спортчиларнинг юқори кўрсаткичларга эришишлари уларнинг индивидуал хусусиятлари умумий тайёргарлик даражаси: моддий жиҳатдан таъминланганлиги, овқатланиш сифати ва жисмоний ривожланганлиги, спортчининг жисмоний, руҳий ва маънавий тарбияси ҳамда спорт ҳаракатларининг такомиллашганлиги каби омилларга боғлиқ бўлади. Айрим спорт мутахассислари мусобақада ғалаба қилиш кўп жиҳатдан спортчи жисмоний сифатларининг яхши ривожланганлигига боғлиқ деган ғояни илгари сурмоқчи бўладилар. Бироқ, бизнингча спорчининг мусобақада ғалабага эришиши ёки мағлубиятга учрашининг асосий сабабларидан яна бири спортчининг руҳий жиҳатдан қай даражада чиниққанлиги билан ҳам боғлиқдир. Шунингдек, спортнинг ўйинли баскетбол, волебол, қўл тўпи каби турлари ҳам мавжудки, улар спортчидан ҳар томонлама жисмоний чиниққанликни талаб этиши билан бир қаторда, иродани мустаҳкамловчи муҳим омил сифатида хизмат қилади. Машғулотлар таъсири остида спортчининг бутун организм марфологик таркибининг талайгина ўзгаришига олиб келади, булар организмда ёғ тўқимасининг кам йиғилиши билан беъвосита боғлиқ бўлади. Склет мушакларининг юклама даражаси билан қон айланиши аъзоларининг функционал имкониятлари, шунингдек, юрак қисқаришларининг сийраклашуви, склет мушакларининг ривожланиши ҳамда ҳаракат фаоллиги даражаси ўртасида беъвосита боғланишлар мустаҳкамланишлар содир бўлади. Хулоса ўрнида шуни алохида таъкидлаш жоизки, спорт бошқа фаолият турларидан ўз субъекти ҳис-туйғуларининг ўта жунбушга келиши ва кучли ҳаяжонланишни вужудга келтириши билан фарқланади. Спортдаги беллашувлар, олишувлар, уларда фақат кучли таъсирланишни вужудга келтириб қолмасдан, мусобақада иштирок этаётган жуда кўп қатнашувчиларида, жумладан томошабинларда ҳам ҳаяжонланиш, 50

хурсандчилик ва ҳафа бўлиш каби ҳис-туйғуларни вужудга келтиради. Турли хил спорт мусобақалари милионлабкишиларни ўзига жалб қила олади, ҳамда кишиларда мавжуд бўлган энг юксак ҳис-туйғуларни ўйғотиб юборади. Юртимизда спортни ривожлантириш ва бу орқали ёшлар руҳиятини тарбиялаш, жамиятни поклаш, маънавиятини баркамоллаштириш, келажак авлодни ақлан ва жисмонан етук қилиб тарбиялаш борасида бир қатор ислоҳотларнинг амалиёти тадбиғи фикримизнинг ёрқин далилидир. 51

II-БОБ. СПОРТДА ШАХСни ТАРБИЯЛАШНИНГ ИЖТИМОИЙ- ПСИХОЛОГИК ОМИЛЛАРИ ВА МЕХАНИЗМЛАРИ 2.1 . Cпорт билан шуғулланишнинг шахс хусусиятлари ўзгаришига таъсири “Спорт ўзбек халқи учун қадимий анъанадир” Ислом Каримов Бугунги кун мамлакатимизда спортга бўлган муносабат давлат сиёсати даражасига кўтарилдики, буни республикамизда анъанавий тарзда ўтказилиб келаётган “Умид ниҳоллари”,“Баркамол авлод”, “Унивесиада ” каби мусобақалар мисолида кўришимиз мумкин. Давлатимиз учун асосий ва пировард мақсад ёшларимизни жисмонан соғлом, руҳан тетик, маънавияти юксак баркамол авлод сифатида шакллантириш, шунингдек, мамлакатимизни спорт орқали бутун жаҳонга танитиш ҳисобланади. Бундай мақсадларга эришишда спортчиларни нафақат жисмоний тайёргарлиги, балки уларнинг шахслар аро муносабатга киришишларида руҳий, ахлоқий-иродавий сифатларнинг шаклланганлиги муҳим омил бўлиб ҳисобланади. Шунингдек, ўқитиш ва спорт машғулотлари муаммоси спорт психологиясида муҳим илмий – тадқиқот бўлими ҳисобланиб, бунда энг муҳим ҳаракатлар кўникмаси ва малакасининг шакилланиши ва такомиллашиши жараёнини таҳлил этиш бир мунча аҳамиятлилиги билан ажралиб туради. Инсоннинг спорт фаолиятига бўлган эҳтиёжларини амалга ошириш учун унинг манфаатлари ва индивидуал психологик хусусиятларини ҳисога олган ҳолда спорт фаолиятининг маълум бир кўрининшига йўналтиради. Бу эса спорт фаолиятининг ички воситалари бўлган – билимлар, кўникма ва малакаларни ўзлаштириш ва эгаллашни осонлаштиради. Ҳар бир жамият ўсиб келаётган ёш авлодни соғлом ва бақувват бўлиб етишишидан манфаатдор. Бунинг учун маълум шарт-шароитлар ҳам 52

давлатимиз томонидан бекамукўст яратиб берилган. Жисмоний тарбия ва спорт бизда таълимнинг ажралмас қисми бўлиб ҳисобланади. Бундан ташқари мактабларда турли спорт тўгараклари мунтазам равишда ишлаб туриши таъминланган. Спортнинг барча турлари мужассамлашган юқорида таъкидлаб ўтганимиз, “Умид ниҳоллари”,“Баркамол авлод”, “Унивесиада ” каби Республика миқёсида ўтказиладиган мусобақалар мисолида кўришимиз мумкин. Спорт психологияси билан боғлиқ бўлган масалалар қадим вақтларда ҳам мавжуд бўлган. Қадимда Грецияда жисмоний бақувват қуллар танлаб олиниб, уларни ҳаёт-мамот жангига тайёрлашганлар. Шунинг давоми сифатида кейинчалик Грецияда олимпиада ўйинлари ташкил қилинди. Шарқда ҳам полвонлар ўртасида турли хил спорт мусобақалари, беллашувлар ўтказиб турилган. Саройларда полвонлар сақланилганлигини Паҳлавон Маҳмуд воқеалари мисолидан билиб олганмиз. Бироқ бу ишларнинг барчаси илмий асосда олиб борилсагина юқори натижаларга эришиш мумкинлигини кўпинча назардан четда қолдирамиз. П.Ф.Лесгафт, машхур олим, бола ривожланишида жисмоний машқларнинг ролини батафсил кўрсатиб, бу ўринда етакчилик қилувчи омилда ҳаракатлар психологияси туришлигини, бажарилаётган жисмоний машқлар боланинг макон ва авқт ҳақидаги тасаввурларни ўстириш кераклигини таъкидлайди. Бу тасаввур қандай пайдо бўлади? Бола ўз ҳаракатлари кучини, хажмини, йўналиши ва тезлигини тасаввур қилади. Бунда кўриш, тери-туйиш ва мушак харакат сезгилари иштирок этиб, уларнинг ўзаро уйишиши ҳаракат сезгисини, шунингдек, макон тва вақт туйғуларини ҳам вужудга келтиради[13,309]. Спорт билан шуғулланиш ёшларни фақат жисмоний бақувват қилибгина қолмасдан, уларнинг руҳиятига, меҳнат самарадорлигининг ўсишига ҳам ёрдам беради. Айниқса, ақлий фаолият билан шуғулланувчи кишилар ўз фаолиятларини жисмоний машқлар, ҳаракатлар билан алмаштириб 53

туришлари лозим бўлади. Бу психологик нуқтаи-назардан олиб қаралганда ҳам фодалилигини, миядаги “оптимал қўзғалиш ўчоқлари“нинг ўрин алмашиб туриши, ториозланиш ва қўзғалиш марказларининг ҳам ўзгариб туриши ижобий жараён бўлиб ҳисобланади. Шунингдек, йирик ишлаб чиқариш корхона ташкилотларида фаолият юритаётган инсонлар ўртасида спорт мусобақаларининг жорий қилиниши, ишчиларда толиқиш кайфиятини камайтириб, эмоционал кўтаринки кайфиятни вужудга келтиришга замин яратиш билан бир қаторда, инсон диққатини, идрокини кучайтириб, иродавий сифатларнинг ўсишига ёрдам беради. Спортчида иродалилик, ғалабага интилувчанлик, эпчиллик, ўзини тута билишлик, чидамлилик каби сифатларнинг шакилланишида спорт машғулотларининг ўрни ва аҳамияти жуда катта. Шу маънода спортчига хос характер-хислатлар спорт фаолиятида аста секинлик билан вужудга кела бориб, кейнчалик бу хислатлар унинг доимий характерига айланади. Умумий психологияда малакалар автоматлашган иш-ҳаракат усуллари ёки онгли фаолиятнинг автоматлашган қисмлари (кампонент), деб қабул қилинган. Спорт психологиясида машқлар натижасида ҳосил бўладиган малакаларни бу хилда тушунтириш тўғри бўлмайди. Спортда малакаларни тадқиқ этиш қуйидагиларни аниқлашга ёрдам берди. Биринчидан, Малака – бу спорт машқлари жараёнида шаклланадиган махоратнинг юқори даражаси бўлиб, уларсиз мураккаб жисмоний ҳаракатларни амалга ошириш мумкин эмас. Иккинчидан, спорт билан боғлиқ хатти-ҳаракатлар доимо жуда катта жисмоний ва руҳий энергия сарф қилиши ва катта масъулият билан бо0лиқ бўлганлиги учун ҳам бажарилаётган ҳаракатлар юқори даражада англанилган бўлади. Демак, спортдаги ҳаракат малакалари онгли фаолиятнинг механик равишда бажарилаётган кампонентлари бўлмасдан, спортчининг онгли равиўда бажараётган яхлит хатти-ҳаракатларидир. Спортчининг ҳаракат фаолиятида унинг ҳиссий ва мантиқий соҳалари ўзига хос равишда бирлашиб 54

$кетади. Спорт фаолияти жараёнида ҳаракат анализаторларининг ишлаши ҳам такомиллашиб, бажарилаётган ҳаракатлдарни аниқлаш ва тасаввур қилишга олиб келади. Маълумки бир мақсадли англанган натижага эришиш учун қилинаётган жисмоний машқларни англаш, фақат уни бир бутун холда эмас, унинг айрим бажарилаётган қисмларига ҳам тааллуқли бўлади. Жисмоний ҳаракатларни бажаришга юқори малака хосил қилган спортчи машқларни бажариш давомида йўл қўйган энг кичик техник хатоларни ҳам англаши ва кейинги машқларда уни тузатишга ҳаракат қиладилар. Буларнинг ҳаммаси спортдаги ҳаракат малакалари машқлар жараёнида керакли даражада такомиллаштирилган аниқ, тез ва кам энергия эвазига бажариладиган, англанган хатти-ҳаракатлар деб қабул қилишга асос бўлади. Спорт машқлари ва ўргатишнинг психологик таҳлилида, шахснинг иродавий хислатларини тарбиялаш муаммоси катта аҳамият касб этади. Тадқиқотларда бир томондан катта қийинчиликларни енгиб ўтишда иродавий жараёнларнинг психологик хусусиятларини аниқлашга ёрдам берган бўлса, иккинчи томондан қийинчиликларни бартараф этишда намоён бўладиган жасурлик, қатъиятлилик ва интизомлилик каби ирода сифаларининг психологик характеристикасини тўлароқ билиб олишга имкон яратади. Спорт машқларининг мақсади, фақат спортчида машғул бўлаётган спорт турига доир спорт техникаларидан мукаммал малака хосил қилдиришгина бўлиб қолмай, шунингдек, спортчи организмини пишитиш – яъни спорт формасига етказиш ҳамдир. Тадқиқотлар бу холатнинг психологик хусусиятларини кўрсатиб беради. Яъни спорт формасига эга бўлган спортчимазкур спорт фаолияти билан боғлиқ воқейликни тез ва аниқ идрок этади. к\унинг идрок кўлами ортади, диққатини тўплаш ва тақсимлаб олиш қобилияти юксалади, жавоб реакцияси тезлашади, ўз хатти- ҳаракатларини назорат қилиш ва уларни онгли бошқариш вужудга келади. 55$

Спортда шахсни шакллантиришнинг ижтимоий-психологик хусусиятлари

28.09.2019

0

8127 KB

Похожие