Мактаб ўқувчиларини дарсдан ташқари пайтларда футбол билан шуғуллантириш - Физическая культура - Дипломные работы

Мактаб ўқувчиларини дарсдан ташқари пайтларда футбол билан шуғуллантириш

Загружено в:

28.09.2019

Скачано:

0

Размер:

320 KB

МУНДАРИЖА КИРИШ................................................................................................................. ...1 I . Боб. Футбол ў йини тавсифи ва шуғулланувчилар организмининг узига хос ҳусусиятлари............................................................................................................4 I . 1. Футбол ўйи ни ни нг тавсифи ва ташкилий тузилиши …………… ........... .. ... 4 I.2. Футбол билан шуғулланувчилар организмини ҳусусиятлари ……………...8 II. Боб. Дарсдан кейинги ф утбол тугарак ларида ўқув - машғулотларини режалаштириш........ ...............................................................................................15 II. 1 .Футбол машғулотларини режалаштириш.................................................. . 1 5 II. 2. Тренировка жараёнида жисмоний тайёргарлик ишлари. ..... ................ . . .. 29 ХУЛОСА................................................................................................................55 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР................................................................. 59 1

КИРИШ Мавзунинг долзарблиги . Футбол ёшлар орасида кенг тарқалган бўлиб, бугунги кунда жисмоний тарбия ва спорт ишларини ривожланишида катта аҳамиятга эга. Футбол оммовий спорт тури бўлгани учун мактаб дастурига алоҳида бўлим сифатида киритилди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 17-январдаги 27-сонли «Ўзбекистонда футболни ривожлантиришнинг ташкилий асослари ва принципларини тубдан такомиллаштириш чора тадбирлари туғрисида», 1998 йил 27-майдаги 271- сонли «Ўзбекистонда жис-моний тарбия ва спортни янада ривожлантириш чора тадбирлари туғри-сида»ги қарор, 26.01.1996 йилдаги Ўзбекистон Республикаси халқ таълими вазирлиги хайятининг «Ўзбекистон Республикаси халқ таълими тизимидаги ўқувчилар ва болалар ўртасида бундан буён футболни ривожлантириш туғрисида»ги қарори қабул қилинди. Ўзбекистон футбол федерацияси (ЎФФ) жамоатчилик ташкилоти сифатида мамлакатда футболни ривожланиши учун тўлиқ жавобгар ҳисоб- ланиб, унга мамлакатда болалар ва ўсмирлар футболини оммавийлаштириш, футболчи, мураббий ва ҳакамларнинг профессионал даражаси ва маҳоратини ошириш, мусобақалар тизимини ташкил этиш ва такомиллаштириш, моддий- техника базасини ривожланишига кўмаклашиш каби вазифалар юклатилди. Болалар ва ўсмирларни футболга ўргатишда улар организмининг анатомик ва физологик хусусиятлари ҳисобга олиш муҳум аҳамият касб этади. Болалар тафаккури ва хотирасида 8-10 ёшда муҳим ўзгаришлар рўй беради. Таълим ва тарбия жараёнида мантиқий фикр юритиш ва абстракт тафаккур қилиш қобилияти ривожланади. Машғулотларни режалаштирганда болалик ёшида суяк қотиш жараёни ҳали тугалланмаган бўлишини ҳисобга олиш керак. 9-11 ёшларга келиб, одатда, қўл бармоқларининг суяги, бир оз кейинроқ, 10-13 ёшларда билак ва жағ суяклари, 14-16 ёшларда билак ва жағ суяклари қотади. 14-16 ёшларда эпифизар кемирчакларда, умуртқа поғоналари орасидаги дискларда суяк 2

қотиш зоналари пайдо бўлади. Тос суяклари фақат 20-21 ёшлардагина батамом қотади. Ўмров суяги, курак суяги, елка ва билак суяклари 20-25 ёшларга, оёқ панжалари, оёқ кафти ва оёқ товонининг орасидаги суяклар тегишлича 15-21 ва 17-21 ёшларга келиб тўлиқ қотади. Кўп йиллик тайёргарликнинг тузилиши ва давомийлиги қуйидаги омилларга боғлиқ: –индивидуал ва жинсий ҳусусиятлари, уларнинг биологик ўзгариши ва кўпинча маҳорат суръатининг улар билан боғлиқ ҳолда ўсиши; –шуғулланишни бошлаган ҳамда махсус машғулотларга киришган ёши; –юқори спорт натижаларини таъминлайдиган мусобоқа фаолияти ва тайёргарлиги тизими; – мусобақа жараёнининг мазмуни, қўшимча омилларнинг қўлланиши. Тадқиқот объекти - Карши шахридаги Болалар ва ўсмирлар спорт мактаби футбол бўлими ва шуғуллланувчилари. Илмий ишнинг янгилиги- Футболчилар тайёргарлик турларини оптемал режалаштириш орқали мактабларни футбол тугарагида шуғуллланувчиларни жисмоний сифат ва фазилатларини, техник-тактик тайёргарлигини ошириш. Тадқиқотнинг вазифаси - С портчининг кўп йиллик тайёргарлиги, ўрта ва кичик циклларни (микроциклларни) ўзига қамраб оладиган бир йиллик тайёргарлик режаларини тизиш, ишлаб чиқиш, тажриба ўтказиш ва уни амалиётга тадбиқ қилиш. Илмий тадқиқот методлари: Тадқиқотда қўйидаги илмий тадқиқот методларидан фойдаланилди: Кузатиш, анкета, интерьвю,суҳбат экспримент. Назарий ва амалий аҳамияти: Тадқиқотимизда футбол машғулотларини тўғри режалаштириш орқали ўйин техникасини ҳусусиятлари, таълим ва машғулотнинг вазифалари, воситалари, мазмуни ишлаб чиқилади, уни амалга ошириш йўллари ва усуллари асослаб берилади. Биз яратган назарий ғоялар методик тавсиялардан футбол машғулотларини режалаштириш ишларида фойдаланиш мумкин. 3

МАВЗУ: МАКТАБ Ў Қ УВЧИЛАРИНИ ДАРСДАН ТАШ Қ АРИ ПАЙТЛАРДА ФУТБОЛ БИЛАН ШУ Ғ УЛЛАНТИРИШ. I . Боб. Футбол ў йини тавсифи ва шуғулланувчилар организмининг ў зига ҳос ҳусусиятлари. I. 1. Футбол ўйини нг тавсифи ва ташкилий тузилиши. Футбол ўйини ҳақиқий атлетик ўйин ҳисобланиб у тезлик, чаққонлик, чидамлилик, куч ва сакровчанлик каби хусусиятларнинг ривожланишига ёрдам беради. Ўйин давомида футболчи ўта юқори юкламадги ишни бажаради ва бу нарса, ўз навбатида, инсоннинг функционал имкониятлари даражасини оширади ақлий-иродавий сифатларни тарбиялайди. Мамлакатилизда футбол жисмоний тарбия воситаси сифатида тарқалган. Футбол билан мактаб, коллеж, институт, ишлаб чиқариш ташкилотлари ва армияда шуғулланишади. Футбол жамоавий курашнинг мураккаб вазиятида ўтиб ҳар бир жамоа энг яхши натижага эришиш учун барча билим ва имкониятларини ишга солади. Ўйин негизида ўйинчилари ягона ғалаба мақсадида бирлашган икки жамоанинг кураши ётади. Футбол ўйини давомида ҳар бир ўйинчи ўзининг шахсий фазилатларини кўрсатиш имкониятига эга, лекин шу билан бир қаторда ўйин ҳар бир футболчининг шахсий интилишларининг умумий мақсадга бўйсунишини талаб этади. Футболчи техник усулларни мукаммал даражада билиши, мураккаб ўйин вазиятлари техник усулларни қўллай олиши ва жамоанинг барча аъзолари билан келишган ҳолда ҳаракат қилиши лозим. Футбол бўйича мутахассисларимиз тадқиқотлари бизга ўйинчиларнинг тўп билан ва тўпсиз ҳаракатларининг ҳажми ва хусусияти ҳақида маълумот олишга имкон берди. Аниқландики: – ўйиннинг соф вақти 60-65 дақиқани ташкил этади. 4

– 90 дақиқа ўйин давомида бир ўйинчи 12-15 км маосфани чопиб ўтади. Бундан 1000-2000 м масофани майдонда тезкорлик билан ҳаракатланади. – тўп ўрта қатор ўйинчилари энг кўп (170 сония), марказий ҳимоячилар энг кам (130 сония) олиб юрадилар. – яхши ўйнайдиган жамоалар матч давомида ўртача 900 тагача техник усулларни бажарадилар, шулардан тахминан 60% и ҳужум ҳаракатларига йўналтирилган бўлади. – ҳозирги замон футболида ҳимоячилар ўз зоналарида 850 сония гача ва майдоннинг ўрта қисмида 350 сония гача миқдорда ўзларинин асосий вазифаларини бажарадилар. – дарвозага урилган зарбаларнинг кўпчилиги ён томондан ошириб берилади (ҳамма зарбаларнинг 65% и). Замонавий футбол ўзининг юқори даражадаги фаол ҳаракатчилиги хамда техник-тактик ҳаракатларнинг хилма-хиллиги билан ажралиб туради. 1. Замонавий футбол ўйин тактикаси қуйидагилар билан ифодаланади: – майдоннинг ҳар бир қисмида ҳужумнинг тез ташкил қилиш билан. Ҳимоячилар, ўрта қатор ўйинчилари, керак бўлган тақдирда ҳужум қатори ўйинчилари билан ҳимоя чизиғини мустаҳкамлаш; – матч яхши якунлашида иқтидорли ўйинчиларнинг ролини ошириш; – юқори темпдаги ўйинни паузалар билан бирга олиб бориш; – ўйиннинг ҳар бир ҳолатида (ўйиннинг бошида, унинг давомида ва ҳужумни якунлашда) марказий ҳимоячиларнинг ролини ошириш; – қанотдан ҳужум уюштиришда қанот ярим ҳимоячилари ва ҳимоячиларнинг ролини ошириш; – стандарт ҳолатлардан (жарима тўплари, бурчакдан тўпни ўйинга киритиш ва бошқа стандарт ҳолатлар) унумли фойдаланиш. 2. Замонавий футбол ўйин техникаси қуйидагилар билан ифодаланади: – ҳаракат ҳолатида, югуриб кетаётиб тўпни ўзига бўйсундира олиш; – ҳар хил вазиятларда тўпни имкон қадар аниқ узатиб бериш. 5

Жисмоний тайёргарликда: – майдоннинг ҳар бир қарич ерида юқори даражадаги техника билан ҳаракатланиш ва тўпга эгалик қилиш, алдамчи ҳаракатларни қўллай билиш; – ўйинчиларнинг ўйин давомида умумий югуриш харакатлари қуйидагича тақсимланади: 45 мартадан 78 гача (умумий масофа 1000-2000 метрга етади), тўп учун курашда сакраш ҳаракатлари, курашлар – 11 тадан 42 гача, ҳар хил масофага тезлик билан югуриш – 40 тадан 60 тагача (умумий вақти 2-5 дақиқагача), секин югуриш 224 тадан 367 гача (умумий вақти 25-35 дақиқа); – тезлик-куч сифатлари ва тезликка чидамлиликнинг юқори даражаси; – рақиб билан курашда муҳим бўлган шиддат ва қатъийликнинг юқори даражаси; Кейинги пайтда сезиларли даражада футболчиларнинг ўйинлардаги ҳаракатланиш тезлиги ошди, ўйин фаолиятининг жадаллиги (самарадорлик) ошди ва булар спортчилар организмига бўлган юкламани анча оширди. Ҳар бир ўйин давомида турли қувватдаги иш юзага келиши мумкин. Шу сабабли машқлар футболчиларда аэроб ва анаэроб сифатларнинг унумдор- лигини юқори даражага кўтаришга йўналтирилган бўлиши лозим. Ўйин давомида футболчилар каттагина энергияни (яъни бир дақиқада юрак қисқариш частотасининг 180-190 бўлиши, тана оғирлигини 2-3 кг камайиши ва қувватини 1500 ккал га) сарф қилишида, футболчиларнинг организмидаги юқори даражада тайёргарликка эга бўлишини таъкидлаш ўринлидир. Футболчилар соғлигини мустаҳкамлашда уларнинг гигиеник талабларга риоя қилишлари ва кўпроқ тоза ҳавода машқ қилишлари катта аҳамиятга эгадир. Футболчиларнинг бундай амалларга риоя қилишлари организмда моддалар алмашинуви яхшиланиши, таянч ҳаракат аппаратини, мускул, асаб тизимларининг мустаҳкам ва соғлом бўлишини таъминлайди. 6

Ўзбекистон футбол федерацияси (ЎФФ) жамоатчилик ташкилоти сифатида мамлакатда футболнинг ривожланиши учун тўлиқ жавобгардир. Мамлакатда болалар ва ўсмирлар футболини оммавийлаштириш, футболчи, мураббий ва ҳакамларнинг профессионал даражаси ва маҳоратини ошириш, мусобақалар тизимини ташкил этиш ва таокмиллаштириш, моддий-техник базанинг ривожланишига кўмаклашиш Ўзбекистон футбол федерациясининг асосий вазифаларидандир. Ўзбекистон футбол федерацияси Ўзбекистон республикасида футбол ривожига оид жорий ва истиқболли (перспектив) режалар ишлаб чиқади, Ўзбекистон терма жамоаларининг тайёргарлигини ташкиллаштиради. Ўзбекистон футбол федерацияси 14 та ҳудудий ва вилоят футбол федерацияларини, 200 дан ортиқ уста жамоалари, футбол клублари, спорт мактаблари, иқтидорлилар ва терма жамоа тайёрлаш марказларини бирлаш-тиради, Ўзбекистон Республикаси Маданият ва спорт ишлари вазирлиги ва вилоятлар мадният ва спорт ишлари бошқармалари билан ҳамкорлик қилади. Ўзбекистон футбол федерацияси низомига асосланган ҳолда ҳудудий футбол федерациялари ўз иш шароитларига мувофиқ низом ишлаб чиқади ва шу низом бўйича ўз фаолиятини олиб боради. Ўзбекистон футбол федерациясининг энг юқори органи анжуман бўлиб, унда 4 йил муддатга президент сайланади. Ижроия қўмитаси иш органи ҳисобланади. Футболни ривожлантириш масалалри бўйича, қабул қилинган қарорларнинг тадбиқ этилишини назорат қилиш учун ижроия қўмитага қўшимча болалар ва ўсмирлар, ўқув-услубий, ҳакамлар ва бошқа қўмиталар тузилади. Ўзбекистон футбол федерацияси 1994 йил 21 майда тузилган ва айни пайтда 200 дан ортиқ миллий федерацияларни бирлаштириб турган халқаро футбол федерациялари уюшмаси (ФИФА) билан яқиндан ҳамкорлик олиб боради. Ҳудудий жойлашув жиҳатидан Ўзбекистон футбол федерацияси Осиё футбол конфедерацияси (ОФК) таркибига киради. 7

I . 2. Футбол билан шуғулланувчилар организмини ҳ усусиятлари. Бола организмининг функцияларининг ривожланишида марказий нерв тизими ва, аввало, унинг олий бўлаги бош мия пўстлоғи етакчи рол ўйнайди. Жинсий етилиш даврига келиб, нерв тизим ининг анатомик ривожланиши деярли батамом тугалланади. Миядаги ҳаракат анализатори ядросининг етилиш жараёни 12-13 ёшларга келиб тугалланади. Б олаларнинг хулқ - атвори, психикасида к атта ярим шарлар функция - ларининг қайтадан қурилиши ўз аксини топади. Ўсмирлик ёшида болалар - нинг умумий психик қиёфаси айниқса тез ўзгаради. Болада ўз - ўзини намоён қила бориш жараёни бошланади. Ўсмирларда маълум бир фаолият турида ўз кучини синаб кўриш, бирор бир натижага эришиш иштиёқи пайдо бўлади. Улар турли-туман нарсаларга қизиқа бошлайди, лекин бу қизиқишлар ҳали етарлича барқарор бўлмайди. Болалар тафаккур и ва хотира си да 8-10 ёшда муҳим ўзгаришлар рўй беради. Таълим ва тарбия жараёнида мантиқий фикр юритиш ва абстракт тафаккур қилиш қобилияти ривожланади. Ўрганилаётган ҳаракатларга танқидий ёндашиш пайдо бўлади. Хотира ишидаги ўзгаришлар шунда ифодаланадики, эсга олиш анча кичик ёшда бўлганидек конкрет ҳодисалардан умумий хулосалар чиқаришга қараб бормайди, балки умумий тасаввурлардан борлиқдаги конкрет ҳодисаларнинг айрим деталларини хотирада тиклашга қараб боради. Шунинг учун бу ёшда футбол техникасини ўрганишни (техникани бажариш деталларига алоҳида эътибор берган ҳолда) яхлит услуб асосида олиб бориш мақсадга мувофиқдир. Ҳ аракатларни эслаб қолиш қобилияти ёш ошиб борган сари ҳам миқдор, ҳам сифат жиҳатидан ўзгаради , э слаб қолиш қобилияти 7 ёшдан 12 ёшгача бўлган даврда тез ўсиб боради. Бу даврда эркин ҳаракатлар координацияси анча яхшилан иб, ҳ аракатларга аввалгига қараганда кам куч сарфланади ва улар тобора ҳаракатларни аниқ ва тез бажариладиган бўлиб боради. 9-10 8

ёшли болалар футбол ўйинининг энг оддий усулларини нисбатан осон ўзлаштириб оладилар, шу билан бирга, каттароқ ёшда уларни янада такомиллаштириш иши анча муваффақиятли бўлади. 13-14 ёшли ўсмирларда координация бўйича мураккаб ҳаракатларни ўрганишда пубертат даврининг тормозловчи таъсири сезиларлидир. Болалар билан ишловчи мураббий ва педагоглар шуни ҳисобга олишлари керакки, болалар футбол билан қанча эрта шуғуллана бошласа, уларда шуғулланувчилар имкониятларига мос бўлган ҳаракат кўникмалари шунчалик тез ва осон ҳосил қилинади. Бола ёшлигидан спорт билан шуғулланса организмнинг шаклланишига ижобий таъсир кўрсатади. Бу таъсир икки хил намоён бўлади: морфологик ўзгаришларда антропометрик белгилар тез ўса , функционал ўзгаришлар да ишчанлик қобилияти ўсади. С уяк тизими ривожланишига ж исмоний машқларнинг таъсири айниқса сезиларлидир. Масалан, жуда кўп тадқиқотлар болалар умуртқа поғонаси - нинг жуда ҳам қайишқоқлиги ва узоқ вақт зўриқиш натижасида нотўғри ҳолатда бўлиши туфайли қийшайиб қолиши мумкинлигидан далолат беради. 8-9 ёшли болаларнинг умуртқа поғонаси жуда ҳам ҳаракатчан бўлади. Болаларда бўйин ва кўкрак қафаси букиклари мактаб ёшига келиб қотади. Бел букиклари эса фақат балоғат ёшига етиш даврига келиб тўлиқ қотади. Умуртқа поғонасининг қийшайиши туфайли кузатиладиган қадди – қомат - даги бузилишнинг кўпчилиги 11-15 ёшларда рўй беради. Бу ёшда умуртқа поғонасининг тўғри ривожланиши учун умуртқа мушакларини мустаҳкам - лашга ёрдам берувчи машқлар бажаришни топшириш жуда муҳимдир. С уяк қотиш жараёни б олалик ёшида ҳали тугалланмаган бўлишини ҳисобга олиш керак. 9-11 ёшларга келиб, одатда, қўл бармоқларининг суяги, бир оз кейинроқ, 10-13 ёшларда билак ва жағ суяклари, 14-16 ёшларда билак ва жағ суяклари қотади. 14-16 ёшларда эпифизар кемирчакларда, умуртқа поғоналари орасидаги дискларда суяк қотиш зоналари пайдо бўлади. Тос суяклари фақат 20-21 ёшлардагина батамом қотади. Ўмров суяги, курак 9

суяги, елка ва билак суяклари 20-25 ёшларга, оёқ панжалари, оёқ кафти ва оёқ товонининг орасидаги суяклар тегишлича 15-21 ва 17-21 ёшларга келиб тўлиқ қотади. Г авданинг ўсиш суръати ни юқори бўлиши ва гавда оғирлигининг ортиши ў смирлик ёшида қайд қилинади. Гавданинг бўйига қараб ўсиши ўсмирларда асосан 17-18 ёшларда тугалланади. Шунинг учун катта баланд - ликдан сакраб тушаётганда қаттиқ депсиниш, тўп учун курашаётганда елка билан елкани тутиш, бирдан тўхташ ва кескин бурилиш, ўнг ва чап оёққа нотекис юклама бериш бел ва тос суякларининг қўшилиб кетишига, уларнинг нотўғри ўсишига сабаб бўлади. Оёқларга ҳаддан ташқари юклама бериш, агар суяк қотиши жараёни тугалланмаган бўлса, оёқнинг тайпоқ бўлиб қолишига сабаб бўлади. Болалар скелетининг жадал ривожланиши уларнинг мушаклари, пайлари ва боғловчи бўғин аппаратининг шаклланиши билан мустаҳкам боғланган. М ушаклар оғирлиги б ола лар да 8 ёшда гавда оғирлигининг 27% ини, 12 ёшда –29,4% ини, 15 ёшда – 32% ини, 18 ёшларга келиб эса 44,2% гачасини ташкил этади. Мушаклар оғирлигининг ортиши билан бирга уларнинг функционал хоссалари ҳам такомиллашиб боради. 7 ёшдан 10 ёшгача бўлган даврда м ушакларнинг функционал хоссалари жиддий ўзгаради. 14-15 ёшли боланинг мушаклари ўзининг функционал ҳоссаларига кўра катта ёшли кишининг мушакларидан унчалик фарқ қилмайди. 11 ёшдан 19 ёшгача бўлган даврда футболчиларнинг мушак кучи бир текисда ривожланиб бормайди. 13 ёшдан 15 ёшгача мушак кучи энг кўп ўсади. Асосий куч кўрсаткичлари 73,2 дан 103,2 кг гача, яъни 30 кг га ортади. 15-17 ёшда абсолют мушак кучи кам ўзгаради, фақат 16-20 ёшларда у катта кишига хос бўлган даражага етади. 17-19 ёшли футболчиларда асосий куч миқдори тегишлича 126; 136,3; 159,1 кг га етади. Асосий куч кўрсаткич - ларининг ўртача йиллик ўсиши футболчиларда 12,3 кг ни ташкил этади. 12 10

ёшдан 18 ёшгача мушак кучининг ўсишини кўрсатувчи максимал миқдор товон мушаклари билан ифодаланилади (2,5 марта). Ёш футболчиларда тезликни ривожлантириш динамикаси ўзига хос хусусиятларга эга. 7 ёшдан 12 ёшгача бўлган даврда ҳаракатлар суръати тез ўсиб боради. Ҳаракатларнинг тезлиги ва ихтиёрий частотаси, шунингдек, уларнинг максимал суръатини сақлаб туриш қобилияти 14-15 ёшларга келиб, охирги натижага яқин бўлган қийматга эришади. Футболчиларнинг 60 м га югуришдаги натижалари 12-15 ёш орасида ўсиб боради, 15 ёшдан кейин эса улар бир оз барқарорлашади, бу ҳол кейинчалик «тезлик баръери»нинг ҳосил бўлишига олиб келиши мумкин. Агар 60 м га югуришдаги натижалар 11 ёшдан 18 ёшгача 1,4 сония га яхшиланса, 12 ёшдан 15 ёшгача бўлган даврда у максимал миқдорни 1,16 сония ни ташкил этади. Кейинги йилларда натижа - лар жуда кам (0,24 сония ) яхшиланиб боради. Бола ва ўсмирлар организми тезлик юкламаларига яхши мослашади. Шунинг учун 8 ёшдан 15 ёшгача бўлган давр тезликни ва куч сифатларини ривожлантириш ҳам ёш ортган сари қатъий ошиб боради. Улар 13 ёшдан 16 ёшгача энг юқори даражада ривожланади. Бу даврларда турган жойдан баландликка сакраш натижаларининг йиллик ўсиш кўрсаткичлари тегишлича 3,7 ва 6,2 см га тенгдир. 11 ёшдан 19 ёшгача бўлган даврда сакраш баландлиги 24 см га ортади. Болаларда чаққонликнинг ёшга қараб ривожланиши 10 ёшгача анча жадал бўлади. Кейинги йилларда чаққонлик ҳаракат аппарати функционал имкониятларининг қатъий ортиши ҳисобига анчагина ривожланди. Кичик мактаб ёши (7-11 ёш) эгилувчанликни ривожлантириш учун энг қулай ёшдир. Худди шу ёшларда бўғимлардаги ҳаракатчанлик билан мушакларнинг бақувват бўлиши ўртасида оптимал нисбат кузатилади. Максимал тезликнинг 75% ига тўғри келадиган тезлик билан югуриш узунлиги бўйича аниқланадиган чидамлиликнинг энг кўп ўсиши 13-14 ёшларда кузатилади, 15-16 ёшда чидамлилик камаяди. Бу максимал 11

тезликнинг ўсиши ва бунинг натижасида иш қувватининг ортиши билан тушунтирилади. 17 ёшда ўсмирларда чидамлилик яна ортади. Шуни қайд қилиш керакки, жисмоний машқлар, жумладан, футбол билан шуғулланиш таъсирида ёш спортчиларда жисмоний сифатларнинг ривожланишидаги биологик қонуниятлар ўзгармайди. Фаол педагогик таъсир уларнинг анча юқори даражада ривожланишига ёрдам беради. У ёки бу хислатларнинг кўпроқ ривожланиши рўй бераётган ёшда юкламани камайтирмаслик муҳим аҳамиятга эга. Ҳаракат фаолияти фақат таянч - ҳаракат аппаратининг ривожланиши билан эмас, балки шу аппаратга хизмат қилувчи ички аъзолар ва тизим - ларнинг функционал имкониятлари билан ҳам белгиланади. Болалар организмининг жинсий етилиш давридаги ўсиши ва ривожланиши ҳақидаги маълумотлар жисмоний юкламаларни меъёрлаш нуқтаи назаридан муҳим аҳамият касб этади. Бу давр жинсий етилиш даврининг бошланиш муддатларидаги индивидуал ўзгаришлар билангина эмас, балки бир хил ёш гуруҳларидаги ўсмирларда унинг ўтиб бориш жадаллиги ҳар хил бўлиши билан ҳам характерланади. Бир йилда туғилган ўсмирларнинг жинсий етилишидаги индивидуал суръатлар ҳаракат функция - сининг умумий соматик ривожланиш даражасига, шунингдек, юрак-томир тизимининг бир қолипдаги мушак ишига мувофиқлашиш характерига жиддий таъсир кўрсатади. 14 ёшли футболчилар орасида катта ёшли киши ҳолатига эришган ўсмирларни ҳам, шунингдек, етилиш белгиларининг шаклланишида болалик белгилари бўлганларини ҳам учратиш умкин. Шунинг учун юклама миқдорини ёки норматив талабларни аниқлашда спортчининг биологик ёшини ҳисобга олиш зарурки, иккиламчи жинсий белгиларни ривожланганлик даражаси унинг асосий мезонларидан биридир. Тахминан 12,5 ёшда болаларнинг товуши ўзгаради, 13 ёшда қовда туклар пайдо бўлади. Тегишлича 13,5-14 ёшларда эмчак учлари ва ҳиқилдоқ 12

кемирчакларининг пубертат ўзгаришлари рўй беради. Энг охирида – ўртача 14 ёшу 1,5 ойларда қўлтиқ остида туклар пайдо бўлади. Болалар организми вегетатив тизимларининг мушак ишига кўрсатадиган реакциялари характерига қараб уларнинг функционал имкониятлари ҳақида фикр юритиш мумкин. Болаларда машқ билан малака ҳосил қилиш даври катта ёшли кишиларга қараганда ўртача - қисқа, шунинг учун машғулот машғулотидаги чигил ёзиш вақт жиҳатидан узоқ бўлмаслиги керак. Бу марказий нерв тизимининг функционал имкониятлари ҳамда мушак, юрак- томир, нафас олиш ва организмнинг бошқа тизимларининг функционал имкониятлари билан боғлиқдир. 9-12 ёшли болаларнинг бажараётган ишга тез мослашиш қобилиятини қайд этиб, ёш спортчиларнинг вегететив фаолиятидаги баъзи хусусиятларни кўрсатиб ўтиш зарур. Масалан, жисмо - ний юклама вақтида боланинг юраги катта ёшли кишининг юрагидан кўпроқ энергия сарфлайди, чунки 13-14 ёшли ўсмирларда қоннинг бир минутдаги ҳажми, асосан, юрак фаолиятининг тезлашуви ҳисобига кўпаяди, 16-18 ёшгача бўлган даврда болаларда юракнинг қисқариш суръати 30% га, тинч ҳолатдаги энергия сарфи эса 40-45% камаяди. Жисмоний юклама катта бўлганда, бу кўрсаткичлар каттароқ болаларда кичик болаларга қараганда анча кўп ўсиб боради. Б ир хил ҳаракат лар бажарган да б олаларнинг тез зерикишларини ҳисобга олиб, машғулотлар характерини ўз вақтида ўзгартириш мақсадга мувофиқ - дир. Юқори даражадаги ишчанлик қобилиятини сақлаб қолиш учун футбол машғулотларида танаффуслар тез-тез бўлиши, лекин узоқ давом этмаслиги керак. Узоқ вақт беҳаракат туриш болаларнинг машғулотларга бўлган қизиқишларини камайтиради ва машғулот натижаларига салбий таъсир кўрсатади. Машғулотлар вақтидаги қисқа танаффусларнинг физиологик жиҳатдан тўғрилиги амалда исбот қилинган, чунки болаларнинг чарчоғи тезда йўқолади, нега деганда болалардаги ишдан кейинги тикланиш даври 13

катталарникига қараганда қисқа бўлади. Энг қисқа тикланиш даври 11-12 ёшли болаларда кузатилади. Нафас олиш органлари юрак-томир тизими билан мустаҳкам алоқада ишлайди. Нафас олиш аппаратининг ўлчамлари ва функционал имконият - лари ёш ортиши билан кенгайиб боради. Кўкрак қафаси нафас олиш ҳаракатлари натижасида тобора катталашади. Ўғил болаларда 7 ёшдан 12 ёшгача кўкрак қафаси айланаси 59,9 см дан 67,8 см гача ортади, ўпканинг тириклик сиғими 1400 мл дан 2200 мл гача кўпаяди. Болаларнинг нафас олиш мушаклари ривожланиши чуқур нафас олишни таъминлайди, мушакларнинг жадал ишлаши ўпка вентиляциясининг анча ортишига имкон яратади. Ўғил болаларда нафас олиш мушакларининг кучи ёш ўсиши билан ўзгаради, бироқ у 8 ёшдан 11 ёшгача жуда тез ортади. Болаларда мушак ишлаган вақтда 1 кг оғирликка нисбатан кислород истеъмол қилиш катта кишиларга қараганда кўпроқ. Шу муносабат билан очиқ ҳавода футбол билан шуғулланиш нафас олиш органларининг ишини ва, умуман, бутун организм ишини яхшилашда катта аҳамиятга эга. 14

II. БОБ. ДАРСДАН КЕЙИНГИ Ф УТБОЛ ТУГАРАК ЛАРИДА ЎҚУВ - МАШҒУЛОТЛАРИНИ РЕЖАЛАШТИРИШ. II. 1. Футбол машғулотларини режалаштириш. Футболчилар маҳорат даражасини ошириш тўғридан–тўғри болаларни илк ёшлик чоғидан бошлаб футбол ўйинига режали ва малакали равишда оммавий ўргатишга боғлиқ. Фақатгина бола организми тизимларининг ёшига қараб ривожланиш қонуниятларининг ҳисобга олган ҳолда ўйин сирларини ўргатиш ва шуғуллантиришнинг энг самарали услубиётини қўллаш натижа- сидагина юқори даражадаги футболчилар тайёрлаш вазифасини тўлиқ ҳал этиш мумкин. Ф утбол тугарак ларида ўқув - машғулотларини режалаштириш тизимида қўйидаги турларни ажратиш мақсадга мувофиқдир: –кўп йиллик тайёргарлиги; – ўрта ва кичик циклларни (микроциклларни) ўзига қамраб оладиган бир йиллик тайёргарлик. Ёш ф утболчилар ни к ўп йиллик тайёргарли гин инг тузилиши ва давомий - лиги қуйидаги омилларга боғлиқ: – индивидуал ва жинсий ҳ усусиятлари, уларнинг биологик ўзгариши ва кўпинча маҳорат суръатининг улар билан боғлиқ ҳолда ўсиши; – шуғулланишни бошлаган ҳамда махсус машғулотларга киришган ёши; – юқори спорт натижаларини таъминлайдиган мусобақа фаолияти ва тайёргарлиги тизими; – мусобақа жараёнининг мазмуни, қўшимча омилларнинг қўлланиши (махсус овқатланиш, тренажерлар). Ўқув-машғулот ишларини режалаштиришда жамоа олдига қўйилган мақсад ва вазифалар, олдинги режаларни бажариш натижалари ва жамоанинг ишлаш шароитини ҳисобга олиш зарурдир. Режада аниқ мақсад ва вазифа - ларни ёритувчи истиқболли (перспектив) машғулот концепцияси кўрсати - лиши керак. 15

Фу т бол чиларни тайёрлашда ўқув-машғулот ишларини ташкил қилиш Футбол тугарак ларида ўқув-машғулот жараёнини ташкил қилиш машғу- лотнинг замонавий услубияти асосида, ёш футболчиларнинг юқори машғу- лот юкламаларини ўзлаштириши орқали амалга оширилади. Футбол тугарак лари га қуйидаги вазифалар юкланади: – Дастурни; амалий ва назарий машғулотларни узлуксиз бажариш; ёш футболчиларни танлаш тизимини яхши ташкил қилиш; – мусобақаларда мунтазам иштирок этиш; тикланиш, профилактик тадбирларни амалга ошириш; йўриқчи ва ҳакамлик амалиётини ўташ; Спорт мактабларидаги бўлимлар бошланғич тайёрлов ва ўқув-машғулот гуруҳларидан шаклланади. Спорт тайёргарлигида юқори натижаларга эришилган ва зарур шароитлар яратилган БЎСМларда спортни такомиллаш - тириш гуруҳлари ташкил қилинади. Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги қошидаги болалар ва ўсмирлар спорт мактаблари қуйидаги ёшларни ҳисобга олиб шаклланади: 8-9, 10-11, 12-13, 16-17 ёш. Бошланғич тайёргарлик гуруҳлари: Футбол бўйича БЎСМ дастуридаги умумий жисмоний тайёргарлик бўлими асосида шуғулланувчиларнинг ҳар томонлама жисмоний тайёргар- лигини таъминлаш, футбол билан мунтазам шуғулланишга қизиқтириш, ўқув-машғулот гуруҳларида спорт маҳоратини такомиллаштириш учун иқтидорли болалар ва ўсмирларни аниқлаш лозим бўлади. Ушбу гуруҳларда ёш футболчилар ўйин т ехн икасини ўрганишади, тактика ва ўйин қоидалари ни , машғулот жараёнининг гигиеник томондан таъминланиши ҳақида назарий маълумотлар олишади. Биринчи (10-11 ёш) ва иккинчи (11-12 ёш) йил ўқиётган ўқув-машғулот гуруҳлари шуғулланувчиларининг вазифалари: Соғлиқни мустаҳкамлаш ва организмни чиниқтириш, тезкорлик, чаққонлик ва ҳаракат координациясини ривожлантириш; техник усулларни 16

эгаллаш, ўйиннинг индивидуал, гуруҳли ва жамоавий тактикаси асосларини ўрганиш; футбол қоидалари асосида ўйин жараёнини ўзлаштириш, футбол мусобақаларида қатнашиш; шифокор назорати, шахсий гигиена, футбол тарихи, техника ва тактика, футбол ўйини қоидалари тўғрисидаги назарий маълумотлар билан танишиш. Учинчи (12-13 ёш) ва тўртинчи (13-14 ёш) йил ўқиётган ўқув- машғулот гуруҳларининг вазифалари: Соғлиқни мустаҳкамлаш, жисмоний тайёргарликни ҳар томонлама такомиллаштириш: тезкорлик-куч, чаққонлик ва умумий чидамлилик сифат- ларини ривожлантириш; ўйин техникаси усулларининг барча арсеналларини эгаллаш; индивидуал ва гуруҳли ўйин тактикасини такомиллаштириш; жамоа тактикаси асосларини эгаллаш; тактик фикрлашни ривожлантириш; футбол мусобақаларида қатнашиш; ҳакамликнинг оддий кўникмаларини тарбиялаш; жисмоний машқлар услубияти, жамоа чизиқларида ўйинчиларнинг вазифа- лари тўғрисидаги бошланғич назарий маълумотларни ўзлаштириш, ўйин олиб боришнинг тактик схемаси билан танишиш. Бешинчи (14-15 ёш) ва олтинчи (15-16 ёш) йил ўқиётган ўқув-машғулот гуруҳининг вазифалари: жФутболчиларниниг жисмоний тайёргарликни такомиллаштириш, куч, тезлик, умумий ва махсус чидамлилик сифатларини ривожлантириш, ўйинни техник усулларини такомиллаштириш; чекланган вақт ва бўшлиқ шароитида техник усулларни юқори даражада бажаришга эришиш; индивидуал, гуруҳли ва жамоавий ўйин тактикасини такомиллаштириш, «стандарт» ҳолатларни ўрганиш, мураккаб ўйин шароитида тактик фикрлашни ривожлантиришни давом эттириш; футболчиларнинг спорт машғулоти услубиятидаги асосий ҳолатларини ўзлаштириш; ҳакамлик кўникмаларини эгаллаш; мустақил машғулотлар кўникмаларини такомиллаштириш. 17

Спорт-такомиллаштириш гуруҳлари (16-17) ва (17-18 ёш): Индивидуал атлетик тайёргарликни махсус чидамлилик ва тезкорлик- куч сифатларига урғу берган ҳолда ривожлантириш; ўйиннинг техник усул- ларини такомиллаштириш – техник усуллар ҳажмини оширишга алоҳида эътибор берган ҳолда уларни тез, самарали бажариш. Ҳимоя ва ҳужумда индивидуал тактик ҳаракатларни ривожлантириш; руҳий тайёргарлик даражасини ошириш; мусобақаларда иштирок этиш, спорт формасини эгаллаш, юқори малакали жамоалар ўйинлари орқали тажриба орттириш; назарий билимларни, айниқса, спорт машғулоти ва ҳакамлик услубиятини чуқур эгаллаш, футбол бўйича мусобақаларни ташкил қилиш ва ўтказишда, натижаларга эришишда қатъият ва мақсад сари интилишни тарбиялаш. Спорт мактабларида ўқув-машғулот жараёнининг асосий шакллари: назарий ва гуруҳли амалий машғулотлар , индивидуал режа бўйича машғу- лотлар , тақвим мусобақалари , ўқув ва ўртоқлик ўйинлари , спорт-соғломлаш- тириш оромгоҳлари ва ўқув-машғулот йиғинлари ҳисобланади. Ўқув-машғулот жараёнини режалаштириш Ёш футболчилар тайёргарлигини режалаштириш самарали бошқариш- нинг зарур шартидир. У якуний мақсадга эришишга, яъни замон талабларига жавоб берадиган ўйинчини тайёрлашга ёрдам беради. Ф утболчиларни тайёрлашда режалаштириш учга бўлинади: истиқболли , бир йиллик , тезкор (оператив) . Турли ёшдаги гуруҳларда машғулотлар ўтказишнинг хусусиятлари. Шуғулланувчиларни тайёрлаш уларнинг ёшини, анатомик, физиологик ва руҳий хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. Машғулотларда 8-11 ёшли болаларнинг функционал имкониятлари нисбатан пастлигини ҳисобга олиб, шуғулланувчиларга ўзгача эътибор билан ёндашиш керак. Уларга тўп билан муомала қилиш техникаси ва ўйин тактикасини ўргатишда шу ёшга мос машқлар ёрдамида машғулот ўтказиш мақсадга мувофиқдир. Бир машғулотда иккита ёки учта техник усулни 18

ўргатиш мумкин. Икки тарафлама ўйинни қабул қилинган меъёрларга қараб ва катта майдонда ўтказиш шарт эмас. 11х11 жамоавий ўйин шароитида тактик ҳаракатларни эгаллаш уларга бирмунча қийинчилик туғдиради. Бу ёшдаги болаларга индивидуал ва тактик ҳаракатларни 3х3, 4х4, 5х5 каби чегараланган таркибда кичик майдончаларда (30-50 м ва 20-30 м ) икки тарафлама ўйин ва ўйин машқлари орқали эгаллаш осон бўлади. Ўйин жараёнида фикрлашни тарбиялаш учун ҳаракатли ўйинлардан кенг фойдаланиш тавсия этилади. 8-11 ёшли болалар билан ўтказиладиган машғулотларида жисмоний тайёргарликка 50 % вақтни ажратиш зарур. 12-15 ёшли ўсмирлар ва 16-17 ёшли ўспиринларда бошланғич ўргатиш шуғулланувчиларнинг индивидуал тайёргарлигига эътибор берган ҳолда олиб борилади. Ёшлар ва ўсмирларга техник-тактик усулларни ўргатиш ва бу билимлар - ни мустаҳкамлаш, 8-9 ва 10-11 ёшли футболчиларни ўргатишга нисбатан қийинроқ машқлар бериш орқали ўтказилади. Шуни унутмаслик керакки, ёш футболчи БЎСМга ўз қобилиятини такомиллаштириш учун келган. 10-12 ёшли ўқув-машғулот гуруҳларида ҳаракат тезлигини чаққонликни ривожлантириш билан боғлиқ ҳолда тарбиялашга эътиборни қаратиш лозим. Болаларнинг куч имкониятлари унча катта бўлмаганлиги учун кучни тарбиялаш эҳтиёткорлик билан амалга оширилиши зарур. Умумий чидамлиликни тарбиялашнинг асосий воситаси бу бир маромда узоқ югуришдир. Унинг давомийлиги секин-аста 10 дақиқа дан 30 дақиқа гача ошириб борилади. Чаққонлик ва эгилувчанликни тарбиялаш мушкул ҳаракат координа - циясини эгаллашнинг асосини ташкил қилади. Бунда ҳаракатли ва спорт ўйинлари, акробатик машқлар, сакрашларни қўллаш тавсия қилинади. Югуриш машқлари қўшимча топшириқлар орқали бажарилади (тўсатдан тўхташ, йўналишни ўзгартириш, бурилишлар). 19

Техника ва тактикани ўргатишда асосан яхлит машқлар қўлланади. 10-12 ёшда тезлик, асосан, тезкорлик-куч сифатларининг ривожланиши ва мушак тизимининг ўсиши туфайли ошади. Шунинг учун тезликни тарбия- лаш воситалари таркибида тезкорлик-куч машқлари (сакрашлар, депсиниш- лар, югуришда тезланишларнинг ўзгариши) муҳим ўринни эгаллайди. Чидамлиликни тарбиялаш учун: бир маромда кросс югуриш; спорт ва ҳаракатли ўйинлар, югуриш ва ўйин машқларини қисмларга бўлиб бажариш кабилар зарур. Катта ўқув-машғулот гуруҳларида тезкорликни тарбиялашга катта аҳамият берилади, чунки уни ривожлантириш жуда мушкул бўлади. Машғулот жараёнида машқлар қуйидаги хусусиятларига кўра танланади: – ўйин мазмуни ва тизими йўналиши (техника ва тактикани такомил - лаштириш, жисмоний сифатларни ривожлантириш); – организмнинг алоҳида функцияларига таъсир қилиш (аэроб, анаэроб ва аралаш); – машқларнинг давомийлиги ва шиддати, такрорланиш сони, танаффус - лар катталиги миқдори ва ҳоказо. Юқори малакали футболчиларни тайёрлаш . Замонавий футбол спортчининг шахсига, уни тайёргарлигига юқори талаблар қўяди. Тайёргарликнинг такомиллашган шакли, услуби ва восита- ларини излаш лозим. Бу, ўз навбатида, мураббийдан юқори билим даражаси- ни, спорт машғулотига илмий ёндашишни талаб этади. Футболчиларни тайёрлаш дастури машғулот жараёнининг кўрсат- кичлари миқдорини акс эттирувчи муҳим ҳужжат ҳисобланади. Футбол - чиларни тайёрлаш дастурига асосланиб режалаштириш ҳужжатлари тузилади. Истиқболли режалаштириш Истиқболли режалаштириш футболчилар тайёргарлигининг тўрт йиллик цикл (босқич) и йўналиши ва мазмунини белгилаб беради. 20

Истиқболли режалаштириш қуйидаги вазифаларни ҳал қилишни назарда тутиши лозим: – ўқув-машғулот жараёнининг самарасини ошириш; – жамоага саралаб олиш тизимини такомиллаштириш; – моддий-техник базани такомиллаштириш; – комплекс назорат тизимини такомиллаштириш; – илмий-услубий таъминланиш самарадорлигини ошириш. Истиқбол ли режа лаштириш қ ў йидаги бўлимларни қамраб олади: – тайёргарликнинг мақсад ва вазифалари; – тайёргарлик босқичлари; – йиллар бўйича жамоани жамлаш (комплектлаш); – мусобақа ва машғулот юкламалари динамикаси; – мураббийлар таркиби малакасини ошириш; – моддий-техник таъминлаш. Бир йиллик режалаштириш Бир йиллик режалаштириш истиқбол режасига мос равишда тузилади ва унинг бир қисми ҳисобланади. Унинг асоси ички ва халқаро мусобақалар тақвими. У қ ў йидаги бўлимларга бўлинади: – тайёргарликнинг мақсади; – тайёргарликнинг вазифалари; – тайёргарликнинг даврлари; – машғулот жараёнининг мазмуни; – машғулот ва мусобақа юкламалари динамикаси; – йиллик цикл бўйича даврлари тайёргарлик турлари ва воситаларига вақтни тақсимлаш; – илмий-услубий таъминлаш; – машғулот, мусобақалар ва тикланишни комплекс назорат қилиш; – тиббий таъминлаш; – моддий-техник таъминлаш. 21

Тайёргарликнинг йиллик циклида юкламалар ҳажми жамоанинг қайси табақа да иштирок этиши, мусобақа даврининг узунлиги ва ундаги ўйинлар сонига боғлиқ. Машғулот лар нинг йиллик цикли уч даврга бўлинади: тайёргарлик , мусобақа ва ўтиш даврлари . Тайёргарлик даврида машғулот юкламалари ҳажми ўртача 180-240 соат бўлса , мусобақа даврида 380 - 400 соатни ташкил қилади. Жами йилига 700- 750 соат ўқув-машғулот ишлари олиб борилади. Ўйинларни қўшганда (150-170 соат), амалий иш ҳажми 900 соат атрофида бўлиши лозим. Тайёргарлик даври Юқори малакали жамоаларда тайёргарлик даври нинг узунлиги охирги йилларга келиб 8-10 ҳафтагача қисқаради. Бу даврда асосий вазифа футболчилар тайёргарлигини ҳар томонлама таъминлаш ва унинг асосида техник-тактик маҳоратни ва ирода сифатларини такомиллаштириш иборат. Болалар машғулотлардан олдин жуда жиддий тиббий кўрикдан ўтказилади. Футболчиларни т айёргарлик даври икки босқичга яъни умумий ва махсус тайёргарлик босқичларига бўлинади. Футболчиларда у мумий чидамлиликни ривожлантириш учун югуриш тавсия қилинади, бу ерда ўйинчининг ўйинда 12-15 км масофани югуриб ўтишини инобатга олиш керак. Умумтайёрлов босқичида асосан шиддатга эътибор берилса, махсус тайёрлов босқичида югуриш машқлари тўп билан бажарилади. 1- жадвал. Футболчиларни м ахсус чидамлиликни тарбиялаш учун тўп билан бажариладиган 3х2, 4х3, 5х3, 6х3, 4х4, 6х6, 8х8, 11х11 ва бошқа машқларни қўллаш керак. Тайёрлов даврини охирида техник - тактик тайёргарлик ҳар а кат кўник - маларини ва тактик фикрлашни такомиллаштиришга йўналтирилади. 22

Тайёргарлик даври ҳафталик босқичини тақсимлашнинг намунавий жадвали № 1 -жадвал Даво- мийлик Ўтказиш жойи Вазифалар 1-3 ҳафта Жамоа раҳбари аниқлайди. – Ч уқур тиббий кўрик дан ўтказиш ; – Ф ункционал ва физиологик тайёргарликни тест - лаш; – Ҳ аракат сифатлари, техник-тактик маҳоратни тиклаш ва такомиллаштириш бўйича ўқув машғулотлари ўтказиш; – Ў йинчиларнинг ахлоқий-иродавий ҳолатини яхшилаш; – С порт формасини шакллантириш; 4-6 ҳафта Жамоа раҳбари аниқлайди. – Ў йин техника ва тактикаси, махсус жисмоний сифатлар машғулоти; – Ў йинчиларнинг индивидуал хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда руҳий тайёргарлик ва ахлоқий ҳолатни ошириш; – М ашғулотнинг катта ва максимал шиддатига кўникиш; 7-8 ҳафта Жамоа раҳбари аниқлайди. – Э кстремал шароитда ўйин техника ва тактикасини такомиллаштириш; – Ҳ ужум ва ҳимоя ҳаракатлари турларини ўйин шароитига мослаштириб машғулот ўтказиш; –ўйиннинг стандарт тизимларини маромига етказиш. 9-10 ҳафта Жамоа раҳбари аниқлайди. – М ахсус ўйин машғулотларида ва ўртоқлик учрашувларида жамоавий ўйинни такомиллаш - тириш; – Б арча ўйинчиларни юқори спорт формасига, биринчи ўйинга юқори тайёргарлик даражасига келтириш. 23

Тайёргарлик даврининг умум тайёрлов босқичи Футболчилар тайёрлашни у мумий тайёргарлик босқичида асосий эътибор футболчиларнинг ҳар томонлама умумий жисмоний тайёргарлик кўришларига қаратил ган бўлади . Ў қув машғулотининг ж исмоний тайёргарлик жараёнини режалашти - ришда унга умумий вақтнинг 40-45% и ажратилади. Машғулотларда кучни, чидамлиликни, чаққонликни ривожлантиришга ка т та эътибор қаратилади. Бунинг учун енгил атлетика, акробатика, сузиш, спорт ўйинлари восита - ларидан фойдаланилади. Машғулотларни ҳам спорт залларида, ҳам очиқ ҳавода ўтказиш режалаштирилади. Техник тайёргарлик умумтайёрлов босқичида иккинчи ўринда туради. Унга умумий вақтнинг 35-40% и ажратилади. Футболчилар тайёрлашни б у босқичда тактик тайёргарликка умумий вақтнинг 20-25% и ажратилади. Уларнинг асосий йўналиши умумий ўйин кўникмаларини тиклаш, индивидуал ва гуруҳли тактик ҳаракатлар кўник - маларини эгаллаш ва такомиллаштириш. Футболчиларни р уҳий тайёрлашда тайёргарликнинг барча босқичларида катта аҳамият берилади. Ҳафталик циклда машғулотларнинг тахминий тақсимланиши 2 -жадвалда келтирилган. Умумий тайёргарлик босқичининг ҳафталик микроциклида юкламаларни тахминий тақсимланиши . № 2 -жадвал Цикл куни Машғулот давомийлиги Юклама тавсифи Й ўналиши К атталиги I 1 - 90 дақ иқа . 2 - 90 дақ иқа . Ҳаракат сифатини ком- плекс ривожлантириш. Тезкорлик-куч сифати- ни ривожлантириш. Ўртача Ўртача 24

II 1- 90 дақ иқа . 2- 120 дақ иқа . Тезкорлик-куч сифат- лари ривожлантириш. Куч чидамкорлигини ривожлантириш. Ўртача Катта III 1-120 дақ иқа . 2- 90 дақ иқа . Куч чидамкорлигини ривожлантириш. Махсус чидамкорлик - ни ривожлантириш. Катта Ўртача IV 1- 90 дақ иқа . 2- 90 дақ иқа . Ҳаракат сифатларини комплекс такомил - лаштириш. Ҳаракат сифатларини комплекс такомил - лаштириш. Ўртача Ўртача V 1-120 дақ. 2-90-120дақ. Махсус чидамлиликни ривожлантириш. Умумий чидамлиликни ривожлантириш. Ўртача Катта VI 1-120 дақ. 2-90-120дақ. Махсус чидамлиликни ривожлантириш. Умумий чидамлиликни ривожлантириш Катта Ўртача VII Тикловчи тадбирлар, дам олиш Тайёрлов даврининг махсус тайёргарлик босқичи . Тайёрлов даври босқичнинг асосий вазифаси махсус сифатлар ва малакаларни футболга мос равишда ривожлантириш, спорт формасини шакллантиришни якунлаш ва ўйинчиларнинг специфик мусобақа ишига киришишидир. 25

Жисмоний тайёргарлик умумий вақтнинг 25-30% ини ташкил қилади. У, асосан, умумий ва махсус шуғулланганлигини ривожлантиришга қаратилган бўлиши лозим. Техник тайёргарликка умумий вақтнинг 35-40% и ажратилади. Асосий эътибор ўйин ҳолатига яқинлаштирилган шароитда тўп билан муомала қилиш техникасини эгаллаш ва такомиллаштиришга қаратилади. Бу босқичда тактик ва ўйин тайёргарлигига умумий вақтнинг 40-45% и ажратилади. Ўйинчиларнинг жамоада ўз мажбуриятларини бажаришини ҳисобга олган ҳолда индивидуал ҳаракатларни эгаллаши ва такомиллаштири- шига эътибор берилади. Футболчилар янги гуруҳли ва жамоавий ҳааркат - ларни ўрганишади, шунингдек, жамоанинг таркиби ва алоҳида ўйинчи - ларнинг вазифалари аниқланади. Футболчилар тайёрлашни м ахсус тайёргарлик босқичида машғулотнинг асосий шакли бу тематик ва комплекс машғулотлардир. Мусобақа даври Мусобоқа даврининг узунлиги 9 ойгача бўлади, у шартли равишда учта босқичга бўлинади: биринчи давра , танаффус , иккинчи давра . Машғулотлар мазмуни футболчиларнинг тайёргарлик даражаси ва ўйинлараро циклларнинг узунлигига боғлиқ. Биринчи давранинг бошида спорт формасига эришиш давом эттирилади. Носпецифик машқлар ҳажми камаяди. Махсус машқларни шундай танлаш керакки, улар ўйинчининг ҳар бир ўйинга юқори даражадаги тайёргарлигини таъминлаши лозим. Спорт формасини бошқаришни мураккаблиги Ўзбекистонда ўқув машғулотларининг юқори ташқи температура шароитида ўтказилишидадир. Бу даврда машғулотлар самарасини ошириш учун машғулотларни эрталаб ва кечқурун ўтказиш мумкин. Юқори ташқи температурали шароитда қуйидаги кун тартиби 3-жадвал орқали тавсия қилинади. 26

№ 3 -жадвал . Ў йғониш 7:00 Енгил нонушта 7:15 Эрталабки ўқув машғулоти 8:00-9:30 Нонушта 10:00-10:30 Дам олиш, тикловчи тадбирлар 10:30-13:30 Овқатланиш 13:30-14:00 Дам олиш, тикловчи тадбирлар 14:00-18:30 Ижодий машғулотлар 18:30-19:30 Кечки ўқув машғулоти 19:30-21:00 Кечки овқат 21:30-22:00 Дам олиш, тикловчи тадбирлар 22:00-23:00 Уйқу 23:00-7:00 Бу даврда жисмоний тайёргарлик махсус ҳаракат сифатларини янада такомиллаштиришга, югуриш техникаси ва тезлигини, сакрашларни, ҳаракат координациясини, техник маҳоратни мукаммаллаштиришга йўналтирилади. Техник тайёргарлик эса турли ўйин шароитларида олдин ўрганилган техник усулларни такомиллаштиришга йўналтирилган бўлади. Тактик машғулот тактик фикрлашнинг юқори даражасини, ўйинчилар - нинг бир-бирини тушунишини ва турли тактик комбинацияларни ўзлаштир - ишини таъминлаши лозим. Ўтиш даври Бу даврда катта ҳажмда ва жадалликда бажариладиган спорт фаоли- ятидан жадаллиги ва ҳажми камроқ юкламаларга ўтилади. Аста-секинлик билан ихтисосли спорт фаолиятидан турли хил жисмоний машқларга ўтиш амалга оширилади. Машғулотларнинг давомийлиги, жадаллиги, шунингдек, мусобақаларнинг мураккаблик даражаси аста-секин пасайтириб борилади. Катта юкламали машғулотлар режалаштирилмайди. 27

Ўтиш даврида ўйинчилар мураббий ва шифокорнинг маслаҳатига кўра турли хил жисмоний машқлар билан шуғулланадилар. Бу даврнинг охирига келиб жисмоний тайёргарликка оид мустақил машғулотларни фаоллаштириш тавсия этилади, бунда тайёрлов даврининг биринчи босқичига текис ўтиш таъминланади. II. 2. Тренировка жараёнида жисмоний тайёргарлик ишлари. Ўқув - машғулотларида тезкорликни ривожлантириш. Ёш футболчилар билан ишлашдаги дастлабки тайёргарлик босқичида уларнинг ҳар томонлама жисмоний тайёргарликни эгаллашига, соғлиғини мустаҳкамлаш ва мутаносиб ривожланишига, хилма-хил кўникма ва малака- ларни эгаллаб олишига, футбол ўйини техникаси ва тактикасининг 28

бошланғич асосларини ўрганишига қаратилган воситалар комплексидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Жисмоний тайёргарликнинг бу вақтдаги вазифаси, аввало, ёш футболчи- ларнинг ҳаракат функцияларини (куч, тезкорлик, чидамлилик, чаққонлик ва эпчиллик), шунингдек ўз ҳаракатларини вақт оралиғида (ҳавода ва мушакларнинг зўр бериши даражасига кўра бошқара билиш ҳаракат функциясининг асосий компонентларидир) шакллантиришдан иборат бўла- ди. Ҳаракатлар тезлигини тарбиялашга катта эътибор бериш керак. Чунки болалик ва ўсмирлик ёшида ана шу энг муҳим жисмоний сифатни тарбиялаш учун кенг имкониятлар мавжуддир. Шуни қайд қилиш керакки, дастлабки тайёргарлик ва бошланғич спорт ихтисослашуви босқичларида тезкорлик чаққонлик билан мустаҳкам боғлиқ равишда тарбияланади, бу эса силжишнинг (бир жойдан иккинчи жойга ўтишнинг) рационал техникасини муваффақиятли эгаллаб олиш учун зарур асос яратади. 8-12 ёшлар оралиғида югуришдаги максимал тезликнинг анчагина ортиши ҳаракатлар тезлигининг табиий ўсиши билан боғлиқ. 12-14 ёшда эса тезлик асосан тезлик-куч сифатларининг ва мушак кучининг ўсиб бориши туфайли ортади. Шунинг учун тезкорликни ривожлантиришда югуриш суръати ва катта мушак кучини талаб этадиган ҳаракатлар частотасини максимал равишда оширишга ҳаракат қилиш керак. Бунда табиий ҳаракатларга кўпроқ ўрин бериш лозим. Ўйин, мусобақа формасида бажариладиган спорт ўйинлари ва ҳаракатли ўйинлар, машқлар ҳам жуда катта ёрдам кўрсатиши мумкин. Ўйин машқларини бажариш ёш футболчиларни ғалабага эришиш учун максимал куч сарфлашга мажбур этади. Ўйин материали машғулотдаги умумий вақтнинг 50% часини эгаллаши керак. Ҳар бир машқ қисқа вақт ичида (10-15 сония ) бир неча серияли усулда бажарилади, дам олиш интервали 10-15 м бўлади. Максимал тезлик билан қайта югуриш муҳим аҳамиятга эга, бу 20 м гача масофада эстафета усулида бажарилади. 29

Машғулотларга эстафеталардан ташқари 10-15 м га югуриш бўйича назорат машқларини киритиш ҳам тавсия этилади. Мураккаб ҳаракат реакциясини ва ҳаракатлар частотасини ривожлантириш учун турли спорт ҳолатидан югуриладиган тезкорлик машқларидан кенг фойдаланиш керак. Бу машқлар турли хил кўрув сигналларига биноан, югуриш йўналишини ўзгартириб бажарилади. Бу эса ўйин жараёнида вужудга келадиган мураккаб вазиятларни моделлаштириб, сигналларнинг ҳар бирига жавоб ҳаракатлари билан реакция кўрсатиш имконини беради. Бошланғич спорт ихтисослашуви босқичида кенг кўламдаги ўйинлар, ўйин машқларини қўллашдан ташқари, асосий жисмоний тайёргарлик машқлари комплексларидан фойдаланиш мумкин. Бу ҳар томонлама жисмоний тайёргарликнинг мустаҳкам базасини яратиш учун қулай шарт- шароитни юзага келтиради. Кўпроқ тезкорликни ривожлантиришга қаратилган комплексларни дарснинг асосий қисми бошларида қўллаш керак, шундан сўнг бу сифатни такомиллаштиришга ёрдам берувчи ўйинлардан фойдаланиш лозим. Куч талаб қилувчи тегишли ўйинлар ва ўйин машқлари комплексига, шунингдек, чидамлилик кўрсатишни талаб этадиган ўйинлар комплексларига анча кам вақт ажратилади. Улар тегишлича дарснинг ўртаси - да ва охирида ўтказилади. Ўйинлар ва махсус тайёргарлик машқлари комплексларини ўз ичига олувчи воситаларнинг ранг-баранглиги болалар ва ўсмирларнинг умумий жисмоний тайёргарлигини яхшироқ такомиллаштиришга ва унинг заминида уларнинг асосий жисмоний сифатларини махсус равишда ривожлантиришга ёрдам беради. Жиддий машғулот қилиш ва такомиллашиш босқичида тезкорликни ривожлантиришга катта эътибор берилади, чунки тезкорликни ошириш анча мураккаб иш. Тезкорликнинг эришилган даражада вақтидан илгари барқа- рорлашиб қолишидан қутулиш учун максимал тезликда такрорий югуриш билан бир қаторда тезлик-куч, шахсий куч машқларидан кенг фойдаланиш, 30

яъни югуриш тезлигини, асосан, динамик куч ҳисобига ошириш керак. Кучни тезлик билан намоён қилиш қобилятини тарбиялашда динамик зўр бериш услубини қўллаш мақсадга мувофиқдир, бунда енгил юкни максимал тезликда бошқа жойга кўчириш йўли билан ҳаддан ташқари зўр беришга эришилади. Жуда ҳам жадаллик билан бажариладиган машғулот кучли воситадир. Шунинг учун максимал тезликни ривожлантиришга қаратилган машқларни тез-тез, лекин кичикроқ ҳажмда ўтказиб туриш лозим. Ҳаракатлар тезлигини оширишга қаратилган машқлар меъёрини тўғри белгилаш, машқларнинг тезлигини пасайтирмай, неча марта такрорланишини, шунингдек, имкон чегараси ёки унга яқин тезликни пасайтирмай бажариладиган узлуксиз машғулот ишларининг қанча давом этишини ҳисобга олиш учун зарур. Тезкорликни ривожлантиришга қаратилган машқлар ёш футболчининг субъектив сезгилари, чарчаганликнинг ташқи белгилари ёки секундомер кўрсаткичлари ҳаракат тезлигининг пасайганлигидан далолат берган вақтда тўхтатилади. Бу пасайиш мазкур машғулотда тезкорликни ривожлантириш устида олиб борилаётган ишларни тўхтатиш учун биринчи сигнал («етарлилик мезони») бўлиб хизмат қилади. Максимал тезлик билан бажариш мумкин бўлган машқлар тезкорликни ривожлантириш воситалари сифатида қўлланилади. Биринчи навбатда, уч гуруҳ машқлари: умумий ривожлантирувчи (тезликни ривожлантиришга йўналтирилган), ўз спорт турларидаги махсус машқлар ва бошқа спорт турларидаги машқлар қўлланилади (Н.Г. Озолин, 1970). Бунда ҳеч бўлмаган - да учта талабни ҳисобга олиш лозим: 1. Машқлар охирги тезликда бажарилиши керак. 2. Машқлар шуғулланувчилар томонидан шунчалик яхши ўзлаштирил - ган бўлиши керакки, ҳаракат вақтида ҳаракатни бажариш усулига эмас, балки уни бажариш тезлигига зўр берилсин. 31

3. Машқнинг давом этиши (ёки масофанинг узинлиги) шундай бўлиши керакки, машқни бажариш охирига келиб тезлик чарчаш натижасида пасаймасин (В.М. Запорожец, 1966). Ўқув - машғулотларида кучни ривожлантириш. Дастлабки тайёргарлик ва бошланғич спорт ихтисолашуви босқичларида кучни оширишда асосий эътибор бутун ҳаракат аппаратидаги мушакларни мустаҳкамлашга қаратилиши керак. Шуни ҳисобга олиш лозим, табиий ўсиш жараёнида болаларда қорин мушаклари, тананинг қийшиқ мушаклари, қўлнинг узоқлаштирувчи мушаклари, соннинг сербар мушаги, оёқнинг яқинлаштирувчи мушаклари, одатда, унча яхши ривожланмаган бўлади. Болаларнинг куч имкониятлари оз бўлганлиги учун уларда кучлиликни тарбиялашни жуда эҳтиёткорлик билан, асосан, динамик характердаги қисқа вақтли зўр беришдан фойдаланиб олиб бориш керак. Кучни оширишга оид машқлар минимал зўриқиш билан бажарилиши лозимки, бунда бор кучни йиғиш, шунингдек, узоқ давом этадиган анчагина зўриқиш истисно қилинади. Футболчилар билан олиб бориладиган машғулотларда, асосан, камроқ юк билан катта тезликда бажариладиган машқлар қўлланилади. 9-11 ёшли болалар шахсий оғирлигининг 30% ига, 12-13 ёшли ўсмирлар эса гавда оғирлигининг 50% ига тенг бўлган оғирлик билан бажариладиган машқ- ларни қўллашлари мумкин. Бошланғич спорт тайёргарлиги босқичида кучни ошириш учун машқ - ларнинг тайёрлик комплексларини қўллаш мақсадга мувофиқдир. Жиддий машғулот қилиш босқичида бутун ҳаракат аппаратининг мушак гуруҳларини ривожлантиришга қаратилган куч машқларидан кенг фойдала - нилади. Шу билан бирга, айрим мушаклар гуруҳига (ривожланиб борувчи кучнинг қуввати, асосан, шуларга боғлиқ бўлади) алоҳида таъсир кўрсатишга 32

имкон берувчи машқлар ҳам қўлланилади. Жумладан, нерв-мушак кучланишларининг тузилиши ва характерига кўра футболнинг бутунлай таъсирига ўхшаш машқлар (туташ услуб), шунингдек, асосий юклама тушадиган мускуллар гуруҳини ривожлантиришга қаратилган машқлар алоҳида таъсир кўрсатишга имкон берувчи машқлар ҳисобланади. Барча ҳаракат аппаратининг мушаклар гуруҳини, шунингдек, айрим мушаклар гуруҳини (футболчилар томонидан кўрсатиладиган кучнинг самаралилиги, асосан, шуларга боғлиқ бўлади) ривожлантириш учун кўпроқ динамик куч машқларидан фойдаланилади, булар икки гуруҳга: шахсий куч гуруҳига бўлинади. Ёш футболчиларнинг куч имкониятлари умумий даражасини ошириш учун кўпроқ такрорий зўр бериш услуби қўлланилади. Бу услубда мушак - нинг нисбатан кўп ишлаши модда алмашинувини анчагина яхшилайди. Трофик жараёнларнинг фаоллашуви ўсмирлар кучининг ўсишига ижобий таъсир этади. Бундан ташқари, такрорий зўриқиш услубидан фойдаланганда, ҳаддан ташқари куч сарфлаш эҳтимоли камаяди. О ғирликлар билан ишлашда 13-16 ёшда максимал даражада зўриқишга йўл қўйилмайди. Шунинг учун оғир жисмнинг оптимал вазнини аниқлашда ёш футболчининг максимал имкониятларини эмас, балки унинг шахсий оғирлигини эътиборга олиш керак. Оғирликлар билан бажариладиган машқлардан ташқари, машғулотларда жуфт-жуфт бўлиб ва гуруҳли равишда қаршилик кўрсатиб бажариладиган машқлардан, снарядда ижро этиладиган гимнастикадан, ҳаракатли ўйинлар ва ҳоказолардан фойдаланилади. Кучни оширишга оид у ёки бу машқнинг мураккаблиги ҳар бир алоҳида ҳолда шуғулланувчиларнинг ёши ва тайёргарлигига қараб белгиланади. Спорт тайёргарлиги босқичида 17-18 ёшли футболчилар билан олиб бориладиган машғулотларда асосий юклама тушадиган мушаклар гуруҳини ривожлантиришга катта эътибор берилади. Турган гапки, бунда спортчининг 33

бутун гавда мушакларини мустаҳкамлаш борасидаги ишлар умуман тўхтатилмайди. Катта ёшдаги ўсмирларда асосий мушак гуруҳларининг кучини тарбиялаш баъзи бир хусусиятларга эга. Бу мақсадда турли хил динамик куч машқлари қўлланилади. Самарали тезлик-куч машқларидан бири орқа билан сакраш деб аталадиган сакраш (75-100 см баландликдан) бўлиб, бу машқни дастлаб чуқурликка сакраб кўрилгандан кейин бажарилади. Шунингдек, шахсий-куч машқлари: гимнастика снарядларида бажариладиган машқлар, акробатика машқлари, шериги билан бирга чўққайиш, анчагина оғир штанга билан нисбатан секин бажариладиган машқлардан ҳам фойдаланиш мумкин. Штанга билан бажариладиган машқларни шундай танлаш керакки, улар мушак кучини ҳамда уларнинг қисқариш тезлигини мушакларнинг футбол ўйинида намоён қилинадиган кучланиш структураси, характери ва миқдорига мувофиқ равишда ривожлантиришга хамиша ёрдам берадиган бўлсин. Кучни ривожлантириш машқларидаги оғирликлар миқдорини яхшиси гавда оғирлигига ва машқни бир марта бажарганда неча марта такрорлашга нисбатан фриз ҳисобида белгилаш керак. Бунда В.М. Зациорский томонидан тавсия қилинган қуйидаги шартли (4- расм ) белгиларга амал қилиш мумкин: № 4-жадвал Оғирлик қаршиликнинг белгиланиши Бир марта бажарганда мумкин бўлган такрорлашлар сони Имкон чегарасидаги Имкон чегарасига яқин Катта Ўртача катта Ўртача Кичик 1 2-3 4-7 8-12 13-18 19-25 34

Жуда кичик 25 дан кўп Такрорий зўриқиш услубида катта ва ўртача катта қаршиликлар билан бажариладиган машқлардан фойда-ланилади. Агар ёш футболчининг кучи машғулотлар жараёнида ҳаракатларни 8-12 мартадан кўпроқ бажара оладиган даражада ортса, машқларни 4-7 марта бажаришга имкон берадиган даражага қадар мураккаблаштириш лозим. Кучни тарбиялашда машқни бир уринишда 50 тагача такрорлаш тавсия этилмайди. Бунчалик кўп такрорлашлар фақат чидамлиликни тарбиялашда мақсадга мувофиқдир. Ўқув - машғулотларида чидамлиликни ривожлантириш. Ёш футболчиларда чидамлиликни тарбиялашга 12-15 ёшдан бошлаб киришиш мақсадга мувофиқдир. Бу ёшга келиб ўсмирнинг анатомик ва физиологик жиҳатдан шаклланиши тугаланади ва уни ҳаракат фаоллигининг ошиши чидамлиликни кўпроқ ривожлантириш имконини беради. Умумий чадамлиликни тарбиялаш . Бошланғич таълим босқичида умумий чидамлиликни тарбиялашга кўпроқ эътибор берилади. Умумий чидамлиликни тарбиялаш услублари турли спортчилар учун умумий бўлиб, уларни танлаш футболчиларнинг ихтисослашуви, малакаси ва индивидуал хусусиятларига боғлиқ эмас. Узоқ масофага лўкиллаб югуриш, шунингдек, спортнинг циклик турлари: сузиш, чанғида югуриш ва бошқалар умумий чидамлиликни тарбиялашнинг асосий воситасидир. 11-12 ёшли футболчилар билан ўтказиладиган машғулотларда умумий чидамлиликни тарбиялашнинг асосий воситаси узоқ масофага аста-секин югуришдир. Югуриш вақти томир уриш тезлиги минутига 140-150 марта бўлган ҳолда аста-секин 10 дақиқа дан 30 дақиқа гача оширилади. Машғулот - нинг бу услуби бир меъёрли услуб деб аталади. У бир қатор афзалликларга эга: биринчидан, организмдаги барча тизимларнинг уйғун ва аста-секин мойиллик билан ишлашига қулай шароитлар яратилади; иккинчидан, ортиқча 35

машғулот қилиш эҳтимоли камаяди. Бунда спортчининг организми аэроб режимда ишлайди. Жиддий машғулот қилиш босқичида футболчиларнинг умумий чидам - лилигини тарбиялаш учун машғулот нинг бир меъёрли-ўзгарувчан услубини қўллаш мақсадга мувофиқдир. Бу услуб юкламанинг суст ёки фаол дам олиш билан алмашиниб турадиган бир неча «бўлак» ларга бўлиниши билан характерланади. Бу эса шуғулланувчиларнинг организмига анча кучли таъсир этадиган жадал машқларни қўллаш имконини беради. Бир меъёрли - ўзгарувчан услубда бажариладиган машқлар футболчи - ларда чидамлилик сифатини тарбиялашга, техникани мусобақа шароитига яқин бўлган шароитларда такомиллаштиришга имкон беради. Бу услуб ўзининг организмга таъсир этишига кўра анаэроб услубдир. Бир меъёрли - ўзгарувчан услуб бўйича бажариладиган машғулотни тегишли режимда ўтказиш керак. Масалан, 1000 м га югуришни бажаришда қуйидагича топшириқ берилади: 200 м бир меъёрда югуриш, 20-30 м шиддат билан югуриш ва ҳоказо. Умумий чидамлиликни тарбиялаш учун тренировканинг бир меъёрли - ўзгарувчан услубидан фойдаланганда, бажариладиган ишнинг қуйидаги асосий характеристикаларини ҳисобга олиш зарур: 1. Машқларни бажариш тезлиги тахминан шундай бўлиши керакки, машқни бажариш охирига келиб томир уришининг тезлиги минутига 160-170 марта бўлсин. 2. Машқларнинг бажарилиш давомийлиги 45-90 сония оралиғида белгиланади. 3. Дам олиш интервали 15 сония дан 45 сония гача. Бунда паузанинг охирига келиб томир уриш тезлиги дақиқасига 120-140 гача тушиши керак. 4. Такрорлашлар сони шундай танланиши керакки, барча сериялар нисбатан барқарор режимда бажариладиган бўлсин. 5. Машғулотнинг ҳар бир қисми ўртасида пассив дам олинади. 36

Махсус чидамлиликни тарбиялаш. Умумий чидамлилик билан бир қаторда футболчилар махсус чидамли- ликларини ҳам ривожлантиришлари керак. Махсус чидамлилик футболга татбиқ қилинганда, ўйинчининг белгиланган суръатни ўйиннинг охирги дақиқасигача сақлаш қобилиятида намоён бўлади. Тезликка чидамлилик махсус чидамлиликнинг хилларидандир. Бу сифат юксак ривожланганда, футболчи шиддат билан югуриш ва тезланишларнинг максимал тезлигини сақлаб қолади, бутун ўйин давомида техник усулларни самарали бажаради. Махсус чидамлилик кўрсатиш баъзи бир физиологик ва руҳий омиллар - га боғлиқ. Футболчининг анаэроб имкониятлари асосий физиологик омил - дир. Тезликка чидамлиликни тарбиялашда анаэроб механизмларни такомил - лаштириш учун такрорий, ўзгарувчан, интервалли ва мусобақа услублари қўлланилади. Айланма машғулотдан ҳам фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Унинг афзаллиги шундан иборатки, юкламани индивидуаллаштириш билан уни қатъий регламентлаш муваффақиятли равишда қўшиб олиб борилади. Юкламанинг индивидуал меъёри «максимал тест» деб аталадиган тест ёрдамида, яъни айланма машғулот комплексига киритилган ҳар бир машққа доир айрим машқларнинг (такрорлашлар сони, тезлиги) максимал бажари - лишини синаш билан аниқланади. Айланма машғулотда ёш футболчиларда махсус чидамлилик заминини яратиш ўзгарувчан - интервалли услуб бўйича олиб борилиб, унда дам олиш интервали қатъий бўлади. Ҳар бир алоҳида «станция» да бажариладиган айланма машғулот машқлари бажарилишига кўра техникавий жиҳатдан унча оғир бўлмаслиги керак. Машқлар комплекси, асосан, футболчиларнинг ҳаракат сифатларини 37

ривожлантириш учун тавсия қилинадиган машқларни, шунингдек, бошқа спорт турларидан олинган ёрдамчи машқларни ўз ичига олиши лозим. Машқларни бажаришдаги юкламалар ниҳоятда индивидуал бўлиши керак. Машқларнинг бажариш тезлиги -максимал тезликнинг 80-85% и, шу билан бирга, машқни бажариш охирига келганда томир уриш тезлиги минутига 175-180 атрофида бўлиши лозим. Дам олиш интерваллари камида 45-90 сония , кўпи билан 3 - 4 дақиқа бўлиши керак. Ёш футболчиларнинг организмига тушадиган юкламани текшириш қулай бўлсин учун, барча машқларни томир уриш тезлигига қараб уч гуруҳ (паст, ўртача, юқори) жадалликдаги машқларга бўлиш мумкин. Паст суръатда бажариладиган машқларга шундай машқлар кирадики, уларни бажариш вақтида томир уриш тезлиги минутига 120-130 мартага етади. Машқлардан бажариш тезлиги - максимал тезликнинг 50-60% ини ташкил этади. Айлана бўйлаб оддий югуришни, турли ҳолатда юришни, шошилмай тўп олиб юришни, хилма-хил гимнастика машқларини, турган жойидан дарвозага тепишни, турган жойдан бир-бирига тўп узатишни, янги техник усулларга ўргатиш ва ҳоказоларни паст суръатда бажариладиган машқларга киритиш мумкин. Ўртача суръатда бажариладиган машқларга шундай машқлар кирадики, уларни максимал тезликнинг 70-85% ида бажарганда, томир уриш тезлиги минутига 130-165 тага етади. Масалан, турли хил старт ҳолатидан турлича югуриш, хилма-хил тезликда (20-30 м ) ва шиддат билан югуриш (15-20), турган жойдан узунликка сакраш, баландликка сакраётиб айни вақтда сонларни кўкракка тортиш, шунингдек, тўпни олиб юргандан кейин узатиш, чекланган майдончада тўпни олиб юриш. Тўп билан турли хил эстафеталар ўтказиш, тўпни тез олиб юриш, тўп билан турли хил эстафеталар ўтказиш . Юқори суръатда бажариладиган машқларга шундай машқлар кирадики, уларни бажариш вақтида томир уриш тезлиги минутига 170-190 мартага етади. Масалан, мусобақа тарзидаги «мокисимон» югуриш, чекланган 38

майдончада «қувлашмачоқ» ўйнаш, чўнқайиб ўтирган ҳолатда сакраб (отилиб) туриш, рақиб билан олишган ҳолда 8-10 м га шиддат билан югургандан кейин мўлжалга тўп тепиш, махсус топшириқ (юқори суръатни сақлаб туриш, жамоадаги ўйинчилар сонини камайтириш билан ўйнаш, чекланган майдончаларда (2х3, 3х3, 4х4, 6х6, 8х8) ўйнаш. Катта юклама билан бажариладиган чидамлилик машқларининг машғулоти 15-16 ёшли футболчилар учун ҳафтасига кўпи билан 1 марта, 17- 18 ёшлилар учун эса ҳафтасига 2 марта ўтказилиши мумкин. Мураббийнинг жисмоний, техник ва тактик тайёргарликка доир машғу - лотига киритилган ҳар бир машқнинг энергетик «қиммати»ни аниқ белгилай билиши машғулот воситалари ва услубларини тўғри ҳамда мақсадга мувофиқ танлашига имкон беради. Чидамлилик даражасини аниқлаш учун олти минутли югуриш тестидан фойдаланиш тавсия қилинади. Шу мақсадда югуриладиган айлана ҳар 10 м дан кейин белгилаб чиқилади. Кучни тўғри тақсимлаш, оптимал суръатни танлаш учун ёш футболчилар масофани 3-5 марта «синаб кўриш» лари керак. Чидамлилик даражаси югуриб ўтиладиган масофанинг узунлигига қараб аниқланади. Масалан, агар 13 ёшли футболчилар 6 минутда 1410-1450 метр - га, 14 ёшлилар эса тегишлича 1530-1550 метрга югурсалар, бу кўрсаткич - ларни яхши деб ҳисоблаш мумкин. Юқорида масофа узунлиги кўрсаткичлари келтирилган бўлиб, буни ёш футболчи организмининг кислород билан таъминланиш тизимини машқ қилдириш учун ўзининг охирги аэроб имкониятлари ва К М И ( кг ) индивидуал миқдорининг 85-90% и даражасида югуриб ўтиши керак (5-жадвал). № 5-жадвал МПК, кг Югуриш тезлиги, Югуриш тезлиги, км/соат 6 дакикали югуриш тестидаги масофа- 39

м/ сония нинг узунлиги, м . 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-70 3.1 3,3 4,0 4,2 4,4 4,8 11 12 14.5 15 16 17.5 1100 1200 1350 1500 1600 1750 Ҳар бир машғулот машғулотида югуриш, шунингдек, бу ерда тавсия қилинган бошқа машқлардан фойдаланиш билан бир қаторда таклиф қилинаётган масофаларни индивидуал машғулотларда югуриб ўтиш ёш футболчиларнинг чидамлилигини анчагина ошириши керак. Ўқув - машғулотларида чаққонликни ва эпчиллигини ривожлантириш. Дастлабки тайёргарлик ва бошланғич спорт ихтисослашуви босқич- ларида чаққонлик ва эпчиллик тарбиялаш координациясига кўра мураккаб бўлган ҳаракат амалларини муваффақиятли эгаллаб олиш учун асос яратади. Бу ўйинда ҳаракатли ўйинлар, тўп билан бажариладиган машқлар, акробати- ка машқлари, унча мураккаб бўлмаган тўсиқлар оша югуриш, сакраш, кичикроқ баландликда мувозанат сақлаш машқлари типик машқлардир. Югуриб кетаётиб бирдан тўхташ, бурилиш, йўналишни ўзгартириш ва тезликда бажариш талаби каби қўшимча топшириқлар билан бажариладиган машқлар катта аҳамиятга эга. Мушакларнинг табиий эластиклигини ва бўғинлардаги ҳаракатчанликни кенг кўламда енгил ҳаракат қилиш билан бажариладиган машқлар ёрдамида (эпчилликнинг оптимал меъёрини сақлаган ҳолда) сақлаб туриш керак. Жиддий машғулот қилиш ва такомиллашув босқичларида машқларни янгилаш ва ўзгартириш, уларни янги, анча мураккаб шароитларда бажариш мақсадга мувофиқдир. Спорт ўйинлари (баскетбол, гандбол, хоккей) алоҳида аҳамият касб этади. 40

Эпчилликни тарбиялашда предметларсиз ҳамда енгил предметлар билан (булар кенг кўламда бажарилади) бажариладиган машқлардан, бўғинлар ва пайларни мустаҳкамлайдиган машқлар билан қўшиб бажариладиган эпчил - лик машқларидан, шунингдек, мушакларни бўшаштиришга оид машқлардан фойдаланилади. 17-18 ёшли футболчилар билан ўтказиладиган машғулотларда икки-учта енгил пружинасимон сапчиш билан тугалланадиган, ҳаракатнинг тўлиқ амплитуда билан бажариладиган (жуфт-жуфт бўлиб ва оғирликлар билан) етарлича самарали бўлган махсус чаққонлик машқлари қўлланилади. Футболчиларни руҳий тайёргарликлари. Руҳий тайёргарликнинг асосий вазифаси юқори руҳий - иродавий сифат- ларни тарбиялашдан иборат. Руҳий тайёргарлик вазифаларини ривожлантириш қўйидагича: – жараёнларни идрок қилишни (тўпни, вақтни, бўшлиқни ҳис қилишни) ривожлантириш; – диққатни ривожлантириш; – кузатишни ривожлантириш; – кузатишни ривожлантириш (қийин ўйин шароитида ориентация); – эслаш қобилияти (память), фикрлашни (ўйин фаолияти хусусиятлари) ривожлантириш; – ўзини тута билишни (эмоция) бошқаришни ривож - лантириш; – тактик фикрлашни ривожлантириш (ўйин ҳолатини баҳолаш ва самарали натижани қабул қилиш демакдир. Руҳий тайёргарлик жараёнида футболчида номақбул ҳолат юзага келиши мумкинлиги яъни тушкунлик, «старт безгаги», ўз-ўзига ишониш, демобилизация ҳисобга олади. 41

Мураббий футболчида ғалабага интилувчанликни тарбиялаши лозим. Ўйинга тайёрлашда ҳар бир футболчининг индивидуал хусусиятларини ҳисобга олиш лозим. Шу билан бирга, ўйиннинг аҳамияти, турнирдаги, чемпионатдаги ғалабанинг туб моҳиятини етказа билиш лозим. Суҳбатларнинг (установканинг) чўзилиши, мураббийнинг безовталани - ши ўйинчилар руҳиятига салбий таъсир кўрсатади, ҳаяжонини кучайтиради. Одатда, бегона шахсларнинг аралашуви, уларнинг маслаҳатлари жамоанинг ўйинга тайёргарлигини сусайтиради. Ҳар бир футболчида ирода сифатлари ривожланган бўлиши лозим. Ирода сифатларининг ривожланиши жисмоний, техник, тактик, назарий тайёргарликлар билан боғлиқ. Ирода сифатлари ўйин ҳолатига мос машқлар узлуксиз равишда бажарилганда тарбияланади. Ўз кучига ишончни тарбия - лаш, масъулиятни сезиш, мақсад ва вазифаларни тушунтириш, мураббийнинг талабчанлиги, кундалик ўз - ўзини назорат қилиш – буларнинг барчаси ирода сифатларини тарбиялашда муҳим аҳамият касб этади. Ўқув - машғулотларида т ехник- тактик тайёргарлик ни ривожлантириш. Кўп йиллик машғулотнинг барча босқичларида техник усуллар ва тактик ҳаракатларга ўргатиш жараёни узлуксиз давом этади. Мақсадга мувофиқ техниканинг барча томонларини биомеханика қонунларидан фойдаланиш асосида ва шуғулланувчиларнинг индивидуал хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда пухта ўзлаштириш ўйин фаолиятининг мураккаб шароитларида техни- канинг муваффақиятли қўлланишини олдиндан белгилаб беради. Мукаммал ўйин кўникмаларининг шаклланиши ёш футболчиларнинг юқори даражадаги жисмоний тайёргарлигига асосланади. Ёш футболчиларни ўқитиш ва уларнинг малакаларини такомиллашти - риш босқичларида жисмоний тарбиянинг одатдаги услублари: машқлар, ўйин, мусобақа услублари, кўрсатмалиликни таъминлаш, оғзаки нутқдан фойдаланиш, хатоларни тузатиш услубларидан фойдаланилади. Барча услуб - лар бир-бири билан яқиндан боғлиқ ҳолда қўлланилади. Бироқ улардан 42

фойдаланишнинг фоизли нисбати кўпгина омилларга: ўқитиш босқичи ҳамда вазифаларига, шуғулланувчиларнинг ёш ва индивидуал хусусиятларига, уларнинг тайёргарлик даражасига боғлиқ бўлади. Ўқув - машғулотларида ўқитиш жараёнининг тузилиши. Алоҳида техник усул ва тактик ҳаракатни ўрганиш қуйидаги босқич - ларга ажратилади: – дастлабки ўрганиш; – чуқур ўрганиш; – мустаҳкамлаш ва янада такомиллаштириш. Ҳар бир босқич бир қатор хусусиятларга эга бўлиб, шу хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда конкрет вазифалар қўйилади ва ўқитиш (ўргатиш) нинг рационал услубикаси танланади. Дастлабки ўрганиш. Бу босқичнинг асосий мақсади ўргатилаётган усул ёки ҳаракат асосларини ўзлаштириб олиш. Аниқ бир ҳаракатни унинг асосий вариантида бажариш кўникмаларини шакллантиришдаги дастлабки уринишлар бош мия қобиғида динамик стереотип ҳосил қилишга қаратилган ва бош мия қобиғидаги нерв жараён- ларининг иррадиацияси билан характерланади. Болаларда ички тормозланиш етарлича ривожланмаган бўлади. Буларнинг ҳаммаси кўпинча ўрганилаётган ҳаракатнинг кинематик ва динамик характеристикаларининг ноаниқ эсга туширилишига, унинг ритмининг беқарорлигига. Керак бўлмаган қўшимча ҳаракатларга сабаб бўлади. Мазкур босқични асосий вазифаси шуғулланувчиларда бажарилаётган ҳаракат ва шу ҳаракат асосий элементларининг яхлит тасаввурини (кўриш орқали) ва ҳаракат сезгисини пайдо қилиш, ҳаракат кўникмаларини шакллантириш хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ҳал этилади. Ҳаракатни дастлабки ўрганиш у билан танишишдан бошланади. Бунга услублар комплекси ёрдамида эришилади. Оғзаки тушунтириш, кўрсатиш ва машқ услубларидан фойдаланилади. 43

Оғзаки тушунтиришда ҳаракатнинг аниқ терминологик номи берилади, унинг аҳамияти ва ўйин шароитларида қўлланиладиган ўрни ҳақидаги маълумотлар айтилади, бажариш принциплари тушунтирилади. Болалар диққат-эътиборининг беқарорлиги, ҳажми эса кичиклиги сабабли тушунти - риш аниқ, қисқа ва образли бўлиши керак. Иккинчи сигнал системаси орқали ҳосил қилинадиган кўрув тасаввурлари кўрсатмалиликни таъминлаш услубларидан фойдаланиш билан тўлдирилади. Булар биринчи сигнал тизими орқали таъсир этиб, ўрганилаётган ҳаракатларнинг конкрет образларини ҳосил қилишга ёрдам беради. Бевосита намойиш қилиш (кўрсатиш) кўрсатмалиликни таъминлаш- нинг асосий услубидир. Намойиш қилиш фақат ташқи формаси бўйичагина намунали бўлиши керак эмас. Ҳаракатнинг муваққат, фазовий ва куч характеристикаларини оптимал равишда қайта эсга олиб борилади. Бу эса ҳаракатнинг тез ва пухта идрок қилинишини таъминлайди. Ҳаракат сезгиларини ҳосил қилиш учун машқ услубларидан фойдала - нилади. Ўрганилаётган ҳаракат нисбатан доимий ва соддалаштирилган шароитда эсга туширилади. Футбол ўйини техникаси ва тактикасини ўргатишда кўпроқ яхлит машқ услубидан фойдаланилади, чунки ҳаракатларни бўлакларга бўлиб юбориш кўпинча уларнинг моҳиятини қўпол равишда бузишга олиб келади. Такрорлаш меъёрини аниқлашда янги, координацион жиҳатдан мурак - каб машқлар ёш футболчиларда тегишли нерв марказларининг чарчашига сабаб бўлишини ҳисобга олиш лозим. Шунинг учун мазкур босқичда машқларни серияли такрорлаш жуда самарали бўлади. Ўрганувчилар ҳар бирида 8-10 та такрорлаши бўлган 2-3 серияни бажарадилар. Сериялар оралиғидаги интерваллар дам олиш учун етарли бўлиши керак. Улардан зарур фикрларни айтиш ва машқни такрорий кўрсатиш учун ҳам фойдаланиш мумкин. Янги материални ўрганиш кейинги 3-5 та дарс мобайнида давом эттирилади. 44

Чуқур ўрганиш. Бу босқич техник ва тактик ҳаракатларнинг янада мустаҳкамланиши ва ўрганилаётган ҳаракат деталларининг чуқурроқ аниқлаштирилиши билан характерланади. Усул ёки ҳаракатни ўзлаштириб олиш жараёнида дастлабки кўникмалар такомиллашади, техник усуллар ҳам, тактик ҳаракатлар ҳам тўғри, аниқ, бемалол бажарила бошланади. Чуқур ўрганиш босқичини шуғулланувчиларнинг ҳаракат сезгиларини онгли равишда баҳолай олиши ва жойни идрок қила билиши ўргатиш вазифаларини муваффақиятли ҳал этишда катта аҳамият касб этади. Бу эса муфассал сўзлаб бериш ва суҳбат, ҳаракатларни тушунтириш ва чуқурроқ таҳлил қилиш, ўз - ўзини текшириш, ҳисобот бериш ва шу каби оғзаки услубларни қўллаш имконини беради. Бевосита кўрсатиш кўрсатма қурол - лар: фото ва киноматериаллар, плакатлар, расмлар, схема ва ҳоказолардан кенг фойдаланиш билан тўлдирилади. Ҳаракатнинг бориши ва унинг асосий параметрлари ҳақида зудлик билан ахборот беришнинг хилма-хил воситалари кераклича самара беради. Мазкур босқичда асосан яхлит машқлардан фойдаланилади. Бу машқлар қатъий бир мақсадга қаратилган бўлиши керак. Бир хилда (бир хил шароитда, бир мақсадни кўзда тутувчи, ҳаракат параметрлари бир хил) бўлган такрорлашлар сони камаяди. Ўзгарувчан такрорлашлар сони анча ошири - лади. Машқ ўрганилаётган вазият шароитлари алмаштирилади ва мураккаб - лаштирилади. Машқни бажариш вазифалари ўзгартирилади. Бу ҳол ҳаракат формалари ва характерининг, уларнинг фазовий вақт ва куч характе - ристикаларининг ўзгаришига сабаб бўлади. Ўрганилаётган ҳаракатларни максимал тезлик ва куч -ғайратга яқин тезлик ва куч-ғайрат билан бажаришга уриниб кўрилади. Бунда техник ва тактик ҳаракатлар бажарилиш вақтида бузилмаслиги, мўлжалланган аниқлик эса йўл қўйилган чегарада бўлиши муҳимдир. Бир қолипдаги ўзгарувчан такрорлашлар нисбати тахминан 30 ва 70% ни ташкил этади. 45

Ҳаракат амалларининг кўп вариантларда бажарилиши турли хил анализатор тизимларининг фаолиятига оширилган талаблар қўяди ва бажарилаётган ҳаракатлар тўғрисида аниқ тасаввурларнинг ҳосил бўлишига ёрдам беради. Бир дарсдаги такрорлашлар сони оширилади. Ўрганилаётган ҳаракат 10- 12 дақиқа давомида такрорланади, шундан сўнг 3,5-5 дақиқа бошқа машқлар бажарилади. Ўйин машқларини бошқа машқ тарзида қўллаш анча самарали- дир. Сўнгра яна ўшанча вақт давомида ҳаракатни кўп марта такрорлаш лозим. Дарслар тизимида чуқур ўрганиш катта интерваллар билан олиб борилиши мумкин. Бу дарсга янги материал киритиш имконини беради. Мазкур босқичда ўйин ва мусобақа услубларидан кенг фойдаланилади, булар алоҳида эмоционал фон яратади, машқларнинг таъсирини кучайтиради ва ўқитиш жараёнини фаоллаштиради. Ўқув - машғулотлари жараёнида ўзлаштириб олинган ҳаракатларни мустаҳкамлаш ва янада такомиллаштириш Бу босқичнинг асосий вазифаси ўзлаштириб олинган ҳаракатларни янада мустаҳкамлаш ва турли хил ўйин шароитларида уларни қўллаш кўникма- ларини ҳосил қилиш. Мазкур босқичда жисмоний тарбия услубларининг барча комплекс - ларидан фойдаланилади. Кўп йиллик машғулот жараёнидаги техник тайёргарлик . Футболчининг техник маҳорати у эгаллаб олган техник усулларнинг ҳажми ва хилма-хиллиги, шунингдек, уларни ўйин шароитларида самарали қўллай билиши билан характерланади. Футбол ўйини техникаси жуда кўп 46

турли усул ва усуллар йиғиндисидан иборатдир. Шунинг учун кам вақт ва куч сарфлаб ўргатиш вазифасини ҳал этиш учун ўрганилаётган материални тизимга солиш ва техникага ўргатишнинг изчиллигини аниқлаш катта аҳамиятга эга. Ўргатиш ишини бошлаш ва уни оптималлаштириш муаммоси кўп жиҳатдан тушунарлилик асоси билан белгиланади. Аммо бу фақат «оддийдан мураккабга», «осондан қийинга» услуби й қоидаларидан фойдаланишдан иборат бўлиб қолмайди. Дастлаб ўйин олиб боришнинг асосий усулларини ўрганиш зарур. Ниҳоят, янги ҳаракат кўникмалари аввал ўзлаштирилган кўникмалар асосида пайдо бўлади. Шунинг учун турли хил техник усул ва усулларнинг ўзаро табиий боғлиқлигидан ва тузилиши бўйича умумийлигидан фойдала - ниш керак. Техник усуллар билан танишиш ва уларни ўрганиш жараёнида асосан ўқитишнинг мукаммал усулидан фойдаланилади. У кўп йиллик машғулот - нинг ҳар бир босқичи учун муайян доирадаги усул ва усуллар танлаб олиниши билан характерланади. Булар дарслар тизимида параллел равишда: дастлаб (техника асослари ўзлаштириб олингунча) ҳар бир усул алоҳида, кейинчалик ўзлаштирилган бошқа усуллар билан биргаликда ўрганилади. Шу билан бирга, бир дарсда, бир вақтнинг ўзида икки-учтадан ортиқ янги усулга ўргатиш мумкин эмас. Кўп йиллик машғулотларнинг ҳар бир босқичида футболчиларнинг техник тайёргарлиги юзасидан муайян вазифалар қўйиш кўпгина омиллар: болалар ва ўсмирлар ривожланишининг ёш хусусиятлари, жисмоний сифатларни тарбиялаш динамикаси, ҳаракат кўникмаларини шакллантириш тизимининг хусусиятлари, босқичларнинг қайси мақсадга қаратилганлиги билан белгиланади. Дастлабки тайёргарлик босқичида футбол ўйинини янги ўрганувчи футболчиларни техник усулларнинг асосий гуруҳлари билан таништириш 47

вазифаси қўйилади. Бу вазифанинг муваффақиятли ҳал этилиши шуғулланув - чиларда футболга нисбатан қатъий қизиқиш ҳосил бўлишига ёрдам беради. Мазкур босқичда ўқитиш иши майдонда ҳаракат қилиш: югуриш, тўхташ, бурилиш ва сакрашнинг асосий усулларини ўрганишдан бошланади. Шулар билан параллел равишда ёш футболчилар тўпни эгаллаш техникаси ва буни бажаришнинг қуйидаги асосий усулларини ўрганадилар: – тўп тепиш (товоннинг ички томони билан, оёқ юзининг ички ва ўрта қисми билан); – калла қўйиш (пешонанинг ўрта қисми билан); – тўпни оёқ билан тўхтатиш (товоннинг ички томони, оёқнинг кафти ва сон билан); – тўпни оёқ билан олиб юриш (оёқ юзининг ўрта ва ташқи қисми «қочиб қолиш» йўли билан алдайдиган ҳаракатлар қилиш; – тўпни олиб қўйиш (ҳамла қилиб, тўпни тепиб юбориш); – ён чизиқдан (турган жойдан) туриб тўпни ўйинга ташлаш. Бошланғич спорт ихтисослашуви босқичида шуғулланувчилар футбол ўйини техникаси асосларини эгаллаб оладилар. Ёш футболчилар аввалги босқичда танишган техник усулларини анча чуқур ўрганадилар ҳамда қолган усуллар ва уларнинг турли хилларини ўрганишга киришадилар. Дарвоза бон- лар тўпни эгаллаб олиш техникасининг асосий усулларини: тўпни ушлаб олиш, уриб юбориш ва ташлашни ўзлаштирадилар. Асосли (чуқур) машқ қилиш босқичида футболчилар техникани мустаҳкамлайдилар ва уни такомиллаштиришда давом этадилар. Турли- туман техник усуллар бўйича мустаҳкам кўникма ҳосил қилинади ва ўйин шароитларида комплекс равишда ва мақсадга мувофиқ қўлланиш кўник- малари таркиб топтирилади. Бутун босқич давомида шуғулланувчилар қуйидаги усуллар бўйича камолотга эришадилар: 48

– турли траектория ва йўналишда ҳааркатланаётган тўпни хилма-хил усуллар билан тўғрига ва йўналишини кескин ўзгартирган ҳолда тепиш; – тўпни тўхтатиш ва шеригига ошириш; – тўпни турли усуллар билан олиб юриш; – алдаш ҳаракатларини бажариш; – тўпни ҳужум қилиб ва оёқнинг остига ташланиб тепиб юбориш ёки тўхтатиш; – рақибни елка билан туртиб тўпни олиб қўйиш; – тўпни турган жойдан, ҳаракатда, йиқилаётиб, ён чизиқдан ўйинга киритиш. Дарвозабонлар тўпни ушлаб олиш, уриб юбориш ва бошқа томонга ўтказиб юборишни ҳам йиқилмасдан, ҳам йиқилаётиб такомиллаштирадилар. Асосли равишда машқ қилиш босқичида футболчилар ўйиндаги вазифаларига кўра: ҳужумчи, ҳимоячи ва ҳоказолар бўйича узил-кесил (айрим ҳолларда бир оз вақтлироқ ёки кейинроқ) ихтисослашадилар. Шунинг учун такомиллашиш жараёнини футболчиларнинг ўйиндаги вазифаларига нисбатан алоҳида-алоҳида олиб бориш керак. Кўп йиллик машғулот жараёнида тактик тайёргарлик . Идрок, диққат, тафаккур, хотира каби руҳий жараёнларнинг жуда яхши жисмоний, ахлоқий-иродавий, назарий ва, айниқса, техник тайёргарлик билан биргаликда юқори даражада ривожланганлиги тактик тайёргарлик асосини ташкил этади. Футболчиларнинг ўйин фаолияти шароитларида яхши мўлжал олиш (ориентир) ва тактик жиҳатдан тўғри қарор қабул қилиш қобилияти кўп жиҳатдан техник усулларни мақсадга мувофиқ равишда қўллаш, яъни уларнинг техник қуролланганлиги билан белгиланади. Шунинг учун ёш футболчи техник усулларни мунтазам такомиллаштира бориб жуда кўп 49

миқдордаги ҳаракат кўникмаларини эгаллаб олгандагина, яхши тактик тайёргарликка эришиши мумкин. Ўйинчининг техник маҳорати ё шериклари билан ҳамкорликда, ёки индивидуал равишда исталган тактик ғоянинг амалга оширилишини таъминлаши керак. Ҳар бир футболчининг тактик жиҳатдан юқори индивидуал тайёргарлиги бутун жамоа тактикасининг самарали бўлишини белгилаб беради. Ёш футболчилар билан ўтказиладиган ҳар бир ўқув-машғулоти босқичи муайян йўналишга ва тегишли ўқув материалларига эга бўлиши керак. Дастлабки тайёргарлик босқичида асосий вазифа ўйинда фикр юритиш қобилиятини тарбиялаш ва футбол ўйини жараёнига қизиқиш уйғотишдан иборат. Машғулотларда мураккаб реакция тезлиги, мўлжал олиш, идрок, мустақиллик жамоада иш кўра билиш кўникмаларини ривожлантириш билан боғлиқ бўлган машқлар бажарилади. Ўйинда фикр юритиш қобилятини тарбиялаш учун ўйин фаолияти характерига кўра футболга яқин бўлган ҳаракатли ўйинлардан кенг фойдаланилади. Ҳаракатли ўйинлар рақиб “таъқиб” идан қутилиш ва бўш жойга чиқиш, ўз вақтида тўп ошириш, ҳужум ёки ҳимоя вақтида тезлик билан қулай вазиятни эгаллаш кўникмаларини тарбиялайди. Тактик тайёргарликда ҳаракатли ўйинлардан фойдаланиш тўпни эгаллаб олишнинг мураккаб техникаси йўқлиги билан ҳам белгилангандир. Бу шуғулланувчиларнинг диққат-эътибори ўйин жараёнини тушуниб олишга қаратилади, жуда кўп вазиятларда мустақил қарор чиқариб олиш имкони юзага келади. Ўйинларда ҳужум ва ҳимоядаги индивидуал ҳамда энг оддий гуруҳли ҳаракатлар тарбияланади. Ўйинчининг «очилиши» ва «ёпилиши» каби тактик ҳаракатларни, энг яхшиси, баскетбол ёки гандбол ўйинида ўрганган маъқул. Мураббий ўйин моҳиятини тўғри тушуниш ҳиссини тарбиялаш тўғрисида ғамхўрлик қилиши, қабул қилинган ҳар бир нотўғри қарорни эътибордан четда қолдирмаслиги, бажарилган ҳаракатга баҳо бериши керак. Шунинг учун мазкур босқичдаги ҳар бир машғулот мазмунининг асосий 50

йўналиши ўйинни олиб бориш тажрибасини эгаллаш ва уни тўлдириб боришдан иборат. Бошланғич спорт ихтисослашуви босқичи тактик тафаккурни (ўйинчи - нинг тактик жиҳатдан фикр юритиш қобилиятини) ривожлантиришни ҳамда асосий индивидуал ва гуруҳли тактик ҳаракатларни ўрганишни назарда тутади. Машғулотларда қуйидагилар: – назарий билимлар, тактик кўникма ва малакалар заҳирасини кенгайтириш; – ўзлаштирилаётган билим, кўникма ва малакаларни доимо ўзгарувчан ўйин шароитидаги ижодий имконияти эътиборга олиниш керак. Машғулотларда спорт ўйинлари тактикасининг умумий асосларини ўрганишга, футбол ўйини тактикасини, ўйинчиларнинг индивидуал ва гуруҳли ҳаракатларини қараб чиқишга катта ўрин берилади. Шу мақсадда футболчининг мустақил иш олиб боришида мавжуд барча формалардан, тактик тайёргарликнинг назарий асосини яратишга ёрдам берувчи формалардан (адабий манбалар, киноматериаллар, шахсий кузатишлар ва ҳоказолардан) фойдаланилади. Ўйин қоидаларини ўрганиш ҳамда индивидуал ва гуруҳли ҳаракатларни ташкил этишда уларни ҳисобга олиш лозим. Танишиш асносида қоидаларни расм, схема, макетда акс эттирилган ўйин вазияти ва ҳоказолар билан тўлдириб тушунтириш, уларни қўллашга оид амалий мисоллар келтириш фойдалидир. Асосий тактик ҳаракатларни ўрганиш жараёнида тактик тафаккур шакллантирилар экан, асосий эътибор қабул қилинган тактик режани амалга ошириш учун ўйин олиб боришнинг шуғулланувчилар қабул қилган муайян воситалари ва усулларини мақсадга қанчалик мувофиқлигини таҳлил қилишга қаратилади. Ҳужум ва ҳимоянинг доимо ўзгарувчан шароитларида аниқ индивидуал ва гуруҳли ҳаракатларга алоҳида эътибор бериб бажариладиган машқлар ҳам ўрганилади. 51

Айрим ўйин вазиятларини ижодий ҳал этиш қобилияти ўйинчиларнинг энг муҳим малакаси ҳисобланади. Бу малакани ривожлантириш бошланғич спорт ихтисослашувининг асосий вазифаларидан биридир. Жиддий машқ қилиш босқичидаги тактик тайёргарлик ўзлаштириб олинган индивидуал ва гуруҳли ҳаракатларга алоҳида эътибор берган ҳолда олиб борилади. У футболчиларнинг комбинацион ўйин олиб бориш қобилия - тини такомиллаштиришга қаратилган бўлади. Жамоада тактик ҳаракатларни такомиллаштиришга катта эътибор берилади. Ҳар бир ўйинчи жамоада қандай ўрин эгаллашига қараб ўз тактик ҳаракатларини такомиллаштиради. Машқларга ҳам ҳужумчи, ҳам ҳимоячи ҳаракатлари киритилади. Ўз-ўзини таҳлил қилиш қобилятини,вужудга келган ўйин шароитида тўғри йўл топа билиш, ўйин вазиятини характерловчи кўп сонли моментлардан энг муҳимини ажратиб олиш кўникмаларини тарбиялаш жуда муҳимдир. Футболчиларни н азарий тайёргарлик лари. Назарий машғулотларни ўйиндан ёки жисмоний машғулотдан олдин ўтказиш мақсадга мувофиқдир, чунки акс ҳолда футболчилар толиққан бўлади ва бу керакли самара бермайди. Машғулотдан олдин қисқа назарий дарслар ўтиш мумкин, бунда мураббий олдиндаги мақсад ва вазифаларни очиб бериш, макетлар ёрдамида машқлар мазмуни билан таништириш, ҳар бир ўйинчига топшириқ бериш, олдинги хатоларни тўғрилаш йўлларини тушунтириши лозим. Назарий тайёргарликда ўйинларга кўрсатмалар бериш ва ўйинчиларни муҳокама қилиш энг муҳим ишдир. Ёш футболчиларга ў йинга кўрсатма бериш . 52

Бу мураббийдан ҳар бир ўйинчи, жамоанинг ўзига хос хусусиятларини, шунингдек, рақиб жамоа футболчилари ўйин фаолиятининг кучли ва кучсиз томонларини ўрганишни талаб қилади. Ўйинни муҳокама қилиш режаси қуйидагилардан иборат: – ўйиннинг вазифалари; – рақиб жамоасига тавсиф (характеристика); – ўйинчиларга топшириқ; – жамоа чизиқларига топшириқ; – ўйиннинг тактик режаси. Мураббий рақиб кучини ҳисобга олган ҳолда ҳар бир ўйинчига топшириқ беради, сўнг гуруҳ ўйинчилари, яъни ҳимоя, ярим ҳимоя ва ҳужум чизиғи ўйинчилари топшириқ олади. Бу топшириқлардан мураббий ўйинда фойдаланиши лозим бўлган режа ҳосил бўлади. Ўйинга кўрсатма ўйин куни берилади. Бўлим лар оралиғи танаффусида мураббий ўйин режасига қўшимча кўрсатмалар киритиши мумкин. Танбеҳ беришдан олдин мураббий ўйинчилар ўзини босиб олиши учун 2-3 дақиқа вақт бериши керак. Шундан сўнггина жамоага умумий танбеҳ берилади, сўнг алоҳида ўйинчиларга кўрсатма бериш мумкин. Бўлиб ўтган ўйинни муҳокамаси қилиш. Ўтказилган ўйиннинг муҳокамаси ва таҳлили мураббийдан атрофлича тайёргарликни талаб қилади. Ўйин муҳокамаси ўйинни видео тасмасига ёзиш, педагогик кузатиш баённомаси ва майдон макетини қўллаш орқали тайёрланади. Буларсиз ўйин муҳокамаси юзаки ва самарасиз бўлиб қолади. Ўйин муҳокамаси қуйидаги бўлимлардан иборат: – ўйинни умумий баҳолаш; – тактик режанинг бажарилиши; – жамоа чизиқларини баҳолаш (ҳимоя, ярим ҳимоя, ҳужум); – ҳар бир ўйинчи ҳаракатини баҳолаш; 53

– умумий якун; – хатолар муҳокамаси; – хулосалар. Ўйин муҳокамасини кейинги кун (дам олиш куни) ёки машғулотдан олдин қилиш мақсадга мувофиқ. Ўйин муҳокамаси жуда муҳим аҳамият касб этади, чунки бу дарсда футболчи ўзининг ҳаракатларига баҳо олади, ўзини ва шериклари ҳаракат - ларини баҳолаши мумкин. Ўйиннинг назарий муҳокамасида мураббий фақат хатоларни кўрсатиб - гина қолмай, уларни бартараф қилиш йўлларини тушунтириб бериши лозим. Шунинг учун мураббий доим ўз назарий билимларини бойитиб бориб, ўйинчиларга янги, қизиқарли, барчага манзур билимларни етказиб бориши керак. Х У Л О С А Ў қ увчиларни футболга ўргатишда улар организмининг анатомик ва физологик хусусиятлари ҳисобга олиш муҳум аҳамият касб этади. Болалар тафаккури ва хотирасида 8 - 10 ёшда муҳим ўзгаришлар рўй беради. Жисмоний машқлар болаларни суяк тизимини ривожланишига айниқса сезиларли таъсир кўрсатади. Масалан, жуда кўп тадқиқотлар болаларда умуртқа поғонасининг жуда ҳам қайишқоқлиги бўлиши ва узоқ вақт зўриқиш 54

натижасида нотўғри ҳолатда бўлиши туфайли қийшайиб қолиши мумкинлигини кўрсатади. М актабларидаги футбол тугаракларида ёш футболчиларни ўқув - машғулотларини режалаштириш тизими футболчиларнинг кўп йиллик тайёргарлиги, ўрта ва кичик циклларни (микроциклларни) ўзига қамраб оладиган бир йиллик тайёргарлик турларга ажратилади. Футболчиларни кўп йиллик тайёргарликларини тузилиши ва давомий- лигини таъминлаш мақсадида агар қўйидаги омиллардан: 1.Футболчининг индивидуал ва жинсий ҳусусиятлари, уларнинг биологик ўзгариши ва кўпинча маҳорат суръатининг улар билан боғлиқ ҳолда ўсиши; 2. Футболчининг шуғулланишни бошлаган ҳамда махсус машғулотларга киришган ёши; 3. Футболчи лар нинг юқори спорт натижаларини таъминлайдиган мусобоқа фаолияти ва тайёргарлиги тизими; 4. Футбол мусобақалари жараёни мазмуни, қўшимча омилларнинг қўлланиши яъни махсус овқатланса, тренажерлардан фойдаланилса юқори натижага эришади. Футболчилар тайёрлашни ўрта ва кичик циклларини (микроциклларни) ўзига қамраб оладиган бир йиллик тайёргарлик машғулотининг йиллик цикли бизга маълумки уч даврга яъни тайёргарлик, мусобақа ва ўтиш давраларига бўлинади. Тайёргарлик даврида ўқув - машғулот юкламалари ҳажми ўртача 180- 240 соат, мусобақа даврида 380 - 400 соатни ташкил қилиши, жами йилига 700-750 соат ўқув-машғулот ишлари олиб борилса, 150-170 соат ўйинларни қўшганда, амалий иш ҳажми 900 соат атрофида бўлиса спортчилар юқори техник – тактик тайёргарликка эга бўладилар. Тайёрлов даврининг асосий вазифа футболчилар тайёргарлигини ҳар томонлама таъминлаш ва унинг асосида техник-тактик маҳоратни ва ирода 55

сифатларини такомиллаштиришдан иборат бўлади. Ҳар бир шуғулланувчи футболчи машғулотдан олдидан жиддий тиббий кўрикдан ўтказилиши талаб қилинади. Футболчилар тайёргарлик даврини икки босқичга яъни умумий ва махсус тайёргарлик босқичларига бўламиз. Футбол мусобоқалари даврининг узунлиги асосан 9 ойгача бўлади, уни биз шартли равишда учта босқичга яъни биринчи давра, танаффус, иккинчи даврага бўламиз. Энди бунда Ҳар бир босқичнинг ўзига ҳос томонлари мавжуд. Футболчилар машғулотларини истиқболли режалаштириш футболчилар тайёргарлигининг тўрт йиллик циклини (босқичини) йўналиши ва мазмунини белгилаб беради. 1. Истиқболли режалаштиришда ўқув-машғулот жараёнининг самараси- ни ошириш, жамоага саралаб олиш тизимини такомиллаштириш, моддий - техника базасини такомиллаштириш, комплекс назорат тизимини такомил- лаштириш, илмий - услубий таъминланиш самарадорлигини ошириш вазифа- лари ҳал қилиниши шарт. 2. Истиқболли режалаштириш тайёргарликнинг мақсад ва вазифаларини, тайёргарлик босқичларини, йиллар бўйича жамоани жамлаш (комплектлаш), мусобақа ва машғулот юкламалари динамикаси, мураббийлар таркибини малакасини ошириш ва моддий-техник таъминлаш кабиларни ҳал қилиши керак. Футболчилар машғулотларини бир йиллик режалаштириш истиқбол режасига мос равишда тузилади ва унинг бир қисми ҳисобланади. Ушбу режа тайёргарликнинг мақсади, вазифалари, тайёргарликнинг даврлари, машғулот жараёнининг мазмуни, машғулот ва мусобақа юкламалари динамикаси, йиллик цикл бўйича даврали тайёргарлик турлари ва воситаларига вақтни тақсимлаш, илмий - услубий таъминлаш, машғулот, мусобақалар ва тикла- 56

нишни комплекс назорат қилиш, тиббий таъминлаш, моддий-техник таъмин- лаш каби масалаларни ўзида мужассамлаштиради ва бажаради. Кўп йиллик машғулотнинг барча босқичларида техник усуллар ва тактик ҳаракатларга ўргатиш жараёни узлуксиз давом этади. Ёш футболчиларни ўқитиш ва уларнинг малакаларини такомиллашти- риш босқичларида жисмоний тарбиянинг одатдаги услублари: машқлар, ўйин, мусобақа услублари, кўрсатмалиликни таъминлаш, оғзаки нутқдан фойдаланиш, хатоларни тузатиш услубларидан фойдаланилади. Барча услуб- лар бир-бири билан яқиндан боғлиқ ҳолда қўлланилади. Бироқ улардан фойдаланишнинг фоизли нисбати кўпгина омилларга: ўқитиш босқичи ҳамда вазифаларига, шуғулланувчиларнинг ёш ва индивидуал хусусиятларига, уларнинг тайёргарлик даражасига боғлиқ бўлади. Алоҳида техник усул ва тактик ҳаракатни ўрганиш дастлабки, чуқур ўрганиш, мустаҳкамлаш, янада такомиллаштириш босқичларга ажратилади: Дастлабки ўрганиш босқичининг асосий мақсади ўргатилаётган усул ёки ҳаракат асосларини ўзлаштириб олишдан иборат. Чуқур ўрганиш босқичи техник ва тактик ҳаракатларнинг янада мустаҳ- камланиши ва ўрганилаётган ҳаракат деталларининг чуқурроқ аниқлаштири- лиши билан характерланади. Усул ёки ҳаракатни ўзлаштириб олиш жараёни- да дастлабки кўникмалар такомиллашади, техник усуллар, тактик ҳаракатлар ҳам тўғри, аниқ, бемалол бажарила бошланади. Ўқув-машғулоти жараёнида ўзлаштириб олинган ҳаракатларни мустаҳ- камлаш ва янада такомиллаштиришнинг аҳамияти катта. Агар ҳар бир устоз мураббий машғулотларини тўғри режалаштирар экан спортчиларни ҳам жисмоний, ҳам техник – тактик, ҳам рўҳий тайёргарлик- лари ўсиб бориб у албатта кўзлаган мақсадига эриша олади. Замонавий футбол ўйин техникаси қуйидагилар билан ифодаланади: – ҳаракат ҳолатида, югуриб кетаётиб тўпни ўзига бўйсундира олиш; – ҳар хил вазиятларда тўпни имкон қадар аниқ узатиб бериш. 57

Жисмоний тайёргарликда: – майдоннинг ҳар бир қарич ерида юқори даражадаги техника билан ҳаракатланиш ва тўпга эгалик қилиш, алдамчи ҳаракатларни қўллай билиш; – ўйинчиларнинг ўйин давомида умумий югуриш харакатлари қуйидагича тақсимланади: 45 мартадан 78 гача (умумий масофа 1000-2000 метрга етади), тўп учун курашда сакраш ҳаракатлари, курашлар – 11 тадан 42 гача, ҳар хил масофага тезлик билан югуриш – 40 тадан 60 тагача (умумий вақти 2-5 дақиқагача), секин югуриш 224 тадан 367 гача (умумий вақти 25-35 дақиқа); Умумий ў рта таълим мактабларида ўқ ийдиган хар бир ўқ увчи ў зи севган футбол спорт турининг ў йин техникаси ва тактикаси сирларини билиб олишлари учун биз томондан ў рганилган, ю қ орида қ айд қ илинган ва келтирилган болалар организмининиг ў зига хос хусиятлари, техник тайёргарлик ва тактик тайёргарликга доир талабларни бажара олиши керак б ў лади. Бунда футбол тугараги мураббийсининиг хам хизматлари катта б ў лади. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1.Ўзбекистонда жисмоний тарбия ва спортни янада ривожлантириш чара- тадбирлари тўғрисидаги қарар. 27-май 1999 йил. 2. “Ўзбекистонда жисмоний тарбия ва спорт тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритиш ҳақидаги қарор. 26-май 2000 йил. 58

3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Болалар спор- тини ривожлантириш жамғармасини ташкил этиш тўғрисида” ги фармони “ 2002 йил. 4. Ўқувчи ва талаба ёшларни спортга жалб қилишга қаратилган узлуксиз спорт мусобоқалари тизимини ташкил этиш тўғрисидаги қарор. 3- июнъ 2003 йил. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистонда футболни ривожлантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” ги қарори. 1- май 2006 йил. 6. Футбол. Физкултура институтлари учун дарслик. Тошкент, “Ўқитув- чи”, 1986 йил. 7. Футбол ўйин техникаси. Тошкент, 1999 йил. 8. Исеев Ш.Т. Футбол жамоаларининг ғалаба қозонишида футболчилар- нинг стандарт вазиятларидан самарали фойдаланиши. «Педагогик таълим». Ж. № 2, 2003 йил. 9.Курбанов О.А. Футбол бўйича XVII жаҳон Чемпионати ўйинларида берилган якуний зарбаларининг самарадорлиги таҳлили. Педа гогик таълим, Ж., № 5, 2003. 10. Нуримов Р.И. Ёш футболчиларни техник ва тактик тайёрлаш. Ўқув қўл - ланма. Тошкент, 2005. 11. Умумий ўрта таълимнинг Давлат таълим стандарти, жисмоний тарбия ўқув дастури. Ўзбекистон Республикаси халк таълими вазирлиги ахборотномаси 6 –махсус сон. «Шарқ» нашриёти-матбаа концерни. 1999 йил. 12 . Ўзбекистон Республикаси умумтаълим мактабларининг 1-11 синф ўкувчилари учун жисмоний тарбия дастури. Тошкент, 1998 йил 1 3 . Гандбол. Ш.Павлов, Ф.Абдурахмонов, Ж.Акрамов. Жисмоний тарбуя институтлари учун дарслик. Тошкент, «Ўқитувчи», 2005 йил. 14 . Жисмоний тарбуя назарияси ва методикаси.А. Д Новиков. Т. 1975. 59

15 . Ш.Павлов. Қўл тўпи. Жисмоний тарбуя институтлари учун дарслик. Тошкент, «Ўқитувчи», 1990 йил. 1 6 . Ш.Павлов. Қўл тўпи. Мусобоқа қоидалари. Тошкент, 1987 йил. 17. Акрамов Р. А. Ёш гандболчиларни танлаб олиш ва тайёрлаш. Тошкент. 1989 йил. 60

Похожие

Ёш курашчиларда жисмоний сифатларни тарбиялашда ҳаракатли ўйинлардан фойдаланиш

«11-12 ёшли футболчиларни чидамлилигини ривожлантириш»

Жисмоний тарбия дарсларида волейбол ўйинини ўргатиш усуллари ҳамда волейбол ўйинида бериладиган машғулотлар самарадорлигини ошириш

Юкори синф укувчилари билан волейбол дарсларини ташкил килиш ва утказиш

Спорт жамоаларида лидерлик масалаларининг назарий