Sug’urta operatsiyalarining samaradorligini oshirish yo’llari - Экономика - Дипломные работы

Sug’urta operatsiyalarining samaradorligini oshirish yo’llari

Загружено в:

27.09.2019

Скачано:

0

Размер:

216.4365234375 KB

«Sug’urta operatsiyalarining samaradorligini oshirish yo’llari» ____________________________________

M U N D A R I J A betlar KIRISH....................................................................................................... I BOB. Sug’urtaning mazmun-mohiyati va uning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi o’rni......................................................... 1.1. Sug’urta faoliyatida moliyaviy munosabatlar va ularning paydo bo’lishi……………......................................................... 1.2. O’zbekistonda sug’urta faoliyatini amalga oshirishning huquqiy asoslari ….............................................................. II BOB. O’zbekiston sug’urta bozorida sug’urta operatsiyalarining amalga oshirilish amaliyotining tahlili……………………………………………………….. 2.1. Sug’urta operatsiyalarining samaradorligini oshirishda marketing siyosatini yo’lga qo’yish va uni samarali amalga oshirish tartibi tahlili............................................................... 2.2. Sug’urta operatsiyalarining samaradorligini oshirishga sug’urta da’volari va ularning ijobiy hal etilishi ta’siri.......... 2.3 Milliy sug’urta bozorida amalga oshiriladigan sug’urta operatsiyalarining tendentsiyalari tahlili................................ III BOB. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida sug’urta operatsiyalarining samaradorligini oshirish yo’llari …… 3.1. O’zbekistonda sug’urta operatsiyalarini tashkil etish yuzasidan mavjud muammo va kamchiliklar hamda ularni bartaraf etish yo’llari……………………................................ 3.2. Milliy sug’urta bozorida sug’urta operatsiyalarini samarali tashkil etish va uning faoliyatini rivojlantirish istiqbollari…........................................................................... XULOSA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI . . . . . . . . . . . . . . 3

Kirish Bitiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligi. Iqtisodiy inqiroz davom etayotgan va jahon iqtisodiyotining o’sishi sur’atlari pasayib borayotgan bir sharoitda ishlab chiqarishlarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan yangilash, sifatli, ichki va tashqi bozorlarda raqobatbardoshli mahsulotlar ishlab chiqarishni hamda xizmatlarning zamonaviy turlarini ko’paytirish va nomenklaturasini kengaytirish, ishlab chiqarishning energiya sig’imini qisqartirish alohida ahamiyat kasb etmoqda. Iqtisodiyotda erishilgan marralar, istiqbolga mo’ljallangan uzoq muddatli maqsadlar, jahon bozoridagi real va yuzaga kelishi prognozlashtirilayotgan vaziyatdan kelib chiqib 2013 yilgi iqtisodiy dasturning bir qator eng muhim yo’nalishlari va ustuvor vazifalari belgilandi. Ushbu vazifalarni belgilash chog’ida Prezidentimiz I.A.Karimov “Mamlakatni modernizatsiya qilish va yangilash chora-tadbirlarini amalga oshirishning muhim sharti va manbai sifatida faol investitsiya siyosatini amalga oshirish va xorijiy investitsiyalarni jalb etish zarur” 1 deb ta’kidladilar. Shuningdek, mamlakatimizni iqtisodiy rivojlantirish, uzoq muddatli strategik maqsadlarni amalga oshirishda O’zbekistonning jahon bozoridagi raqobatbardoshligini oshirish va mavqeini mustahkamlashga yo’naltirilgan tarkibiy o’zgarishlar, zamonaviy yuksak texnologiyalarga asoslangan eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlaydigan ishlab chiqarishni jadal rivojlantirish asosiy ustuvor yo’nalishlardan biri ekanligiga alohida e’tibor qaratildi. So’nggi yillarda O’zbekiston iqtisodiyotida kuzatilayotgan rivojlanish ko’rsatkichlarini samarali moliyaviy siyosat natijasi ekanligini qayd etish zarur. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishning uzluksizligini ta’minlashda va aholini ko’ngilsiz hodisalardan himoya qilishda sug’urtaning o’ziga xos muhim o’rni bor. Sug’urta ishlab chiqarishning zarur unsurlaridan biri sifatida bozor iqtisodiyotiga o’tishning muhim iqtisodiy dastaklaridan hisoblanadi. Sug’urta bozori mulkchilikning deyarli 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012 yilda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2013 yilgi iqtisodiy dasturning asosiy ustuvor vazifalari to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi. “Xalq so’zi” gazetasi, 2013 yil 22 yanvar 4

barcha shakllarini tabiiy ofatlardan saqlashda, xilma-xil falokatlar natijasida odamlarga yetkazilgan zararlarni qoplashda moddiy jihatdan yordam beradi. Bitiruv malakaviy ishning ob’ekti bo’lib milliy sug’urta bozorida faoliyat ko’rsatuvchi sug’urta kompaniyalarining sug’urtaviy faoliyati hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishning predmeti - milliy sug’urta kompaniyalarining sug’urta operatsiyalari jarayoni. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi – sug’urta operatsiyalarini to’g’ri tashkil etish hamda ularning samarali amalga oshishini ta’minlash yuzasidan sug’urta mahsulotlarini ishlab chiqish va sotishning nazariy hamda amaliy jihatlarini o’rganish, tahlil qilish, ushbu faoliyatni amalga oshirishning huquqiy asoslarini o’rganish, sug’urta operatsiyalarining samarali kechishida sug’urtalovchi va mijoz o’rtasidagi munosabatlarni tartibga solish va sug’urta da’volarini ijobiy tomonga hal etish, shuningdek ushbu faoliyatni takomillashtirish borasida amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdir. Bitiruv malakaviy ishning oldiga qo’yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: - sug’urta mahsulotlarini ishlab chiqish va sotishning nazariy va amaliy jihatlarini milliy sug’urta bozorida qo’llash; - sug’urta operatsiyalarining samaradorligini oshirishda marketing siyosatini yo’lga qo’yish va uni samarali amalga oshirish tartibini tahlil qilish; - sug’urta operatsiyalarining samaradorligini oshirishga sug’urta da’volari va ularning ijobiy hal etilishi ta’sirini o’rganish; - milliy sug’urta kompaniyalarida amalga oshiriladigan sug’urta faoliyati ko’rsatkichlarini tahlil qilish; - sug’urtalovchilarning sug’urta operatsiyasini o’tkazishdagi mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo’llarini ishlab chiqish; - milliy sug’urta bozorida sug’urta operatsiyalarini samarali tashkil etish va uning faoliyatini rivojlantirish istiqbollarini belgilash. 5

Bitiruv malakaviy ishning nazariy-amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ish doirasida amalga oshiriladigan tahlillar yakunlari asosida ishlab chiqilgan xulosa va takliflar mamlakat sug’urta bozorini yanada takomillashtirishga, sug’urta kompaniyalarining sug’urta operatsiyalarini samarali tashkil etish va unda sug’urtalanuvchilar hamda sug’urtalovchilar manfaatlari uyg’unligini ta’minlashga qaratilgan islohotlar o’tkazishda ilmiy-nazariy asos sifatida xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishning tarkibiy tuzilishi - kirish, 3 ta bob, bitiruv malakaviy ishning asosiy mazmunini yorituvchi 7 ta savol, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati kabi tarkibiy qismlardan iborat. BMI da jadvallar, rasm, diagramma va sxemalardan foydalanilgan. 6

I BOB. Sug’urtaning mazmun-mohiyati va uning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyati 1.1. Sug’urta faoliyatida moliyaviy munosabatlar va ularning paydo bo’lishi Tabiiy va boshqa stixiyali kuchlar ta’siri natijasida yuzaga keladigan zararlarni qoplash, oldini olish hamda ogohlantirish uchun maqsadli yo’nalishdagi pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar yig’indisiga sug’urta deyiladi. Sug’urtaning eng xarakterli belgisi bo’lib sug’urta riskining mavjudligi hisoblanadi. Risk-sug’urta munosabatlari paydo bo’lishining asosiy shartidir. Risk bo’lmas ekan, sug’urtaning bo’lishi mumkin emas. Riskning hajmi, miqdori ehtimollar nazariyasi va matematik statistika usullari yordamida aniqlanadi. Sug’urta risklarini tahlil qilish ularni 2 ta yirik guruhga bo’lishni taqozo etadi. Ya’ni risk sug’urtaviy va sug’urtasiz bo’ladi. Sug’urta shartnomalarida o’z aksini topgan risklar sug’urtaviy risklar deyiladi. Risk bahosining pulda ifodalanishi sug’urta stavkasini tashkil etadi. Risk doimiy ko’rsatkich emas. balki u doimo o’zgarib turadi. Bu o’zgarishlar iqtisodiyotdagi va boshqa sohadagi o’zgarishlar bilan chambarchas bog’liqdir. Sug’urta tashkiloti riskning rivojlanishini, holatini doimo kuzatishi lozim, ya’ni tegishli statistik hisob olib borishi, yig’ilgan ma’lumotlarni qayta ishlashi va tahlil qilishi kerak. Riskni baholash uchun uni quyidagi turlarga bo’lish mumkin: 1. Sug’urtalanishi mumkin bo’lgan risklar. 2. Sug’urtalanishi mumkin bo’lmagan risklar. Riskning eng katta guruhini sug’urtalanishi mumkin bo’lgan risklar tashkil etadi. Quyida keltirilgan mezonlar asosida sug’urta riskini sug’urtasiz risklardan farq qilish mumkin. a) risk tasodifiy xarakterga ega bo’lmog’i kerak ; b) sug’urta hodisalarining ro’y berish faktining vaqti va makonining noma’lum bo’lishi; 7

c) xavf solish manbasiga ko’ra, risklar tabiatning stixik kuchlari bilan bog’liq risklar va moddiy boylikni o’zlashtirish oqibatida insoniyatning tabiatga ta’siri bilan bog’liq risklarga bo’linadi. Risklarni turkumlashda katta halokatli risklar alohida o’rin tutadi. Chunki bunday risklar ro’y berishi natijasida ko’plab ob’ektlar yirik miqdorda zarar ko’rishi mumkin. Katta halokatli risklarga zilzila, tsunami, kuchli shamol misol bo’lishi mumkin. Yuqorida aytilgan risklardan tashqari ekologik, siyosiy va maxsus risklar bo’lishi mumkin. O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksiga muvofiq, majburiy sug’urta turlariga doir sug’urta shartlari qonun hujjatlarida belgilab qo’yiladi. Ixtiyoriy sug’urtalashga doir sug’urta tariflarining miqdori tomonlarning kelishuviga muvofiq belgilanadi. Bozor munosabatlari takomillashuvi iqtisodiy infratuzilmaning qaror topishi bilan birgalikda kechadigan jarayondir. Sug’urta faoliyati iqtisodiy infratuzilmaning ajralmas qismi sifatida bir tomondan ijtimoiy kafolatni ta’minlasa, ikkinchi tomondan, shartnomaviy majburiyat va tariflar mexanizmi orqali turli sug’urta risklaridan ogoh etish negizida iqtisodiyot sub’ektlari manfaatlarining himoyasini ham o’z zimmasiga oladi. O’zbekistonda tadbirkorlikning rivoj topishi jarayonida turli risklarning yuz berishi ehtimoli mavjudligi, shuningdek, ijtimoiy hayotning o’zida namoyon bo’lishi mumkin bo’lgan qarama-qarshiliklar sub’ektlarning sug’urta faoliyatiga, xususan, risklar transferiga bo’lgan munosabatlarini ijobiy tomonga o’zgartirdi. Sug’urta faoliyati bozor munosabatlarining eng muhim unsuriga aylandi. «Sug’urta faoliyati deganda sug’urta bozori professional ishtirokchilarning sug’urtani amalga oshirish bilan bog’liq faoliyati tushuniladi» 2 . «Shu narsa aniqki, bugungi kunda xo’jalik yurituvchi sub’ektlar sug’urta tizimisiz samarali ishlash, investitsiya faoliyati bilan shug’ullanish, kredit olish imkoniyatiga ega emas» 3 . 2 O’zbekiston Respublikasining «Sug’urta faoliyati to’g’risida»gi Qonuni, 3-modda. 3 Qarang: Iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish - eng muhim vazifamiz. Prezident I.Karimovning 1999 yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2000 yilda iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi.// «Xalq so’zi» gazetasi, 2000 yil, 16 fevral. 8

Shu o’rinda, ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish)da uzluksizlikni ta’minlash imkoniyatini yaratish maqsadiga yo’naltirilgan, mulkchilik shakllariga ko’ra, maxsus qayta taqsimlash munosabatlari tizimi mavjudligi iqtisodiyot sub’ektlari ravnaqiga xizmat qilmoqda. Bu jarayonda ularning mulkka egalik qilish, undan foydalanish hamda daromad olishlari kabi manfaatlari yuzaga chiqadi. Hozirgi kunda mamlakatimizda sug’urta faoliyatida talab darajasidagi risk transferi shakllanishi va rivojlanishi hamda uni ilmiy asosda o’rganish muhim ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa, iqtisodiyot sub’ektlarining erkinliklari kengayib borayotgan, ular tomonidan mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish)ning yangi turlari o’zlashtirilishi sug’urta faoliyatida risk transferining ilmiy-nazariy asoslarini tadqiq etish va takomillashtirishga bo’lgan ehtiyojni orttirmoqda. Sug’urtaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini to’liqroq ochib berish uchun ilmiy adabiyotlarda bu masalaga bo’lgan yondashuvlarni o’rganish maqsadga muvofiqdir. Ularda «sug’urta-xizmat ko’rsatish industriyasi» 4 ekanligi qayd etilgan, shunga asoslanib, keyingi yillarda xalqaro iqtisodiy atamashunoslikda «xizmatlar iqtisodiyoti nazariyasi» qaror topayotganligini ta’kidlash mumkin. Sug’urta faoliyatida o’z mohiyati nuqtai nazaridan, aynan «xizmat» tushunchasi fundamental hisoblanadi. Sug’urtachi tomonidan taklif etilayotgan «xizmat» o’zida dastlab moddiylikni aks ettirmaydi, ya’ni u o’z mijoziga faqat «va’dani sotadi». Shu nuqtai nazardan xalqaro savdoda unga «ko’rinmaydigan faoliyat» deb ham tasnif beriladi. Sug’urtalanuvchiga shartnoma tuzilganligini tasdiqlovchi dalil-hujjat sifatida «polis» beriladi xolos. Sug’urta shartnomasida sug’urtalanuvchiga sug’urta voqeasiga ko’ra, ko’rishi ehtimol bo’lgan zararining ekvivalent qiymatidagi pul to’lovi (ayrim hollarda mol-mulk ko’rinishida) ta’minlanishi nazarda tutiladi. Shartnomaning bajarilishi unda qayd etilgan ma’lum davr oralig’ida amalga oshiriladi. Mamlakatimizda bosqichma - bosqich bozor munosabatlari shakllanishi va rivojlanishi, iqtisodiyot sub’ektlarining yuksak 4 Qarang: Insurance: Principles and Practice. Compiled by David Bland, The Chartered Insurance Institute, Great Britain, 1993. p. 1 b. 3. 9

darajadagi iqtisodiy mustaqilligi, erkinligi darajasi ortib borayotgan jarayonda doimo risklar mavjud bo’lishi kuzatiladi. Ular manfaatlariga zarar keltirishi mumkin bo’lgan va doimiy takrorlanib turadigan risklarni qayta taqsimlash, ya’ni o’ziga xos bo’lgan maxsus xizmat bilan sug’urta shug’ullanadi. 1.2. O’zbekistonda sug’urta faoliyatini amalga oshirishning huquqiy asoslari Ta’kidlash lozimki, mustaqillik yillari sug’urta sohasini isloh qilish yuzasidan jiddiy qadamlar qo’yildi. Tarmoqda tub islohotlarni amalga oshirish jarayoni dunyoda tan olingan bozor iqtisodiyotiga o’tishning o’ziga xos modeli “O’zbek modeli” printsiplariga mos ravishda kechdi. Davlat boshqa sohalarda bo’lgani kabi sug’urta sohasida ham bosh islohotchi sifatida faol ishtirok etdi. Dastlab, 1993 yilda “Sug’urta to’g’risida”gi Qonun qabul qilindi. 1994 yili hukumat qaroriga muvofiq “O’zbekinvest” milliy sug’urta kompaniyasi va “UzAIG” O’zbekiston- Amerika sug’urta kompaniyasi tashkil etildi. Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 30 dekabrdagi “O’zbekiston Respublikasida transport vositalari va boshqa o’zi yurar mashina va mexanizmlar egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug’urta qilish to’g’risida” qarori qabul qilindi hamda 1995 yil 1 yanvardan majburiy sug’urtaning ushbu turi amaliyotga joriy etildi. 1995 yil 26 iyulda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoniga asosan “Xususiy tadbirkorlik va kichik biznesni sug’urtaviy himoya qilish bo’yicha “Madad” sug’urta agentligi tashkil etildi. 1996 yili O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining tasdiqlanishi munosabati bilan sug’urta faoliyatini huquqiy tartibga solish tizimi mustahkamlandi. Kodeksning 52-bobi sug’urtaga bag’ishlangan bo’lib, unda sug’urta shartnomasini tuzish tartibi va unga bo’lgan talablar, majburiy va ixtiyoriy sug’urta kabi masalalar o’z aksini topgan. 10

1997 yili davlat ishtirokida bir qator yirik sug’urta kompaniyalari tashkil etildi. 1994 yilda tashkil etilgan “O’zbekinvest” milliy sug’urta kompaniyasi “O’zbekinvest” eksport-import milliy sug’urta kompaniyasiga aylantirildi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi sobiq Davlat sug’urta bosh boshqarmasi negizida “O’zagrosug’urta” va “Kafolat” davlat-aktsiyadorlik sug’urta kompaniyalari tashkil etildi. 1998 yil sug’urta faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish yuzasidan aniq chora-tadbirlar ko’rildi. Shu yili Vazirlar Mahkamasining qaroriga asosan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzurida Sug’urta nazorati davlat inspektsiyasi tashkil etildi. Respublika hududida faoliyat ko’rsatayotgan barcha sug’urta kompaniyalari yangi tashkil etilgan Sug’urta nazorati davlat inspektsiyasida qayta ro’yxatdan o’tkazildi. 2002 yil O’zbekiston Respublikasida sug’urta xizmatlari bozori rivojlanishida yangi bosqichni boshlab berdi. Sug’urta faoliyatini davlat tomonidan qo’llab- quvvatlashga qaratilgan qator qonunchilik hujjatlari imzolandi. 2002 yilning 31 yanvarida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Sug’urta bozorini yanada erkinlashtirish va rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmonining e’lon qilinishi sug’urta tizimini barqaror faoliyat ko’rsatishi hamda sug’urta xizmatlari bozorini taraqqiy etishi borasida yangi imkoniyatlar yaratdi. Mazkur Farmonga muvofiq, sug’urta tashkilotlari, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, daromad (foyda) solig’i to’lashdan uch yil muddatga ozod etildi. Soliq to’lashdan bo’shab qolgan pul mablag’lari sug’urta kompaniyalarining moddiy- texnika bazasini mustahkamlash, respublika mintaqalarida agentlik tarmoqlarini kengaytirish va kadrlarni tayyorlashga sarflanishi qat’iy belgilab qo’yildi. Shuningdek, 2002 yilning 5 aprelida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi «Sug’urta faoliyati to’g’risida»gi yangi Qonunni qabul qildi. Bu qonunning qabul qilinishi sug’urta munosabatlarida ishtirok etuvchi tomonlarning huquq va manfaatlarini qonuniy jihatdan himoyalashga muhim hissa bo’lib qo’shildi. Sug’urta sohasini tartibga soluvchi qonunchilik hujjati normalari xalqaro standartlarga muvofiqlashtirildi. Jumladan, rivojlangan chet mamlakatlardagidek 11

bizda ham sug’urta xizmatlari bozori ikkiga ajratildi: hayotni sug’urta qilish bilan bog’liq xizmatlar bozori va umumiy sug’urta xizmatlari bozori. Hayotni sug’urta qilishga ixtisoslashgan tashkilotlar umumiy sug’urta turlarini o’tkazish, aksincha umumiy sug’urta turlarini amalga oshiruvchi tashkilotlar hayotni sug’urtalash huquqiga ega emasligi qonunda belgilab qo’yildi. “Sug’urta faoliyati to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuniga va O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Sug’urta bozorini yanada erkinlashtirish va rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida" 2002 yil 31 yanvardagi PF-3022-son Farmoniga muvofiq hamda sug’urta tizimini rivojlantirishni rag’batlantirish, sug’urtalovchilarning moddiy-texnika bazasini va moliyaviy barqarorligini mustahkamlash, ularning mintaqaviy vakolatxonalarini kengaytirish va aholining sug’urta tashkilotlariga bo’lgan ishonchini oshirish maqsadida Vazirlar Mahkamasi “Sug’urta xizmatlari bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” 2002 yilning 27 noyabrida 413-sonli qaror qabul qildi. Ushbu qarorga ko’ra, sug’urta bozori professional ishtirokchilari uchun ustav kapitalning eng kam miqdorlariga bo’lgan talab belgilandi. Shuningdek, ular faoliyatini litsenziyalash tartibi ham amaliyotga joriy etildi. Eng muhimi, yuridik shaxslarning ixtiyoriy sug’urta bilan bog’liq xarajatlari ular tovar aylanmasining 2,0 foizi miqorida soliqqa tortiladigan bazadan chiqarib tashlanadigan bo’ldi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 17 aprelda “O’zbekiston Respublikasida 2006-2010 yillarda xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirishni jadallashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” PQ-325-sonli Qarori qabul qilindi. Mazkur qarorda bank-moliya, axborot-kommunikatsiya xizmatlari qatorida sug’urta xizmatlarini izchil rivojlantirish bo’yicha imtiyozlar joriy etildi hamda xizmatlar ko’rsatish va servis sohasini 2006-2010 yillarda rivojlantirish Dasturi ma’qullandi. 2006 yil 1 apreldan sug’urta kompaniyalari uch yil muddatga daromad (foyda) solig’i to’lashdan ozod etildi. O’zbekiston Respublikasida sug’urta sohasini davlat tomonidan qo’llabquvvatlash siyosati muntazam davom etmoqda. Xususan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 10 aprelda “Sug’urta xizmatlari bozorini 12

yanada isloh qilish va rivojlantirish chora-tabdirlari to’g’risida” PQ-618-sonli Qarori e’lon qilindi. Mazkur Qarorga asosan 2007-2010 yillarda O’zbekiston Respublikasi sug’urta bozorini isloh qilish va rivojlantirish dasturi tasdiqlandi. Bu dasturda sug’urta faoliyati va sug’urta nazoratining qonunchilik bazasini xalqaro amaliyotga muvofiq yanada takomillashtirish, sug’urta xizmatlari, ayniqsa, tadbirkorlik faoliyati, eksport-import operatsiyalari, hayotni uzoq muddatli sug’urtalash hajmini kengaytirish, respublika sug’urta bozorini xalqaro sug’urta bozorlariga integratsiyalashuvini ta’minlash kabi vazifalarni bajarish ko’zda tutilgan. Shuningdek, yuqorida qayd etilgan Prezident Qarorida “Sug’urta faoliyati to’g’risida”gi Qonunga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish haqidagi» O’zbekiston Respublikasi Qonunini qabul qilish ham nazarda tutilgan edi. Mazkur qonunda sug’urta bozori professional ishtirokchilari bo’lgan sug’urtalovchilar, sug’urta agentlari, sug’urta va qayta sug’urta brokeri, sug’urta syurveyeri, assistans va aktuariy xizmati hamda adjasterlarning faoliyatini tartibga soluvchi normalar mavjud. Sir emas, sug’urta bozorining ushbu professional ishtirokchilari faoliyatini qonuniy jihatdan mustahkamlamasdan turib, ularni rivojlantirib bo’lmaydi. Sug’urta bozorini rivojlantirishda mazkur sub’ektlarning nechog’li katta ahamiyat kasb etishini e’tiborga olib, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 21 mayda qabul qilingan “O’zbekiston Respublikasida 2010 yilgacha bo’lgan davrda xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirishni jadallashtirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi Qaroriga muvofiq, sug’urta bozori professional ishtirokchilari ham 2009 yilgacha foyda solig’i to’lashdan ozod etildi. Davlat tomonidan sug’urta sohasini rivojlantirish bo’yicha ko’rilgan choratadbirlar natijasida sug’urta kompaniyalari o’z faoliyatlarini bozor talablariga mos ravishda tashkil etishga harakat qilmoqdalar. 2002 yil 5 aprelda qabul qilingan “Sug’urta faoliyati to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonunining 3-moddasida sug’urtaga quyidagicha ta’rif berilgan: “Sug’urta deganda yuridik yoki jismoniy shaxslar to’laydigan sug’urta 13

mukofotlaridan shakllantiriladigan pul fondlari hisobidan muayyan voqea (sug’urta hodisasi) yuz berganda ushbu shaxslarga sug’urta shartnomasiga muvofiq sug’urta tovonini (sug’urta pulini) to’lash yo’li bilan ularning manfaatlarini himoya qilish tushuniladi”. Bundan ko’rinib turibdiki, sug’urta xizmatlarini ko’rsatish bepul amalga oshirilmaydi. O’zlarining manfaatlarini sug’urta yo’li bilan himoya qilmoqchi bo’lgan korxona, tashkilotlar yoki fuqarolar shartnoma asosida sug’urta tashkilotiga xizmat haqi, ya’ni sug’urta mukofotini to’laydilar. Sug’urta tashkilotining hisob raqamiga kelib tushgan sug’urta mukofotining katta qismi maxsus maqsadga mo’ljallangan pul fondi – sug’urta fondida yig’iladi. Sug’urta fondidagi pul mablag’lari sug’urta hodisasi sodir bo’lishi natijasida korxona, tashkilot yoki fuqaroga yetkazilgan zararni qoplash uchun ishlatiladi. Bayon etilganlarni chizmada quyidagicha tasvirlash mumkin. 1-chizma 5 Sug’urta qilish jarayoni Chizmadan ko’rinib turibdiki, bir tomondan, yuridik va jismoniy shaxslar, ikkinchi tomondan sug’urta tashkiloti, ya’ni sug’urtalovchi o’rtasidagi munosabatlar shartnoma asosida yuzaga keladi. Shartnomada yuridik va jismoniy 5 X.M.Shennaev. Sug’urta agentlari uchun qo’llanma/2010 yil. 7-bet 14 Yuridik shaxslar Jismoniy shaxslar Sug’urta tashkiloti Sug’urta fondi

shaxslar tomonidan to’lanishi lozim bo’lgan sug’urta xizmati haqi – sug’urta mukofoti miqdori va uni to’lash shartlari aks ettiriladi. Yuqorida qayd etganimizdek, sug’urta tashkiloti hisob raqamiga kelib tushgan pul mablag’larning katta qismi sug’urta fondiga kelib tushadi. Bu fonddagi pul mablag’lari shartnomada ko’rsatilgan tavakkalchilik ro’y berishi natijasida sug’urtalovchi mijoziga, ya’ni yuridik va jismoniy shaxslarga zararni qoplash uchun ishlatiladi. Bu erda ikkita jihatga alohida e’tibor berish kerak. Birinchidan, shartnomada keltirilgan tavakkalchiliklar, masalan, suv toshqini, zilzila kabi tabiiy ofatlar yuz berganda sug’urta qildiruvchiga etkazilgan zarar qoplanadi. Ammo shartnomada ayrim tavakkalchiliklar, masalan, yong’in ko’rsatilmagan bo’lsada, mijoz, ya’ni yuridik yoki jismoniy shaxsning manfaatlariga yong’in sodir bo’lishi natijasida ziyon etkazilgan bo’lsa, u holda bu zarar sug’urtalovchi tomonidan qoplanmaydi. Buning sababi shundaki, sug’urtalovchi va sug’urta qildiruvchi o’rtasida kelishilgan shartnomada yong’in sodir bo’lishi oqibatida yuzaga keladigan zararlarni o’rnini qoplash ko’zda tutilmagan. Bu degani, sug’urtalovchi yong’in ro’y berishi natijasida etkazilishi mumkin bo’lgan zararlarni sug’urta tashkiloti qoplamas ekanda, degan tushuncha paydo bo’lmasligi zarur. Agar shartnoma shartlarida sug’urta qildiruvchiga yong’in sodir bo’lishi tufayli yetkazilgan zararni qoplash nazarda tutilgan bo’lsa, bu holda albatta zarar qoplanadi. Shuni yoddan chiqarmaslik kerakki, har qanday sug’urta hodisasi, shu jumladan yong’in ham sug’urta qildiruvchi tomonidan sug’urta pulini olish maqsadida atayin uyushtirilgan bo’lishi kerak emas. Mabodo shunday holat aniqlansa, sug’urtalovchi sug’urta qildiruvchiga yetkazilgan zararni qoplamaydi. Ko’pchilik mutaxassislar, jumladan mana shu sohaga yaqin ba’zi mutaxassislarimiz sug’urtani himoya vositasi sifatida tushunadilar. Haqiqatan ham shundaymi? Biz bu yerda sug’urta nazariyasi qoidalarini chuqur o’rganishni va ular ustida ilmiy bahs-munozara yuritishni o’z oldimizga maqsad qilib qo’yishdan aslo yiroqmiz. Zero, bu masala alohida ilmiy-tadqiqot predmeti bo’lishi mumkin. Fikrimizcha, sug’urtani faqat falokat yuz berishi natijasida ko’rilgan zararni qoplash nuqtai nazaridan himoya vositasi deb talqin etish unchalik ham to’g’ri 15

emas. Buning boisi shundaki, sug’urta u korxona, tashkilot bo’ladimi yoki fuqarolarmi hamma uchun himoya vositasi bo’la olmaydi. Demak, kimlar sug’urta himoyasida bo’lishi mumkin? Bu mulohaza bizga sug’urtaning ikkinchi bir fundamental printsipini bayon etishimizga imkon beradi. Faqat shunday yuridik yoki jismoniy shaxslar sug’urta himoyasiga olinishi mumkinki, ular albatta, sug’urta zahirasini tashkil etishda ishtirok etgan bo’lishi lozim. Soddaroq qilib aytganda, fuqaro yoki korxonalar ma’lum bir haq evaziga sug’urta xizmatini sotib oladilar. Ular to’lagan haqning bir qismi sug’urta faoliyatini amalga oshiruvchi maxsus tashkilot – sug’urta tashkiloti barpo etadigan zahira fondida saqlanadi. Oldindan ko’rib bo’lmaydigan hodisalar ro’y berishi natijasida ko’rilgan ziyon, shubhasiz, uning ishtirokida shakllangan sug’urta zahira fondi hisobidan qoplanadi. Ko’rinib turibdiki, sug’urta himoyasiga faqat sug’urta tashkiloti xizmatini sotib olgan shaxslargina muyassar bo’lishlari mumkin. Iqtisodi taraqqiy etgan davlatlarda sug’urta kundalik hayotning ajralmas bir bo’lagiga aylanganligini alohida qayd etish lozim. Bugungi kunda AQSh, Yaponiya va Evropa Ittifoqi davlatlarida ko’pchilik fuqarolar faqat o’z hayotlarinigina emas, balki butun mol-mulkini, farzandlarini to’liq sug’urtalagani ayni haqiqatdir. Bu bejiz emas, albatta. Ular sug’urtani «tinch hayot kechirish uchun to’lov» deb talqin etishadi. Sug’urta rivojlangan davlatlar iqtisodiyotida muhim o’rin tutishini quyidagi raqamlardan ham anglab olish mumkin. Yaponiya yalpi ichki mahsulotida sug’urta xizmatlarining hajmi qariyb 12 foizni tashkil etadi. Kunchiqar mamlakat aholisining yarmidan ko’pi o’z hayotlarini sug’urta qilishgan. Sug’urta mustaqillik yillarida O’zbekistonda yangi bosqichga ko’tarildi. Agar o’sha sobiq ittifoq davrida mamlakat ichkarisidagi barcha sug’urta ishlari faqat «Gosstrax» deb atalmish davlat sug’urta organlari tomonidan amalga oshirilgan bo’lsa, bugungi sug’urta bozorida 34 ta sug’urta tashkiloti 200 dan ortiq sug’urta xizmatlarini ko’rsatishmoqda. Birinchidan, biz o’z mol-mulkimizni sug’urtalasak, agar sug’urtalangan mol- mulk biror oldindan ko’rib bo’lmaydigan hodisalarning yuz berishi natijasida 16

shikastlansa, ko’rilgan zarar miqdori sug’urta tashkiloti tomonidan qoplanadi. Demak, o’z mol-mulkini sug’urta qildirgan shaxs sug’urta tashkiloti to’lagan sug’urta qoplamasi evaziga yo’qotilgan moddiy boyliklar qiymatini tiklaydi. Agar sug’urtalovchi tegishli sug’urta qoplamasini bermaganida, ehtimol, zarar ko’rgan shaxs o’z mol-mulki qiymatini tiklay olmasligi mumkin edi. Ikkinchidan, sug’urtalangan shaxsga to’langan sug’urta qoplamalari va summalari soliqqa tortilmaydi. Bu juda muhim. Gapning ochig’i, ko’pchilik fuqarolarimiz sug’urtaning mana shu xususiyatidan to’liq xabardor emaslar. Amaldagi soliq qonunchiligi hujjatlariga muvofiq, fuqarolar va korxonalar oladigan daromadlar belgilangan tartibda daromad (foyda) solig’iga tortilishi lozim, ular uchun berilgan imtiyozlar bundan mustasno. Ammo sug’urta hodisalari ro’y berishi natijasida ko’rilgan zararlarni qoplash uchun sug’urta tashkilotlari tomonidan to’langan pul mablag’lari fuqaro yoki korxonalarning daromadi sifatida baholanmaydi. Uchinchidan, korxona va tashkilotlarning o’z mol-mulki yoki boshqa manfaatlarini ixtiyoriy sug’urta qilish bilan bog’liq xarajatlari daromad (foyda) solig’i bazasidan chiqariladi. Shu yerda alohida ta’kidlash kerakki, 2002 yilning boshlariga qadar korxona va tashkilotlar o’z mol-mulkini ixtiyoriy sug’urta qilish bo’yicha to’lagan sug’urta mukofotlari soliqqa tortiladigan bazaga kiritilar edi. Bu holat ularni ixtiyoriy sug’urtaga bo’lgan manfaatdorligini yanada pasaytirar edi. Mamlakatimizdagi mavjud korxona va tashkilotlarning anchagina qismi sug’urta himoyasiga olinmaganligining omillaridan biri ham ana shunda desak, aslo mubolag’a bo’lmaydi. To’rtinchidan, sug’urta qilish yo’li bilan to’plangan sug’urta mukofotlarini bir qismi, aniqroq aytadigan bo’lsak, katta qismi sug’urta zahiralarida saqlanadi va u sug’urta tashkilotlarini iqtisodiyotning turli tarmoqlarini investitsiya resurslari bilan ta’minlovchi yirik investorga aylantiradi. Bir so’z bilan ta’kidlaydigan bo’lsak, sug’urta himoya vositasi bo’lish bilan bir qatorda iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta’minlovchi omillardan biridir. 17

Sug’urta haqida, uning jamiyatga qanday naf keltirishi haqida fikrmulohaza yuritar ekanmiz, beixtiyor, xalqimiz orasida tez-tez ishlatib turiladigan bir naql xayolimizga keladi; «Falokat oyoq ostida». Bu naql bizga juda ham tanish va uning zamirida chuqur bir ma’no borligini ilg’ab olish qiyin emas. Haqiqatan, biz yoki siz kundalik turmush yumushlari bilan band bo’lib, bizni oldinda nimalar kutayotganligini gohida unutib ham qo’yamiz. Ishonchimiz komil bo’ladiki, bizga hech narsa xavf solmaydi. Ba’zan, to’satdan baxtsiz hodisa yoki boshqa kutilmagan falokat ro’y berishi natijasida sog’ligimizga putur etsa, uni tiklash uchun ko’p xarajat ham qilamiz. Avvalo, har bir insonni xudo o’z panohida asrasin, deymiz. Ammo tajriba shuni ko’rsatadi, «ko’za kunda emas, kunida sinadi». Xuddi shunday, falokatning ham qachon bo’lishini oldindan bashorat qilish murakkab. Yuqorida qayd etganimizdek, oldindan ko’rib bo’lmaydigan voqea-hodisalarni ro’y berishi natijasida ko’rilgan zararni qoplash uchun insonlar o’z hayotlarini baxtsiz hodisalardan, korxona va tashkilotlar esa tabiiy hamda boshqa xavf-xatarlarni ro’y berish holatlaridan sug’urta qilishadi. Umuman, sug’urtaning insoniyat hayotidagi va iqtisodiyotni uzluksiz rivojlanishini ta’minlashdagi ahamiyati beqiyos. Buni e’tiborga olib, mamlakatimizda bozor infratuzilmasining ushbu bo’g’inini rivojlantirishga katta e’tibor berilyapti. Bugungi kunda sug’urta xizmatlari bozori o’z rivojlanishining yangi bosqichiga ko’tarildi, deb aytish uchun ham bizda asos bor. Faqat bugina emas. To’g’ri, bizda hayotni sug’urta qilish, ayniqsa uzoq muddatli sug’urta turlarini rivojlantirishda ba’zi muammolar mavjud. Bu sug’urta turini amalga oshirish uchun fuqarolarda sug’urta tashkilotlariga ishonch bo’lishi bilan bir qatorda yetarli miqdorda mablag’ ham bo’lishi zarur. Faqat hayot sug’urtasi bilan bog’liq xizmatlarni ko’rsatishda emas, balki korxona va tashkilotlarning mol- mulki hamda boshqa ixtiyoriy sug’urta turlarini o’tkazishda ham talay muammolar mavjud. Bu muammolarni hal etish sug’urta tashkilotlari va ularning salohiyatli mijozlari bo’lmish ko’p ming sonli aholi, yuridik shaxslar rahbarlarining o’zaro hamkorligiga bog’liq. Jamiyatda aholi va korxona hamda tashkilot rahbarlarining sug’urtaga bo’lgan munosabatini tubdan o’zgartirish lozim. Bu o’z navbatida 18

sug’urta tashkilotlari tomonidan faol tushuntirish, targ’ibot ishlarini olib borishni taqozo etadi. Hayotiy tajribadan ma’lumki, har qanday korxona, tashkilot yoki fuqaro o’z mol-mulkini avaylab-asrashga harakat qiladi. Ammo oldindan ko’rib bo’lmaydigan ko’ngilsiz voqealarning tasodifan sodir bo’lishi oqibatida bu mol- mulklar zararlarlanadi yoki butunlay nobud bo’ladi. Rejali iqtisodiyot tizimida barcha korxonalar davlat tasarrufida bo’lganligi bois bunday voqealarning ro’y berishi natijasida yetkazilgan zararlar, aksariyat holatlarda, davlat byudjeti mablag’lari hisobidan qoplangan. Ammo iqtisodiyotni bozor munosabatlariga o’tkazish bilan bog’liq iqtisodiy islohotlar mulkiy munosabatlarni tubdan o’zgartirib yubordi. Mulklar davlat tasarrufidan chiqarilishi tufayli xususiy va boshqa mulkchilik shaklidagi korxona va tashkilotlar barpo etildi. Tabiiyki, yangi sharoitda davlat xususiy sektordagi korxona va tashkilotlarning mulkiy manfaatlariga yetkazilgan zararlar uchun mas’uliyatni o’z zimmasiga olmaydi. Bir tomondan, bozor sharoitida raqobatning mavjud bo’lishi hamda turli ichki va tashqi xavf-xatarlar tadbirkorlik faoliyatini bir maromda amalga oshirishga tahdid solsa, ikkinchi tomondan, yuqori foyda olishga intilish katta tavakkalchiliklar qilishni talab etadi. Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatining qonunchilik asoslarini takomillashtirishda sug’urta munosabatlarining tartibga solinishi muhim ahamiyatga ega. Bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotni shakllantirish jarayonida har bir inson keksayganida, mehnat layoqatini yo’qotganida, boquvchisidan mahrum bo’lganida ijtimoiy ta’minot olish huquqining kafolatlari yaratilayotganligi sug’urta bozorini isloh qilish borasida ham yorqin namoyon bo’lmoqda. Mamlakatimiz rivojlanishining ijtimoiy ustuvor yo’nalishlari fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishning ishonchli tizimini, mehnatga oid munosabatlarni tartibga solish va aholi turli qatlamlarining ijtimoiy himoyasini sug’urta bozorida huquqiy ta’minlashning doirasini yanada kengaytirishni taqozo etmoqda. Sohani rivojlantirish borasida amalga oshirilayotgan keng ko’lamli chora-tadbirlar, sug’urta faoliyatiga oid qonunchilikning takomillashtirilayotgani aholining sug’urta kompaniyalariga 19

bo’lgan ishonchini mustahkamlamoqda. Sug’urta xizmatlarining raqobat bozorini yanada rivojlantirish, sug’urta faoliyatining zamonaviy turlarini takomillashtirish va sifatini oshirish, sug’urtalovchilarning kapitallashuv darajasini ko’paytirish borasida salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, sohani isloh qilish va rivojlantirishga qaratilgan ulkan e’tibor natijasida sug’urta mukofotlari miqdori yil sayin o’rtacha 34% ga ortib bormoqda. II BOB. O’zbekiston sug’urta bozorida sug’urta operatsiyalarining amalga oshirilishi tahlili 2.1. Sug’urta operatsiyalarining samaradorligini oshirishda marketing strategiyasini yo’lga qo’yish va uni samarali amalga oshirish tartibi tahlili Sug’urta marketingida bozorni segmentlash muhim ahamiyatga egadir. Sug’urta kompaniyalari bozorni segmentlash orqali sug’urta marketingida eng muhim hisoblangan yo’nalishlardan biri bo’lgan - xaridorlar ehtiyojlari va talablarini aniqlash tadbirlarini amalga oshiradilar. Bozorni segmentlash sug’urta bozorini o’rganishning asosiy usulidir. Segmentlash yordamida bozor tarkibiy qismlarga, ya’ni segmentlarga bo’linadi. 20

Bozor segmenti bu umumiy xususiyatlarga ega bo’lgan iste’molchilar guruhi yig’indisidir. Xaridorlarning talabi, hoxishi, ehtiyoji, turmush tarzi, motivlari haqidagi ma’lumotlar samarali marketing tadbirlarini ishlab chiqish va ularni amalga oshirish imkoniyatini vujudga keltiradi. Ya’ni sug’urta bozorini segmentlash xaridorlar talab va ehtiyojlariga muvofiq ravishda sug’urta xizmatlarining taklif etilishini ta’minlaydi. Sug’urta bozorida sug’urtalanuvchilarni quyidagi mezonlarni hisobga olgan holda segmentlarga ajratish mumkin: - hududiy mezon bo’yicha segmentlash; - demografik mezon bo’yicha segmentlash; - jismoniy holat mezonlariga ko’ra segmentlash; - ijtimoiy-iqtisodiy mezonlarga ko’ra segmentlash; - psixologik mezonlarga ko’ra segmentlash; - hulqiy mezon bo’yicha segmentlash. Hududiy mezon bo’yicha segmentlash. Bunday segmentlash sug’urta xizmatlarini mahalliy bozor talablariga moslashtirish, mamlakat hududida filiallar ochish imkoniyatini beradi. Demografik mezon bo’yicha segmentlashda aholi yoshi, jinsi, dini, urfodatlariga ko’ra guruhlarga ajratiladi. Sug’urtalanuvchining yoshi asosiy risk belgisi hisoblanadi. Turli sug’urta xizmatlari ham shu omilga mos ravishda mo’ljallangan bo’ladi. Jins ham risk belgisi sifatida ayrim sug’urta turlarida katta ahamiyatga ega. Ayollar va erkaklar duch kelishi mumkin bo’lgan risklar ham turlichadir. Jismoniy holat mezonlariga ko’ra segmentlash. Sug’urtalovchilarni insonlarning sog’ligi domo qiziqtiradi. Shu munosabat bilan hayot sug’urtasida, baxtsiz hodisalardan sug’urtalashda sug’urtalanuvchi tibbiy ko’rikdan o’tkaziladi. Ijtimoiy-iqtisodiy mezonlarga ko’ra segmentlash. Ushbu mezonlarga ko’ra segmentlashda uch omil muhim rol o’ynaydi, bular: daromad, kasb va ma’lumot. Daromadlar hajmi sug’urta xizmatlarini sotib olishga ta’sir etadi, shu sababli 21

sug’urta xizmatlarining narxi aholi daromadlariga mos bo’lishi lozim. Kasbi yuqori risk darajasi bilan bog’liq insonlar ko’proq baxtsiz hodisalardan sug’urtalanadilar. Insonlarning ma’lumotlilik darajasi esa ularning sug’urtaviy faolligiga ta’sir etadi. Xulqiy mezon bo’yicha segmentlash. Ushbu mezon asosida sug’urtachi turli segmentlardagi sug’urta madaniyatini aniqlab, ularning har biriga mos marketing vositalarini taklif etishlari mumkin. Bundan asosiy maqsad insonlarda ongli holda sug’urta madaniyatini shakllantirishdir. Bozorini segmentlashning an’anaviy usullaridan tashqari so’nggi yillarda axborot texnologiyalarining rivojlanishi natijasida xorijiy sug’urta kompaniyalari tomonidan segmentlashning yangi usullari yuzaga kelmoqda. Bu esa Evropa sug’urta kompaniyalari agentlarini korporativ ma’lumotlar bazasiga ulangan kompyuterlar bilan ta’minlash imkoniyatini bermoqda. Bunday kompyuterlardagi ma’lumotlar bazasi orqali agent bir zumda har bir mijoz uchun o’z xususiyatidan kelib chiqqan holda sug’urta turini taklif qila oladi. Sug’urta bozorini segmentlashdagi asosiy masalalaridan biri u yoki bu bozor segmenti uchun belgilangan tariflarning to’g’ri yoki noto’g’ri hisoblanganligini tekshirishdan iboratdir. Bunday tekshiruv faqatgina ma’lum sug’urta turi bo’yicha sug’urta hodisasi to’g’risidagi statistik ma’lumotlar olingandan so’ng va ushbu segment uchun belgilangan tarif to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligini aniqlash orqali o’tkaziladi. Shunga asoslangan holda sug’urtachi belgilangan tariflar tizimiga mos ravishda o’zgartirishlar kiritadi. Bunday statistikani yig’ish uchun anchagina vaqt sarflansa-da, biroq birinchi sug’urta hodisalari yuz berishi bilanoq, aktuariylar va marketologlar bozor segmentlari va sug’urta tariflari bo’yicha aniq yo’nalishlarni belgilash imkoniyatiga ega bo’ladilar. Mamlakatimizda faoliyat olib borayotgan davlat va nodavlat sug’urta kompaniyalari sug’urta bozorining o’ziga xosligidan kelib chiqib, strategik rivojlanishi hamda marketing tadqiqotlarini muntazam olib borishlari, har bir taklif etilayotgan sug’urta xizmatining turlari, sug’urtaviy himoya ko’lamining orta 22

borishiga erishishlari uchun aniq mezon va uslublarni ishlab chiqishlari zarur. Yangi sug’urta xizmatlarini taklif etishda, avvalo, «bozor – harakat - tuzilma» uchlik majmuasi puxta o’rganilgan va ishlab chiqilgan bo’lishi, bunday ish sug’urta bozori talablarini o’rganishdan boshlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. 2.2. Sug’urta operatsiyalarining samaradorligini oshirishga sug’urta da’volari va ularning ijobiy hal etilishi ta’siri Sug’urtalovchi va sug’urtalanuvchi (naf oluvchi, sug’urtalangan shaxs) o’rtasida yuzaga keladigan bahs-munozaralarning uchta asosiy ko’rinishi mavjud: 1) sug’urta shartnomasini tuzish jarayonida yuzaga keladigan bahslar; 2) sug’urta shartnomasining va sug’urtalovchi o’z majburiyatini bajarishi bilan bog’liq bahs-munozaralar; 3) sug’urta shartnomasiga o’zgartirish kiritish, bekor qilish hamda tugatish bilan bog’liq bahs-munozaralar. Mol-mulk sug’urtasi bo’yicha quyidagi hollarda sug’urtalovchi sug’urta shartnomasini tuzishdan bosh tortishi mumkin: - sug’urtalanuvchi tomonidan sug’urtaga olinadigan mol-mulkni saqlashga loqaydlik bilan munosabatda bo’lishi aniqlanganda; - sug’urta hodisasining ro’y berish ehtimolligi yuqori bo’lganda; bunday hollarda sug’urtalovchi sug’urtalanuvchiga riskni kamaytirishga qaratilgan texnik tadbirlar o’tkazishni tavsiya qiladi; ba’zan esa sug’urtalovchi bunday tadbirlarni moliyalashtirishga ogohlantirish tadbirlarining fondi hisobidan ko’mak berishi mumkin; - sug’urtalovchi bilan sug’urtalanuvchi mol-mulkning haqiqiy yoki texnik holatidagi qiymati yuzasidan kelisha olmaganda; - sug’urtalanuvchi sug’urtalovchiga sug’urta hodisasining ro’y berish ehtimolligini va uning natijasida ko’rilishi mumkin bo’lgan zararning miqdorini aniqlash yuzasidan to’liq va aniq ma’lumotlarni taqdim etishdan bosh tortganda; 23

- tomonlar sug’urta summasining hajmi yuzasidan bir to’xtamga kela olmaganda; - sug’urtalanuvchini sug’urta shartnomasi bo’yicha tarif stavkaning miqdori hamda sug’urtalovchiga to’lanadigan sug’urta mukofotining miqdori qoniqtirmasa. Bunday kelishmovchiliklar sug’urtalanuvchi bilan sug’urtalovchi o’rtasida shaxsiy sug’urta shartnomasini tuzish jarayonida ham kuzatilishi mumkin, lekin uning boshqa sug’urta shartnomasidan farqi shundaki, shaxsiy sug’urta shartnomasi ommabop hisoblanadi. Buning ma’nosi shuki, tijorat shaklidagi sug’urta tashkiloti bunday shartnomani imzolashdan bosh tortishga haqli emas, ba’zi holatlar bundan mustasno, masalan, sug’urtalovchi shartnoma tuzishning imkoni yo’qligini qonun yoki huquqiy hujjatlar yordamida asoslab bersa. Agar tomonlar (sug’urtalovchi, sug’urtalanuvchi) uchun sug’urta shartnomasini tuzish qonunga muvofiq majburiy hisoblansa, tomonlardan qay biri uni tuzishdan bosh tortsa, ikkinchi tomon sudga murojaat qilib, uni shartnoma tuzishga majburlashga haqli. Shartnoma tuzishdan asossiz ravishda bosh tortgan tomon ikkinchi tomonga yetkazgan zararini qoplab berishi kerak. Agar sug’urta shartnomasini tuzishda yuzaga keladigan kelishmovchiliklar sudga ko’rib chiqish uchun taqdim etiladigan bo’lsa, kelisha olmayotgan shartnoma shartlari sudning qarori bilan aniqlanadi. Sug’urta shartnomasi tuzilgandan va kuchga kirgandan keyingi bahslar. Bunday bahslar quyidagi hollarda yuzaga kelishi mumkin: - sug’urtalanuvchi sug’urta shartnomasini tuzish jarayonida sug’urtalovchiga sug’urta hodisasining ro’y berish ehtimolligini hamda uning natijasida ko’rilishi mumkin bo’lgan zararning miqdorini aniqlash holatlarida yolg’on ma’lumotlar taqdim etgan hollarda; bunday hollarda sug’urtalovchi haqiqiy emas, deb topilishini talab qilish va qonunga muvofiq sug’urtalanuvchiga nisbatan choralar qo’llashga haqli; 24

- sug’urtalanuvchi sug’urtalovchiga shartnomaning amal qilish davrida sug’urta riskining oshishiga olib keladigan o’zgarishlar bo’lganligi haqida xabar bermaganda, shuningdek, sug’urta hodisasining ro’y berish ehtimolligi oshishi munosabati bilan sug’urta mukofotiga qo’shimcha summa to’lashdan bosh tortganda; bunday hollarda sug’urtalovchi shartnomani bekor qilish va uning bekor qilinishi oqibatida keltirilgan zararlarni qoplab berishini talab qilishga haqli; - shaxsiy sug’urta shartnomasi sug’urtalanuvchi, shuningdek, sug’urtalangan shaxs hisoblanmaydigan shaxsning foydasiga tuzilgan bo’lsa. Sudda ko’rib chiqiladigan tomonlarning asosiy da’volari quyidagilar bilan bog’liq: - sug’urtalovchi ro’y bergan hodisani sug’urta hodisasi deb tan olmaganda va sug’urta qoplamasini to’lashdan bosh tortganda; - sug’urta qoplamasining miqdori sug’urtalanuvchini (naf oluvchini) qoniqtirmaganda; - sug’urtalovchilarning sug’urta qoplamasini to’lab berish muddatini asossiz ravishda “uzaytirish”lari hollarida. Sug’urtalovchi sug’urtalanuvchining aniq bir sug’urta hodisasi natijasida ko’rgan zararini qoplab berishdan bosh tortganda u har tomonlama asoslangan va yozma shaklda taqdim etilgan bo’lishi kerak. Sug’urtalovchining sug’urta qoplamasini to’lashni rad etishi haqqoniy bo’lsa va qonunning huquqiy normalari bilan asoslanmagan bo’lsa, sug’urtalanuvchi sug’urtlovchining haqligini aniqlash yuzasidan sudga ariza bilan murojaat qiladi. Ko’pincha sug’urtalanuvchi (naf oluvchi, sug’urtalangan shaxs) bilan sug’urtalovchi o’rtasidagi nizolar sug’urta qoplamasining to’liq yoki qisman to’lanmasligi natijasida kelib chiqadi, lekin ular qonunga muvofiq asoslangan bo’ladi. Quyidagi holatlar sug’urta qoplamasi to’lanmasligiga asos bo’ladi: 1) sug’urtalanuvchi (naf oluvchi) sug’urta hodisasi ro’y berganligini shartnomada ko’rsatilgan muddatda va tartibda sug’urtalovchiga ma’lum qilmasa; 25

2) sug’urtalanuvchi sug’urta hodisasi natijasida ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlarni atayin amalga oshirmasa; 3) sug’urtalanuvchi (naf oluvchi)ning ko’rgan zarari aybdor shaxs tomonidan to’liq qoplanganda; 4) sug’urtalanuvchi (naf oluvchi, sug’urtalangan shaxs) sug’urta shartnomasi yoki qoidalarida ko’rsatilgan u yoki bu majburiyatlarni bajarmaganda. Bunday majburiyatlarga (shartlarga) quyidagilar kiradi: - sug’urtalanuvchi (naf oluvchi, sug’urtalangan shaxs) sug’urta hodisasi ro’y berganligi to’g’risidagi xabarni shartnomada belgilangan muddatda tegishli organlarga (IIV, yong’in xavfsizligi xizmati, sug’urta nazorati, militsiya, sanepidstantsiya, avriya, qutqaruv xizmati) taqdim etishi kerak; - sug’urtalanuvchi mol-mulk sug’urtasi yoki tadbirkorlik riski sug’urtasi bo’yicha shartnoma tuzayotganida sug’urtalovchini xuddi shu ob’ektlar boshqa sug’urta tashkilotida ham sug’urtalanganligi to’g’risida ogohlantirishi kerak. Sug’urta hodisasi ro’y berganligi aniqlanmaganligi bilan bog’liq risklar. Sug’urta sub’ektlari o’rtasidagi bahslar asosan sug’urta hodisasining ro’y bergan vaqtini, uning sabablarini aniqlay olmaslik natijasida kelib chiqadi. Bu asosan sug’urta hodisasining sug’urta qoidalarida aniq tasvirlanmasligi oqibatida sodir bo’ladi. Masalan, ba’zi sug’urtalovchilar sug’urtalanuvchi-banklar bilan tuzgan sug’urta qoidalarida qarz oluvchining kreditni qaytarmaslik sug’urtasida sug’urta hodisasi deb kreditning (kreditga foiz bilan olingan pul mablag’lari) qaytarilmasligini tushunadilar. Kreditning qarz oluvchi tomonidan qaytarilmasligi holatida sug’urtalanuvchi-bank sug’urtalovchidan zararning qoplanishini talab qilishga haqli hisoblanadi, hattoki, qarzdor kredit mablag’larini kreditning ko’rsatmasi bo’yicha emas, balki boshqa yo’nalishga sarflagan bo’lsa va kutilgan sof daromadni ololmagan bo’lsa ham yoki qarzdor qarz mablag’larini ko’rsatma bo’yicha sarflagan va rejalashtirilgan iqtisodiy samaraga erishgan bo’lishi ham mumkin, lekin ishlab topgan daromadini kreditni va uning foizini qaytarishga emas, balki boshqa maqsadlarga yo’naltirgan bo’lishi mumkin. Sug’urtalanuvchi- 26

bank esa sug’urta shartnomasida ko’rsatilgan sug’urta hodisasi bo’yicha zarar ko’rgan va uni qoplab berishini so’rab sug’urtalovchiga murojaat qiladi. Shuning uchun, sug’urtalovchi majburiyatlarining chegarasi sug’urta shartnomasida va qoidalarida aniq ko’rsatilgan bo’lishi kerak, aks holda u o’zining moliyaviy ziyoni hisobiga sug’urta qoplamasini amalga oshirishiga to’g’ri keladi. 2.3. Milliy sug’urta bozorida amalga oshiriladigan sug’urta operatsiyalarining tendentsiyalari tahlili Milliy sug’urta bozori tashkil etilib uning samarali faoliyat yuritib kelayotganiga ham mana 20 yildan oshdi. Shu davr ichida mamlakatimiz tomonidan avvalo sohani tashkil etish, uni yuritish hamda samarali faoliyat olib borishi yuzasidan bir qator huquqiy asoslar yaratildi. Xuddi shu huquqiy asosga tayangan va unga qat’iy amal qilgan holda bugungi kunda bir nechta, aniqrog’i 34 ta sug’urta tashkiloti sifatli va ishonchli xizmat ko’rsatib kelmoqda. Sug’urta tashkilotlari, bizga ma’lumki bevosita sug’urta xizmatlarini ko’rsatadi, sohaga taaluqli bo’lmagan faoliyat bilan shug’ullanish esa “Sug’urta faoliyati to’g’risida” gi Qonunga asosan man etilgan. Ushbu faoliyatni tez, sifatli va samarali bajarishda sug’urta kompaniyalari bir qator “yordamchilar”ga tayanishga majbur bo’ladilar, ular esa sug’urta bozorining professional ishtirokchilari hisoblanadilar. Milliy sug’urta bozorida sug’urtalovchi va sug’urtalanuvchi o’rtasidagi munosabatlar bevosita sug’urta operatsiyalarining amalga oshirilishini anglatadi. Sug’urta operatsiyalari deganda sug’urta kompaniyasi tomonidan sug’urta bozori uchun sifatli sug’urta mahsulotlarini ishlab chiqish, tomonlar o’rtasida sug’urta shartnomasi tuzilgandan tortib to uning bajarilishi, sug’urta hodisasi sodir bo’lganda esa hodisaning mutaxassislar tomonidan o’rganilishi, baholanishi, sug’urtalanuvchining da’volari ko’rib chiqilishi va uning sug’urtalovchi tomonidan tartibga solinishi tushuniladi. Sug’urta operatsiyalarining samarali amalga oshirilishi, sug’urtalovchi tomonidan shunchaki mahsulot emas, balki avvalo sifatli, ishonchli, qulay narxlardagi mahsulotlarni ishlab chiqish, ularni 27

sotish va buning natijasida sug’urta kompaniyasining sug’urta bozoridagi va sug’urta mahsulotlari talabgorlari o’rtasidagi mavqeini ko’tarish sug’urtalovchining o’zi uchun moliyaviy barqarorlikni, sug’urta bozori uchun ishonchlilikni, davlatimiz iqtisodiyoti uchun esa yuqori rivojlanish ko’rsatkichlarini ta’minlaydi. Sug`urta faoliyati iqtisodiyotga investitsiyalarni jalb qilish uchun sezilarli manbalarni shakllantirish, investitsiya xatarlarini yumshatish, tadbirkorlik faoliyatida tavakkalchilikning salbiy oqibatlarini kamaytirish yoki bartaraf etish imkonini beruvchi sug`urta zahiralari institutlari vositasida iqtisodiyotda takror ishlab chiqarish jarayonlarining to`xtovsiz borishi uchun sharoitlar yaratadi. Bugungi kunda sug`urta kompaniyalari tomonidan ko`rsatilayotgan sug`urta xizmatlari va ularni amalga oshirish dolzarb masala bo`lib kelmoqda. Sug`urta kompaniyalari yildan-yilga jahon andozalariga javob beradigan, sifatli va raqobatbardosh sug`urta mahsulotlarini yaratib kelmoqdalar. Lekin har doim ham sug`urta kompaniyalari tomonidan ishlab chiqilayotgan sug`urta xizmatlari mijozlarning manfaatlariga mos kelmasligi mumkin. Sug’urta xizmatlarini ko’rsatish ikki xil yo’l bilan amalga oshiriladi: - ixtiyoriy; - majburiy. Sug’urta turlarining majburiy yoki ixtiyoriy shaklda amalga oshirilishidan qat’iy nazar, u bo’yicha litsenziya olgan sug’urta tashkilotlarigina ushbu sug’urta xizmatlarini ko’rsatishga haqli hisoblanadi. Mamlakatimizda iqtisodiy islohotlar sifat jihatidan yangilanishi jarayonida sug’urta faoliyati ham rivojlanib, ravnaq topib bormoqda. Milliy sug’urta bozori so’nggi yillarda jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqdaki, buning isbotini sug’urta kompaniyalarining reyting ko’rsatkichlaridan ham kuzatish mumkin. Bugungi kunda mamlakatiimizdasug’urta xizmatlari bozorini xalqaro talablar darajasiga olib chiqish, jismoniy va yuridik shaxslarning sug’urta blzorida faol ishtirok etishini rag’batlantirish maqsadida sug’urta kompaniyalari uchun har tomonlama shart- 28

sharoitlar yaratilmoqda. Bu esa, bozordagi sog’lom raqobat muhitining ham shakllanishiga olib kelmoqda. Umuman olganda, sug`urta xizmatlari raqobat bozori yanada takomillashtirilib, tarmoqlar rivojlantirilmoqda, shu orqali aholining keng qatlami sug`urta xizmatlari bilan ta`minlanmoqda. Muhimi, aholi ehtiyoj sezadigan sug`urta turlarini aniqlash, ular bo`yicha yengilliklar yaratish, ularni talabini o`rganish, takliflar yaratish va ishonchini qozongan holda sug`urtaga jalb qilish hisoblanadi. Sug’urta mukofoti va qoplamalarining o’sish dinamikasi (mlrd.so’m) 6 Ma’lumki, mijozlar tomonidan to’lanadigan sug’urta mukofotlari hamda ular ko’rgan zarar bo’yicha sug’urtalovchilar tomonidan to’lanadigan sug’urta qoplamalarining hajmi sug’urta bozori, to’g’rirog’i sug’urta operatsiyalarining qay 6 Manba: O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi qoshidagi Sug’urta nazorati davlat inspektsiyasi ma’lumotlari 29 ,42 7 7,49 73 6, ,87 1 146,1 175 231,6 286 2,5 6 2, 78 , 5,15 720 , 627 , 45 5,50 050100150200250300350 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 mukofot qoplama

tarzda amalga oshirilganligini tavsiflaydi. Demak, 2012 yilda milliy sug’urta bozori tomonidan jalb qilingan mablag’lar o’tgan 2011 yil holatiga ko’ra 35%ga o’sganligining guvohi bo’ldik. Xuddi shu ko’rsatkich Rossiyada 15%ni, Qozog’istonda 9% hamda Ukrainada 6%ni tashkil etganligini inobatga olsak, milliy sug’urta bozorida nafaqat sug’urtalovchilar, balki professional ishtirokchilar ham samarali faoliyat olib borgan, deb aytish mumkin. Ammo sug’urta xizmati iste’molchilarining sohaga bo’lgan qiziqishi va ishonchining ortishi sug’urta mukofotlari hajmiga ta’sir etuvchi eng asosiy omil hisoblanadi. Shuningdek, sug’urta qoplamalari hajmi ham 12%ga o’sganligini kuzatishimiz mumkin, buni shu bilan izohlash mumkinki, sug’urtalanuvchilar tomonidan kelib tushadigan sug’urta da’volarini ko’rib chiqish jarayonida sug’urtalanuvchilarning manfaatlari huquqiy me’yorlar doirasida himoya qilingan va ularning da’volari ijobiy tomonga hal etilgan. 30

2012 yilda sug’urta mukofotlarini jalb qilish va sug’urta qoplamalarini to’lash bo’yicha yetakchi kompaniyalar 7 № Sug’urta kompaniyalar i nomi Sug’urta mukofoti Sug’urta qoplamasi To’lov koeffitsient i Bozordag i ulushi (%) Sug’urta mukofotlar i hajmi (mlrd sum) Bozordag i ulushi (%) Sug’urta qoplamalar i hajmi (mlrd sum) 1 O’zagrosug’urta 17,7 50,6 16,2 7,5 14,7 2 O’zbekinvest 15,1 43,1 13,6 6,3 14,5 3 Azia Inshurans 10,3 29,3 22,9 10,5 35,9 4 Kafolat DASK 7,3 20,9 4,9 2,2 10,7 5 Transinsurance plus 6,6 18,8 4,9 2,3 11,9 6 Uvt-inshurans 4,9 14,0 4,4 2 14,4 7 Kapital Sug’urta 4,8 13,6 4,9 2,3 16,7 8 Alskom 4,7 13,3 2,3 1,1 7,9 9 Temiryo’l Sug’urta 3,9 11,3 0,7 0,3 2,7 10 Alfa Invest 3,8 10,8 3,5 1,6 14,7 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, 2012 yilda ham milliy sug’urta bozorida sug’urta operatsiyalarini amalga oshirish bo’yicha bir necha yillar davomida birinchi beshtalikdan o’rin egallayotgan kompaniyalar yetakchilik qilgan. Buni shu bilan izohlash mumkinki, «O’zagrosug’urta» va «O’zbekinvest» sug’urta kompaniyalari respublikaning barcha viloyatlari va tumanlarida o’z bo’linmalariga ega bo’lish bilan bir qatorda iste’molchilarning ehtiyojlarini aniqlash, ularga har tomonlama mos keluvchi xizmatlarni taklif etish borasida marketing siyosatini to’g’ri olib boradi va professional ishtirokchilarning, ayniqsa assistans xizmatlaridan unumli foydalanadilar. Shuningdek, shartnoma shartlarini mijozlar manfaatlariga mos tarzda tuzish, sug’urta da’volarini o’rganib chiqishning qisqa va optimal variantlarini ishlab chiqish ham asl mijozlar hududini kengaytiradi. Sug’urta kompaniyasi uchun eng yaxshi reklama bu- xizmat turlarining keng assortimenti emas, balki uning sug’urta hodisalari natijasida ko’rilgan zararlarni qanday qoplab berishi hisoblanadi, ya’ni 7 Manba: O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi urta nazorati davlat inspektsiyasi ma’lumotlari qoshidagi Sug’ 31

sug’urtalovchi mijozning zararni sug’urta polisida belgilangan summada qoplab berdimi, demak u ishonchli va umidli kompaniya. 2011-2012 yillarda sug’urta mukofotlari va qoplamalarining tuzilishi 8 Ko’rsatkichlar nomi Sug’urta mukofotlari (mlrd. sum) Sug’urta qoplamalari (mlrd. sum) Shartnomalar soni (ming dona) Sug’urta mukofotlarining zararliligi (%) 2011 2012 2011 2012 2011 2012 2011 2012 Ixtiyoriy sug’urta 149,4 206,8 32,4 32,1 4357,8 4599,8 21,7 15,5 Majburiy sug’urta 62,7 79,1 12,1 13,9 1450,1 1532,9 19,3 17,6 Biror-bir mamlakatning sug’urta tizimiga baho berish kerak bo’lsa, albatta jami sug’urta mukofotlarining tarkibida ixtiyoriy sug’urtaning salmog’iga e’tibor qaratiladi, ya’ni ixtiyoriy sug’urtaning ulushi qanchalik ko’p bo’lsa, mamlakat aholisining sug’urta madaniyati shunchalik shakllangan va sug’urtalovchilar aholiga sifatli, ishonchli xizmat turlarini taqdim etayotganligini anglatadi. Jadval ma’lumotlari shuni ko’rsatmoqdaki, yil sayin ixtiyoriy sug’urta turlariga bo’lgan ehtiyoj o’sib bormoqda. Shu o’rinda aytib o’tish joizki, aholining ixtiyoriy sug’urta turlariga bo’lgan talabi shakllanishida hukumat tomonidan qabul qilingan majburiy sug’urta turlarining ahamiyati beqiyos, xususan, TVEFJMSda sug’urtalanuvchining faqatgina uchinchi shaxs oldidagi javobgarligi bo’yicha zararlar qoplanib, o’z sog’ligiga yoki mulkiga yetkazilgan zarar uning o’z hisobidan qoplanadi, aynan shu holat uning majburiy sug’urta bilan bir qatorda ixtiyoriy ravishda ham sug’urtalanishini taqozo etmoqda. Ixtiyoriy sug’urta turlarining mijozlar o’rtasida ommalashishida va iste’mol qilinishida shuningdek, davlatimiz tomonidan sug’urtalanuvchilarga berilayotgan imtiyozlar ham katta rol o’ynaydi, jumladan, 2007 yil 10 aprelda qabul qilingan 618-sonli Prezident Qarorida hayot va Manba: O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi qoshidagi Sug’urta nazorati davlat inspektsiyasi ma’lumotlari 32

molmulk sug’urtasi bo’yicha yo’naltiriladigan sug’urta mukofotlari daromad solig’idan ozod etilishi belgilab qo’yildi. 8 Majburiy sug’urta bo’yicha sug’urta mukofotlari va qoplamalari hajmi dinamikasi (mlrd.so’m) 9 Mamlakatimizda iqtisodiy-ijtimoiy islohotlarning izchil olib borilishi natijasida barcha sohalarning uzluksiz va samarali faoliyat olib borishida sug’urtaning o’rni beqiyos ekanligi oydinlashmoqda. 2008-2009 yillarda hukumat tomonidan majburiy sug’urta turlarining qabul qilinishi sohaga bo’lgan munosabatni tubdan o’zgartirib yubordi. Majburiy sug’urtaning qabul qilinishidan ko’zlangan asosiy maqsad baxtsiz hodisa yoki favqulodda vaziyatlar natijasida ziyon ko’ruvchi uchinchi shaxslarni ijtimoiy muhofaza qilish bo’lsa, uning zamirida aholida sug’urta madaniyatini shakllantirish, jabrlangan shaxslarga sug’urta tovonlarini to’lab berish orqali ularning ongiga sug’urtaning afzalligini singdirish hisoblanadi. 2012 yil yakunlariga ko’ra, majburiy sug’urta turlari bo’yicha to’plangan sug’urta mukofotlari jami sug’urta mukofotlarining 27,7%ini, ya’ni 79,1 mlrd. so’mni tashkil qilgan bo’lib, bu ko’rsatkich o’tgan 2011 yilga Manba: O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi qoshidagi Sug’urta nazorati davlat inspektsiyasi ma’lumotlari 33 846 , 8 , 9 7,62 12 , 2 79 , 1 13 , 9 01020304050607080 2010 2011 2012 mukofot qoplama

nisbatan 26 % ga o’sish tendentsiyasini bajarganligini anglatmoqda. Xuddi shu yo’nalishda amalga oshirilgan sug’urta qoplamalari esa 13,9 mlrd. so’mni tashkil etgan bo’lib, o’tgan yilga nisbatan 14 % ga o’sish kuzatilgan va 2012 yildagi sug’urta mukofotlarining zararlilik indeksi 17,6 % ga teng bo’lgan. 9 Manba: O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi qoshidagi Sug’urta nazorati davlat inspektsiyasi ma’lumotlari 34

Ixtiyoriy sug’urta bo’yicha sug’urta mukofotlari va qoplamalari hajmi dinamikasi (mlrd.so’m) 10 Sug’urta sohasida olib borilayotgan islohotlar natijasida sug’urta kompaniyalari va sug’urta bozorining professional ishtirokchilari faoliyati ko’lami kengaytirilmoqda. Professional ishtirokchilarning tinimsiz va samarali mehnati natijasida yil sayin ixtiyoriy sug’urta turlariga bo’lgan ehtiyoj oshib bormoqda, bu esa sug’urta kompaniyalarining moliyaviy barqarorligini, natijada esa mamlakat iqtisodiyoti ravnaqini ta’minlaydi. 2012 yil davomida ixtiyoriy sug’urta turlari natijasida yig’ilgan sug’urta mukofotlari o’tgan yilga nisbatan 39 % ga ko’payganli va jami sug’urta mukofotlari hajmida 72,3 % ulushga ega bo’lganligi mamlakatda barqaror sug’urta tizimi shakllanganligini anglatadi. 2012 yilda sug’urtalovchilar tomonidan amalga oshirilgan sug’urta to’lovlari 2011 yilga nisbatan birmuncha, ya’ni 1 % ga pasayganligini shu bilan izohlash mumkinki, sug’urtalanuvchilar tomonidan sug’urta tizimining muhim tamoyillaridan biri, ya’ni sug’urta ob’ektiga g’amxo’rlik va ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo’lish tamoyiliga amal qilingan. Manba: O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi qoshidagi Sug’urta nazorati davlat inspektsiyasi ma’lumotlari 35 128,7 , 718 149,4 32 , 4 206,8 32 , 1 050100150200250 2010 2011 2012 mukofot qoplama

10 Sug’urta mukofotlari va qoplamalari hajmi (mlrd.so’m) 8 O’zbekiston sug’urta bozorida faoliyat yuritayotgan sug’urta kompaniyalarning faoliyati qay darajada rivojlanayotganligini birgina yuqorida keltirilgan raqamlar ham belgilab berishi mumkin, ya’ni sug’urta mukofotlari hajmining muntazam ravishda oshirilishi ushbu sohaga bo’lgan talabning oshayotganligini ko’rsatmoqda. Sug’urta xizmatlariga nisbatan talab shakllanishining asosiy shartlaridan biri bo’lib sug’urta da’volarining sug’urtalovchilar tomonidan qondirilish darajasi hisoblanadi. Diagrammadan ko’rinadiki, 2013 yil 1-chorak yakunlari bo’yicha sug’urta mukofotlari 89,3 mlrd. so’mni tashkil etgan va bu ko’rsatkich bo’yicha o’tgan 2012 yil 1-chorak holatiga nisbatan 42,7 % ga o’sish kuzatilgan, ammo sug’urta kompaniyalari tomonidan sug’urtalanuvchilarning da’volari ko’rib chiqilishi va ularning hal qilinishi bo’yicha aks holatni kuzatish mumkin. 2012 yil 1-chorak holatida jami yig’ilgan sug’urta mukofotlarining 13,1 %i mijozlarga sug’urta qoplamasi sifatida qaytarilgan bo’lsa, 2013 yil 1-chorak holatida ushbu ko’rsatkich 12,8 %ni tashkil etgan. Sug’urta mukofotlarining zararlilik ko’rsatkichi qanchalik past bo’lsa, sug’urtalovchilarning moliyaviy barqarorligi shunchalik o’sadi va bu 8 urta nazorati davlat inspektsiyasi ma’lumotlari Manba: O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi qoshidagi Sug’ 36 444 , 6 8,62 7 , 3 62 , 6 8 , 2 89 , 3 11 , 4 1- ch 2010 1- ch 2011 1- ch 2012 1- ch 2013mukofot qoplama

ularni turli iqtisodiyot tarmoqlari uchun investitsiya manbaiga aylantiradi, shuningdek ularning to’lov qobiliyati oshadi. 2010-2012 yillarda sug’urta tashkilotlari tomonidan investitsion faoliyatlarni moliyalashtirishga yo’naltirilgan mablag’lar hajmi (mlrd.so’m) 9 Avvalgi boblarda ta’kidlab o’tganimizdek, sug’urta tashkilotlari o’z moliyaviy resurslaridan unumli foydalanishi natijasida yuqori samaradorlik ko’rsatkichlariga erishadilar, bu esa o’z-o’zidan sug’urta tashkilotlarining asosiy daromad manbai hisoblanuvchi sug’urta mukofotlari tushumiga, shuningdek sug’urta mukofotlarining zararliligiga bevosita bog’liq bo’ladi. Diagramma ma’lumotlaridan ko’rish mumkinki, sug’urta tashkilotlarining bo’sh moliyaviy resurslari hisobidan investitsiya faoliyatlarini moliyalashtirishdagi ishtiroki yil sayin oshib bormoqda. 2010 yil davomida ular tomonidan 299,0 mlrd.so’m miqdoridagi mablag’ investitsiya ob’ektlariga joylashtirilgan bo’lsa, 2011 yilda bu ko’rsatkich 1,2 marta o’sgan, bunga sug’urtalovchilarning samarali faoliyati, sug’urta mukofotlari hajmining oshgani va albatta sug’urta mukofotlari zararlilik ko’rsatkichlarining past darajasini sabab qilib ko’rsatish mumkin. Xuddi shu tendentsiyani keyingi yillar davomida ham kuzatish mumkin, 2012 9 urta nazorati davlat inspektsiyasi ma’lumotlari Manba: O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi qoshidagi Sug’ 37 299 367 469,3 050100150200250300350400450500 2010 2011 2012

yil yakunlari bo’yicha sug’urtalovchilarning investitsiya sifatida kiritgan moliyaviy resurslari hajmi o’tgan 2011 yil natijalariga nisbatan 1,5 marta o’sganligini diagramma ma’lumotlari tasdiqlamoqda. 2013 yil 1-chorak bo’yicha sug’urta mukofotlarining kompaniyalar o’rtasida taqsimlanishi 10 2013 yil 1-chorak holatiga sug’urta mukofotlarining milliy sug’urta kompaniyalari o’rtasida taqsimlanishi bo’yicha diagramma ma’lumotlari ushbu davrda ham sug’urta mukofotlarini jalb qilish bo’yicha an’anaviy tarzda “O’zagrosug’urta”DASK hamda “O’zbekinvest”EIMSK yetakchilik qilganligini ta’kidlamoqda. “O’zagrosug’urta” DASKning sug’urta bozoridagi ulushi 2012 yil yakunlari bo’yicha 17,7 %ni tashkil qilgan bo’lsa, 2013 yil 1-chorak yakunlari bo’yicha 19 %ga etgan, buni sug’urtalovchilarning respublika bo’ylab hududiy bo’linmalari sonining 959 tadan 1006 taga ko’payganligi bilan izohlash mumkin. “O’zbekinvest” EIMSK sug’urta bozoridagi ulushi bo’yicha 2012 yil yakunlariga ko’ra 15,1 % bilan ikkinchi o’rinni egallagan bo’lsa, 2013 yil 10 urta nazorati davlat inspektsiyasi ma’lumotlari Manba: O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi qoshidagi Sug’ 38

1chorak yakunlari bo’yicha ham ikkinchi o’rinni zabt etgan, ammo sug’urta mukofotlari hajmi bo’yicha jami sug’urta bozorining 13 %ini tashkil qilgan, ya’ni pasayish tendentsiyasi kuzatilgan. Sug’urta mukofotlarini jalb qilish bo’yicha yetakchi o’nta kompaniyalar sirasiga “O’zbekinvest-Hayot” ShSKning Manba: O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi qoshidagi Sug’ 39

kirganligi quvonarli holat va bu hayot sug’urtasiga oid hizmatlarning aholi o’rtasida ommalashganligini hamda aholining hayot sug’urtasining afzalliklarini chuqur anglayotganligini tasdiqlaydi. Umuman olganda, mamlakatimiz sug’urta bozorining so’nggi uch yillik amaliy tahlillari shundan dalolat bermoqdaki, unda faoliyat yuritayotgan professional ishtirokchilar o’z kasbiga mas’uliyat bilan yondashgan holda sohani rivojlantirish uchun barcha chora-tadbirlarni amalga oshirgan va aholi manfaatlarini himoya qilish orqali ularni ijtimoiy muhofaza qilishni eng muhim vazifa, deb hisoblaydilar. 40

III BOB. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida sug’urta operatsiyalarining samaradorligini oshirish yo’llari 3.1. O’zbekistonda sug’urta operatsiyalarini tashkil etish yuzasidan mavjud muammo va kamchiliklar hamda ularni bartaraf etish yo’llari Hammaga ma’lumki, sug’urta bozori tovarlar va xizmatlar bozori tarkibiga kiradi, demak, tovarlar va xizmatlar bozorida mahsulot ishlab chiqarilib, bozorda sotilishi kerak bo’lsa, sug’urta bozorida ham mahsulot ishlab chiqariladi va bozorda, ya’ni sug’urta bozorida sotiladi. “Sug’urta mahsuloti” degan tushuncha bir qarashda tushunarsiz eshitilishi mumkin, chunki sug’urta kompaniyalari ishlab chiqarish bilan shug’ullanmasligi barchaga ayon. Sug’urta mahsuloti deganda sug’urta kompaniyalari aholini ijtimoiy muhofaza qilish maqsadida yaratadigan sug’urtaviy xizmat turi tushuniladi. Aslida birgina sug’urta mahsulotini yaratish o’ta murakkab jarayon hisoblanadi, chunki ma’lum bir sug’urta mahsuloti ishlab chiqarilayotganda aholining unga nisbatan ehtiyoji darajasini aniqlab olish eng birinchi galdagi vazifalardan hisoblanadi. Aholi ehtiyoji mavjud bo’lgan taqdirdagina uni yaratgan ma’qul, yaratilgan mahsulotga talab bo’lmasa, u kompaniyaga ortiqcha xarajat hisoblanadi. Sug’urta mahsulotini ishlab chiqishda e’tibor qaratish zarur bo’lgan omillardan yana biri bu- iqtisodiyotdagi tarmoqlarning rivojlanish darajasidir, ya’ni iqtisodiyotning jadal rivojlanayotgan sohalariga oid sug’urta xizmatlarini yaratgan ma’qul, chunki aynan ushbu sohalarda moliyaviy yo’qotishlar, mehnatga layoqatsizlikdan ijtimoiy himoyalashga ehtiyoj yuqori bo’ladi. Ishlab chiqilgan mahsulotning tannarxi aniqlangandan so’ng, unga kompaniya o’z manfaatini qo’shgan holda sotish jarayonini amalga oshiradi. Sug’urtada mahsulotlar ikki xil usulda: majburiy va ixtiyoriy ravishda sotiladi, majburiy sug’urta turlarining narxi, ya’ni sug’urta mukofoti, sug’urta summasi, sug’urta tarifi amaldagi qonunchilikda har tomonlama aks etadi, ixtiyoriy sug’urtada esa 41

mijozlar bilan kelishgan holda shartnoma shartlarini o’zgartirish mumkin. Sug’urta mahsulotini sotishda pastroq tarif stavkalarini qo’llagan ma’qul, ammo bu holat kompaniyaga bog’liq emas, chunki sug’urta mahsulotini sotishda sug’urta ob’ektining zararlanishiga ta’sir etuvchi risklar va ularning ro’y berish ehtimolligi darajasi inobatga olinadi. Shuningdek, sug’urta mahsulotini sotishda aholi daromadliligi darajasini ham e’tiborda tutish zarur, chunki tovarlar va xizmatlar bozorida aholining daromadlilik darajasi uning sotib olish yoki olmasligini hal qiladi. Mazkur bitiruv malakaviy ishning ikkinchi bobida biz mamalakatimiz sug’urta bozorida sug’urta operatsiyalarining amalga oshirilishi jarayonini kuzatganimizda bir qator muammo va kamchiliklar ko’zga yaqqol tashlandi. Sug’urta mahsulotini ishlab chiqishda aynan shu xizmat turiga bo’lgan aholining talabini o’rganish zarur, talab kam bo’lgan sug’urta mahsulotini ishlab chiqmaslik kerak. Talabni o’rgangan holda taklif tayyorlashda sug’urta kompaniyalarining marketing xizmati bo’limlarining zimmasiga katta mas’uliyat yuklanadi. Misol uchun, oddiy bir xonadon a’zolarining qanday sug’urta mahsulotiga ehtiyoj sezishini aniqlash zarur, aynan ular uchun sug’urta kompaniyalari taklif etishi mumkin bo’lgan sug’urta turlari ko’p, jumladan ularning mol-mulkini sug’urtalash, hayotini uzoq muddatli sug’urtalash, sog’ligini kasalliklardan sug’urtalash, hayoti va sog’ligini baxtsiz hodisalardan sug’urtalash, uchinchi shaxs oldidagi javobgarligini sug’urtalash yoki moliyaviy yo’qotishlarni sug’urtalash va h.k. Aniqki, bir xonadon, aniqrog’i sug’urta sohasi endigina rivojlanish pog’onalaridan ko’tarilib kelayotgan davlatdagi bir xonadon a’zolari yuqorida qayd etilgan sug’urta xizmatlarining barchasini bir vaqtning o’zida sotib ololmaydilar, aslida ularning barchasi bo’yicha xavf bor, lekin moliyaviy sharoitdan kelib chiqqan holda faqat bir yoki ikkitasi bo’yicha sug’urtalanishni ma’qul ko’radilar. Demak, marketing bo’limining vazifasi shundan iboratki, aynan shu xonadon a’zolari qaysi sug’urta mahsulotidan foydalanmoqchi ekanligini aniqlaydi va taklif kiritadi. 42

Sug’urta mahsulotini sotishni samarali tashkil etish sug’urta kompaniyasi faoliyati rivoji uchun juda muhim, sotuvni samarali tashkil etishning juda ko’p usullari mavjud, jumladan joylarda aholini jalb qilgan holda taqdimotlar tashkillashtirish, odamlar orasida targ’ibot-tashviqot ishlarini olib borish, matbuotda va televidenieda reklama roliklarini ishlab chiqish, shaharning markaziy ko’chalarida sug’urta mahsulotlarini aks ettiruvchi plakatlarni joylashtirish hamda bugungi kunda sug’urta kompaniyalarining aksariyati foydalanadigan usul-bu sug’urta agentlarining xizmatidan foydalanishdir. Sug’urta agentlari nafaqat o’z sohasini mukammal va huquqiy tomonlama bilishi, balki kishilarning psixologiyasini ham yaxshi anglamog’i kerak. Bugungi kunda sug’urta kompaniyalari o’zlarining faoliyati rivoji uchun maxsus sug’urta agentlarini tayyorlovchi bepul kurslarni tashkil etib, uni yuritib kelmoqdalar, chunki ular aynan shu kompaniyaning mijozlari soni ortishini ta’minlaydilar. Sug’urta agentlarining huquqlari qonun tomonidan himoyalanadi hamda ularning keng ko’lamda faoliyat olib borishi uchun barcha imkoniyatlar yaratilgan, shunga qaramay bugungi kunda milliy sug’urta kompaniyalarining rivoji uchun xizmat qilib kelayotgan sug’urta agentlari o’z majburiyatlarini to’liq bajarmayapti. Sug’urta agentlari o’z faoliyatini shunday tashkil etishlari kerakki, avvalo ular o’zlarining tashqi ko’rinishi, muomala madaniyati bilan borgan joyida hurmatga sazovor bo’lsin, shu jihatlarga ega sug’urta agenti o’zining shaxsini, kasbini tasdiqlovchi hujjatlar bilan tanishtirgan holda sug’urtalash maqsadida tashrif buyurganligini ma’lum qilsa bo’ladi. Hozirgi paytda shunday sug’urta agentlarini uchratish mumkinki, to’g’ridan-to’g’ri o’z maqsadlarini bayon qiladilar va natijada kishilar tomonidan salbiy javobni oladilar. Sug’urta agentlarining faoliyatidagi eng dolzarb muammolardan biri - bu ularning sug’urtalash qoidalari bilan to’liq tanishtirmayotganida, birgina rahbar bilan kelishgan holda sug’urta mukofotlarini yig’ib ketayotganligida, aslida esa ma’lum bir tashkilotga borganda uning barcha ishchi-xodimlarini jalb qilgan holda taklif etayotgan sug’urta mahsuloti to’g’risida to’liq ma’lumot beruvchi taqdimot yoki tushuntirish ishlarini amalga oshirishi, jumladan, sug’urta hodisasi 43

ro’y bergan paytda eng birinchi galda nima qilish kerakligi, sug’urta hodisasi haqida kompaniyaga murojaat etishning tartibi to’g’risida ma’lumot berishi va ko’zda tutilayotgan sug’urta hodisalarining ro’yxatini taqdim etishlari zarur. Sug’urta operatsiyalarini samarali amalga oshirishning zamonaviy usullaridan biri – informatsion texnologiyalar asosida sotuvni tashkil qilishdir. Bunda sug’urta vositachilaridan manzilma-manzil yurib mijoz izlash, ob’ektlarni sug’urtaga jalb etish talab qilinmaydi, balki internetda sug’urta mahsulotlarini ularning shartnoma shartlari, sug’urtalash qoidalari bilan birgalikda joylashtirish va unda sug’urta kalkulyatsiyasini o’rnatish zarur. Sug’urta mahsulotlarini sotishning zamonaviy turlarini ko’paytirish zarur, chunki yil sayin iqtisodiyotning barcha sohalari rivojlanib, avtomatlashtirilmoqda, sug’urta sohasini internet tarmog’i orqali amalga oshirish bir tarafdan faoliyatni tezlashtirsa, ikkinchi tarafdan vaqtni tejaydi va aholining katta qismini jalb qilish imkoniyatini yaratadi. Sug’urta bu insonlar o’zlarining mulkiy qiziqishlarini iqtisodiy himoyalashlari uchun universal vositadir. Hozirda iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda tuziladigan biror bir shartnoma, tijorat bitimi sug’urtasiz amalga oshirilmaydi. Har bir oilada deyarli har bir inson sug’urta polisiga ega. Bugungi kunda mamlakatimizda ham sug’urtaga ehtiyoj mavjudligi oydinlashib qoldi. Bozor munosabatlari rivojlanishi bilan jamiyatda sug’urtaviy fikrlash ham o’zgarmoqda. Shunday bo’lsa ham, haligacha ko’pchilik sug’urtaning mazmunini, uning nima uchun xizmat qilishini bilmaydi. Istalgan sug’urta turining mazmuni agar sug’urta hodisasi yuz bersa, zararni pulli to’lov yordamida qoplashdan iborat. Sug’urtalanuvchi bilan yuz bergan hodisaning aynan sug’urta hodisasi deb tan olinishi, uning ekspertlar tomonidan o’rganilishi va yetkazilgan zarar bo’yicha sug’urta qoplamalarining sug’urta summasi doirasida to’lanishi kabi tartib-qoidalar sug’urta shartnomasida aks ettiriladi. Bizga ma’lumki, sug’urta hodisasi ro’y berganda sug’urtalanuvchining da’vo arizasi bilan birgalikda barcha kerakli hujjatlar to’plami yetmish ikki soat mobaynida taqdim etiladi va o’n besh kun ichida sug’urta kompaniyasi barcha 44

hujjatlarni tahliliy o’rganadi va sug’urta qoplamasini to’lash yoki to’lamaslik haqidagi qarorni e’lon qiladi. Agar sug’urta qoplamasini to’lash to’g’risida qaror qilinsa, besh bank kuni ichida sug’urtalanuvchi uchun maxsus hisob raqami ochiladi va pul o’tkazib berish yo’li bilan to’lanadi. Sug’urta qoplamasini to’lash sug’urtalovchining aybi bilan kechiktiriladigan bo’lsa, har bir kechikkan kun uchun sug’urtalovchi tomonidan penya undirib olinadi. Agar sug’urta qoplamasini to’lamaslik to’g’risida qaror qilinadigan bo’lsa, nima sababdan sug’urta qoplamasi to’lanmasligini aniq dalillar bilan asoslab berish kerak bo’ladi, aks holda mijozning jiddiy e’tirozlariga sabab bo’ladi va natijada ushbu sug’urta kompaniyasining sug’urta bozoridagi mavqei tushishi va mijozlar o’rtasidagi ishonchsizlikka olib keladi. Bugungi kunda har bir sug’urta kompaniyasi o’z tarkibida sug’urta da’volarini ko’rib chiqish bo’yicha bo’linmalarga ega va bu bo’limlar tasdiqlangan nizom asosida faoliyat yuritadi. Sug’urta da’volari bo’limining faoliyati sug’urta kompaniyasining daromadliligini hal qiluvchi bo’lim hisoblanadi. Sug’urtalanuvchilar tomonidan taqdim etiladigan sug’urta da’volarini ko’rib chiqish va tomonlar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga solishda bugungi kunda juda ko’p muammo va kamchiliklar mavjud bo’lib, ular sug’urta bozori iste’molchilarining noroziliklariga sabab bo’lmoqda. Ulardan biri, sug’urta hodisasi ro’y berganligini tasdiqlovchi hujjatlar sonining ko’pligida. Hodisa ro’y berishi munosabati bilan sug’urta kompaniyasi tomonidan adjaster jalb qilinadi, uning vazifasi hodisaning sodir bo’lish vaqti, joyi, sabablarlarini o’rganish va u bo’yicha sug’urtalanuvchiga yetkazilgan zarar miqdorini aniqlash, shuningdek u bo’yicha sug’urta qoplamasini to’lash uchun asos bo’luvchi dalolatnoma tuzish hisoblanadi, lozim bo’lgan hollarda esa tegishli idoralardan malakali mutaxassis ekspertlar jalb qilinadi. Bizning fikrimizcha, hodisaning ro’y berganligini tasdiqlovchi tegishli idoralarning xulosalari yetarli hisoblanadi, bunda eng muhimi hisoblangan sug’urta qoplamalarini o’z vaqtida va belgilangan muddatlarda to’lash hisoblanadi. 45

Sug’urta bozori rivojlanishida sug’urta kompaniyalarining ishonchliligi, mijozlar talabiga javob beruvchi sug’urta xizmatlarining mavjudligi kabi omillar bilan bir qatorda aholining sug’urta madaniyati darajasi ham muhim o’rin tutadi, aholining sug’urta madaniyatini oshirish va sug’urta xizmatlariga bo’lgan talabni shakllantirish esa ko’p jihati bilan reklamaga bog’liqdir. Ta’kidlash lozimki, mijozga taklif qilinayotgan har bir tovar o’ziga xos xususiyatga egadir. Shu jihatdan sug’urta unchalik oddiy bo’lmagan tovardir, ya’ni bir qarashda uni ushlab yoki ko’rib bo’lmaydi. Biz biror bir tovarni sotib olayotib uni uning sifatiga, ko’rinishiga, qulayligiga qarab baho beramiz. Sug’urtaning o’ziga xos xususiyati shundaki, uning qulayligi, sifati va boshqa ijobiy va salbiy tomonlarini faqat ma’lum bir vaqt o’tgandan keyin, ya’ni sug’urta hodisasi yuz bergandan keyingina bilish mumkin. Sug’urta xizmatlarini sotish bo’limi marketing nuqtai nazaridan qaraganda zamonaviy sug’urta kompaniyalari uchun tashkiliy tuzilmaning asosiy qismi hisoblanadi. Bozor sharoitida sug’urta xizmatlarini sotish murakkab bo’lgan vazifadir. Sug’urta kompaniyasida samarali tashkiliy tuzilmaning asosiy tamoyili o’z mijozlari ehtiyojini sug’urta xizmatining bahosi va sifati orqali qondirishni nazarda tutib ish ko’rish bilan bog’liqdir. Kompaniyaning asosiy vazifasi sug’urta xizmatlarini sotish bo’lib, investitsiya, yuridik, texnik, aktuar hisob-kitoblar bo’limlari unga xizmat qiluvchilar hisoblanadi. Hozirgi paytda jahon amaliyotida sug’urta xizmatlarini sotishning bir nechta usullari mavjud. Ular quyidagilardan iborat: - maxsus sug’urta vositachilari-brokerlar orqali; - bevosita sug’urtalovchining ofisida; - sug’urta xizmatlarini sotish asosiy vazifasi hisoblanmaydigan mustaqil vositachilar - banklar, supermarketlar, pochta bo’limlari orqali; - sug’urta agentlari orqali; - telefon yoki internet orqali. 46

Sug’urta xizmatlarini sotishning qulay va arzon usuli bu polisni to’g’ridan to’g’ri sug’urtachining ofisida yoki kompaniyaning biror bir shahobchasida sotish hisoblanadi. Bu usulning kamchiligi shundaki, u kam sonli, ya’ni sug’urta xizmatlarini mustaqil tanlab sotib oluvchi mijozlarga mo’ljallangan. Agentlik shahobchalari sug’urta xizmatlarini sotishda nisbatan samarali tarmoq hisoblanadi. Bu usulning ustunligi shundaki, agent mijozlar o’rtasidan keragini tanlab, unga taklifning muhimlilik darajasini va sug’urta polisining zarurligini yetkazish imkoniyatiga ega bo’ladi. Shuning uchun ham agentlar faoliyati faol bo’lmagan mijozlar bilan ishlashda hamda sotilishi murakkab hisoblangan sug’urta xizmatlarini amalga oshirishda samara beradi. Shu bilan bir qatorda agentlik shahobchalaridan foydalanish qimmatga tushadi va raqobat bozorida ularni ta’minlashga ketadigan xarajatlar yig’iladigan sug’urta mukofotlarining 60-65 foizgacha qismini tashkil etadi. Keyingi paytda rivojlangan mamlakatlarda sug’urta xizmatlarini banklar orqali sotishga alohida e’tibor berilmoqda. Bunda sug’urtalanuvchilar bank mijozlari bo’ladi. Sug’urta xizmatlarini amalga oshirishning bu usuli unchalik ham qimmat hisoblanmaydi. Bunda bank xizmatlarini ko’rsatuvchi xodimlar maxsus kurslardan o’tib mijozlarga sug’urta xizmatlarini ko’rsatishlari mumkin bo’ladi. Afsuski, mamlakatimizda sug’urta xizmatlarini banklar orqali sotish yo’lga qo’yilmagan. Hozirgi kunda iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda asosan uzoq muddatli hayot sug’urtasi polislari banklar orqali sotiladi. Shuni ta’kidlash lozimki, banklarda bu turdagi sug’urta xizmatlarini ko’rsatish bugungi kunda, ayniqsa, istiqbollidir. Sug’urta xizmatlarini sotishda u yoki bu usulning samaradorligi mijoz sug’urta xizmatini sotib olish haqida qaror qabul qilayotgan vaqtda aniqlanadi. Sug’urtada qaror qabul qilish murakkab jarayon bo’lib, u bir necha bosqichlardan iboratdir. Agar sug’urtachi muvaffaqiyatga erishmoqchi bo’lsa, bu bosqichlarning har birida mijozga ma’lum darajada ta’sir o’tkazishi kerak bo’ladi. Yuqorida biz sug’urta xizmatlarini sotishning bevosita usullarini ko’rib chiqdik. Lekin so’nggi yillarda rivojlangan mamlakatlarda sug’urta 47

xizmatlarining bilvosita savdosiga ham alohida e’tibor qaratilmoqda. Bilvosita savdoda sug’urta xizmati biror bir boshqa xizmat, masalan bank xizmati bilan birgalikda sotiladi. Bilvosita savdoda samaraga erishish uchun sug’urta polisining narxi asosiy xizmat narxiga nisbatan pastroq bo’lishi lozim. Keyingi yillarda milliy sug’urtalovchilarning ustav kapitali miqdorlarini muntazam ravishda oshirib borilishiga hukumat tomonidan katta e’tibor berilmoqda, sababi shundaki, har bir sug’urta kompaniyasi ustav kapitali hajmiga binoan majburiyat qabul qiladi. Ustav kapitali miqdori qanchalik ko’p bo’lsa, sug’urta xizmatlari ko’lami shuncha kengayib boradi, bunga amaliy misol qilib “O’zbekinvest” EIMSKni ko’rsatishimiz mumkin, ushbu kompaniyaning sug’urta bozoridagi investitsiyalar hajmi bo’yicha bir necha yillar davomida yetakchilik qilib kelayotganliklari bejiz emas. Demak, mamlakatimiz sug’urtalovchilarining investitsiyalar hajmi bo’yicha ortda qolayotganliklarining yana bir sababi, ustav kapitatalining belgilangan miqdorga to’g’ri kelmasligida. Ushbu holatga nisbatan har bir kompaniya chora-tadbirlar rejasini ishlab chiqishi zarur, ya’ni o’z faoliyatini samarali amalga oshirayotgan, mijozlar oldidagi sug’urtaviy majburiyatlarni o’z muddatida va qonunan bajarayotgan har bir sug’urtalovchi o’ziga yangi ta’sischilarni jalb qilishda qiynalmaydi, chunki har qanday ta’sischi ham o’z mablag’ini ma’lum bir faoliyat uchun bag’ishlayotganda, uning litsenziyasi, nizomi, biznes rejasi va albatta, faoliyat bosqichlarini mukammal o’rganadi va qaror qabul qiladi. Demak, ustav kapitali hajmi katta bo’lgan sug’urta kompaniyasining xizmatlar ko’lami kengayadi, ko’p turdagi xizmatlar mavjud bo’lsa, aholining turli qatlamlari o’zlarining moliyaviy ahvolidan kelib chiqib sug’urtalanadilar, aynan ular to’laydigan sug’urta mukofotlari sug’urta kompaniyasining investitsiya imkoniyatlarini belgilab beradi. 3.2. Milliy sug’urta bozorida sug’urta operatsiyalarini samarali tashkil etish va kompaniyalar faoliyatini rivojlantirish istiqbollari Juda qisqa vaqt ichida mamlakatimizda sug’urta iqtisodiyotning muhim qismiga aylandi. Shuni aytish kerakki, bugungi kunda sug’urta bozorida sug’urta 48

munosabatlarining qonuniy, huquqiy bazasi yaratilgan. Milliy sug’urta xizmatlari bozori qisqa muddat ichida, g’arb sug’urtalovchilarida bosqichmabosqich bir necha ming yillarda liberizatsiyalashgan va rivojlangan. Buning natijasida esa sug’urta xizmatlari turlarining iqtisodiyotda qo’llanilishi, rivojlanishi kuzatildi va sug’urta xizmatlari bozorida ishtirok etishini davlat tomonidan nazoratini olib borish tizimi yaratildi. Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Sug’urta xizmatlari bozorini rivojlantirish va isloh qilish chora-tadbirlari to’g’risida» 2007 yil 10 apreldagi Qaroriga asosan birinchi galdagi vazifa etib sug’urta xizmatlari bozorida raqobatni oshirish, zamonaviy sug’urta xizmatlari turlarini, ularning sifatini, sug’urtalovchilarning iqtisodiy zahirasini oshirish, avtomatlashtirilgan tizimni kengaytirish hamda sug’urtani nazorat qilish mexanizmini yaratish yuklatilgan. Sug’urta sohasidagi qonunlar va qonun osti hujjatlarga asosan O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-2010 yillarda «Sug’urta xizmatlari bozorini rivojlantirish va isloh qilish» bo’yicha dasturi ishlab chiqildi. Bunga asosan ustav kapitalini oshirish, sug’urta xizmatlari sifatini kengaytirish, eksport-import operatsiyalari, uzoq muddatli hayot sug’urtasi, jamg’ariladigan sug’urta turini rivojlantirish maqsad qilib qo’yilgan. Shuni ta’kidlash zarurki, sug’urta xizmatlari bozorini rivojlantirishda yuridik va jismoniy shaxslarni sug’urtalash qaror bo’yicha belgilangan, unga ko’ra mulkiy sug’urta hamda uzoq muddatli hayot sug’urtasi bo’yicha yuridik hamda jismoniy shaxslar to’laydigan sug’urta mukofotlari summasi soliqqa tortilmaydi. Bu uzoq muddatli hayot sug’urtasini rivojlantirishda, uzoq muddatli investitsiyalarni yo’naltirishda uzoq muddatli hayot sug’urtasi mexanizmi bo’yicha amalga oshiriladi. Hayot sug’urtasi bizning mamlakatimizda hali unchalik o’rin egallamagan, ammo Yevropada sug’urtaning bu turi aholi orasida juda mashhur va mustahkam pog’onaga egadir. Bugungi kunda sug’urta munosabati ishtirokchilarining sug’urta madaniyati va moliyaviy savodini oshirish muhim vazifa hisoblanmoqda. Sug’urta xizmatlari iste’molchilarini sug’urta tashkilotlarining moliyaviy ahvoli, ular tomonidan 49

taqdim etiladigan xizmatlar to’g’risidagi to’liq va to’g’ri ma’lumot bilan ta’minlash, aholining sug’urtaga ishonchini oshirish maqsadida: - sug’urtalovchilar bo’yicha birlashtirilgan bazani yaratish; - sug’urta qoidalarini, sug’urta tariflari bo’yicha ma’lumotlar, sug’urta shartnomalarini tuzish va sug’urta to’lovlarini amalga oshirish tartibi bo’yicha tushuntirishlarni, sug’urtalovchilarning reytinglarini chop etishning majburiy qoidasini joriy etish zarur. Kadrlar tayyorlash va sug’urtalovchilar malakasini oshirish tizimini rivojlantirish. Kadrlar tayyorlash va sug’urtalovchilar malakasini oshirishning rivojlangan tizimi mavjud emasligi ko’rsatilayotgan sug’urta xizmatlarining sifatida o’z aksini topadi. Gumanitar yo’nalishdagi oliy va o’rta maxsus ta’lim muassasalarida sug’urta tashkilotlari uchun kadrlar tayyorlash tizimini shakllantirish zarur. Bunda alohida e’tibor o’quv muassasalarining malakali professor-o’qituvchilar tarkibining shakllantirilishiga qaratilishi muhim. Ushbu maqsadda sug’urta mavzusidagi ilmiy-amaliy anjumanlarni, sotsiologik tadqiqotlarni, dissertatsiya ishlarini tayyorlashni tashkil qilish zarur. Kadrlar tayyorlash va sug’urtalovchilar malakasini oshirish sifati sug’urtaning nazariyasi va amaliyotini ochib beruvchi o’quv-uslubiy va ilmiy adabiyotlarni yaratish bilan chambarchas bog’langan. Sug’urta tashkilotlarining rahbarlari va mutaxassislarini sug’urta faoliyatining turli masalalari bo’yicha malakalarini oshiruvchi doimiy seminarlar, chet el sug’urta kompaniyalarida stajirovkalar o’tkazilishi amaliyotni saqlab qolish va yanada rivojlantirish uchun xizmat qiladi. Sug’urta tashkilotlari faoliyati to’g’risida potentsial sug’urtalanuvchilarning xabardorligini oshirish, korxona va tashkilotlar rahbarlari, aholining sug’urta madaniyati darajasini tobora oshirish sug’urta tizimida moliyaviy mablag’lar hajmi oshishiga hamda fuqarolar va yuridik shaxslarning keng doirasiga sug’urta himoyasini taqdim etishga ko’maklashadi. Sug’urta kompaniyalarining O’zbekistondagi qulay investitsiya muhitini shakllantirish jarayonlarida faol 50

ishtiroki, taqdim etilayotgan sug’urta xizmatlarining sifati oshishiga e’tibor qaratilishi muhimdir. Sug’urta bozori ishtirokchilariga qo’yiladigan muhim talab – bu uning oydinligidir. Potentsial mijoz biron-bir sug’urta xizmatini tanlashdan oldin kompaniyaning ishonchliligi va likvidligi, uning tarixi, to’lovlar darajasi, faoliyatning yo’naltirilganligi va boshqalar to’g’risidagi katta hajmdagi axborotga ega bo’lishi kerak. Bu erda mijoz uchun kompaniyani tanlashda, kompaniyaga ishonchda va keyinchalik u bilan munosabatlarni qurishda aniqlovchi bo’lgan sug’urta kompaniyasi faoliyatining ko’rsatkichlari to’g’risida so’z bormoqda. Sug’urta kompaniyalari tomonidan reklama sohasiga unchalik e’tibor berilmayotganligi. Reklama darajasining pastligi ham respublikamiz sug’urta bozorida yaqqol ko’zga tashlanadi. Sug’urta bozorini rivojlantirishda sug’urta kompaniyalari muhim rol o’ynaydi, ularni sug’urta bozorida namoyon qilishda esa, reklama katta ahamiyatga ega. Reklama qanchalik sifatli va o’ziga jalb qila olish xususiyatiga ega bo’lsa, mijozlarni jalb qilish ham shunchalik darajada samarali bo’ladi, reklama raqobatni ham keltirib chiqaradi. O’z-o’zidan kelib chiqadiki, raqobat bor joyda rivojlanish ham bo’ladi, shuning uchun reklamaga e’tiborni kuchaytirish zarur. Xususan televidinie, radio, gazeta va jurnallarda, shahrimiz ko’chalarida afishalar qo’yish yo’llari bilan. Albatta bu reklama turlari juda katta xarajatni talab qiladi, ammo qachondir ushbu ishlarni amalga oshirish kerak. Chunki bu sug’urta sohasining jamiyat ongiga biroz bo’lsa ham kirib borishiga ta’sir etmasdan qolmaydi. Sug’urtalovchi uchun o’zining saytini yaratish yoki hamkorlarining saytlarida o’zi haqida ma’lumotlarni berishdan maqsad sug’urta xizmatlari savdosini rag’batlantirishdir. Sug’urta xizmatlaridan keladigan foydani oshirish uchun sug’urta komapaniyalari quyidagilardan: - sug’urta kompaniyasining axborot berish xususiyatiga ega saytlaridan; - sug’urta kompaniyasining virtual ofisi hisoblanuvchi saytlardan; 51

- bir necha sug’urta kompaniyalari xizmatlarini bir vaqtning o’zida taklif qilish imkoniyatini beruvchi sug’urta portallaridan foydalanadilar. Xizmatlarini bozorga olib chiqishdan manfaatdor sug’urta kompaniyalari ma’lumotlarni o’z internet sahifalarida joylashtiradilar. Bunda kompaniya faoliyati, vakolatxonalari, faoliyatiga daxldor ma’lumotlarni hamda boshqa marketing va reklama ma’lumotlarini berishi mumkin. Barcha joylashtirilgan ma’lumotlar faqat ma’lumot berish xususiyatiga ega bo’lib, sug’urta xizmatlarni bozorga olib chiqishning dastlabki bosqichida mijozlarni jalb qilishda foyda beradi. Sug’urta kompaniyasining sayti virtual ofisga aylanishi uchun sayt quyidagilarni, ya’ni: - tanlangan sug’urta turi va to’ldirilgan arizaga ko’ra sug’urta polisiga buyurtma berish, rasmiylashtirish va sotishni o’z ichiga olishi; - sug’urtalanuvchi uchun yig’ilgan sug’urta mukofotlari va to’langan sug’urta qoplamalari haqidagi ma’lumotlarni o’zida aks ettirishi zarur. Agar sug’urta kompaniyasining sayti yuqoridagi talabga javob bersa, uni to’laqonli virtual ofis deyish mumkin. Internet vakolatxonaga tashrif buyurgan har bir mijoz o’zini tizimda ro’yxatdan o’tkazishi lozim, shundan so’ng u sug’urta mukofotini hisoblash uchun arizani zarur ma’lumotlar bilan to’ldiradi hamda mijoz o’ziga mos to’lov turini tanlaydi, bu plastik kartochka orqali, naqd yoki naqd pulsiz shakllarda amalga oshirilishi mumkin. Bundan tashqari mijoz polisni qanday olish usulini ham tanlaydi, bu vositachi orqali yoki bevosita kompaniyaning ofisida bo’lishi mumkin. Shunday modelga asoslangan saytlar sug’urta xizmatlarni sotishda yaxshi samara beradi, deb hisoblaymiz. Sotish hajmini oshirish va yangi mijozlarni jalb qilish maqsadida sug’urta kompaniyalari o’z takliflarini yirik sug’urta kompaniyalari ma’lumotlarini o’zida mujassamlashtirgan portallarda joylashtirishlari mumkin. Portalga kirgan mijoz turli sug’urta kompaniyalari tomonidan taklif qilinayotgan aynan bir turdagi 52

sug’urta xizmatlari narxini solishtirishi, u yoki bu turdagi sug’urta xizmatlari tarkibiga yana qanday qo’shimcha xizmatlar kiritilganligidan xabardor bo’lishlari mumkin bo’ladi. Bunday portal savdo ishtirokchilarini on line tizimda sug’urta polisini sotib olish mumkin bo’lgan yagona virtual sug’urta tizimiga birlashtiradi. Bitta portalda turli kompaniyalar xizmatlari taklif qilinadi. Odatda portalga tashrif buyurgan mijozga, avvalo, o’ziga kerakli sug’urta dasturini tanlash taklif qilinadi, shundan so’ng sug’urta kompaniyasi tanlanadi. Shuningdek bitta virtual maydonda bir vaqtning o’zida bir nechta sug’urtalovchilarning bir turdagi sug’urta xizmatlarini taklif qilishlari orqali sug’urtalanuvchiga tanlash imkoniyati beriladi. Portalning axborot tizimi avtomatik tarzda sug’urta mukofotlarini hisoblab, sug’urtalanuvchiga turli kompaniyalarda sug’urtalash bo’yicha variantlarni taklif qiladi. Sug’urta portallari modeli ommaviy standart hisoblanuvchi risklardan sug’urtalashga juda qulaydir. Ommaviy standart hisoblanuvchi sug’urta turlariga hayot sug’urtasining barcha xillarini, baxtsiz xodisalar sug’urtasi, kasalliklar sug’urtasi, transport vositalari sug’urtasi, fuqarolarning mol-mulki sug’urtasi, avtotransport vositalarining uchinchi shaxslar oldidagi javobgarligi sug’urtasini kiritish mumkin. Shunday qilib, internetdan foyda olish maqsadida foydalanuvchi sug’urta kompaniyalari yuqoridagi modellaridan birini tanlashlari mumkin bo’ladi. Shuni ta’kidlash lozimki, 2005 yilda respublikamizda faoliyat ko’rcatib kelayotgan ayrim sug’urta kompaniyalarigina o’z veb-saytlariga ega bo’lgan bo’lsa, 2009 yilning may oyi holatiga deyarli barcha sug’urta tashkilotlari o’z veb-saytlarini yaratganlar. Yuqorida keltirib o’tilgangan kamchilik va nuqsonlarni bartaraf etmas ekanmiz, respublikamiz sug’urta bozorining rivojlanishi muammoli masala bo’lib qolaveradi. Bu muammolarni yechish sug’urta sohasida faoliyat yuritayotgan har bir insonning vazifasidir. Ushbu muammolarni tahlil qilgan holda sug’urta 53

operatsiyalarining samaradorligini oshirish yo’nalishlarini quyidagicha belgilaymiz: 1. Sug’urta operatsiyalarini amalga oshirish jarayoni aholi ehtiyojlariga mos keluvchi sug’urta mahsulotlarini ishlab chiqishdan boshlanadi, shunday ekan, avvalo mahsulotning sifatli, qulay narxlarda va asosiysi, potentsial sug’urtalanuvchilarning talabi asosida yaratilishi maqsadga muvofiqdir. 2. Sug’urta operatsiyalarini amalga oshirish jarayoni ishlab chiqilgan sug’urta mahsulotini bozorda sotish bilan davom ettiriladi, demak, uni sug’urta bozorida joylashtirish va marketing asosida mijozlarni jalb etish, mahsulotning ijtimoiy hayotdagi zarurligini anglatish, uning natijasida kelajakda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan katta xarajatlarning oldi olinishini turli aniq faktlar (statistik ma’lumotlar) yordamida tushuntirish zarur. 3. Sug’urtalanuvchilar o’zlari uchun ma’lum sug’urta turini tanlaganlaridan so’ng har ikki tomon o’rtasida shartnoma tuziladi, shartnoma shartlarining, tartib-qoidalarning oddiyligi, mijoz uchun qulayligi, shuningdek mijoz uchun muhim hisoblangan tarif stavkalarning soddalashtirilganligi sug’urta operatsiyalarining samarali amalga oshirilishini ta’minlaydi. 4. Sug’urta xizmatlarini internet orqali amalga oshirishni yo’lga qo’yish, bu chet mamlakatlardan mijozlar jalb qilish, xorij sug’urtalovchilari bilan hamkorlik qilish, ular bilan qayta sug’urtalash shartnomalarini tuzish imkonini yaratadi. 5. Sug’urta operatsiyalarining samaradorligini aniqlovchi ko’rsatkichlardan muhimi bu sug’urta da’volarining ijobiy tomonga hal etilishi hisoblanadi. Sug’urtalanuvchining da’vo arizasini qisqa vaqt ichida ko’rib chiqish, talab etiladigan sug’urta hodisasi ro’y berganligini tasdiqlovchi hujjatlar sonini kamaytirish (hodisa bo’yicha tegishli organlarning xulosalari kifoya), agar ro’y bergan hodisa sug’urta hodisasi deb tan olinmasa uni mijozga aniq faktlar bilan tushuntirish zarur, zero mijozda «to’lab bermadi», «sug’urtaga ishonmaslik kerak ekan», «shuncha yugurganlarim zoe ketdi» kabi fikrlar paydo bo’lmasin. Agar sug’urtalovchi sug’urta qoplamasini to’lashga qaror 54

qilsa shartnomada belgilangan muddatda hech qanday kechiktirishlarsiz to’lash zarur, shunda sug’urta kompaniyasining asl mijozlari soni oshadi. 6. Aholining sug’urta madaniyati darajasini oshirish. Bu sug’urta sohasi rivojlanishi, avvalo shakllanishining asosiy sharti hisoblanadi. Aholining sug’urta xizmatlariga talabi pastmi, demak ularda sug’urta madaniyati shakllanmagan, qachongacha ular birovlarning da’vati yoki hukumat qonunlariga ko’ra sug’urtalanadilar. Odamlarning sug’urta madaniyatini shakllantirish yo’llari quyidagilar, ya’ni ularga sug’urtaning asl mohiyatini ochib berish, u qachon zaruratga aylanishini tushuntirish, uning afzal tomonlarini ko’rsatish, namoyon qilish, har qadamda xavf-xatarning mavjudligi, uning qachon sodir bo’lishi noma’lumligi va aynan shu davrda sug’urtaning ahamiyati beqiyosligini anglatish hisoblanadi. 7. Sug’urta kompaniyalarining shaffofligini saqlab qolish, ya’ni potentsial mijozlar sug’urta kompaniyalarining faoliyat yo’nalishlari, moliyaviy barqarorligi, to’lovga layoqatliligi to’g’risidagi ma’lumotlarga hech to’sqinliksiz ega bo’lsinlar. 8. Sug’urta bozori infrastruktura sub’ektlarining faoliyatini samarali tashkil etish zarur, natijada sug’urta kompaniyalarining sifatli xizmat ko’rsatishlariga shartsharoit yaratilsin. 9. Sug’urta xizmatlarining mamlakatimizning eng chekka hududlargacha etib borishini ta’minlash, u yerlik aholi uchun sug’urtaning mohiyatini ochib beruvchi taqdimotlar namoyish etish. 10. Sug’urta faoliyati qonunchiligini yanada takomillashtirish. 11. Sug’urta sohasidagi mutaxassislarning malakasini oshirish, ularni qayta tayyorlash, xorij amaliyotini o’rganib, uni mamlakatimizda qo’llash yuzasidan taklif va tavsiyalar ishlab chiqishiga shart-sharoit yaratib berish. 12. Mamlakatimizning chekka hududlaridagi sug’urta kompaniyalarining moddiy-texnik bazasini shakllantirish va uni mustahkamlash. 13. Mamlakatimizda sug’urta xizmatlarini ko’rsatish rivojlanish bosqichida turgan bir davrda sug’urta sohasida qilinadigan reklamalar faqat o’z 55

kompaniyasini targ’ib qilish bilan cheklanib qolmasdan, balki aholining sug’urta madaniyati oshishiga, sug’urtaning ijtimoiy vazifasini ochib berishga ham o’z hissasini qo’shishi zarur. 14. Sug’urta kompaniyalari tomonidan ommaviy standart hisoblanuvchi sug’urta xizmatlarini sotishda tijorat banklari, pochta bo’limlari bilan istiqbolli hamkorlikni yo’lga qo’yish imkoniyatlari kuchaytirish. 15. Mamlakatimizda qaror topayotgan sug’urta munosabatlarini yanada rivojlantirish maqsadida sug’urta marketingi faoliyatini amalga oshiruvchi bo’linmalarni kadrlar bilan ta’minlash masalasini davlat darajasida tegishli qarorlarni qabul qilish orqali hal qilish maqsadga muvofiq. 16. Sug’urta bozori professional ishtirokchilari tomonidan taqdim etiladigan moliyaviy, sug’urta va boshqa hisobotlarni elektron hujjat almashinuvi tizimi orqali taqdim etish tizimiga o’tish. 17. Sug’urtalovchilarning va sug’urta brokerlarining rahbarlari va bosh buxgalterlari, shuningdek ularning hududiy bo’linmalari rahbarlari va bosh buxgalterlariga qo’yiladigan malaka talablarini kuchaytirish. Shu o’rinda aytib o’tish joizki, mamlakatimiz sug’urta bozori bugunga kelib o’zini ancha mustahkamlab oldi, bunga sabab qilib hukumatimiz tomonidan sohaga berilayotgan yuksak e’tibor, uning huquqiy asoslari muntazam ravishda takomillashib borayotganligi, sug’urta xizmatlari ko’lami yil sayin kengayib borayotganligi, aholining sug’urtalanishini ta’minlash maqsadida ularga yengilliklar yaratilayotganligi, ba’zi sug’urta turlari bo’yicha sug’urta mukofotlari sifatidagi ularning daromadlari soliq to’lashdan ozod etilganligini ko’rsatish mumkin, bularning barchasi mamlakatimiz aholisini ijtimoiy qo’llabquvvatlash, qiyin va chorasiz kunlarida ko’makdosh bo’lish maqsadida amalga oshirilmoqda. Mamlakatimizda sug’urta bozorining tubdan isloh qilinib, izchil rivojlantirilishi aholining sug’urtaga bo’lgan qiziqishi ortishi va sug’urta madaniyati yuksalishida muhim omil bo’lmoqda. Ijtimoiy ahamiyatga ega 56

bo’lgan majburiy sug’urta turlari joriy qilinayotgan bu boradagi ishlarni yangi bosqichga ko’taradi va sug’urta tashkilotlarining kapitallashuv darajasini yanada oshiradi. Bu iqtisodiyotga kiritiladigan investitsiyalar hajmi va miqdori ko’payishiga, pirovardida xalqimiz farovonligiga xizmat qiladi. Xulosa va takliflar O’zbekistonda sug’urta bozori jadal rivojlanib, iqtisodiy munosabatlarning barcha yangi sohalarini qamrab olmoqda. Mamlakatimiz rahbariyati tomonidan sug’urta biznesini yuritish bo’yicha xalqaro standartlarga mos keng ko’lamli sug’urta xizmatlarini taqdim etadigan sug’urta tizimini shakllantirish borasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar bunda muhim omil bo’lmoqda. Biz mazkur bitiruv malakaviy ishni bajarish jaryonida shunga amin bo’ldikki, bugungi kunga kelib mamlakatda mavjud 34 ta sug’urta kompaniyalari tomonidan keng turdagi sug’urta xizmatlari ko’rsatilmoqda, aholi ehtiyojlariga mos sug’urta mahsulotlari ishlab chiqilmoqda va jahon andozalariga mos ravishda sug’urta operatsiyalari amalga oshirilmoqda. Bitiruv malakaviy ishda o’rganganlarimizdan kelib chiqqan holda mamlakatimiz sug’urta bozorida sug’urta operatsiyalarining samaradorligini oshirish yuzasidan quyidagi xulosalarga keldik. 1. Mamlakatimiz sug’urta bozorida faoliyat yuritayotgan sug’urtalovchilar sug’urta mahsulotlarini ishlab chiqishda aholining ehtiyojlarini hamda ularning daromadlilik darajasini to’liq hisobga olmaydilar va natijada uni sotish jarayoni qiyin kechadi yoki uzoq muddatga cho’ziladi. 2. Bir turdagi sug’urta mahsulotlarini O’zbekistondagi barcha sug’urta kompaniyalari ishlab chiqishi va ular bo’yicha turli xildagi narxlarni qo’llashi maqsadga muvofiq bo’ladi, misol uchun baxtsiz hodisalardan sug’urtalash yoki 57

mol-mulk sug’urtasi bo’yicha mahsulotlarni bir necha sug’urta kompaniyalari ishlab chiqsa potentsial sug’urtalanuvchilarda tanlash imkoniyati vujudga keladi va raqobat rivojlanadi, raqobat esa mahsulot sifatining o’sishiga turtki bo’ladi. 3. Sug’urta operatsiyalarini amalga oshirishda informatsion texnologiyalardan foydalanish sust kechmoqda, vaholanki sug’urta sohasi rivojlangan davlatlarda internet-sug’urta yaxshi yo’lga qo’yilgan va samarali faoliyat ko’rsatadi. Shuningdek, sohada reklama xizmatidan kam foydalaniladi, matbuotda yoki televidenieda sug’urtaning ahamiyatini ochib beruvchi masalalar muhokama etilmaydi, sababi u moliyaviy mablag’larni talab etadi. 4. Sug’urta operatsiyalarini samarali amalga oshirishning qulay usuli –bu sug’urta vositachilarining xizmatidan foydalanish hisoblanadi, chunki agentlar jarayonni tezlashtirish, ya’ni bir vaqtning o’zida bir necha o’n kishilik jamoani sug’urta kompaniyasi faoliyati va sohaga oid ma’lumotlarni taqdim etgan holda jalb qilib, ular bilan ommaviy tarzda shartnoma tuzadi, bu esa sug’urta kompaniyasi portfeli shakllanishining manbai hisoblanadi. Bugungi kunda sug’urta agentlari o’z faoliyatini to’liq bajarmayaptilar, ya’ni rahbar bilan kelishgan holda sug’urta mahsulotini sotib ketmoqdalar, rahbarning qo’l ostidagi xodimlar esa «majburiy» ravishda sug’urta mukofotini to’lamoqdalar, aslida esa, sug’urta mahsulotlarini taklif qilayotganda uning zarurligini, hayotimizdagi ahamiyatini anglatish, sug’urta shartnomasi shartlari, qoidalari bilan to’liq tanishtirish va bu ishlarni so’zsiz barcha ishchi-xodimlar orasida bajarish zarur. Yuqorida qayd etilgan xulosalarga tayangan holda mamlakatimiz sug’urta bozorida sug’urta operatsiyalarini samarali amalga oshirish bo’yicha quyidagi takliflarni kiritamiz. 1. Sug’urta mahsulotini sifatli va mukammal ishlab chiqish zarur. Uni ishlab chiqishda avvalo aholining ehtiyojlari, qiziqishlari, daromadliligi kabi omillarni hisobga olish zarur. Sug’urta mahsuloti shunday ishlab chiqilishi kerakki, uni aholiga taklif qilganda mavhumlik sezilmasligi lozim, ya’ni u hayotiy ehtiyojlarga mos kelishi, har taraflama ishonchli bo’lishi va unga nisbatan zarurat sezilishi hamda uning amalga oshirilish tartibi sodda va tushunarli 58

bo’lishi lozim. Bundan tashqari, mavjud sug’urta mahsulotlariga qo’shimcha ravishda yangi mahsulot turlarini ishlab chiqish va sotishning zamonaviy usullarini qo’llash zarur. 2. Sug’urta operatsiyalarini samarali amalga oshirishning zamonaviy usullaridan biri – informatsion texnologiyalar asosida sotuvni tashkil qilishdir. Bunda sug’urta vositachilaridan manzilma-manzil yurib mijoz izlash, ob’ektlarni sug’urtaga jalb etish talab qilinmaydi, balki internetda sug’urta mahsulotlarini ularning shartnoma shartlari, sug’urtalash qoidalari, tarif stavkalari bilan birgalikda joylashtirish va unda sug’urta kalkulyatsiyasini o’rnatish zarur. Sug’urta mahsulotlarini sotishning zamonaviy turlarini ko’paytirish zarur, chunki yil sayin iqtisodiyotning barcha sohalari rivojlanib, avtomatlashtirilmoqda, sug’urta sohasini internet tarmog’i orqali amalga oshirish bir tarafdan faoliyatni tezlashtirsa, ikkinchi tarafdan vaqtni tejaydi va aholining katta qismini jalb qilish imkoniyatini yaratadi. 3. Sug’urta operatsiyalarining samaradorligini oshirishda marketing siyosatining, jumladan, aholining sug’urtaviy ehtiyoj va talablarini o’rganish, ularni to’laqonli qondirish choralarini ko’rish, adolatli narxlarni o’rnatish, sug’urta xizmatlarining ko’lamini kengaytirish, reklamani kuchaytirishning ahamiyati cheksiz. Mahsulotning hayotimiz va faoliyatimiz uchun zarurligi, afzal va qulay jihatlarini aks ettiruvchi reklama roliklari, bukletlarini yaratish va uni shaharning gavjum ko’chalarida, jamoat joylarida joylashtirish maqsadga muvofiq. Reklama uchun sarflangan kichkina harajat kelajakda sug’urta kompaniyasiga katta miqdorda daromad keltiradi. 4. Bilamizki, sug’urta operatsiyalari turli sug’urta turlarini amalga oshirish jarayonini bildiradi va aytish kerakki sug’urta turlari ikki tarmoqqa ajratilgan holda ko’rsatiladi. Bugungi kunda umumiy tarmoqqa tegishli sug’urta turlarining qo’llanilishiga qaraganda hayot tarmog’idagi sug’urta turlarining amalga oshirilish darajasi pastroq. Hayot sug’urta tarmog’iga mansub sug’urta mahsulotlarini sotishning samarali yo’llarini qo’llash zarur, bugungi kunda mamlakatimiz aholisi hayot tarmog’idagi sug’urta mahsulotlariga qiziqish 59

bildirmayaptilar. Aslida esa jamg’arilib boruvchi hayot sug’urta turi bo’yicha sug’urtalanish tijorat banklari depozitiga mablag’ yo’naltirishga qaraganda ancha samarali ekanligi bo’yicha tushuntirish ishlarini olib borish lozim, bunda hayot sug’urta turlarining afzal jihatlarini namoyon etish, ya’ni hayot tarmog’i klasslari bo’yicha sug’urtalanuvchilar to’laydigan sug’urta mukofotlari soliqqa tortilmasligi va bu ularni rag’batlantirish maqsadida hukumat tomonidan ishlab chiqilgan imtiyoz ekanligini amaliy isbotlab berish zarur. 5. Potentsial sug’urtalanuvchining sug’urtalanuvchiga aylanishidan maqsad uning ma’lum xavf-xatar turini sezayotgani va kelajakdagi xarajatlardan himoyalanishi hisoblanadi. Demak, sug’urta kompaniyalarining zimmasiga katta mas’uliyat yuklanmoqda, ya’ni mijozi bilan sodir bo’lgan hodisaning oqibatlarini moliyaviy ko’mak bergan holda bartaraf etish kerak, bu esa mijozning sug’urta qoplamasini olish bo’yicha da’vosining ijobiy qondirilishini anglatadi. Sug’urta da’volarini ko’rib chiqishning optimal variantlarini ishlab chiqish zarur, jumladan har bir hodisa bo’yicha kichik hajmdagi sug’urta qoplamalarini (masalan, 500 ming so’mgacha) hech qanday hujjatlarni talab etmasdan faqat adjasterning dalolatnomasi asosida to’lovni yo’lga qo’yishni taklif qilamiz. Bu o’z-o’zidan jarayon tezlashishini, asosiysi esa aholining sohaga bo’lgan mavhum va shubhali qarashlari barham topishini ta’minlaydi, pirovard natijada sug’urta operatsiyalarining samaradorligiga erishiladi, mamlakat iqtisodiyoti ravnaqi uchun muhim dastak hisoblanmish sug’urta sohasi barqaror rivojlanadi. 6. Mamlakat sug’urta bozorida keng turdagi majburiy sug’urta turlarini joriy etish zarur. Mamlakatimiz aholisining ko’p qismi majburiy sug’urta bo’yicha undiriladigan sug’urta mukofotlariga soliq yig’imlari sifatida qaraydilar va unga tenglashtiradilar, ammo bu mutlaqo noto’g’riligini ularga tushuntirish zarur. Chunki soliq yig’imlari davlat byudjetiga yo’naltiriladi va u fuqarolarning manfaatlari uchun xizmat qilmaydi, majburiy sug’urta bo’yicha to’lanadigan sug’urta mukofotlari esa mijozlar zarar ko’rganda bir necha barobar miqdorida ularga qaytariladi. Shuni unutmaslik kerakki, majburiy sug’urtani joriy qilishdan 60

maqsad aholini ijtimoiy muhofaza qilish, ularni turli kutilmagan xarajatlardan moliyaviy jihatdan himoya qilish, eng asosiysi esa majburiy ravishda sug’urta shartnomasini tuzgan holda mijozlarga sug’urtaning afzalligini, uning zarurligini anglatish va ularda sug’urta sohasiga ishonchlilikni shakllantirish hisoblanadi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - T.: O’zbekiston, 1994. 2. O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi - T.: O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi, 2003.-496 b. 3. O’zbekiston Respublikasining Qonuni «Sug’urta faoliyati to’g’risida». T.: 2002 y., 5 aprel. «Xalq so’zi» gazetasi, 2002 yil 28 may. 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 31 yanvardagi «Sug’urta bozorini yanada erkinlashtirish va rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PF-3022-son Farmoni. «Xalq so’zi» gazetasi, 2002 yil 1 fevral. 5. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Sug’urta faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 286-sonli Qarori. 1998 yil 8 iyul. O’zbekiston Respublikasi moliyaviy qonunlari, 4- ilova, - T.: 2000. 6. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O’zbekinvest» eksport-import milliy sug’urta kompaniyasini tashkil etish to’g’risida»gi 113sonli Qarori. 1997 yil 28 fevral.O’zbekiston Respublikasi Hukumatining Qarorlar to’plami, 1997, 2-son. 7. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 27 noyabrdagi 413-sonli «Sug’urta xizmatlari bozorini yanada rivojlantirish choratadbirlari to’g’risida»gi Qarori 8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 10 apreldagi “Sug’urta xizmatlari bozorini yanada isloh qilish va rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 618-sonli Qarori. “Bank axborotnomasi” 2007 yil 6 iyun. 61

9. O’zbekiston Respublikasining “Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug’urta qilish to’g’risida”gi Qonuni. – Xalq so’zi, 2008 yil 21 aprel. 10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 21 maydagi “Sug’urta xizmatlari bozorini yanada isloh qilish va rivojlantirishga oid qo’shimcha choratadbirlar to’g’risida erkinlashtirish va rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori. Xalq so’zi, 2008 yil 22 may. 11. O’zbekiston Respublikasining “Ish beruvchilarning fuqorolik javobgarligini majburiy sug’urta qilish to’g’risida”gi Qonuni. – Xalq so’zi, 2009 yil 17 aprel. 12. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. T.: O’zbekiston, 2010.- 67 b. 13. Karimov I. A. Prezidentning 2011-2015 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlariga erishishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risidagi qarori. //Xalq so’zi, 2010 yil 26 noyabr PQ-1438-sonli 14. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi majlisining Qarori. “2012 yilda Respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2013 yilgi iqtisodiy dasturning asosiy ustuvor vazifalari to’g’risida”, 2013 yil 22 yanvar. 15. Shennaev X.M. Sug’urta agentlari uchun qo’llanma. T. infoCOM.UZ MChJ.-2010 y. 16. Yo’ldoshev M, Tursunov Y. O’zbekiston Respublikasi sug’urta huquqi. Darslik - Toshkent, “Moliya”.-2012. 17. Shennaev X.M. O’zbekiston sug’urta bozori, O’quv qo’llanma, - Toshkent, “Iqtisod-Moliya”.-2013. 18. Pod.red. V.V.Shaxova, Yu.T.Axvlediani. Straxovanie 3-e izdanie. Uchebnik dlya studentov vuzov. - M.: Yuniti, 2009 g. 62

19. Arxipov A.P. Anderrayting v straxovanie. Teoreticheskiy kurs i praktikum. Uchebnoe posobie.-M.: Yuniti, 2009g 20. Zaytseva M.A., Boliboka V.D. Straxovanie vo vneshneekonomicheskoy deyatelnosti. Uchebnoe posobie dlya vuzov.-BGEU, 2009g. 21. Prosvetov G.I. Straxovanie: zadachi i resheniya. -M.: Alfa-press, 2009g. 22. Andreev Yu.I. Imushchestvennoe straxovanie. Uchebnoe posobie - M.: Os89, 2009g. 23. Xeydema Djeyms M.Uvlechenniy agent: prakticheskoe posobie dlya straxovix agentov. -M.: Volters-Kluver, 2009g. 24. Yu.T.Axvlediani. Straxovanie vneshneekonomicheskoy deyatelnosti. Uchebnoe posobie dlya vuzov.- M.: Yuniti, 2010g. 25. Adamchuk N.G. Mejdunarodnaya praktika straxovaniya jizni. Uchebnoe posobie.- M.: ANKIL, 2009 g. 26. Anikin P.V., Rusetskaya E.A. Uchebnoe posobie dlya vuzov.- M.: Finansi i statistika, 2008g. 27. Malkova O.V. Straxovanie v sisteme mejdunarodnix ekonomicheskix otnosheniy. Uchebnoe posobie dlya ekonomicheskix spetsialnostey. - M.: Feniks, 2009g. 28. Kuznetsova I.A. Straxovanie jizni i imushchestva grajdan. Prakticheskoe posobie. - M.: Dashkov i K., 2009. 29. Dyujikov E.F., Spletuxov Yu.A. Straxovanie. Uchebnoe posobie. - M.: Infra-M., 2009g. 30. Ivasenko A.G. Straxovanie. Uchebnoe posobie. - M.: KnoRus, 2009g. 31. Samarov E.K. Straxovaya matematika: prakticheskiy kurs. Uchebnoe posobie. - M.: Alfa, 2009 g. 32. Veselovskiy M.Ya. Straxovoy servis. Uchebnoe posobie dlya studentov vuzov - M.: Alfa, 2009 g. 63

33. Shixov A.K. Straxovoe pravo (per.). 6-e izdanie. Uchebnoe posobie dlya studentov vuzov - M.: Yurisprudentsiya, 2009 g. 34. Pimenva E.N. Straxovoe pravo. Uchebnoe posobie. - M.: Forum, 2009 g. 35. Igoshin N.A. Straxovoe pravo. Uchebnoe posobie. - M.: Yuniti. 2010 g. 36. Pod redaktsiey L.A.Orlanyuk-Malitskoy, S.Yu.Yanovoy. Straxovanie. - M.: Yurayt, 2010g. 37. Ermasov S.V. Straxovanie. Uchebnik. 3–e izdanie, pererab. i dop - M.: Yurayt, 2010g. 38. Xudyakov A.I. Teoriya straxovaniya, M.: Status, 2010 g. 39. Nikulina N.N.. Straxovoy menedjment. Uchebnoe posobie. YuNITI, 2011. 40. Baymuratov T.M. O’zbekistonda sug’urta faoliyati va uni soliqqa tortish mexanizmini takomillashtirish. Iqtisod fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya.-T.: 2004. 41. Jo’raev A.S. Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishning dolzarb muammolari. Iqtisod fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya.-T.: 2005 y. 42. Abduraxmonov I.X. O’zbekistonda javobgarlik sug’urtasining hozirgi holati va rivojlantirish istiqbollari. Iqtisod magistri darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya.-T.: 2005. 43. Toshbekov M.M. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni sug’urtalashni takomillashtirish masalalari. Iqtisod magistri darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya.-T.: 2005. 44. Saidov T.M. Mejdunarodnaya praktika meditsinskogo straxovaniya i voprosi ee primeneniya v Uzbekistane. Dissertatsiya na soiskanie stepeni magistra ekonomiki.-T.: 2005 g. 45. Xalmatov M.M. O’zbekistonda qayta sug’urtalash va uni rivojlantirish yo’llari. Iqtisod magistri darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya.-T.: 2005. 64

46. Nurullaev A.S. O’zbekistonda fermer va dexqon xo’jaliklari faoliyatini sug’urtalash. Iqtisod fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya.-T.: 2007. 47. Shennaev X.M. “Milliy iqtisodiyot o’sishini rag’batlantirishda sug’urtaning roli”. “O’zbekiston Respublikasida barqaror iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish mexanizmlari” mavzusidagi Respublika ilmiy- amaliy konferentsiyasi. TDIU. 2008 yil 6 aprel.-T.: TDIU, aprel 2008 y. 48. Tezisi i dokladi mejdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferentsii na temu: «Transformatsiya ekonomicheskix otnosheniy v usloviyax preodoleniya posledstviy finansovo-ekonomicheskogo krizisa», Moskva.2010g. 49. Barkamol avlodning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi o’rni. Respublika ilmy amaliy anjumanining tezislar to’plami. Toshkent-2010. 50. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash sharoitida byudjetsoliq siyosatini takomillashtirish muammolari. Respublika ilmiy amaliy konferentsiya materiallari. Toshkent-2010. 51. Soliq tizimini takomillashtirish yo’nalishlari. Respublika ilmiy-amaliy konferentsiyasining tezislar to’plami. Toshkent-2011. 52. Mamlakatimizni yangilash va modernizatsiya qilish sharoitida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda soliq tizimining rolini oshirish masalalari. Respublika ilmiy-amaliy anjumani ma’ruza tezislari to’plami. Toshkent-2011. 53. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalashda soliq siyosatining o’rni va ahamiyati. Respublika ilmiy-amaliy konferentsiyasi materiallari to’plami. Toshkent-2011. 54. “Yosh olimlar va talabalar tadqiqotlarida soliq tizimini isloh qilishning ilmiy asoslari” mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy konferentsiyasi. Soliq akademiyasi, 2012 yil 27 aprel 65

55. “O’zbekiston sug’urta bozorini rivojlantirish istiqbollari” mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy konferentsiyasi, Toshkent moliya instituti, 2012 yil 28 fevral. 56. “Iqtisodiyot nazariyasi muammolari:talqini va echimlari” mavzusidagi Respublika Oliy o’quv yurtlararo ilmiy-amaliy anjumani materiallari. Toshkent moliya instituti, 2013 yil 17 may. 57. Ekonomicheskoe obozrenie.// № 3 (160), 2013, 96-101 betlar 58. Biznes-vestnik Vostoka./ 15-16 may, 2013, 1,2,3 betlar 59. - www.expert.ru . - www.ankil.ru. - www.znay.ru . - www.strahovka.ru . - www.kafolatdask.uz . - www.UzReport.com. 66

Похожие

Investitsiya loyihalari samaradorligini baholash

Ichki audit xizmati ishining samaradorligini

Korporativ moliyaviy nazoratni samaralitashkil etish masalalari

O’zbekistonda xalqaro turizmi bozorini rivojlantirish yo’llari

Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug’urta qilish mexanizmini