Жисмоний тарбия дарсларида волейбол ўйинини ўргатиш усуллари ҳамда волейбол ўйинида бериладиган машғулотлар самарадорлигини ошириш - Физическая культура - Дипломные работы

Жисмоний тарбия дарсларида волейбол ўйинини ўргатиш усуллари ҳамда волейбол ўйинида бериладиган машғулотлар самарадорлигини ошириш

Загружено в:

28.09.2019

Скачано:

0

Размер:

10623.5 KB

МУНДАРИЖА Кириш………………………………………………………………………2 Мавзунинг долзарблиги .................................................................................. 2 Мавзунинг мақсади .......................................................................................... 3 Мавзунинг вазифаси ......................................................................................... 3 I.БОБ. Юқори синф ўқувчилари билан волейбол машғулотларини ўргатиш услубияти………………………………………………………… 7 1.1. Жисмоний тарбия тизимида волейбол ўйинининг тутган ўрни ………7 1.2. Волейбол машгулотларда волейболчи ўқувчиларнинг умумий ва махсус жисмоний тайёргарлиги… ………………………………………………………15 II.боб. Машғулот жараёнида ўқувчиларнинг умумий ва махсус жисмоний тайёргарлик даражасини ривожлантириш услублари… …..17 2.1. Волейболчининг техник ҳаракатлари…………………………………… 17 2. 2. Волейбол машғулотларда волейболчиларнинг жисмоний тайёргарлиги… 30 2. 3. Волейбол машғулотларда волейбол ўйини техникасини ўргатишда ҳаракатли ўйинлардан фойдаланиш самараси………………………………..46 Хулоса .................................................................................................................. 54 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати ……………………………………….56 1

К И Р И Ш Мавзунинг долзарблиги : Жисмоний маданият комил инсонни тарбиялашдек муқаддас вазифани бажаришда барча ўқув юртлари таълим тизимида ёш авлодни жисмоний бақувват иродали чаққон ватанпарварлик руҳида тарбиялаб вояга етказиш учун жисмоний тарбия машғулотларини Ўзбекистон Республика “Талим тўғрисида”ги қонуни, “Кадрлар таёрлаш миллий дастури” ҳамда “Ўзбекистонда Жисмоний тарбия ва спортни ривожлантириш тўғрисида”ги Қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2002- йил 24-октябрдаги ПФ-31-54-сонли “Ўзбекистон болалар спортини ривожлантириш жамғармасини тузиш” тўғрисидаги фармони ва уни бажариш тадбирларига суянган ҳолда янги усулларни ташкил қилиш ва ўтказиш мақсадга мувофиқдир. Ушбу ишларни самарали бажариш учун болаларни энг кичик ёшдан бошлаб жисмоний-тарбия билан жисмонан саломатлик пойдеворини қуришни амалга ошириш мумкин. Ўзбекистонда Жисмоний маданият ва спортни ривожлантириш тўғрисида кадрлар тайёрлашдаги оқилона тизим муҳим аҳамиятга эга. Шу боис республикамизда жисмоний маданиятнинг мақсад ва вазифалари ҳукуматнинг ҳамда Республика жисмоний – тарбия ва спорт қўмитасининг қароридан келиб чиққан ҳолда амалга оширилади. Республикамизда амалга оширилатётган жисмоний маданиятни ўз олдига қўйган мақсади соғлом - руҳан тетик ва бунёдкор инсонни ҳаётга тайёрлашдан иборат. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов “Биз соғлом авлодни тарбиялаб етказишимиз керак, Соғлом киши деганда фақат жисмоний соғлиқни эмас балки шарқона одоб-аҳлоқ ва умумбашарий ғоялар руҳида камол топган инсонни тушунамиз”, -дейди Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1-йиғилишидаги маърузасида. Жисмоний маданиятнинг мақсади жамиятнинг соғлом, ҳушчақчақ ҳар томонлама жисмонан ривожланган меҳнат ва ватан ҳимоясига тайёр турган қўриқчиларни тарбиялашдан иборат узоқ муддатли 2

уюштирилган педагогик жараёндир. Президентимиз И.А.Каримов “Соғлом авлод учун” орденини топшириш маросимида сўзлаган нутқларида алоҳида таъкидлаб ўтганлар: “Биз асримизнинг келажаги авлод учун кураш бошладик. Шу ном билан орден таъсис этдик ва махсус ҳалқаро жамғарма туздик. Соғлом авлод деганда биз фақат бақувват фарзандларимизни эмас балки маънавий бой авлодга эга бўлган ҳалқни тушунишимиз керак. Бундай ҳалқни ҳеч ким ҳеч қачон енга олмайди. Буни ҳаммамиз яхши англаб олмоғимиз керак”. Замонавий волейболда самарали ўйин кўрсатиш ва юқори натижаларга эришиш фақат ўта шаклланган жисмоний тарёргарлик эвазига амалга ошириш мумкин. Ўзбекистон аҳолисининг жисмоний тайёргарлиги ва саломатлиги даражасини белгилаб берувчи “Алпомиш” ва “Барчиной” махсус тест саволлари жорий этилиши ҳақидаги қўшма қарори ва уларда белгиланган вазифалар Республика Олий ва Ўрта Махсус касб-ҳунар коллежлари, академик лицейлар талаба ва ўқувчи ёшларни жисмоний тарбия ва спортни жаҳон стандартлари талаблари даражасида ривожлантириш ҳамда унинг фаолиятини тубдан такомиллаштириш тўғрисидаги масалаларни ҳал қилиш зарурлигини тақозо этмоқда ва уни чора тадбирларини амалга ошириш йўлларини аниқ ва равон кўрсатиб берди. Тажрибали ва иқтидорли ёш тадқиқотчилар томонидан спорт машғулотларини ташкил қилишнинг ҳалқаро андозаларини етакчи мураббийларнинг иш тажрибалари билан давр талаблари асосидаги фаолиятлари изчиллик билан ўрганилмоқда. Янгидан ташкил этилаётган лицейлар, спорт мактаблари спорт клубларининг фаолияти жисмоний тарбия ва спорт соҳасидаги олимларини диққат марказида турибди. Спортчиларимизнинг ҳалқаро спорт майдонларидаги эришаётган ютуқлари, айниқса маҳаллий миллат хотин-қизларининг спортда жаҳонга танилишига, бу билан эса юртимиз шон-шухратини оширишдаги саьй- ҳаракатлари Ватанимизнинг бевосита ғамхўрлигининг улуғвор натижасидир. 3

Бу жиҳатларда илмий ходимлар ва мураббийларнинг ўзаро ҳамкорликларини таъминлашни давр талаб қилмоқда. Юқоридаги амалий тадбирларни таъкидлашдан мақсад шунданки, уларни ташкил қилиш, амалий ва назарий жиҳатдан ташкил қилиш асосида фаолият кўрсатишни кўпинча илмий ходимлар тажрибали мутахассислар томонидан амалга оширилиб борилади. Шу сабабдан илмий тадқиқотлар ташкилий ишларда фаоллик кўрсатиб келаётган мутахассисларни ишга олиш мақсадга мувофиқдир. Улар орасида профессорлар Т.С.Ўсмонхўжаев, Р.Саломов, Ж.Нуршин, Ф.Керимов (Тошкент), Т.Х.Холдоров, А.Т.Содиқов, Х.А.Милиев, Б.А.Бурибоев, Ф.Ахмедов, О.Э.Муқимов (Жиззах), Ҳ.Рафиев, А.Х.Ғуломов (Самарқанд) ва бошқаларининг ўқув услубий қулланмалари илмий мақоллари, монографиялари олқишга сазовордир. Р.Н Полияни фикрига кўра 8-9 ёшли болаларда тезкор-куч ва чаққонлик сифатларининг ўсиши кузатилади. Тезкорлик ва эгилувчанлик қобилияти эса бироз сусаяди. 14-15 ёшда эгилувчанлик ва тезкорлик, кучни ривожлантиришга оид ҳажмини кутариш мақсадга мувофиқ. Ушбу фикрни В.Ф Башкиров, В.П Филинлар ҳам қўллаб-қувватлаганлар. И.Аршавский, Я.В Вайнбаум, А.Гужалавский ва бошқалар ёш спортчиларнинг функционал тайёргарлигини илмий текширишлари натижасида жисмоний машқлар организмнинг ривожланишида ҳал қилувчи рол ўйнаши тасдиқланган. В.С Дахновский ва бошқалар тезкор куч ва махсус чидамкорлик сифатларини ривожлантиришга йўналтирилган машқлар билан узоқ муддат мабайнида мунтазам шуғулланиш натижасида курашчиларнинг техник- тактик маҳорати ҳамда бошқа қобилиятлари қанчалик сезиларли даражада шаклланиш мумкинлигини тадқиқот асосида исбот қилиб берган. Куч ва тезкорликни чидамкорлиги спортчиларни ёш спортчиларни жуда эхтиёткорлик билан ривожлантиришни зарурлиги каттк юкламага эга машқлар билан бу сифатларни зўрма-зўраки ўстиришга интилиш салбий оқибатларга олиб келиш эхтимолида холи эмаслиги алоҳида таъкидлаб 4

ўтилган (А.В.Вимкин, В.М.Зациорский, В.С.Туманян, В.Н.Платонов, В.П.Филин, Ф.А.Керимов ва бошқалар). Чан Суан Донг ўз тадқиқотларида шуни таъкидладики волейболчиларнинг ўйин самарасини таъминловчи махсус жисмоний сифатлар тайёргарлик даврида барча босқичларда икки омил билан белигиланиди: тезкорлик – кучлилик тайёргарлилиги ва тайёргарликнинг аралаш омили. Ю.Д.Железнякнинг фикрича волейболга ихтисослашган машғулотлар билан илк бор шуғулланишни 11-12 ёшдан бошлаш мақсадга мувофиқдир. У ўзининг тадқиқотларида айнан шу ёшда болаларни жисмоний ва техник тайёргарлигини жадал ўстириш имкониятларини очиб беради. Таъкидлаш лозимки, жисмоний тарбия ва спортнинг илмий ва ижтимоий педагогик хусусиятлари ҳамда унинг тарбиявий моҳиятларини юртимиз олимлари томонидан ижобий равишда мукаммал асослаб берган. Ўзбекистон Республикаси ёш волейболчиларни жисмоний қобилиятларини ривожлантириш бўйича маьлумотлар олимлар томонидан кам ёритилган бўлиб адабиётлар таҳлили шуни кўрсатадики ёш спортчиларни ёши, жинси, жисмоний тайёргарлигига қараб ёзилган ва жисмоний тарбия дарсларида волейбол ўйинини ўргатиш услублари тўғрисида методик тавсияномаларни топа олмадик. Мавзунинг мақсади . Жисмоний тарбия дарсларида волейбол ўйинини ўргатиш усуллари ҳамда волейбол ўйинида бериладиган машғулотлар самарадорлигини ошириш. Ушбу мақсадга эришиш қўйидаги вазифалар ёрдамида амалга оширилади. 1. Ёш волейболчиларнинг ўйинларидан фойдаланиш самарадорлигини аниқлаш. 2. 13-14 ёшли волейболчи ўқувчиларни умумий ва махсус тайёргарлик даражасини аниқлаш. 5

3. Волейболчиларни тайёрлаш йўналишга мувофиқ қиладиган ҳаракатли ўйинларни таснифлаш. Тадқиқот фарази: Ёш спортчиларни жисмоний қобилиятларини ривожлантириш ҳамда жисмоний тайёргарлигини ошириш ва соғлигини ошириш. Тадқиқот ишининг назарий ва методик асоси И.А.Каримовнинг асарлари ва нутқи, Ўзбекистон Республикаси раҳбарияти ва Олий Мажлиснинг таълим жисмоний тарбия ва спорт соғлом авлодни тарбиялаш бўйича олиб борилаётган ишлар асосида йўналишни белгилаб берувчи ҳужжатлар бундан ташқари педагогика соҳасида ишлаган олимларнинг илмий маълумотлари қонун ва қарорларини ташкил қилади. Тадқиқотнинг илмий янгиллиги: Ёш спортчиларни волейбол спорт турига танлаб олишда уларнинг ёши, жисмоний тайёргарлиги, жисмоний қобилиятлари аниқланади. Йиллик циклда жисмоний қобилиятларни ривожлантириш учун берилган машқлар орқали уларнинг жисмоний тайёргарлиги ва қобилиятлари яхшиланади. Тадқиқотнинг амалий аҳамияти: Ёш волейболчиларнинг жисмоний тайёргарлиги, жисмоний қобилиятлари бўйича аниқ натижаларга эришилади. Тадқиқот услублари: -Илмий адабиётлар ва манбалдарни таҳлил этиш. -Илмий услубий адабиётларни ва тажрибаларни умумлаштириш. -Педагогик кузатишлар. -Режалаштириш ва назорат ҳужжатллар таҳлили. -Жисмоний машқларни ривожлантириш машқлар танлаш. -Педагогик тажриба. 6

I.БОБ. Юқори синф укувчилари билан волейбол машгулотларини ўргатиш услубияти. 1.1. Жисмоний тарбия тизимида волейбол ўйинининг тутган ўрни. Волейбол уйинини ҳужум ва химоя техникасидан иборат. Ҳужумда ҳам химояда ҳам шах туриш ва силжиш, тўпни узатиш ва қабул қилиб олиш, тўпни бир ёки икки қуллаб олиш ва қайтариш, тўпнинг йўлини тўсиш кабилар мавжуд. Ўйинчининг шай туриши ва силжиши. Волейбол ўйини давомида ўйинчи майдон бўйлаб харакатда бўлади ва силжиб туради. Силжишдан мақсад тўпни қабул қилиб олиш ва бошқа усулларни амалга ошириш учун маъқул жой танлашдир. Ўйинчининг спорт ҳолатида туришдаги энг муҳим нуқта учун силжишга доим тайёр бўлиб туришидир. Ўйинчи туриш холатида оёқлари букилган, оёқлар елка кенглигида очилган, бир оёқ озгина олдинга, тана ҳам бир оз олдинга эгилган бўлади. Қўллар тирсакдан эгилган ва кафтлар бир- бирига қараган бўлиши керак. Бу холат доимий эмас, албатта у ўйининг боришига қараб ўзгариб туради. Агар турдан қайтган тупни олиш лозим бўлса, ўйинча анча эгилади, отаётганда тўғриланади ва хокозо. Волейболчи майдон бўйлаб оёқларини чалиштириб (чапга, унга, олдинга, орқага), икки қадам (олдинга ва орқага) сакраб (югириш ва одимлаш) юригиб (майдон бўйлаб тез силжиш ва йўналишини бирдан ўзгартириб) юриши мумкин. Охирги югириш қадами узун бўлади, негаки ундан кейин тухташ, сакраш, йўналишини ўзгартириш мумкин. Тўпни узатиш. Бу – ўйинни давом эттириш учун шерик ёки рақиб томонига узатилган тўпни ўзаро ўтказиш усули бўлиб ҳисобланади. Бундан ташқари, тўпни олдинга, юқорига ва орқага ўтказиш усуллари ҳам мавжуд. Тупнинг учиш траекториясига қараб бутун майдон бўйлаб узун қўлни майдонга қисқа ва ўз майдонига ўта қисқа узатишлар ҳам қўлланилади. Тўпни узатиш баландлигига қараб паст (тўрдан 1 мерт юқори), ўрта (2 7

метргача), ва ундан баланд (2 метрдан ортиқ), масофасига кўра яқин (0,5 мертдан кам) ва узоқроқ (0,5 мертдан ортиқроқ) кабиларга бўлинади. Тўпни икки қўллаб юқоридан узатиш. Бу жуда кенг тарқалган усул ҳисобланади. Бунда ишонч ва аниқлик билан харакатланиш унинг мухим томонидир. Ўйинчи дастлабки холатда оёқларини тиззадан букиб қўлларини олдинга чиқариб кафтлар бироз ичкарига қаратилган, панчалар таранг тутилади. Тўп яқинлашганда оёқлар тўғриланади ва гавда кўтарилади. Қўллар чузилади ва тўп қабул қилишга тайёрланади. Қўл гавда ва оёқ ҳаракатлари ўзаро мувофиқланади. Бу эса тўпни тегишли жойга бориш имконини беради. Узатишнинг яна бошқа тури ҳам мавжуд бўлиб, унда тўп икки қўллаб юқоридан, бир қўллаб юқоридан, икки қўллаб юқоридан узатилади. Аммо бу усуллар ўйинда камроқ қўлланилади. Шунга қарамай ҳар бир волейболчи тўпни тез ва аниқ узатишини ҳамда йўналиши бўйича зарб беришни урганиши зарур. Тўпни қабул қилиш. Бу – рақиблар ҳужумидан кейин тўпни ўйинда сақлаб қолишда ҳимоя усули ҳисобланади. Икки қўллаб тўпни пастдан қабул қилиб олиш замонавий волейболда асосий усулдир. У ҳужум пайтида кучли зарб пайтидаги асосий усулдир. Бу усулда гавда юқорига ёки бироз эгилган қўллар олдинга пастга туширилади, бир кафт иккинчисига қўйилган бўлади. Тўпни билакларда қабул қилиб олинади. Билакларда бўладиган зарбни юмшатиш мақсадида қўллар тирсакдан яқинлаштирилиб кўтарилади ва букилади, оёқлар тўғриланади ва гавда кўтарилади. Тўпни икки қўллаб юқоридан қабул қилиш. Бу усул билан тўп унча кучли келаётган пайтларда, шунингдек, бошқа усулни қўллаш қулай бўлганда қабул қилинади. Тўпни бир қўллаб пастдан қабул қилиш. Бу усулнинг аниқлиги етарли бўлганлиги учун ҳам қўланилади, аммо тўп ўйиндан узоқда бўлганда ва бошқа усул қўллашнинг имкони бўлганда ва бошқа усул қўлланилиши 8

фойдалидир. Тўғриланган қўл таранг сиқилган панжалар тўпнинг йўлини тўсади (тўпни мушт ҳамда кафт ёки билаклари билан урилади). Бу харакатларда оёқ қатнашмайди. Тўпни ошириш. Тўпни ўйинга киритиш ошириш дейилади. Зарб учун қулай бўлган қаътий холатда туриш юқорига ошириш ҳамда қўлни силтаб тўпни уриш, ўргандан кейинги ўйинчининг харакатлари оширишнинг асосий хусусиятларидир. Оширишда тўпни мушт ёки кафт билан уруш мумкин. Бунда тўп юқорига бир қўл билан отилади. Юқорига отишнинг йўналиши ва баландлиги бажариш усуслига боғлиқ. Тўпни бош устидан уриб юборилса юқоридан пастдан ўрилса пастдан ошириш, ён билан турса ёнламасига тўп ошириш дейилади. Шунга мувофиқ тўрт хил ошириш усуллари мавжуд: пастдан тўғрига, пастдан ён билан, юқоридан тўғрига, юқоридан ён томони билан. Тўпни пастдан тўғрига ошириш. Ўйин бошловчи учун бу асосий усул бўлиб хисобланади. У тур томонга қараб туриб бажаради. Ўйинчи тирсакдан букилган қўл билан тупни ушлаб туради. Бошқа қўл тупга зарб бериш учун уни орқага ўзатилади. Шундан сўнг панжалар бироз букилиб, тўп юқорига 20-30 см баландлик отилади ва зарб берилади. Ўйинчи зарб берибоқ орқага турган оёғини тўғирлайди ва тана оғирлигини олдинда турган оёққа киради. Зарб бергандан кейин ўйинчи худуди харакат қилмоқчи булгандик холатни олади. Тўғридан хужумкор зарби. Тўрнинг юқори қисмидаги тўпни бир қўллаб рақиб томонга уришдан иборат хужум, бу хужумкор зарб дейилади. Бу хужумкор зарб ўрнидан сакраб ёки югирб келиб бажарилади. Хужумчи бу зарбни бир икки ва уч қадам босиб келиб бажаради. Ўйинчи учиб келаётган тўпни қўлларни олдинга юқорига кутаради, урувчи қўл зарб учун тайёрланади. Тана би оз орқага эгилади. Панжалар мушт қилиб турилади ва ерга қараб букилади, кейин зарб берилади, шундан сўнг оёқ пастга тушган 9

тўп билан бирга тушади. Тшпни қанча кчли уруш зарур бўлса, кафт шунча бушроқ бўлса, кафт шунча таранг қилинади. Волейбол жамоали ўйин турига мансуб бўлиб, ўйинда икки жамоа хар бирида олит киши ўйнаши шарт. Заҳирадаги ўйинчилар сони 2 тадан 6 тагача бўлиши мумкин. Ўйинчиларнинг спорт кийими футболка, турси ва шиппак. Ўйинчининг ёши жинсига қараб тўрнинг баландлиги қўйидагича бўлади:  Қизлар 13-14 ёш - 2м 10см. 15-16 ёш - 2м 20см.  Аёллар 17-18 ва ундан катта ёшдагилар учун – 2м 24см.  Ўғил болалар 15-16 ёшли - 2м 35см.  Эркаклар 17-18 ва ундан ортиқ ёшли - 2м 43см. Ўйин уч ёки беш партиядан иборат бўлиб, ҳар бир партия 25 очкогача давом этади. Агар ўйин очколари 25-25 бўлса, ўйин 27 очкогача давом этади. Сўнги партияда 3 ёки 5 ўйин ҳисоби “таём брейк” асосида олиб борилади. Яъни ўйиндаги ҳар бир ҳаракат киритиш ҳуқуқи қайси жамоадан бўлиши қатъий назар жамоага мағлубият ёки ғалаба келтириш мумкин. Ҳал қилувчи партияда 15 очкогача ўйналади ва икки очко фарқигача давом этади. Замонавий волейболда ҳар 8 очкодан кейин техник тайм-аут 1 минутлик танаффус берилади, яьни ҳисоб 8 га ьорганда ва 16 га борганда танаффус берилади. Охирги партияда эса 8 очко бўлганда ўйинчилар майдон алмашадилар. Валейбол ўйининг дастлабки расмий ўйин қоидалари 1997 йил амеракали доктор А.Холстед раҳбарилигида ишлаб чиқарилган. Мазкур қоидаларнинг айрим қоидалари айрим абандлари қўйидагилардан иборат.  Майдон ўлчами – 7,6х16,1 м.  Тўрни баландлиги – 198 см.  Тўпни оғирлиги - 340 грм. 10

Тўп ўйинга майдодаги ўнг ташқи қисмида жойлашган бир 1х1 метрли тўртбурчак шаклдаги жойда бир оёқ туриб киритилган ва хокозо. Валейболнинг борган сари оммавийлаша бориши ва иштирокчиларнинг ўйин махоратини шакллана бориш билан бир қаторда мусобақа қоидалари ҳам ўзгариб тақомилашиб борган. 1900 йил – хисоб 21 очкогача, тўрни баландлиги 213 см. 1912 йил – майдонча 10,6х18,2 мт, тур – 228см. 1917 йил – хисоб – 15 очко, тур 243см. 1918 йил – ўйинчилар сони бир жамоада 6 та. 1922 йил – тўпни факат 3 марта ўйнаш, майдонча 9,1х18,2 мт. 1925 йил – тўп 66-69см, оғирлиги 275-285 гр, майдонча 9х18 мт. 1934 йил – тур аёллар учун 224см бўлган. Валейбол собиқ иттифоқ 1920-1921 йилда ўрта Волга (Қозон, Нижний, Новгород) ноҳияларида тарқала бошлаган 1922 йилда бошлаб Всеобуч (Умумий ҳарбий тайёргарлик) таркибига киритилди. Москвада волейбол билан мунтазам шуғулланишига саънат ва театер вакиллари киришдилар. 1923 йилда ташкил эитлган “Динама” жамияти спортининг бошқа турлари билан бир қаторда валейболни ҳам тарғиб қила бошлади. Худди шу йилларда валейбол ўзоқ шарқда Хабарский ва Владивостокда пайдо бўлди. 1925 йилдан эса Украинада ҳам ривожланди. Волейбол ҳамма ерда тарқала бошлади. Шу билан боғлиқ равишда мусобақаларни ягона қоидаларни ишлаб чиқиш зарурияти тўғилди. 1925 йилнинг январида Москва жисмоний тарбия кенгаши волейбол бўйича мусобақаларнинг биринчи расмий қоидаларни тузиб тасдиқлади. Тўрнинг баландлиги аёллар учун 2 метр 20см ва эркаклар учун 2 метр 40см қилиб белгиланди. Аёллар жамоаларида ўйин 15х7,5 ўлчами майдочада ўтказиладиган бўлди. 11

1926 йилда Москва қоидаларига асосан биринчи лига мунтазам равишда ўтказила бошланди. 1928 йилда Москвада доимий хакамлар уюшмаси ташкил этилди. Валейбол бўйича собиқ ССЖИ биринчилиги илк бор Днепропетровск шахрид 1983 йилнинг 4-6 апрелида бўлиб ўтди. Мусобақада аёллар жамоаси (Москва, Днепропетровск, Харқков, Боку Минск) ва 5та эркаклар жамоаси иштирок этди. Айланма таркибда ўзказилган ўйинлар кўп сонли томошабинларни ўзларига жалб қилди. Қизиқарли биринчилик Москвалик аралаш жамоаларнинг кўргазмали ўйинлари ўзказилди. Ҳар бир жамоа таркибида 3 та аёл ва 3 та эркак бор эди. Волейбол бўйча собиқ ССЖИ иккинчи биринчилиги 1934 йилда Москвада ўтказилди. Унда таркибда 9 кишилик аёллар ва эркаклар жамоалари қатнашдилар. Энди Ленинград, Свердловек, Горький Ростов, Тошкент жамоалари пайдо бўлди. Шу йилнинг охиридаёқ Москва терма жамоаси узоқ шарқ сафарига чиқиб Владивосток, Чита, Улан-Уде, Новосибирск ва Тюменда кўргазмали учрашувлар ўтказдилар. Бу эса шубхасиз волейболни узоқ шарқдаги кенг тарқалишига шароит яратди. Терма жамоанинг барча беллашувлари жамоали ўйининг устунлиги шиори остида утди. Терма жамоанинг биринчиликда ғолиб бўлиши айнан шу ўйини билан донғи кетган Москва жамоалари эди. Ёшлар орасида валейболнинг оммалашишига қаттиқ турки бўлган ходиса 1995 йилнинг августида ўтказилган мактаб ўқувчиларнинг мамлакат биринчилиги ҳисобланади. 12 та шахар ва вилоят жамоалари иштирок этган бу мусобақанинг биринчи босиқчи чиқиб кетиш тартибида, якунловчи финил ўйинлар эса айланма тартибда ўтказилди. Ҳар бир шахар жамоаси учун 3 команда: катта ва кичик ёшдаги йигитлар ҳамда катта ёшдаги қизлар қатнашди. 1935 йил ўйинчиларнинг ҳалқаро учрашувларда биринчи бор куч синашиб кўрганлиги тарихда ўчмас из қолирди. Тошкентда ва Москвада 12

валейболчиларимизнинг Афғонистон жамоаси билан 2 та учрашув бўлиб ўтди. Ўйин афғон қоидалари асосида ўтказилганлигига қарамай 9 ўйинчи бор эди. Ўйин 22 очкогача давом эди, ўйинчилар майдонда жой алмашмадилар мамлакат волейболчилари асосгига ғолибликга эришдилар. 1936 йилнинг энг оммавий ўйинларидан бири собиқ ВЦСПС кубоги учун 100дан ортиқ жамоалар билан мусобақалар ўтказилди. Кубогни Мсокванинг аёллар ва эркаклар жамоаси “Медик” қўлга киритди. Валейболнинг техник ва тактикасини эмас, мусобақа қоидалари ҳам ўзгаришди давом этарди, яъни 1935 йилда эркаклар учун 2м45 см.га кўтарилди 1937 йилдан эса аёллар учун 2м 29см. бўлиб қолди. Майдончада ҳужум чизиғи белгиланди ва олд орқа чизиқ ўйинчилари деганда тушунча пайдо бўлди, бу эса алоҳида ўйин ихлосмандларининг ҳаракатларини чегаралаб қўйди. Шу йилдаёқ ўйинга тўп киритиш жойи майдочанинг орқа ўнг қисмидан 3м қилиб белгиланди. Сабабидан қатъи назар ўйинчиларни алмаштиришга рухсат берилди. (илгари алмаштиришга фақат бахтсиз ҳодисалардан кейин йўл берилар эди). 1938 йилда мусобақаларни ўтказиш қоидаларида ҳам жиддий ўзгаришлар содир бўлди. Бу йилнинг мамлакат биринчиликлари ёзги майдонларда спорт жамиятлари орасида ўтказилди. Дастлабки ўйинлари мамлакатнинг турли шахарларида ўтди. Якуний ўйин эса Москва бўлди. Биринчилик кўпгина янги жамоаларнинг ўзига жалб этди ва ҳамма валейболчиларнинг ишига жонланиш аолиб киради. Мамлакатнинг кейинги биринчилиги (1939-1940) худди шу тартибда ўтказилди. Ўзбекистоннинг “Динамо” (Тошкент) жамоаси билан бирга ўйнаб учрашувни 0:3 ҳисобида бой беришган бўлса, Индонизия аёллари жамоаси Тошкентнинг “Спартак” жамоаси қизларига 2:3 ҳисобига бой беришди. 1970-72 йилларга келиб ўзбек валейболчилари Бангладеш, Ҳиндистон ва бошқа хорижий давлатларда ҳалқаро ўртоқли ўчрашувларини ўтказиб 13

юксак маҳоратга эришди. 1970 йилда то 1991 йилгача ўзбек валейболчилар талайгина ҳалқаро расмий ва ўртоқлик учрашувлар ўтказиб келишди. 1994 йилда Тайландда ўтказилган “Принцесса Кубоги” мусобақаларида иштирок этишди. Эътиборга лойиқ жойи шундаки, Истиқлолдан сўнг ўзбек валейболининг тараққиёти республикамизда янгича йўналишда давом этиши кўзга ташланаётир. Жумладан 1992 йилдан бошлаб мунтазам зтказиладиган Ўзбекистон миллий чемпионати ва вилоятлараро республика спартакиадаси валейболнинг янада оммавийлашишида ва равнақ топишига яхши таъсир кўрсатди. Шуни таъкидлаш ўринлики, сўнги йилларда республика миқёсида ўтказилаётган мусобақаларда касбкорлик (профессионаллик) асосида иштирок этувчи жамоалар доираси кенгайиб бормоқда. Булар қаторига “Кинап” (Самарқанд ш.), “Виктория” (Навоий ш.), МХСК (Чирчиқ), “СКИФ” (Тошкент ш.), ЎзДЖТИ ва хокозо жамоалар киради. Мазкур валейбол жамоаларининг аъзолари бўлиши ўйинчилар, спорт усталари А.Сович, Ш.Муслимов, С.Жураев, И.Тамбиев, .Қосимовлар барча мусобақларда ўзларининг юқори савиядаги маҳоратларини намойиш этмоқдалар. Аёллар жамоаларидан Е.Лебедянская, П.Кабардина, С.Ашурова, Н.Ходжаев ва бошқалар Ўзбекистон спорт устаси деган номга сазовор бўлишди. Бу борада тренер-мутахассис ва ташкилотчиларни хизмати ҳурматга сазовордир. Жумладан, А.Ким ( Самарқанд), Т.Абрамова (Тошкент), М.Ёдгоров (Навоий), А.Асқаров (Қўқон) ва бошқаларни алохида таъкидлаб ўтиш ўринли. Ўзбекистон валейболини янгича йўналишда тараққий эттиришда уни вилоятларида “ҳаракатга” келтириш, хорижий давлатлар валейбол жамоалари билан алова боғлашда, улар билан расмий мусобақаларни ташкил қилишда Ўзбекистон валейбол Федерацииясининг президенти “Ўзавтотранс” корпорациясининг раиси, профессор Л.Ахмедов, ҳамда федерациянинг барча 14

аъзолари ибратли фаолият кўрсатмоқдалар. Республикамизнинг барча ўқув юртларида валейбол энг оммавий спорт туридан бири бўлиб ҳисобланади. 1.2. Волейбол машгулотларда волейболчи ўқувчиларнинг умумий ва махсус жисмоний тайёргарлиги. Замонавий валейболда самарали ўйин кўрсатиш ва юқори натижаларга эришиш фақат ўта шаклланган жисмоний тайёргарлик эвазига амалга оширилади. Валейболчиларнинг ўйин самарасини таъминловчи махсус жисмоний сифатлар тайёргарлик даврида барча босқичларда икки омил билан белгиланади: тезкор-кучлилик тайёргарлиги ва тайёргарликнинг аралаш омили. Жисмоний тайёргарликнинг асосий мақсади спортчини ҳар томонлама ривожлантириш, унинг функционал имкониятларини ошириш ва саломатлигини мустаҳкамлашдир. Валейбол жисмоний тайёргарлигининг аниқ бўлимлари қўйидаги вазифаларни ечишга қаратилган. 1. Организм функционал тайёргарлик даражасининг сафарбарлик даражасини ошириш. 2. Ўйин фаолияти эффективлигини таъминлаб берадиган жисмоний фазилатлар куч, тезкорлик, чаққонлик, чидамлилик, эгилувчанлик билан бевосита боғланган жисмоний қоблиятлар сакровчанлик, спорт тезкорлиги ва ирғитувчанлик ҳаракатининг қуввати, ўйин чаққонлиги, ўйин чидамлилиги ва атлетик тайёргарлик даражасини ошириш. Умуман олганда жисмоний тайёргарлик жараёни спортчининг организмида валейбол ўйинга хос бўлган катта жисмоний юкламалар таъсирида кўникиш ҳомсил қилиббориш керак. Унда функционал ва атлетик 15

тайёргарликнинг асосий воситалари жисмоний машқлар ҳисобланади. Улар ўзининг асосий йўналишига кўра қўйидаги гурухларга бўлинади: А) Организм ички системаларининг функционал имкониятларини оширишга қаратилган машқлар. Б) Куч, тезкорлик чаққонлик, чидамлилик, эгилувчанлик каби жисмоний фазилатларни ривожлантиришга қаратилган машқлар. Валейболда жисмоний тайёргарлик харакатери комплекси бўлганлиги учун ҳам машғулотлар жараёнида турли методлар ва ташкилий-методик формалардан яъни: 1. “Айланма машғулотлар” вариантлари 2. “Қўшма таъсир” методидан ва у асосида жисмоний тайёргарликнинг (техника тактика билан бевосита жамбарчас боғланган) бошқа турлари билан биргаликда фойдаланишга қаратилган. Шуни таъкидлаб ўтиш керакки, валейболчи жисмоний тайёргарликда қандай спорт тури воситаларидан фойланган бўлса, у ўша спорт тури техникасининг элементлари тула эгаллаб олиши керак. Чунки харакат малакаси тўғри тузилган тақдирдагина айрим жисмоний фазилатлар фойдали бўлиши мумкиндир. Умумий жисмоний тайёргарлик спорт тренировкасининг асосий вазифаларидан бири валейболчиларининг ва уни тула қонли жисмоний ўсишини таъминлашга қаратилган. Бу жараён асосий жисмоний сифатларни ривожлантириш ҳамда ҳаётни зарур малакаларни такомиллаштиришни ўз олдига мақсад қилиб қўйияди. Умумий жисмоний тайёргарлик валейболчининг махсус тайёргарлигини таъминлашда пойдевор бўлиб ҳисобланади. Умумий жисмоний тайёргарлик куч, тезлик чидамкорлик эгилувчанликни тарбиялаш ва услублари ҳамда воситалари билан спорт туринг хусусиятини эъиборга олган ҳолда амалга ошириш зарур. 16

II.боб. Машгулот жараёнида ўқувчиларнинг умумий ва махсус жисмоний тайёргарлик даражасини ривожлантириш услублари. 2.1.Волейболчининг техник ҳаракатлари Спорт мутахассислиги спортчининг ҳар тарафлама ривожланган бўлишини истисно қилмайди. Аксинча организмнинг умумий функционал имкониятлари ошишида ҳар томонлама жисмоний ва руҳий қобилият асосида, спортчи танлаган спорт турида юқори даражадаги тараққиётга эришишида ва ҳар тарафлама ривожланишнинг боғлиқлигини иккита асосий сабабини кўрсатиш мумкин. 1. Бу инсон организми ривожланиш ва фаолият жараёнида барча органларнинг бир-бири билан боғлиқлиги спортчининг ҳар бир тури ўзига хос алоҳида ўзаро муносабатлар талаб қилишга қарамасдан жисмоний фазилатлар ривожланишида ҳар доим умумий қонунийлик акс этади. Ҳар қандай фазилатнинг миёрий ривожланиши организмнинг функционал умумий имкониятларини ошириш билангина амалга ошади. 2. Ҳар-хил ҳаракатлантирувчи кўникмалар ва қобилиятнинг ўзаро таъсири. Спортчининг ўзлаштирган ҳаракатлантирувчи маҳорати ва қобилияти қанчалик кенг бўлса янги ҳаракатлантирувчи фаолият ва олдинги ўрганганларни амалга оширишда замин яратади. Кишининг онгига боғланмаган ҳолда мавжуд бўлмаган қонунийлик спортда камолотга эришиш шуни талаб қилади, машғулот чуқур махсус жараён бўлиб, спортчининг ҳар томонлама ривожланишига олиб келиши керак. Спортчининг умумий тайёргарлик ва махсус тайёргарлик бирлиги шуни кўрсатадики, спортда муваффақият ва ютуқларга зиён етказмасдан эришиш учун улардан бирини машғулотдан ажралиб бўлмайди. Спортда бу кўзланган мақсад тарбиявий воситадир. Волейбол спорт ўйинлари турларига мансуб бўлиб ўз моҳияти ва мазмуни хусусияти билан улардан фарқ қилади. Волейбол ўйини нисбатан 17

кичик бўлган яъни ўртасидан тенг иккига бўлинган 18 х 9 метрли тўғри бурчакли тўртбурчак шаклидаги майдончада амалга оширилади. Узатиш техникаси. Тўп узатиш волейболда асосий ўйин малакаларидан бири бўлиб шу ўйин билан боғлиқ бўлган барча техник тактик фаолиятни амалга оширишга имкон яратувчи ягона воситадир. Узатиш ҳужум техникасига мансуб бўлиб уни маълум вазиятда тактик маҳорат билан тўғридан тўғри ижро этиш очко олиш имконини бериш мумкин. Узатиш бир неча турлардан иборат бўлади. Таянч ҳолатда икки қўллаб юқоридан узатиш икки қўллаб пастдан узатиш, бир қўл билан юқоридан ва пастдан узатиш, сакраган ҳолатда икки қўл ёки бир қўл билан юқоридан узатиш. Узатиш вертикал горизонтал ёки диагонал равишда баланд паст узоқ ёки яқин йўналишларда ижро этилиши мумкин. Ҳимоя техникаси, тўпни қабул қилиш техникаси. Тўпни қабул қилиш техникаси бу ўйинчининг ўз майдончасида тўпни қоидага биноан ерга тушишига қарши қўллайдиган ҳаракат малакасидир. Тўпни қабул қилиш турли усулларда ва ўзига хос техник тартибда ижро этилади. Пастдан икки қўл билан қабул қилиш замонавий волейболда асосий ҳимоя воситаларидан бири бўлиб дастлаб тез ва аниқ тўпни йўнаьлишига қарши чиқиш тана оғирлик марказини пастроқ тушириб икки қўлни тўғри ёзилган ҳолатда бир-бирига қулф тарзида амалга оширилади. Пастдан икки қўл билан тўпни қабул қилиш техникаси яъни мазкур малакани ижро этишда тана оғирлик марказини баланд паслиги, оёқларнинг тизза қисмини букилиши бурчагини катта кичиклиги гавдани бироз олдинга эгилиши ёки вертикал равишда бўлиши йиқилиб қабул қилишлар ўйин вазиятига ўйинга киритилган тўпни ёки ҳужум зарбасининг куч тезлигига ва бошқа шароитларга боғлиқ бўлади. Тўсиқ қўйиш техникаси тўсиқ қўйиш бу рақиб ўйинчиси томонидан узатилган ёки зарба берилган тўп йўнаблишини тўсиш унга қарама-қарши “Жонли девор” ташкил қилишдир. Тўсиқ қўйувчи ўйинчи дастлаб оёқларини 18

елка кенглигида жойлаштиради. Оёқлар тизза қисмидан озгина букилган бўлади, қўллар елка қисмидан букилган бўлиб панжалар ёйилган шаклда бўлади. Тўпни йўналиш жойига қараб ҳаракатлантиргандан сўнг оёқлар тизза қисмидан бирозгина букилиб шиддат билан ёзилади ва қўлларнинг фаол ҳаракати билан сакраб тўп кенглигида тўсиқ қўйилади. Ҳолатлар . Волейбол ўйинида ўйинчилар тўп билан қисқа вақт ичида ҳаракат қилишлари лозим. Шу сабабли у ёки бу ўйин шароитида ўйинчи тўп билан ўйнаши учун юқори тайёргарлик кўриши талаб этилади. Шу мақсадда турли ҳаракат усулларини бажариш учун турлича ҳолатларни эгаллаши керак. 1-расм. Ҳужум зарбасини бериш ва тўсиқ қўйишда – баланд (1 а-расм), ўйинга киритилган тўпни қабул қилишда – ўрта (1 б-расм), ҳужум зарбасини ёки тўсиқдан пастлаб қайтган тўпни қабул қилишда – паст (1 в-расм) ҳолатлар эгалланади. Бунда УОМ (умумий оғирлик маркази)нинг ҳолати навбатдаги ҳаракатнинг хусусиятига боғлиқ бўлади. Шуни ҳам таъкидлаш ўринлики, 19

ўйинчининг бўйи ва унинг координацион қобилияти УОМга сезиларли таъсир кўрсатади. Шунинг учун ҳам самарали туриш ҳолати шундай бўлиши керакки бунда УОМ тезда таянч чегарасидан чиқарилиб, зарур ҳаракатланиш ва фаолият кўрсатиш имкониятини бера олсин. Туриш ҳолатлари навбатдаги ҳаракатларнинг қўллани-лиш хусусиятига қараб статик (ўйинчининг ҳаракатсиз) ёки динамик (асосий таянчни бир оёқдан иккинчисига ўтказиш билан тўпни қабул қилиш, ҳужум зарбасини бериш ёки тўсиқ қўйишни кутишда) ҳолатларда бўлади. Бу туриш ҳолатларида қўллар бел баробарида, бармоқлар кафтларга қараган, гавда эса бир оз олдинга эгилган бўлади. Гавда эркин ҳолатда бўлиши керак. Ҳаракатланиш . Ўйинчи маълум бир техник усулни бажариш учун майдон бўйлаб ҳаракатланади. Бунда усул ва ўйиннинг вазиятига боғлиқ ҳолда, қадам ташлаб (олдинга, орқага, ён томонга), сапчиб, сакраб, югуриб, йиқилиб турли ҳаракатларни амалга оширади. Қадам ташлаш ва югуриш билан қилинадиган ҳаракатлар бирмунча юмшоқ (УОМ тебранишининг сустлиги сабабли) бўлади. Ён томонга қадамлашдан кўп ҳолларда катта бўлмаган масофани босиб ўтиш билан тўсиқ қўйганда, ҳужум зарбасини қабул қилганда ёки тўсиқдан ўз йўналишини ўзгартириб қайтган тўпни қабул қилишда фойдаланилади. Ҳаракат доимо керакли ҳаракат йўналишига яқин бўлган оёқдан бошланади. Сапчиб, сакраб, югуриш билан бўладиган ҳаракатлардан тез жавоб ҳаракатларини амалга оширишда қўлланилади. Кўриб чиқил-ган ҳаракатлардан кўп ҳолларда умумий бирликда ҳам фойдаланилади. Дастлабки ҳолатлар . Дастлабки ҳолатлар у ёки бу техник усулларни бажаришга тайёргарлик фазасини белгилайди. Дастлабки ҳолатларни эгаллашнинг бажарилиши кутилаётган ҳаракатни бажариш учун қулай шароитни ва ҳаракатланишни таъминлаши даркор. Техник усулнинг бажарилишидан қатъи назар, дастлабки ҳолатлар бирмунча статиклиги билан фарқланади: тўпни узатишдан олдин (2а-расм), пастдан тўпни қабул қилишда (2б-расм), тўсиқ қўйишда (2в-расм) ва ҳужум зарбасини беришда (2г-расм). 20

Ўйинчи дастлабки ҳолатни сониянинг бир қанча бўлакларига тенг муддатгагина эгаллайди. 2-расм. Тўп узатиш – бу техник усул орқали ҳужумни ташкил қилиш ва амалга ошириш учун қулай шароит юзага келтирилади. Тўпни: таянч ҳолатдан икки қўллаб, сакраб икки қўллаб, сакраб бир қўллаб, орқага йиқилиб туриб икки қўллаб узатиш мумкин. Охирги усул дан волейболда камдан-кам, кескин ҳолат юзага келганда фойдаланилади. Йўналиши бўйича тўп узатишлар (тўп узатувчига нисбатан) қуйидагича бўлади: олдинга, ўз устига, орқага. 21

Узунлиги бўйича: узун – зоналар оша; қисқа – зонадан зонага; қисқартирилган – зона доирасида. Баландлиги бўйича: баланд – 2 м дан юқори, ўртача – 2 м гача, паст – 1 м гача. Юқоридаги кўрсаткичларга боғлиқ ҳолда тўпга секин, тез ва катта тезланиш берилади. Тўпни тўрга яқин – 0,5 м гача ва узоқ – 0,5 м дан ортиқ масофада бериш мумкин. Тўпни узатиш техникаси дастлабки ҳолат, қўлнинг тўпга қарама-қарши ҳаракати, амортизация ва тўпни йўналтиришдан иборат бўлади. Дастлабки ҳолатдан тўп томон ҳаракатлангандан сўнг волейболчи вертикал ҳолатда, оёқларининг букилиш даражаси тўп йўналишининг баландлигига ва учиш тезлигига боғлиқ ҳолда, оёқ кафтлари параллел ёки бир оёқ (асосий қўлга нисбатан қарама-қарши) бир оз олдинда бўлади. Қўллар олдинга чиқарилади, бармоқлар овал шаклини ҳосил қилган бўлади (3-расм). Қўллар тўп билан юз тепасида тўқнашади. Бунда бош бармоқ асосий нагрузкани қабул қилади, кўрсаткич бармоқлар эса зарба беришда асосий 22

бўлади. Ўрта бармоқ камроқ равишда, номсиз ва жимжилоқ асосан тўпни ён томондан ушлаб туришга хизмат қилади. Тўпга йўналиш беришда қўл, оёқ ва гавда мушакларини кучланиши ўзаро биргаликдаги яхлитлик билан изоҳланади. Бунда гавданинг УОМ бирмунча юқорига-олдинга кўчади ва гавда массасининг оғирлиги икки оёқнинг учига тушади. Қўллар тўпни узатиш охирида тўлиқ тўғирланган ҳолатда бўлади. Мураккаб ҳужум комбинацияларини ташкил қилишда, тўп баланд берилганда ёки тўпнинг учиш вақтини камайтириш мақсадида сакраб тўп узатиш усулидан фойдаланилади. Бу ҳолатда қўллар бош устидан бирмунча баланд кўтарилади ва қўлларнинг фаол ишлаши ҳисобига сакрашнинг юқори нуқтасидан тўп узатилади. Ҳудди шу ҳолатда қисқа тўп узатишда асосий ҳаракат қўл бармоқларининг фаол ишлаши ҳисобига амалга оширилади. (4- 23

расм). Тўпни орқа томонга (мўлжалга орқа томон билан турганда) узатишда ўйинчи тўпнинг тагига кириб боради. Бунда қўлнинг орқа кафт қисми бош орқасигача кўтарилади. Тўп узатиш қўлларни тирсак қисмида букиб-ёзиш ҳисобига бажарилади, гавда орқага-юқорига ҳаракатланади, бунда ҳаракат умуртқа поғонаси кўкрак ва бел қисмларининг букилиши ҳисобига бўлади (5- расм). Сакраб орқага тўп узатиш ҳудди таянч ҳолатда орқага тўп узатиш каби бажарилади. Тўп узатишнинг энг мураккаб усули бу сакраб бир қўл билан тўп 24

узатишдир. Бу усул тўп тўр устига келиб қолгандаги мураккаб шароитда бажарилади. Бу ҳолда қўл тирсакларида букилиб, олдинга чиқарилади (6-расм). Кафтлар олдинга қаратилади, бармоқлар букилиб, таранг ҳолга келтирилади. Тўп узатиш тирсак бўғинининг букиб-ёзилиши ҳисобига бажарилади. 6-расм. Тўпни киритиш . Бу техник усул орқали тўп ўйинга киритилади. Бу усулнинг асосий мақсади тўпни рақиб жамоасига иложи борича қийин қилиб беришдир. Шунинг учун бу усул ҳужум техникасининг воситаси бўлиб ҳисобланади. Тўпни киритиш дастлабки ҳолатдан ва учта кетма-кет фазалар: тайёргарлик (тўпни ташлаш, қўлни силкиш), асосий (зарба бериш) ва якунловчи (қўлни тушириш ва кейинги ҳаракат) фазалардан иборат. Волейболда пастдан тўғри, юқоридан тўғри, ёндан юқоридан ва сакраб тўғри тўп узатиш усуллари мавжуд. 25

Бу усулларни бажаришда тўпга зарба бериш турли тарздаги кетма- кетликда бажарилади. Биринчи навбатда тўпга айланма ҳаракат бериш, сўнгра айланма ҳаракат бермасдан тўп киритиш (бир мунча мураккаб бўлганлиги сабабли) усуллари ўргатилади ёки такрорланади. Пастдан тўғри тўп киритиш . Ўйинчи олдинга энгашиб, оёқларини тизза қисмида буккан, бир оёғини (зарба берувчи қўлга нисбатан қарама-қарши) олдинга чиқарган ҳолатда туради (7-расм). Тўп тирсак қисмида бир оз букилган қўлда бел баробарида ушлаб турилади. Тўп гавдага нисбатан 20-30 см оралиқда ташланади. Зарба берувчи қўл қатъий равишда орқага ҳаракатлантирилади. Зарба пастдан юқорига- тўғрига бажарилади. Ўйинчи бир вақтнинг ўзида орқа оёқни тўғрилайди ва гавданинг оғирлигини олдинги оёққа ўтказади. Зарбадан сўнг қўл ҳаракати тўпни кузатиб бориш билан тугалланади. Пастдан тўғри тўп киритиш аниқлиги асосий учта омил билан аниқланади: қўлни силкиш (замах) йўналиши билан – у қатъий орқага бўлиши керак; тўп ташлаш баландлиги билан – у баланд 26

бўлмаслиги керак; тўпга зарба бериш – у тахминан бел баробарида амалга оширилиши зарур. Юқоридан тўғри тўп киритиш . Ўйинчи тўрга қараган ҳолда юқори ҳолатни эгаллайди (8-расм). Тўп кўкрак сатҳида ушлаб турилади, бир оёқ олдинга қўйилади (зарба берувчи қўлга нисбатан қарама-қарши). Тўп 1 м юқорига олдинга ташланиб, ўйинчи қўлини юқорига-орқага ҳаракатлантиради ва зарба берувчи қўл елкасини орқага-юқорига олиб боради. Зарба тўғри қўл билан бирмунча олдинда бажарилади. Бу усул икки хил вариантда: тўпга айланма ҳаракат бериб ва айланма ҳаракат бермасдан амалга оширилиши мумкин. Тўпга айланма ҳаракат бермасдан тўп киритиш усули бирмунча мураккаб усул ҳисобланади. 27

Бу усулда қуйидаги элементларнинг бажарилишига қатъий амал қилиш зарур. Булар: тўпнинг қоқ ўртасига зарба бериш; тўп ташлашнинг нисбатан пастлиги (0,5 м гача); зарба берувчи қўлни орқага нисбатан қисқа ҳаракатлантириш; кучли (тезкор), кафтли (тезланишли) ва алдамчи (секин) зарбалар бериш.. Ҳужум зарбасини 2 йўл билан бажариш мумкин: тўғри (тўрга нисбатан тўғри турган ҳолда) ва ён томон билан (тўрга нисбатан). 9-расм. Юқоридан ён томон билан тўп киритиш . Юқоридан ён томон билан тўп киритиш усулида ўйинчи тўрга нисбатан ён томон билан оёқларини тиззадан буккан ҳолда туради (10-расм). Тўп 1 м гача баландликда елка устига ташланади. Ўнг қўл билан зарба берилганда, у пастдан орқага ҳаракатланади, бунда елка пастга туширилиб, гавданинг оғирлиги ўнг оёққа ўтказилади. Зарба зарба берувчи қўл орқадан-юқорига ёй бўйича ҳаракатлантирилиб, зарба амалга оширилади. Гавда чапга бурилади ва оғирлик кучи чап оёққа кўчирилади. Бу ҳаракат зарбанинг кучини оширишга хизмат қилади. 28

10-расм. Сакраб тўп киритиш . Ҳозирда сакраб тўп киритиш усули кенг қўлланилмоқда. Бу усулнинг асоси орқа (ҳимоя) зонадан ҳужум зарбасини беришга ўхшашлиги сабабли унинг моҳияти қуйироқда ёритилади. Ҳужум зарбалари. Ҳужум зарбаси – жамоанинг ҳужум ҳаракатини якунловчи самарали усул ҳисобланади. Бу ҳаракатлар тўрнинг юқори қирғоғидан баландда амалга оширилади. Чунки ундан пастроқда амалга оширилган ҳужум ҳаракатларининг самараси ҳам жуда пастдир. 29

Ҳужум зарбалари йўналишига кўра қуйидагича фарқланади: тўғри йўналиш бўйича (бунда зарба берилган тўп йўналиши ҳужумчининг югуриб келиш йўналишига мос тушади) ва йўналишни ўзгартириб (бунда зарба берилган тўп йўналиши ҳужумнинг югуриб келиш йўналишига мос тушмайди). 2. 2. Волейбол машгулотларда в олейболчиларнинг жисмоний тайёргарлиги 30

Жисмоний тайёргарлик – тайёргарлик турларининг бири бўлиб, волейболчининг организмини ривожлантириш, унинг жисмоний сифат ва қобилиятларини такомиллаштиришга ҳамда ўйин фаолиятини самарали амалга оширишни таъминовчи мустаҳкам пойдевор яратишга қаратилгандир. Замонавий волейбол шугулланувчилардан нихоятда катта куч, тезкорлик, чаққонлик, чидамкорлик ва эгилувчанлик сифатларини талаб қилувчи спорт ўйинлари турига мансубдир. Ўйиннинг моҳияти ўйинчи ҳаракатининг турли йўналиш ва ўзгарувчан вазиятда ўта тезкор, аниқ ҳамда қисқа вақт ичида ўйин давомида кўпдан - кўп тўсиқ қўйиш, зарба бериш ва тўп киритишдаги сакрашлари, йиқилишлари, югуриш, тўхташ, бурилиш,эгилиш ва бошқа харакатларни юқори тезликда ижро этиши катта жисмоний куч, ўта чаққонлик, мустаҳкам чидамкорлик, ва руҳий уйғунликни талаб қилади. Бинобарин, ушбу юклама (нагрузка) таъсири шуғулланувчи организмининг функционал жиҳатдан мукаммал шаклланган бўлишини тақозо этади. Бугунги волейболчи бўйи жиҳатдан 185-195 см харакатчан, тезкор, сакровчан, зийрак, зукко, тез фикрловчи, ўткир зехнли, майдонда рўй берадиган вазиятни тез фаҳмлаб «фойдали» жавоб қайтара оладиган кўрсаткичга эга бўлиши керак. Спортчиларнинг ёшига тайёргарлигига малакасига ҳамда спорт тренировкаси даврига ва вазифаларига қараб жисмоний тайёргарликни мазмуни хажми ва шиддати турлича бўлади. Жисмоний тайёргарликнинг вазифалари ва мазмуни . Жисмоний тайёргарликнинг вазифалари қў йидагилардан иборат: 1.Со ғ ликни муста ҳ камлаш 2. Ҳ аётий зарур харакат малакаларини такомиллаштириш (юриш, чопиш, сакраш ва х.к) 3. Ҳ аракат сифатларини ривожлантириш 4. Ҳ аракат малакалари хажмини ошириш ва уларнинг ижро этиш доирасини кенгайтириш . 31

5. Организмнинг ў йин давомида иштирок этувчи орган, б ў лим ва мушак гурухларининг функцияларини шакллантириш . 6. Уйин малакаларини самарали ўзлаштиришни таъминловчи махсус сифатларни ривожлантириш. Жисмоний тайёргарлик икки хил бўлиб: умумий ва махсус жисмоний тайёргарликка бўлинади. Умумий жисмоний тайёргарлик - спорт тренировкасини муҳим вазифаларидан бири шуғулланувчиларнинг тўлақонли жисмоний тараққиётини ва хар томонлама жисмоний тайёргарлигини таъминлашга қаратилган. УЖТ хаётий зарур харакат малакаларини такомиллаштиришга йуналтирилган жараёндир. Мақсади - МЖТ нинг пойдевори бўлган УЖТ базасини яратишдир. Вазифалари – асосий жисмоний сифатларни ривожлантириш организмнинг функционал имкониятларини ошириш харакат малакаларининг хажми ва ижроий чегарасини кенгайтириш, соғликни мустахкамлаш, тикланиш жараёнини фаоллаштириш, организмнинг ташқи ва ички салбий таъсирларга бўлган бардошини оширишдан иборат. Умумий жисмоний сифатларга куч, тезкорлик, чаққонлик, чидамкорлик ва эгилувчанлик киради. УЖТ - жисмоний сифатларни алоҳида ёки биргаликда ривожлантирувчи ўзига хос машқлардан иборат. УЖТни амалга ошириш жараёнида хар хил спорт ускуналаридан, анжомлардан, тренажёрлардан ва табиат омилларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Спорт тренировкасининг айрим босқич ва даврларида УЖТ машқлари ва машғулотларининг ҳажми: шиддати, йўналиш ва тузилиши ўзига хослиги билан фарқланади. Махсус жисмоний тайёргарлик – танланган спорт туридан юқори натижаларга эришиш мақсадида шу спорт турида асосий ва ҳал этувчи 32

аҳамиятга эга бўлган жисмоний сифатларни ривожлантиришга йўналтирилган жараёндир. Вазифалари : - волейболга хос махсус харакат сифатлари ва қобилиятларини (тезкорлик, куч, чаққонлик, махсус чидамкорлик ва х.к) ривожлантириш - ўйин техникасини ўзлаштиришда зарур бўлган қобилиятларни ривожлантириш - ўйин тактикасини ўзлаштиришда зарур бўлган қобилиятларни ривожлантириш. МЖТ спорт тренировкасининг барча босқич ва даврларида ҳажм ва шиддат муносиб меъёрда қўлланилади. Функционал тайёргарлик - волейболчи организмининг фунционал имкониятлари ундаги жисмоний тайёргарликнинг асосини ташкил килади. Функционал имкониятларнинг даражаси конкрет спорт ишчанлигида намоён б ў лади. Чунончи тренировкалар таъсирида бўладиган ўзгаришлар мустаҳкам бўлиши учун ўйинчи узоқ вақт давомида ўзига хос (специфик) ишни бажариш қобилиятига эга бўлиши лозим. Тренировка маш ғ улотлари жараёнида волейболчига хажм ва интенсивлиги жихатидан анчагина ката нагрузкани бажаришга т ўғ ри келади. К ў пинча бу нагрузка мусоба қ а нагрузкасидан хам орти қ ро қ б ў лади. Маълумки ў йинда актив иштирок этган ў йинчи харакатланади сакрайди, зарбли уруш қ илади, т ў си қ қў яди ва х.к. Бундай шароитда бажарилаётган ишнинг даражаси организмнинг фа қ ат энергетика имкониятига бо ғ ли қ б ў лмай, балки маълум даражада нерв-мушак кординациясига техник камолотга ва харакат фаолиятининг мустахкамлигини хамда тежамкорлигини таъминлаб берувчи бош қ а факторларга хам бо ғ ли қ б ў лади. Спортчиларнинг функционал имкониятлари мушаклардаги энергетик моддаларни умумий за ҳ ирасидан таш қ ари гипокция ҳ олатига психик 33

тайёргарлик билан қ аршилик к ў рсата билиш, яъни толи қ ишни ча қ ирадиган кислород етишмаслигига бардош бера олишига хам бо ғ ли қ . Организмни ҳ аддан таш қ ари ка т та иш таъсирида толи қ ишдан са қ лаб қ олишга субъектив толи қ иш сезгиси ёрдам беради. Толи қ иш спортчи бажарган ишга доимо адекват б ў лавермайди. Тренер спортчини толи қ иш аломатларига т ўғ ри ба ҳ о беришга, ў з организмининг ха қ и қ ий ишчанлиги чегарасини билишга ў ргатиш керак. Шу билан бир қ аторда шикастланишлар даставвал қ атти қ толи қ ишдан нагрузканинг ҳ ажми ва интенсивлиги жуда кат т а б ў лишидан разминканинг етарли даражада б ў лмаганлигидан келиб чи қ ишини эсда тутиш керак. Волейболда харакат фаолияти специфик б ў лгани учун тренировканинг турли интенсивликда бжариладиган маш қ лари қ ис қ а ва айтарли ў зо қ интервал ( вакт пассив ва актив ) дам олиш билан биргаликда олиб борилиши лозим. Т айёргарликнинг бошлангич боскичида жисмоний сифатларни тарбиялашда - маълум ишнинг қ ис қ а ва қ т ичида бажарилишини талаб этувчи сифат б ў либ, уни самарали ривожлантириш айни қ са ёш болаларда (7- 11 ёш) яхши натижа беради. 12-15 ёшли болаларда тезкорликнинг ривожланиши к ў про қ уларнинг мушак кучини тезкорлик куч сифатини орттириш хисобига р ў й беради. Тезкорлик уч таркибий қ исмдан иборат: Оддий акс таъсир (тезкорлик) Масалан: жойда ў тирган ҳ олда турли таш қ и таъсирларга (лампанинг ёниши , исси қ , сову қ ,товуш ва хокозо) тез «жавоб» қ айтариш. Мураккаб акс таъсир ёки тана харакати билан таъсирларга (вазиятга) «жавоб» қ айтариш. Масалан: боксчи, футболчи, волейболчини тезкор харакати. Тезкорликнинг ушбу таркибий қ исмлари бири-бири билан узвий богли қ б ў лмайди, яъни оддий акс таъсир харакатини қ анчалик к ў п маш қ 34

қ илинса хам тана харакати ёки циклик харакат деярли ривожланмайди ва аксинча. Тайёргарликнинг бошлан ғ ич бос қ ичида тезкорлик сифатини тарбиялаш қў йидаги восита – маш қ лар ёрдамида амалга оширилиши ма қ садга мувофи қ дир: харакатли ў йинлар, қ ис қ а масофаларга югуриш, турли эстафеталар, сакрашга оид маш қ лар, гимнастика ва акробо т ика маш қ лари, қ оидаси соддалаштирилган спорт ў йинлари, м азкур воситаларни қў ллашда комплеск услубдан фойдаланиш самара беради. Жисмоний фазилатлардан бири б ў лган тезкорлик деганда биз волейболчининг маълум шароитда қ ис қ а ва қ т ичида харакатларни бажара олиш қ обилиятини тушунамиз. Тезкорлик номоён б ў лишининг қў йидаги формалари мавжуддир: - тафаккур (фикрлпаш) жараёнининг тезлиги ; - оддий ва мураккаб реакцияларнингн қ андай б ў лмасин бирон-бир таш қ и ёки комплекс таъсирларига жавобан тезлиги; - якка харакатни бажариш тезлиги; - харакатлар частотаси. Ў йинчи харакат фаолиятининг тезлиги биринчи навбатда харакатларни координация қ илувчи марказий нерв системасининг фаолиятига муносиб б ў лиши лозим. Волейболчининг тезкорлиги ани қ реакция тезлигида, жадал силтанишда ҳ амда т ў п билан, т ў псиз техник усулларни бажариш тезлигида ани қ ифодалайди. Тезкорликни ривожлантириш учун югуришда қ айта тезланиш, велосепедда учиш ва шунга ў хшаш ҳ ар хил максимал даражага етказадиган қ илиб тезликни секин-аста, текис ошириб бориб, харакат амплитудасини катталаштириш лозим. Тезкорликни ривожлантиришга ёрдам берадиган яна к ў пгина маш қ ларни келтириш мумкин: - ёнбошлаб, орка билан жадал югуришни бажариш: - тиззани ю қ ориро қ к ў тариб ва қ адамларни максимал частотада қў йиб югуриш: 35

- 25-80 м масофага оё қ учида депсиниб тез сакраб-сакраб харакат қ илиш; - максимал частотада айлантириладиган калта ва узун ар ғ амчи билан сакраш, айланиб турган ар ғ амчи тагидан ёки устидан югуриб ў тиш; - ў рта масофага югураётганда темпни т ў са т дан ў згартириш; - дастлабки югуриб боришдан с ў нг 20-30 м масофада максимал тезликка эришиш; Силтаниш ва тез юришлар хар хил эстафеталарда мусоба қ а услуби билан ў тказилгани маъ қ ул. Бир маш ғ улотга мул жа ланган тезкорликни рив о жлантиришга қ аратилган тренировка ишининг ҳ ажми учун кат т а б ў лмаслиги керак. КУЧ – бу таш қ и қ аршиликни енгиш ёки «ушлаб» туриш маъносини англатади. Куч икки турга б ў линади: динамик куч ва статик куч. Динамик куч – бу ўз гарувчан куч. Статик куч – бу бир хил вазиятда ижро этиладиган куч. Статик куч 3 га б ў линади : - «енгиб» олинадиган статик куч: Масалан: ерда ётган о ғ ир тошни к ў та р иб олиб ушлаб туриш - бир хил вазиятда «са қ лаб» туриладиган статик куч. Масалан: шу тошни бир хил ҳ олатда у ш лаб туриш. - қ аршиликни «енга олмайдиган» статик куч. Масалан: шу тош ў та о ғ ир б ўл гани сабабли уни к ў тариш имконияти й ўқ . Лекин мушаклар таранглашади ва статик иш бажариб туради. Кучни ривожлантирувчи маш қ лар орти қ ча з ў ри қ иш билан бо ғ ли қ б ў лмаслиги керак, кучланиш ҳ олларидан умуман воз кечиш ма қ садга мувофи қ . Бундай мохиятга эга б ў лган маш қ ларни унча о ғ ир б ў лмаган анжомлар билан кат т а тезликда бажарган маъ қ ул. Қ из болалар гуру ҳ ида бундай маш қ ларни қў ллаш ало ҳ ида назорат ва э ҳ тиёткорлик билан амалга оширилиши лозим. 36

Тайёргарликнинг мазкур бос қ ичида ч а ққ онликни ривожлантириш ў йин малакаларининг техникасини ў злаштиришда ало ҳ ида а ҳ амият касб этади. Бу сифатни тарбиялаш – турли т ў плар билан маш қ қ илиш, гимнастика, акробатика, спорт ў йинларига оид маш қ лар ёрдамида амалга оширилади. Бундай маш қ ларни аста - секин мураккаблаштириб бориш зарур. Куч замонавий спорт тренировкаси амалиётида спортчининг энг му ҳ им жисмоний фазилатларидан бири б ў либ ҳ исобланади. Чунки куч маълум даражада ў йинчининг майдонда харакатланиш тезлигини, ю қ орига сакрашнинг баландлиги даражасини белгилайди. Куч ў з характерига к ў ра: нисбий куч, «портловчи» ва «стартга оид» б ў лиши мумкин. Абсолют куч – мушак (ёки мушаклар гурухи) ў з о ғ ирлигидан қ атъий назар қ искарган ва қ тда максимал кучнинг ривожланиши. Нисбий куч – ў йинчи танаси о ғ ирлигининг бир килограммига ту ғ ри келадиган ми қ дор. Портловчи куч – спорт маш қ и ёки ў йин ҳ аракати шароитида регламентлаштирилган минимал ва қ т ичида ка т та кучланишга эришиши қ обилиятини билдиради. Бу кучни волейболчилар сакрашда, т ў п киритишда, зарбли уришда, туси қ қў йишда ани қ амалга оширадилар. Шунингдек , «портловчи» кучнинг даражаси мушакнинг реактив қ обилиятига бо ғ ли қ б ў лади. Ишлаётган мушаклар зарба билан механик ч ў зилгандан кейинрок мускул қ ис қ ариш самараси ёрдамида катта харакат кучланиш хосил б ў лади. К ў згалган мушакларнинг эластик ў згаришни ча қ ирадиган дастлабки ч ў зилиш уларда кинематик энергияни ў зига олиши туфайли б ў ладиган айрим кучланиш потенциалининг жам ғ арилишини таъминлаб беради. Спорт маш ғ улотларида мускуллар ў з узунлигини ў згартирмасдан (статик, изометрик режим) ва ў з узунлигини қ ис қ артирган ҳ олатда куч к ў рсатади. 37

Мушаклар ч ў зилганда устун келадиган ва т ў си қ сиз режимлар биргалашиб «динамик режим» тушунчасини ҳ осил килади. Кучни тарбиялаш жараёнида куч қ обилиятларнинг барча турларини ривожлантириш керак. Кучни о ғ ирликлардан фойдаланиш характери б ў йича ривожлантиришга қ аратилган маш қ ларни икки гуру ҳ га б ў лиш мумкин: таш қ и о ғ ирланиш ёки қ аршиланиш ва ў з о ғ ирлиги ёки баданнинг қ исман о ғ ирлиги ор қ али бажариладиган маш қ лар. Маш қ ларнинг биринчи гурухи волейболчининг мускулларини ривожлантиришга ка т та имконият яратади. О ғ ирланишлар ва қ аршиликлардан (гантеллар, ядролар, т ў лдирма т ў плар, о ғ ир тошлар, штанга, ра қ ибнинг о ғ ирлигини ва қ аршилигини енгиш, эспандерлар ва хокозо) кенг к ў ламда фо й даланиш ва уларнинг турли туманлиги тренировка нагрузкасининг хажмини ва интенсивлигини белгилаб беришга шароит яратади. Бундай керакли маш қ лар мускуллар гуру ҳ ининг ривожланишига қ аратилган б ў либ у спортчини тезда катта кучланишлардан т ў ли қ б ў шатиш қ обилиятига ў ргатишга ёрдам беради. Шу билан биргаликда шериги томонидан к ў рсатиладиган хар хил қ аршиликлар ор қ али бажариладиган маш қ лар спортчилардан катта ирода кучини талаб қ илади. Негаки улар факат кучдагина мусоба қ алашиб қ олмасдан, шу кучдан олий даражада самарали фойдалана олишда ҳ ам ба ҳ слашадилар. Иккинчи гуру ҳ учун ў зига хос, бу снаряд д а бажариладиган гимнастик маш қ лар. Ар қ онга чи қ иш, ў з вазнини куч билан к ў тариш, ў тириш – туришлар, оё қ лар тиззалари ярим букилган ҳ олатда юриш ва хокозолар ҳ исобланади. Ў з о ғ ирлигига қ аршиланиш ор қ али бажариладиган маш қ лар ў йинчилар учун аста - секин бажаришдан тез бажаришга оддийдан мураккабга ў тишга имкон яратади. Бу маш қ ларни бажаришда мускул гуру ҳ лари ишга қ анчалик кам жалб қ илинган б ў лса, баданнинг силжиш й ў ли қ анчалик қ ис қ а б ў лса ва баданнинг камрок қ исми о ғ ирлик б ў либ қ аршиланса, уларни шунчалик к ў прок такрорлаш лозим. 38

Оёк ва тана кучини ривожлантириш учун катта кучланиш б и лан бос қ ичма-бос қ ич ошиб берувчи режимда бажариладиган маш қ лар самарали маш қ лар ҳ исобланади. Ана шундай маш қ лардан бири – елкага қў йилган штанга билдан ў тириб туриш – типик маш қ дир. Ча ққ онлик – турли мураккаб харакатларни тез ва ани қ ижро этилиши демак. Волейболда ушбу сифат волейболчининг майд о нда муайян вазиятга нисбатан ту ғ ри, тез ва ани қ харакат қ илиши зарурлигини англатади. Бу сифат кенг мазмунли тушунча б ў либ, ў з ичига тезкорлик, куч, чидамлилик, эгилувчанлик каби сифатларни қа мраб олган. Ча ққ онликни болалик давридан бошлаб ривожлантириш ма қ садга мувофи қ . Мазкур сифатни тарбиялашда маш қ ларнинг энг оддийсидан бошлаб, секин – аста мураккаб маш қ ларга ў тиш зарур. Ча ққ онликни ривожлантиришда гимнастика, акроботика, спорт ва миллий ў йинлар жуда қў л келади. Эгилувчанлик – бу тана бу ғ имларининг максимал амплитудада букилиши ва ёзилишидир. Бу сифат аксарият мушаклар толалари эластиклиги (чузилувчанликлиги) ва тонусига богли қ . Эгилувчанлигини ў стириш, биринчи навбатда мунтазам мувофи қ маш қ лар билан шу ғ улланишга бо ғ лик. Эгилувчанлик сифатини ривожлантиришга бошлан ғ ич мактаб ёшидан бошлангани ма қ садга мувофи қ . Чунки бу ёшдаги болаларнинг организми – суяклари, мушак ва бу ғ инлари эгилувчан – пластик хусусиятига эга б ў лади. Мазкур сифатни ривожлантиришда секин суръатда бажариладиган хар хил й ў налишларга оид б ў лган ва катта доирали амплутудада ижро этиладиган маш қ лар қў л келади. Бундан таш қ ари эгилувчанликка хос элементлари булган харакатли ў йинлар ва спорт ў йинлари яхши натижа беради. Гимнастика, акробатика маш қ лари билан ш ў гулланиш ҳ ам айни муддао. Зикр этилган маш қ лар мунта з ам узо қ ва қ т ва қ айта – қ айта бажарилиши лозим. 39

Чидамлилик деб организмнинг узо қ ва қ т чарчамасдан фаолият к ў рсатиш ёки бирон-бир харакатни ю қ ори самарада ў зо қ ва қ т эттира олиш қ обилиятига айтилади. Чидамкорлик сифатини тарбиялаш тренировка жараёнининг асосий вазифаларидан биридир. Бу сифатнинг ю қ ори даражада ривожланганлиги спорт махоратининг самарали ў сишига, ў зо қ ва қ т давомида эгалланган техник ва тактик малакаларининг мусоба қ а жараёнида фаол ижро этилишига замин б ў лади. Чидамкорлик ш ў гулланувчи спортчиларнинг ёшига, тайёргарлигига малакасига қ араб тарбияланиши керак б ў лади. Бунда ҳ аракатли ва спорт ў йинлари, эстафеталар, турли о ғ ирликлар билан бажариладиган маш қ лар, чопиш-кроссдан фойдаланиш қў л келади. Умумий чидамкорлик ў зо қ масофага чопиш, сузиш, велосепедда учиш каби воситалар ёрдамида ривожлантирилиши мумкин. Волейболчиларга хос махсус чидамкорликни тарбиялаш ў зо қ ва қ т давомида волейбол ва ў зга спорт ў йинлари, ҳ аракатли ў йинлар, хар хил й ў налишларга ў згарувчан й ў налишларга қ айта- қ айта чопиш, чарчаш ҳ олатида турли маш қ ларни бажариш асосида амалга оширилади. Волейболда стратегия ва тактика деганда – стратегия юнонча с ў з б ў либ, аксарият ҳ арбий со ҳ ага мансуб б ў либ қў шинни белгиланган ма қ сад сари бошлаш, олиб бориш, унга усталик билан эришиш санъатини ифодалайди. Спорт сохасида ва айнан волейболда мазкур атама муайян спортчи ёки жамоанинг тайёргарлик жараёнини бошкариш ҳ амда уни мусоба қ алар даврида ғ алабага олиб бориш санъатини англатади. Стратегия - жамоанинг асосий ва ў ринбосар таркибини тузиш – жамлаш, мусоба қ ани бош қ ариш усуллари, воситалари ва шаклларини ишлаб чи қ иш, муайян учрашувнинг (мусоба қ анинг) тактик режасини тузиш, б ў лажак ў йиннинг назарий ва амалий андозасини (нусхасини) қў ллаб к ў риш 40

ҳ амда ў тказилаётган мусоба қ аларни атрофлича та ҳ лил қ илиш каби тадбирларни уз ичига олади. Бундан ташкари статегияга ракиб жамоаси, унинг ў йинчилари ҳ а қ ида маълумотлар йи ғ иш, разведка (ай ғ о қ чилик) асосида ра қ ибнинг бутун имконият ва хусусиятларини билиб олиш масалалари киради. «Тактика» атамаси хам юнонча с ў з б ў либ, том маънода «тартибга келтириш» ёки «маълум тартибда жойлаштириш» тушунчасини англатади. «Тактика» сузи «стратегия» атамаси ҳ арбий со ҳ ага доир б ў либ, қў шинларни ма қ садга мувофи қ тузиш ва уларни о ғ ир вазиятларга қ арамасдан ғ алаба чу ққ исига етаклаш санъатини назарда тутади. Волейболда тактика тушунчаси ў йин вазиятини эътиборга олган ҳ олда самарали ва ма қ садга мос шакл, усул ҳ амда воситаларни қў ллаш асосида ғ алабага эришиш саъатини билдиради. «Тактика» - юнонча с ў зидан олинган б ў либ, ў збек тилида «тартиб», «тартиблаштириш» маъносини англатади. Волейболда ў йин тактикаси – деб муайян жамоанинг иккинчи бир жамоа устидан якка, гурух ва жамоа харакатлари ёрдамида ғ алабага эришиш санъатига айтилади. Тактиканинг асосий вазифаси муайян ра қ иб жамоага нисбатан мавжуд вазиятга қ араб ғ алаба сари қў лланиладиган ў йин воситатари, усуллари ва шаклларини ани қ лаб, қў ллай олишдан иборат. Тактик комбинация – бу бир ў йинчига хужум қ илиши учун қ улай шароит яратиб беришга қ аратилган бир неча ў йинчининг ҳ аракат фаолиятидир. Ў йин интизоми – хар бир ў йинчи фаолиятининг жамоа фаолиятиг а б ў йсуниши, б ў лажак ў йинда режалаштирилган тактик к ў рсатмаларни амалга ошириш, ў йин қ оидалари ва умуминсоний хислатларга амал қ илиш ва хокозо. Замонавий волейболда қў лланиладиган атамалар. 41

Биринчи темп атамаси хужум к о мбинациясини биринчи б ў либ бошлайдиган ў йинчига тегишли б ў либ, у деярли «паст» ва тез ў затиладиган т ў п билан хужум уюштиради. Иккинчи темп – комбинацияни иккинч и б ў либ бошлайдиган ў йинчи. Бу ў йинчи хужумни асосан баланд узатиладиган т ў п асосида ташкил этади. Бир темп ташкил этиладиган хужумда бир й ў ла икки ёки уч ў йинчи зарба бериш учун бир ва қ тда сакрайдилар. «Т ў лкин» комбинациясида икки хужумчи иштирок этади. Биринчи хужумчи сакраб, ерга тушаётганда, иккинчи хужумчи сакраб зарба беради. «Эшелон» комбинациясида икки хужумчи кетма-кет сакрайди, т ў п хужумчиларнинг қ айси бирига қ улай узатиладиган б ў лса, шу хужумчи зарба беради. «Крест» комбинациясида икки хужумчи бири-бирининг ҳ аракат й ў налишини кесиб, мувофи қ хужумчи зарба беради. Шу комбинацияни т у рли шаклда ижро этиш мумкин ( қ айта «Крест», кичик «Крест» катта «Крест»). Морита финтини биринчи бор 1969 йилда ГДР да ў тказилган Жа ҳ он Кубогида япон ў йинчиси Морита қў ллаган. Бу финт биринчи «ёлгон» сакрашдан с ў нг иккинчи бор тули қ сакраб зарба беришдан иборат. Ма қ садли – т ў си қ куювчи ра қ иб ў йинчи пастга тушаётганда сакраб зарба бериш, яъни туси қ сиз зарба бериш билан ифодаланади. Бундан таш қ ари, ушбу комбинацияларнинг турли нусхалари ва шакллари мавжуд. Қў йида ў йин тактикасининг таснифи - туркумларга б ў линиши ифодаланган. Тактиканинг якка, гурух ва жамоа шакллари мавжуд. Тактиканинг усуллари ў йин тизимларидан ва комбинациялардан иборат. Тактиканинг воситаларига эса, бу ў йин малака усуллари ў йин тизимларидан 42

ва комбинациялардан иборат. Тактиканинг воситаларига эса бу ў йин малака усуллари ва уларни барча турлари киради. Муайян мусоба қ аларга мулжалланган тактик й ў налиш, тактик шакл, усул ва воситалар олдиндан режалаштирилган стратегик дастурга б ў йсуниш лозим. Барча тактик харакатлар тактик билимлар, фикрлаш, вазиятни ту ғ ри ба ҳ олаш, ма қ садга мувофи қ қ арор қ абул қ илиш, жисмоний қ обилият, техник махорат ва ирода имкониятларига асосланиши керак. Тактик харакат кибернитика ну қ таи назаридан мураккаб вазиятда энг самарали қ арорни топиш ва унга муносиб харакат қ илиш билан б ў лган ў з – ў зини созлаб бош қ арувчи фаолиятни англатади. Тактик харакат МНСнинг афферент – эфферент нерв рецепторлари, толалари иштирокида таш қ и мухит таъсуротларини қ абул қ илиш, хотирада са қ лаш, та ҳ лил қ илиш, вазиятга муносиб равишда қ айта ишлаб мотивизацияни қ они қ тирувчи қ арорга келиш каби фаолиятлар билан бо ғ ли қ б ў лган психофизиологик жараёндан иборатдир. Тактик харакатнинг самарали б ў лишида бош мия ярим шарларини вазиятини олдиндан билиш (акс эттириш) қ облияти алохида ў рин эгаллайди. Мазкур қ обилият мусоба қ а вазиятларига нисбатан т ўғ ри қ арорга келиш ва ма қ садга мувофи қ тактик харакат қ илиш самарасини оширишга имкон яратади. Албатта, бундай қ обилиятни такомиллашуви спортчини ў йин тажрибасига бо ғ ли қ б ў лади. Шунинг учун ўқ ув – маш ғ улотлар жараёнида хали р ў й бермаган вазиятни олдиндан фа ҳ млаш, унга мос қ арорни тайёрлаш ва тахминий харакат реа кция сини хотирада акс эттириш қ обилиятини ривожлантиришга оид маш қ ларни танлаш ва улардан унумли фойдаланиш жуда катта а ҳ амиятга эга. Ю қ ори даражада такомиллашган мазкур қ обилият тактик ва стратегик режани амалга оширишда мухим пойдевор б ў либ ҳ исобланади. 43

Олдиндан фа ҳ млаш ва вазиятга мун о сиб ҳ аракат қ илиш қ обилиятини ривожлантирнишга оид маш қ ларни қў ллашда 3-та жараёндан иборат фаолиятни бажариш зарур б ў лади : 1. Мусоба қ а вазиятини «хазм» қ илиш ( қ абул қ илиш, фа ҳ млаш). 2. Махсус тактик вазифани фикран бажариш Ю қ орида мухокама қ илинаётган тактика ва стратегия пойдевори б ў лиш психофизиологик жараён академик П.К.Анохин (1974 йил) кашф этган функционал система назарияси билан бо ғ ли қ дир. Демак, б у ндан к ў риниб турибдики, ў йин жараёнида самарали тактикани, ҳ амда тайёргарлик даврида стратегик режани амалга ошириш махсус назарий билим ва амалий малакаларнинг ю қ ори даражада такомиллашувини та қ озо этади. Жамоа тайёргарлигининг умумий стратегияси тартиб билан амалга ошириладиган бир неча тадбирлардан иборат б ў лади ва қў йидаги андоза – тасниф сифатида ифодаланиши мумкин. Жамоа тайёргарлигининг умумий стратегияси ва тактикаси – стратегик ай ғ о қ чилик (разведка) – жамоа тайёргарлигининг стратегик режаси – жамоани жамлаш ва жамлаб бориш – жамоанинг тактик тайёргарлиги ўқ ув – тренировка маш ғ улотлари, к ў рик ў йинлари. Тайёрлов мусоба қ алари, асосий мусоба қ алар, моддий таъминот. Тиббий ва педагогик назорат – спорт базаси, ускуналар, анжомлар ва спорт формаси (кийими)- шифокор назорати, тактик тайёргарликни тест ёрдамида ба ҳ олаш, танланган стратегик й ў налишнинг якуний натижаларини та ҳ лил қ илиш. Стратегия – маълум тартибда амалга ошириладиган ва манти қ ан бири- бирига бо ғ ли қ б ў лган бир қ анча масалаларни ў з ичига олади. Жумлада н , стратегия муайян спорт тури б ў йича моддий омил яратиш; замонавий спорт мосламалари ва спорт кийимлари билан таъминлаш масалаларини ў з ичига олади. Стратегик режа тайёргарликнинг й ў налиши, мусоба қ аларда иштирок этиш тажрибасини ў рганиш, ра қ иб клуби ва жамоаси ҳ акида маълумотлар 44

йи ғ иш тадбирлари билан бо ғ ли қ дир. Спортчиларни тайёрлаш стратегияси борасида жамиятга, спорт мактабига ёш истеъдодли болаларни танлаш ва жалб қ илиш ало ҳ ида а ҳ амиятга эгадир. Стратегик режада қў йилган ма қ садга ю қ ори самара билан эришиш, аксарият стратегик разведканинг натижаларига бо ғ ли қ б ў лади. Стратетик разведка ракиб ў йинчиларининг индивидуал жисмоний, р ўҳ ий, ижтимоий, тактик, техник хусусиятларини мукаммал билиб олишга эришиш, ра қ иб жамоасининг тактик имкониятларини, унинг юту қ ва камчиликларини хатто жамоанинг маш ғ улот ў тказадилан иншоатлари шароитини, у ердаги и қл им ва техник омилларни билишни та қ озо этади. Стратегик разведка нафа қ ат ра қ иб спортчилари ха қ ида балки жамоа тренерлари, у қ аловчи шифокорлари ва ра ҳ барлари ҳ а қ ида кенг маълумотларга эга б ў лиши ма қ садга мувофи қ дир. Стратегик разведка канчалик самарали ва сифатли ташкил қ илинса, шунчалик спорт натижаларини ҳ амда умуман спорт муваффа қ иятини олдиндан янада ари қ рок режалаштириш мумкин б ў лади. Волейбол жамоаси таркибидаги ў йинчилар мусоба қ а давомида майдонда жойлашишларига қ араб барча мавжуд ў йин функцияларини бажарадилар. Шу билан бир қ аторда хар бир ў йинчи муайян ў йин функциясига ихтисослашган б ў лади, яъни уни ў зига хос ў йин «касби» б ў лади. Масалан, асосий зарба берувчи, бо ғ ловчи ў йинчи (т ў п ў затувчи) ва хокозо. Ўйинчининг ўйин «касби» унинг жисмоний, морфологик, техник ва тактик имкониятларига қараб йиллар давомида шаклланиб борган сари ихтисослаша боради. Замонавий волейболда ўйинчи ўзининг танлаган (ихтисослашган) ўйин «касби»ни юқори савияда маҳорат билан ижро этиш билан бирга, ўзга ўйин функцияларини ҳам маромига етказиб бажариши тақозо этилади. Демак, юқори малакали спортчиларни тайёрлашга қаратилган кўп йиллик ўқув – 45

тренировка машғулотларида ўргатиш ва такомиллаштирилган ўйин функцияси асосида амалга оширилади. Жамоа таркибини яратиш – жамлаш хам мазкур масала билан чамбарчас боғлиқдир. Замонавий волейбол жамоа таркиби аксарият 4-2 ёки 5-1 тизими асосида тузилади. У 4 та хужумчи, 2 та боғловчи – тўп узатувчи ўйинчилардан иборат бўлади. Мазкур ўйинчилар қўйидагича жойлашишади 4-1, 3-6, 2-5. 4-1-асосий хужумчилар, 3-6 - ёрдамчи хужумчилар, 2-5 – боғловчи ўйинчилар. Агар жамоа таркиби – 5-1 тизими асосида тузилган бўлса унда 6 та хужумчи ва 1 та боғловчи ўйинчи майдонда фаолият кўрсатишади. Волейбол ўйинида барча спорт ўйинлари турларидагидек мураббий ўз шогирдлари билан фақат ўйин олдидан партиялар орасида, танаффус вақтида қисқа муддатли мулоқатда бўлишлари мумкин. Масаланинг мазкур тартибда амалга оширилиши мусобақа қоидаси билан белгиланган. Шунинг учун қйин давомида қйинчиларнинг фаолияти бошқариш фунциясини жамоа сардорига юклатилади. 46

2. 3. Волейбол машгулотларда волейбол ўйини техникасини ўргатишда ҳаракатли ўйинлардан фойдаланиш самараси . Ҳаракатли ўйинлар жисмоний тарбиянинг энг тасирчан усулларидан бўлиб ўқувчиларда ақлий-аҳлоқий ва нафосат тарбиясини муваффақиятли амалга оширади. Шунинг учун болалар ўйинларнинг руҳи табиати ва савияси иштирокчиларнинг ҳатти-ҳаракатлари каби жиҳатларига эътибор бериш зарур. Махсус кучни тарбиялашда тренир керакли мушак группаларини ривожлантиришга ижобий таъсир кўрсатадиган ўймнларни ўйнатиш лозим. Махсус кучни ривожлантирувчи ўйинларда шуғулланувчилар ўз тана оғирлигини бирорта ташқи оғирликни ёки рақиб оғирлигини енгади. Бу кучни ривожлантириш учун қуйилаги ўйинлар тавсия этилади: “Хўрозлар жанги”, “Доирага торт” ва бошқалар. Махсус тезкорликни тарбиялаш сигналга биноан тезликда жавоб берилишгини муайян вақт бирлиги ичида кўп ҳаракатлар бажарилишини ҳамда бутун тана ёки унинг бир қисмини фазода тезлик билн ҳаракат қилишни талаб қиладиган ўйинлар ўқувчиларнинг тезкорлик сифатини ривожлантиради. Махсус тезкорликни тарбиялаш учун қуймдаги ўйинлар тавсия этилади. “Номерларни чақириш”, “Овчилар ва ўрдаклар”, “Уя қўриқлаш” ва бошқалар. Махсус чаққонликни тарбиялаш аниқ ҳаракат қилиш керак бўлган бажариш шароитлари ўзгарувчан спорт турларида чаққонлик яхши ривожланган бўлиши керак шундан келиб чиққан ҳолда чаққонликни тарбиялаш учун қуймҳидаги ўйинлар тавсия этилади. “Дорбоз”, “Тўпни тутиб ол” ва бошқалар. Махсус чидамлиликни тарбиялаш аксар ўйинларда ниҳоятда жадал бажариладиган машқлар туфайли тезкорлик ва чидамлилик сифатлари тарбияланади. Бундай ўйинларда нагрузкалар ҳам аста-секин ошиб борилади. 47

Махсус эгилувчанликни тарбиялаш мақсадида айрим мушуклар группалари ва бўғинларга таъсир этувчи ўйинлар танлаб олинади. Бу ўйинлар асосан махсус спорт жихозлари ёрдамида ўтказилади. Оғирликлар ўрнида шуғулланувчиларнинг ўзлари ҳам қатнашишлари мумкин. Актив эгилувчанлик мушакларнинг кучига боғлиқ. Мушакларнинг чўзилувчанлик хусусиятлари эса марказий нерв системаси таъсирида ўзгаради шунинг учун ўйинларда завқ-шавқ билан қатнашилганда эгилувчанлик юқори бўлади. Эгилувчанликни талаб қиладиган ўйинлардан олдин тегишли машқлар бажарилиши лозим. Махсус эгилувчанликни тарбиялаш учун “Узоққа тўп улоқтириш”, “Қовун узатиш”, “Ўртада тўп” ва бошқалар тавсия этилади. Мамлакатимизда декабрь, январь, февраль ойларидан бошқа пайтларда мураббийлар машғулотларни очиқ ҳаволарда ўтказишни режалаштирадилар. Шундай пайтларда, яъни баҳор, ёз ва куз вақтларида ўқувчилар орасида оммалашган баскетбол, волейбол, қўл тўпи, футбол, енгил атлетика охирги пайтларда ёшлар эътиборини ўзига тортаётган теннис тўгараклари фаолият кўрсатади. Юқорида номлари қайд этилган тўгаракларда ўзбек халқ ўйинларидан ва бошқа мамлакатлар миллий ўйинларидан кенг миқёсда фойдаланиш мумкин. Турли хил ҳаракатли ва спорт йўсинидаги ўйинлардан, шунингдек, енгил атлетика машқларидан фойдаланишда ўқувчиларда мусобақаларга қизиқиш уйғотиш ғоят фойдалидир. Яна шуни унутмаслик кераки, ўқитувчи-мураббий ўйинларни такрорлашдан эринмаслиги керак. Сабаби ўқитувчилар кўпинча ўтказиладиган ўйинга берилиб кетиб, уни ўзгартирадилар, эски қоидаларини ўрнига янгиларини ўйлаб топадилар, мақсадга эришиш йўлларини қийинлаштирадилар ва шу тариқа янги ўйинни вужудга келтирадилар. Айниқса, ўқувчиларда ўйинларни такрорлаш истаги бўлган ҳолларда, ўқитувчи улар истагини инобатга олмоғи лозим. 48

Машғулотлар ўртасидаги танаффус вақтларида ҳара-катли ўйинларни ўтказиш тарбиявий ҳамда гигиеник жиҳатдан катта аҳамиятга эгадир. Маълумки, ўқувчилар ёзда мактаб майдончасида, қиш пайтларида эса спорт зали ва коридорларда ўйнашни яхши кўрадилар. Танаффус вақтларида кўпчилик ҳолларда бошланғич синф ўқувчиларининг ўзлари ҳар-хил ўзлари учун таниш бўлган ўйинларни ўтказадилар. Ана шундай пайтларда уларга юқори синф ўқувчилари, ёки мактаб томонидан белгиланган масъул кишилар ёрдам берсалар яхши бўлади. Мабодо танаффус вақтида болалар билан ўтказиладиган ҳаракатли ўйинлар уларга таниш бўлса, ўйинлар янада қизиқарлироқ ўтади. Лекин бу режалаштирилган ўйинларнинг мазмуни ва қоидалари жуда мураккаб бўлмаслиги билан бирга уларда иштирок этаётган турли ёшдаги ўқувчиларнинг қўлидан келадиган бўлмоғи керак. Ўқувчилар ўйин жараёнида ўзларини эркин тутишлари, ортиқча куч сарфламасликлари ва ҳаяжон-ланмасликлари лозим. Танаффус пайтларида кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар билан «Пат»(изоҳ 12), «Пр-р-р...»(изоҳ 13), «Мушук ва сичқон»(изоҳ 27), «Бўш жой»(изоҳ32) сингари ўйинлар, ўрта мактаб ёшидаги ўқувчилар ва катта мактаб ёшидаги ўқувчилар билан «Тегизсанг-минасан» (изоҳ7) каби ўйинларни ўтказиш жуда мосдир. Танафус пайтларидаги ўйинларни дарс бошланишига 2-3 дақиқа қолганда тугатилади. Ана шунда ўқув машғулотлари бошланишидан олдин болаларнинг диққати бир жойга тўпланади. Мактабдаги спорт кечалари ва байрамларидаги тадбирлар дастурига киритиладиган ҳаракатли ўйинлар фаол дам олиш воситасигина эмас, балки мактаб жамоасининг жисмоний тарбия соҳасидаги барча ишларининг якунловчи кўрсаткичи ҳамдир. Бундан ташқари, турли қизиқарли ўйин- ларнинг ўтказилиши, таниқли чемпион спортчиларнинг кўргазмали чиқишлари ўқувчиларни жисмоний тарбия ва спорт машғулотларига янада 49

кўпроқ қизиқтиради. Бу эса ўз навбатида болаларни бўш вақтини мазмунли ўтказишларига кўмак беради. Мактаб жамоаси ва жисмоний тарбия ўқитувчиси байрамларни самарали ўтказиш учун жиддий, пухта тайёрланишлари, ўйин ўтказиладиган жойларни, асбоб-ускуна-ларини тахлаб қўйишлари лозим. Улар «Оқ теракми, кўк терак» (изоҳ 14), «Пат» (изоҳ 12), «Пр-р-р. . .» (изоҳ 13), «Мусиқа ж ў рлигида юриш» (изоҳ 8) сингари оммавий ўйинларни мусиқа садолари остида ўтказиш, яъни мусиқа ёрдамида ўйинларни янада жонлантириш ва таъсирчанроқ қилишга эришиш лозим. «Лентани торт» (изоҳ 29), «Ўртага торт» (изоҳ 28), «Ким кучли ва чаққон» (изоҳ 31) каби ўйинлар орқали юқори синф ўқувчиларини яккама - якка белашувларини, эпчиллик ва тез югуриш бўйича мусобақаларни уюштириш ҳам мумкин. Шундай қилиб , мактаб спорт кечалари ва байрамлари ўқувчиларда соғлом ва қувноқлик кайфиятини яратишнинг энг таъсирли омили ҳисобланади. Ўқитувчи ўйинни ўтказишга киришишдан олдин бажариладиган ишни нг характери ва иштирокчиларнинг кайфиятини ҳисобга олади. Агар ўйин жисмоний ёки ақлий куч сарфланган дарслардан кейин ўтказиладиган бўлса, ўйновчилар камроқ ёки бўлмаса ўртача ҳаракатланадиган ўйинларни танлаши мақсадга мувофиқ бўлади. Ўйинларни нг тезлиги, умумий ҳаракатчанлигини ҳисобга олиб , улар ўзаро навбатлаштириб турилади, яъни, югурадиган ўйинлардан сўнг, тўп ирғитиш ўйинларини ўтказиш фойдали ҳисобланади. Машғулотларда ўйин суръатини паса й штириш, яъни ўйиндаги ҳаракат тезлигини камайтириш, ўйиндаги ҳаракатларни муайян меъёрда олиб бориш усулларидан бири ҳисобланади. Болалар ўйин давомида жисмоний машқларни бажарганда қаттиқ ҳаяжонланиб кетадилар. Шу сабаб ўқитувчи ҳушёр бўлиб , уларни нг ёш хусусиятларини, тайёргарлик даражасини ва саломатлигини ҳам ҳисобга олиши шарт. У она бошини дарс давомида 50

аҳволини ва ҳаракатларини алоҳида кузатади. Мактаб шифокорини ҳар бир ўқувчига доир берган маълумотини эсда сақлайди. Қилинадиган ҳаракатларнинг муайян меъёри ўйин ўтказиладиган шароитларни ҳисобга олиб, уни ўтказиш методикаси билан белгиланади. Ўқитувчи ўйинни чўзиб юбориши мумкин эмаслиги каби уни вақтидан аввал ҳам тугатмаслиги керак. Раҳбар ўйинни болалар чарчашини кутмасдан, ҳаракатлар уларга қанчалик таъсир этаётганига қараб тамомлаши лозим. Ўйинга жисмоний тарбия ўқитувчиси раҳбарлик қилади. Ўқитувчи ўйинларни шартли ишоралар билан бошлайди. Шартли ишоралар буюриш, қарсак ёки махсус ҳ уштак чалиш, қўл, байроқчаларни силкитиш бўлиши мумкин. Барча иштирокчилар ўйинларни яхши тушуниб олиб, бир хил имкониятларга эга бўлган ҳолда жойлашганларидан қ е йингина ўқитувчи ўйинни бошлайди. Демак, ўйинда барча зарур қуроллар тенг бўлинади, шартли чегаралар эса олдиндан белгилаб қўйилади. Бутун ўйин давомида раҳбар ўйинни нг боришини, иштирокчилар ҳаракатларини, улар кайфиятини кузатади ҳамда ўйинни бошқариб боради. Раҳбар ўйин давомида уни тўхтатмасдан айрим қоида ва усулларни қўшимча тушунтириши мумкин. Агар иштирокчиларни нг кўпчилиги ўйинда бир хил хатога йўл қўяверса, бундай ҳолда, тегишли й ў л-йўриқлар бериш ёки ўйин қоидасини қандай бажарилишини кўрсатиш учун уни тўхтатиш мумкин. Аввалом бор ўйин раҳбари бунга йўл қўймаслиги лозим. Шундай бўлишига қарамай иштирокчилар хатога йўл қўяверса, уни давом эттириш ёки кескин ишора билан тўхтатиш мумкин эмас. Юқори синф ўқувчиларини «Диққат» деган шартли ишора ёки хуштак чалиш билан тўхташга ўргатиш мақсадга мувофиқ. Ўқитувчи иштирокчилар йўл қўядиган хатолар ва қўполликларнинг олдини олишга алоҳида аҳамият бериши лозим. Қўполлик қилган ўйинчиларни албатта жазолаши керак. Бундай ҳолларда жазо чораси 51

сифатида, жарима очколари бериш мумкин, хатто вақтинча ўйиндан четланади. Ҳар қандай ҳолатда ҳам ўйин раҳбари болаларга нисбатан ортиқча бачканалик қилмаслиги керак. Ўқитувчи болаларни ўйин қоидаларини онгли ва аниқ бажаришга одатлантирса , ўйинда катта ютуқларга эришиши мумкин. Ўйинда мақсадга эришиш учун иштирокчи ўз жамоа аъзолари билан биргаликда ҳаракат қилади. Улардаги онгли интизом ўйинни яхши ўзлаштиришга, кайфиятларини яхшила - нишига ёрдам беради. Натижада машғулотлар қизиқарли ўтади. Юқорида айтиб ўтганимиздек , баъзан ўйин раҳбари ўйинни мантиқан тўғри ва аниқ тушунтириб бера олмагани сабабли, ўйин интизоми б у зилади, ўқувчилар ўзаро баҳслашадилар, қўполлик қиладилар. Ўйин раҳбари томонидан ўқувчиларни ўз ҳаракатларига танқидий муносабатда бўлишига, шерикларига беғараз ёрдам бериш руҳида тарбиялаш барча муаммоларни олдини олади. Шунинг учун интизом б у зилганда ўйин раҳбари бунинг сабабини авваломбор ўйинга раҳбарлик қилишда йўл қўйилган хатолардан қидириши лозим. Ўйин раҳбари ўйинни ўтказишда ўзига ёрдамчилар танлайди. Ёрдамчилар этиб дастлабки ўйинлар давомида тажриба орттирган ўқувчилар, соғлиги қониқарли бўлмаган, вақтинча жисмоний тарбия дарсидан озод қилинган ёрдамчилик қилишга имконияти бўлган ўқувчилар тайинланади. Ўйин раҳбари ёрдамчилари асбоб-ускуналарни тарқатадилар, ўйин қоидаларини тўғри бажарилишини кузатадилар, натижаларини ҳисобга олиб борадилар. Айрим ҳолларда тажрибали ўйин раҳбарлари интизомсиз болаларни ҳам, хулқини яхшилаш мақсадида ўзларига ёрдамчи қилиб тайинлайдилар. Ўйин раҳбарининг ўзи одилона ҳакамлик намунаси кўрсатиши, ўқувчиларнинг хатоларини шошилмасдан ва мулоҳаза билан қайд қилиб бориши ва ҳар бир ўйинчини умумий қоидаларига буйсунишга мажбур қилиши керак. Айниқса гуруҳли ўйинларда шароитни барчага бир хил 52

бўлишини сезгирлик билан кузатиш лозим. Ҳакамликни кўпинча ўйин раҳбарининг ўзи бошқаради. Аммо бу ишни болалар бошқарса уларда ташкилотчилик малакалари тарбияланади. Бундай ҳолларда ўйин раҳбари ўз фикр - мулоҳазаларини ўйновчиларга ҳакамлик вазифасини бажараётган ўқувчи орқали етказади, шуни унутмаслик керакки, холис турмаган ҳакамга ўйновчилар ишонмай, у билан ҳисоблашмай қўядилар, ўйин раҳбарини ўзи ўйинни нг боришини диққат билан кузатиши ва имкони борича ҳар бир ўйинчини назорат қилиб туриши лозим. Фақат шундагина ўйиннинг боришига объектив баҳо бериш мумкин. Ўтказиладиган ўйин натижаларини якунлаш катта тарбиявий аҳамиятга эга. Ўйин тугагач, ўйин раҳбари айрим ўйинчиларнинг ҳаракатларини ва умуман ўтказиладиган ўйинни баҳолаб, унинг натижаларини якунлайди. Яхши ўйнаган ва ўйин қоидаларини тўғри бажарган болаларни алоҳида таъкидлайди. Ўтказилган ўйинни таҳлил килиш, ўйин қоидаларини яхши ўзлаштиришга ва ўйинда учрайдиган келишмовчиликларни, ўйинни қай даражада ўзлаштирилганлигини ва ҳ о к а золарни аниқлашга имкон беради. Ҳаракатли ўйинларни ўтказиш учун ўқитувчининг кундалик дафтар тутиши ўйинларни кузатишда, ўйинчилар ҳақида маълумотларни ёзиб боришда ва шу ёзувлар орқали хатолар ва муваф-фақиятларни таҳлил қилишда, ўйинларни ўргатиш методикасини яхшилаш ва уни шароитга қараб ўзгартиришда катта ёрдам беради. Ўйин раҳбари қуйидаги ўйинларни ўтказиш шарт-шароитларидан фойдаланади. 1. ) Ўйинни ўтказишга керакли асбоб-ускуналар : масалан: 8 см арқон, лента, резина копток, волейбол, баскетбол, қўл тўпи, футбол тўпи, ирғитиш учун узунлиги 1 м таёқлар, белбоғ, байроқчалар бўлиши керак. 2. ) Ўйин ўтказиладиган майдон текис, тош, шиша синиқлари ва бошқа нарсалардан тозаланган бўлиши керак. 53

3. ) Машғулот пайтида болалар хаёлини бўлмаслиги, чалғитмаслиги учун бегона кишилар бўлмаслиги керак. 4. ) Ўйиндан олдин машғулот жойини керакли асбоб - ускуналар билан таъминлаш. 5. ) Ўйинларни ўтказишда қуйидаги гигиеник қоидаларга риоя қилиш: а . ) ўйин пайтида спорт кийимида бўлиш ; б . ) ёзда ўйиндан сўнг чўмилиш ; в . ) ўйиндан олдин майдончага сув сепиш. г. ) Сувда ўтказиладиган ўйинлар вақтида болаларни кўкариб ва қалтираб қолмаслиги учун сувда бўладиган вақтни чегаралаш керак. 54

Х У Л О С А Хулоса килиб айтганда, волейбол машгулотларни ташкил килишда; 1. Мавзу бўйича қайт этилган адабиётлар тахлили шу нарсани эътироф этишга имкон берадики, волейбол машгулотларни ташкил килишда малакали волейболчиларни тайёрлашда ўйинни ўргатиш услубияти ва уларни турли ўйин машғулотларни ихтисослашган турлари шу малакаларни самарали ижро этишда мухим ахамиятга эга экан. Дастлабки ўргатиш босқичида эндигина шуғуланаётган ёш валейболчи болалар машғулотларида сакраш ва тезкорлик сифатлари ҳамда тана муозанати турғунлигини ривожлантирувчи айланма тезланиш машқлари етарли даражада қўлланилмаслиги аниқланди. Бинобарин мазкур малакавий битирув ишига танлаб олинган мавзу ҳақиқатдан ҳам долзарб эканлиги ўз ифодасини топиши; 2.Волейбол машгулотларини ташкил килишда юқори малакали валейболчиларга ўйинни ўрганишнинг дастлабки ўргатиш босқичида шуғулланаётган ёш сакровчанлигини қиёслаш босқичида шуғулланаётган ёш болалар сакровчанлигига қиёслаш мақсадида ўтказилган текширувлар натижалари шуни кўрсатдики катта ёшдаги маҳоратли валейболчиларнинг расмий мусобақа ўйинлари давомида барча ўйин малакаларини ижро этиш учун бажарилган сакрашлар ҳажми 265 мартадан 462 мартагача миқдорини ташкил этиши; 3. Волейбол машгулотларини ташкил килишда ўйин малакалар самарадорлиги эса аксарияти ҳолларда 50 % дан ҳам ортмоқда. Демак ихтисослашган сакраш турларини дастлабки ўргатиш босқичлариданноқ шакллантира бориш ўта долзарб ва муҳим масала эканлиги ортиқча исбот талаб қилиниши; 4. Волейбол машгулотларин ташкил килишда волейбол билан шуғуланишни эндигина бошлаган 15-16 ёшли болаларда сакровчанлик ва тезкорлик сифталари етарли даражада тараққий этмаганлиги ҳамда югуриш 55

кўникмалари деярли шаклланмаганлиги кўзатилди. Жойдан туриб югуриб келиб баландлик сакраш натижалари орасидаги фарқ жуда камлиги кенг ва равон ёритилган. Мен уз битирув малакавий ишимда волейбол машгулотларини ташкил килиш ишларини ёритишга харакат килдим. 56

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикаси президенти Фармони “Ўзбекистон болалар спортини ривожлантириш жамғармаси тузиш тўғриси” да Тошкент. 2002 й. 2. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг қарори “Ўзбекистон болалар спортини ривожлантириш жамғармаси фаолиятини ташкил этиш тўғриси” да Тошкент. 2002 й 3. Ўзбекистон Республикаси “Жисмоний тарбия ва спорт тўғрисидаги” қонун 1992 йил. 4. Ўзбекистон Республикаси “Кадрларни тайёрлаш миллий дастури” 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Соғлом авлод учун”орденини таъсис қилиш. 6. Ўзбекистон Республикаси “Таълим тўғрисида”ги қонун 1997 йил. 7. Ўзбекистон Республикаси “Болалар ўқувчи ёшларни жисмоний тарбиялаш концепсияси ”. 8. Ахмеров Э.К. Исследование методики обучения нападаюшему ударо валейболе. 1978 йил. 9. Железняк Ю.Д. Слупский Л.Н . Волейбол в школе. 1989й. 10. Железняк Ю.Д. Спортивная ориентация и отбор (Волейбол. Учебник для ИФК) 11. Железняк Ю.Д. Ивайлов А.В. Волейбол (Учебник для ИФК) М.Фис 1991 239 стр. 12. Кле щ ев Ю.Н. Фурманов А.Т. Юн ы й волейболист , 1979, 230 стр. 13. Ивалов А.В. Волейбол, Учебник для пед.институтов 1985 й. 14. Ивалов А.В. Методика обучения волейбол, Учебник для пед.институтов, Минск, В.Ш. 1989 157-210 стр. 15. Као Ван Тхи Исследование факторов определяю щих вьсоту пр ыжка у волейболистов 1971 17 стр. 57

16. Клещев Ю.Н. Фурманов А.Г.Юный волейболист, 1979 230 стр. 17. Клещев Ю.Н. Айрапетьянц А.Т. Волейбол 1985. 18. Ковалев В.Д. Напрыгавание – ключ к прыгучести волейболиста, Физическая культура в школе, 1980 43 стр. 19. Қорабоев У. “Ўзбек халқ ўйинлари” Тошкент 2001 3-5 бет. 20. Лисицна А.И. Усмонхужаев Т.С “Подвижан ы е игр ы начальных классах ” Тошкент 1989й 100 бет. 21. Насимов Р.С. Комплексная оценка технико-тактической подготовленности юных волейболистов, 1990 г. 10-17 бет. 22. Перельман М.И. Специальная физическая подготовка волейболистов. 23. Топышев О.П., Беляев А.В., Фомин Е.В, Касмалиев О.С, Динамика физической подготовленности волейболистов в подготовленном периоде, 1988 54-56 стр. 24. Усмонходжаев Т.С. Научно-педагогические основы физического северменствования детей в связи е их двигательной активностью. 1995 й. 58

Похожие

Касб - хунар коллежлари жисмоний тарбия дарсларида волейбол ўйинини ургатиш услубиёти

Ёш курашчиларда жисмоний сифатларни тарбиялашда ҳаракатли ўйинлардан фойдаланиш

Юкори синф укувчилари билан волейбол дарсларини ташкил килиш ва утказиш

Кул тупи гандбол

Гандбол ўйинининг тактик тузилиши