Investitsiya loyihalari samaradorligini baholash - Экономика - Дипломные работы

Investitsiya loyihalari samaradorligini baholash

Загружено в:

27.09.2019

Скачано:

0

Размер:

594.029296875 KB

“Investitsiya loyihalari samaradorligini baholash” 5341200 - “Investitsiyalarni moliyalashtirish” ta li alishi i ha a ala r ara asi i olish uchun yozilgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI

MUNDARIJA Kirish......................................................................................... 3 I BOB. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning nazariy asoslari.......................................................................................... 6 1.1. O zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiyalashda investitsiya loyihalarini amalga oshirishning ahamiyati va xususiyatlari.................................................................................. 6 1.2. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning nazariy asoslari.................................................. 17 1.3. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarining mazmuni, mohiyati va xususiyatlari .......... 26 II BOB. Tijorat banklarida investitsiya loyihalari moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash amaliyoti tahlili…........................... 37 2.1. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini oddiy (a a a i ) usullar asosida baholash............................................................................ 37 2.2. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul oqimlarini tahlil qilish va baholash.......................................... 45 2.3. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining diskontlashga asoslangan usullar asosida baholash....................... 49 III-BOB. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning takomillashtirish yo’llari............................................................ 54 3.1. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarining afzalliklari va kamchiliklari....................... 54 3.2. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini 3

baholashni takomillashtirish llari............................................. 58 Xulosa............................................................................................ 64 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati........................................... 68 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Malakaviy ish mavzusining dolzarbligi, eng avvalo, investitsiya loyihalarining muvaffaqiyatli amalga oshirilishi, samaradorlikni baholashning turli usullari asosida puxta tahlil qilinishi va chuqur baholanishiga g liqligi bilan xususiyatlanadi. Mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirish va barqarorligini ta i lash a investitsiyalarning, shu jumladan xorijiy investitsiyalarning beqiyos ri tutishini alohida ta i laga holda shuni aytish mumkinki, investitsiyalarga lga e ti r i g kuchayishi bugungi kunga kelib, mamlakatimizdagi investitsion faoliyatning rivojlantirilishiga olib keldi. Investitsiyalar har qanday iqtisodiyotni, ishlab chiqarishni rivojlantiruvchi eng muhim omil ekanligini e tir f etgan holda, milliy iqtisodiyotga kiritilayotgan investitsiyalar hajmining yildan-yilga ortib borayotganlini alohida aytib tish mumkin. Bu borada Prezidentimiz I.A.Karimov shunday ta i la i: “O tga yilda iqtisodiyotimizga 11 milliard 700 million dollari miqdorida ichki va xorijiy investitsiyalar jalb etildi yoki bu boradagi rsat i h 2011 yilga nisbatan 14 foizga s i. Jami investitsiyalarning 22 foizdan yoki 2 milliard 500 million dollardan rtig i i xorijiy investitsiyalar tashkil etdi, ularning 79 foizdan pr g i t g ri a -t g ri xorijiy investitsiyalardir.” 1 . 1 Karimov I.A. “Bosh maqsadimiz – keng la li islohotlar va modernizatsiya li i qat i at bilan davom ettirish”.T.: “O z e ist ” 2013y 5-6 betlar. 4

Mamlakatimizda investitsiya jarayonlarini rivojlantirish kapital a lag larni a g arish, bu a lag lar i iqtisodiyotning strategik jihatdan muhim lga sohalarga altirish, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlarini yaratish orqali milliy investitsiya bozorlarining shakllanishiga a lasha i hamda tovar va xizmat rsatish bozorlari rivojlanishining boshqa omillariga ham pgi a ta sir rsata i. Bu ri a investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini e ti baholash, baholashning jahonda keng tarqalgan usullaridan amaliyotda foydalanishni ta i lash hamda investitsiya loyihalarining moliyaviyiqtisodiy samaradorligini baholash usullarini va kompleks ekspertiza qilishni takomillashtirish hozirgi investitsiya jarayonlarini yanada rivojlantirishning asosiy muammolaridan biri li qolmoqda. Mamlakatimizda bozor infratuzilmasining hali yaxshi rivojlanmaganligi, huquqiy bazaning mukammal va barqaror emasligi, inflyatsiya darajasi, axborot ta i ti bazasining mavjud emasligi, amaliyotda a ri aralashuv holatlarining hali ham t liq barham topib ulgurmaganligi, valyuta riskining mavjudligi va boshqalar tijorat banklarida investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashga salbiy ta sir etuvchi umumiy sabablardir. Shunday ekan, investitsiya jarayonlarini rivojlantirish, ularni moliyaviy ta i lash a banklarning r i va rolini kuchaytirish hamda investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning xorij tajribalarini rga ish, shuningdek, amaliyotga keng tadbiq etish va bu borada duch kelinadigan muammolarni hal etish mazkur bitiruv malakaviy ishning dolzarbligini ochib beradi. Malakaviy ishning maqsadi. Ishning maqsadi iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida investitsiya loyihalarining iqtisodiy samaradorligini diskontlash usullari asosida baholashni rga ish hamda investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarini takomillashtirish i ha taklif va tavsiyalar berishdan iborat. Malakaviy ishning vazifalari. Ushbu maqsaddan kelib chiqqan holda malakaviy ish oldiga quyidagi vazifalarning bajarilishi belgilab q ilga : 5

O zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiyalashda investitsiya loyihalarini amalga oshirishning ahamiyati va xususiyatlarini bayon etish; investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning nazariy asoslarini rga ish; investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarining mazmuni, mohiyati va xususiyatlarini rga ish; investitsiya loyihasining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini oddiy (a a a i ) usullar asosida baholashni amalga oshirish; investitsiya loyihasining pul oqimlarini tahlil qilish va baholashni amalga oshirish; “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining diskontlashga asoslangan usullar asosida baholashni amalga oshirish; investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarining afzalliklari va kamchiliklarini ri chiqish; investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashni takomillashtirish i ha tegishli ilmiy-amaliy takliflarni ishlab chiqish. Malakaviy ishning ob’ekti respublikamizda amalga oshirilayotgan investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash faoliyati hisoblanadi. Malakaviy ishning predmeti investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash bilan g liq iqtisodiy munosabatlardir. Mavzuning nazariy va amaliy ahamiyati. Mavzu i ha malakaviy ishning nazariy ahamiyati ishda ilgari surilgan nazariy-uslubiy g alar a investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarining mazmuni va nazariy asoslarini rga ish a foydalanish mumkinligi bilan izohlanadi. Ishda keltirilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar milliy iqtisodiyotda investitsiya loyihalarini izchil amalga oshirish hamda ularning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarini va kompleks ekspertiza qilishni takomillashtirishni ta i lash a, shuningdek, ilmiy tadqiqot ishlarida q lla ilishi mumkin. 6

Malakaviy ishning tarkibiy tuzilishi. Malakaviy ish kirish, 3 bob, 8 li , xulosa, f ala ilga a a i tlar r xati a iborat. Ishning xajmi 74 betni tashkil etib, unda 13 ta jadval, 11 ta rasm va 40 ta a a i tlar r hati i z i higa lga . I BOB. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning nazariy asoslari 1.1. O’zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiyalashda investitsiya loyihalarini amalga oshirishning ahamiyati va xususiyatlari Milliy iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va rivojlantirishda bugungi kunda asosiy e ti r iqtisodiyotga kiritilgan investitsiyalar va ularning sal g iga qaratilmoqda. Chunki iqtisodiy sish i ta i lash a investitsiyalarning hajmi va ularning tarkibi muhim ahamiyat kasb etadi. Shularni inobatga olgan holda, Prezidentimiz tomonidan mamlakatimiz iqtisodiy siyosati istiqbolini belgilab berishda ustuvor alishlar a biri sifatida investitsiyalarni keng jalb etish, ayniqsa, xorijiy investorlar uchun yanada qulay sharoitlarni yaratishga e ti r qaratilmoqda. Mamlakatimiz iqtisodiyotiga jalb etilgan investitsiyalar hajmi yildan-yilga oshib bormoqda. Buni birgina 2012 yilda kiritilgan jami investitsiyalar hajmidan ham bilib olish mumkin. Milliy iqtisodiyotga tga yili kiritilgan jami investitsiyalar xajmi 2011 yilga nisbatan 14 foizga p li , qiymati 11 milliard 700 million AQSh dollaridan ortiqdir. Jami investitsiyalarning 74 foizdan rtig i mamlakatimizning ichki manbalari hisobidan – korxonalar va aholi a lag lari, investitsiya jarayonlarida tobora faol ishtirok etayotgan tijorat banklari kreditlari, shuningdek, davlat byudjeti va byudjetdan tashqari a g ar alar a lag lari hisobidan shakllantirilmoqda. Iqtisodiyotimizga kiritilayotgan investitsiyalarning yildan-yilga si borishida yurtimizdagi mavjud investitsion sharoit va qulay investitsiya muhiti alohida ahamiyat kasb etayotganini ta i lash joiz. Respublikamiz iqtisodiyotida 7

investitsiyalarning s ggi olti yildagi sish sur atlari turlicha li , bunda oldingi yillardagiga nisbatan sish va pasayish tendentsiyalari kuzatilmoqda (1-rasm). 1-rasm. 2005-2012 yillarda mamlakatimiz iqtisodiyotiga yo’naltirilgan investitsiyalarning o’sish sur’atlari, foizda 2 Hozirgi globallashuv sharoitida, bozor munosabatlari talablaridan kelib chiqib, jahonda investitsiyalar uchun qat i keskin kurash davom etmoqda. Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish, mamlakatimiz iqtisodiyotiga bevosita xorijiy investitsiyalarning jalb qilinishini ta i la iga huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa shart-sharoitlarni takomillashtirish, xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish, a lag lar i eng ustuvor alishlar a hamda raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarish bilan g liq alishlar a mujassam qilish respublikada t azila tga investitsiya siyosatining asosiy tamoyillaridir 3 . 2 O z e ist Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O z e ist i ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor alishlariga ag ishla ga O z e ist Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga tara iga yil bo la i” mavzusidagi a r zasi i rga ish i ha q q lla a. – T.: Iqtisodiyot. - 2012. – 76- bet. 3 Mahmudov N.M, Madjidov Sh.A. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. O q q lla a. – T.: TDIU, 2010. – 86-b. 8

Belgiyalik olim Xilbern Boysning fikriga ra “Katta iqtisodiy, mineralxomashyo va inson salohiyatiga ega lga . O z e ist xorijiy sarmoyadorlarni, avvalo, mamlakatdagi barqaror siyosiy vaziyat bilan ziga jalb etadi. Ushbu mamlakatda tatbiq etilayotgan barcha yangilanishlar respublikani yanada ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirish va gullab-yashnatishga kafolat la i” 4 . Statistik tahlillarni milliy valyutimiz misolida davom ettiradigan lsa , rasmiy a l tlarga ra, 2011 yilning yanvar-dekabr oylarida 18291,3 milliard s li kapital q il alar zlashtirilga . Investitsiyalarning umumiy hajmida markazlashgan investitsiyalar 17,5 foizni (3198, 7 milliard s ), investitsiyalarning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi esa 23,9 foizni (2-rasm) tashkil etgani ham mamlakatimizda investitsiya jarayonlarining jadal faollashib borayotganini rsata i. 2-rasm. Investitsiyaning o’sish sur’ati va invetitsiya hajmining YaIMdagi ulushi 5 4 O z e ist iqtisodiy axborotnomasi. /№ 3/2011 y., 19 b. 5 O z e ist Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O z e ist i ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor alishlariga ag ishla ga O z e ist Respublikasi Vazirlar 9

O z e ist jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hukm surayotgan bir sharoitda ham ulkan xorijiy investitsiyalar altirila tga mamlakatlar guruhidan joy olmoqda. Bunga, albatta, mamlakatimizda olib borilayotgan va uzoq strategik maqsadlarni zlaga investitsiya dasturlari hamda qulay investitsiya muhiti yaratilgani asosiy omil l q a. Davlat investitsiya dasturlari doirasida jalb qilingan xorijiy investitsiyalar hajmi 2011 yilda 2006 yilga qaraganda qariyb t rt barobarga pa ga . 2011 yilda t g ri a -t g ri investitsiyalar umumiy xorijiy investitsiyalarning qariyb 78,8 foizini tashkil etgan. Bu eng avvalo Prezidentimiz tomonidan mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotni diversifikatsiya etish jarayonining t g ri va aniq olib borilayotgani natijasidir. Milliy iqtisodiyotga kiritilayotgan investitsiyalarning ahamiyati t g risi a gapirganda, albatta “investitsiya loyihasi” degan tushunchaning mazmuni, mohiyati t g risi a t xtali tish lozim. “Investitsiya loyihasi” tushunchasining tobora keng q lla ilishi, avvalo, bu tushunchaning iqtisodiy mohiyatini anglab olish zaruriyatini keltirib chiqaradi. “Investitsiya loyihasi” tushunchasi ikki xil a a talqin etiladi: - muayyan maqsadlarga erishishni ( zla ga natijalarni hosil qilishni) ta i l hi qandaydir faoliyatlar ig i isi i amalga oshirishni nazarda tutuvchi ish, faoliyat, tadbir sifatida tushuniladi. Bunday hollarda “x ali tadbiri”, “ish (ishlar ig i isi)”, “loyiha” terminlari ushbu tushunchalarga mazmunan yaqin keladi. - qandaydir faoliyatlarni amalga oshirish uchun zarur lga huquqiyboshqaruv va moliyaviy-hisob hujjatlari tizimi yoki bunday faoliyatlar tizimini bayon etuvchi hujjatlar t pla i sifatida qaraladi. Iqtisodiy adabiyotlarda, darslik va q q lla alar a “investitsiya loyihasi” ikkinchi mazmundagi tushuncha sifatida q lla ila i. “Loyiha” tushunchasi birinchi mazmun i ha tushuniladi. Mahkamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga tara iga yil la i” mavzusidagi a r zasi i rga ish i ha q q lla a. – T.: Iqtisodiyot. - 2012. – 77- bet. 10

“Investitsiya loyihasi” tushunchasi uning altirilga maqsadini amalga oshirish uchun texnologik, texnik va tashkiliy hujjatlashtirish, e tlar i barpo etish va ishga tushirish jarayonlarini, moddiy, moliyaviy, mehnat resurslarining harakatini, shuningdek tegishli boshqaruv qarorlari va tadbirlarni zi a mujassamlashtiruvchi tizim sifatida qaralishi mumkin. T liq shakllangan, yakuniga etgan investitsiya loyihasini tuzish va amalga oshirish umumiy holda quyidagi bosqichlarni z ichiga qamrab oladi: investitsiya g asi i shakllantirish; investitsion imkoniyatlarni tadqiq etish; investitsiya loyihasini texnik-iqtisodiy asoslash; shartnoma hujjatlarini tayyorlash; loyiha (ishchi) hujjatlarini tayyorlash; qurilish-montaj ishlari; e t i ishga tushirish va investitsiya loyihasi (iqtisodiy rsat i hlar) monitoringini olib borish. Investitsiya loyihasi z maqsadi, alishi, amal qilish sohasi, muddati va chegarasiga ega lga alohida faoliyat turi hisoblanadi. U tashkiliy, huquqiy, ijtimoiy, ekologik, iqtisodiy jihatdan t liq va mukammal hisob-kitoblar yordamida asoslangan yuridik hujjat hisoblanadi. Investitsiya loyihasining boshqa hujjat va “loyiha”lardan asosiy farqi shundaki, u haqiqiy hujjat sifatida qaror topishi uchun uning barcha tomonlari maxsus usullar yordamida keng va aniq hisob-kitoblar bilan baholanadi. Shu bilan birga uning amalga oshirilishi muayyan miqdordagi a lag lar i safarbar etishga asoslanadi. Investitsiya loyihalarining turlicha klassifikatsiyalari mavjud li , belgilariga qarab investitsiya loyihalarining quyidagi ri ishlari i ajratish mumkin. 11

3-rasm. Investitsiya loyihalarining tasnifi 6 Investitsion loyihalarning samaradorligini baholash texnik, texnologik, moliyaviy, tarmoq yoki hududiylik xususiyatlariga g liq l aga holda yagona tamoyillar asosida amalga oshiriladi. Ular quyidagidan iborat: - loyihani uning butun hayot tsikli davomida ri chiqish; - pul oqimlarini modellashtirish, bunda loyihani amalga oshirish bilan g liq barcha pul tushumlari va hisobot davridagi turli valyutalarni ishlatish ehtimolligini hisobga olgan holdagi xarajatlar kiritiladi; - ishonchlilik va maksimum samara. Investitsion loyiha investor nuqtai nazaridan samarali deb baholanishi uchun, birinchidan, uni amalga oshirish ijobiy lishi, ikkinchidan, alternativ loyihalarni solishtirish h g i a yuqoriroq samaraga ega lga loyihani a q l q rish lozim. - vaqt omili hisobi; - loyihani amalga oshirishdagi kutilayotgan xarajatlar va tushumlar hisobi; - baholashning p bosqichligi; - inflyatsiya ta siri va loyihani amalga oshirishdagi bir nechta valyutalarni q llash ehtimolini hisobga olish; - noaniqlik va risklar ta siri i g hisobi; 6 Muallif tomonidan shakllantirildi 12 Investitsiya loyihalarining tasnifi Amalga oshirish muddati i ha K la i i ha Asosiy alishi i ha - qisqa muddatli – 1 yilgacha - rta muddatli – 3 - 5 yil - uzoq muddatli – 5 yildan ortiq . - kichi k loyihalar ; - rta ha loyihalar ; - yirik loyihalar ; - megaloyihalar - tijorat loyihalar ; - ijtimoiy loyihalar ; - ekologik loyihalar ; - boshqalar

- loyihaning turli ishtirokchilari borligini inobatga olish. Investitsiya loyihalarini har tomonlama (xususan moliyaviy, texnologik, tashkiliy, muddati va boshqalar) xarakterlash mumkin. Bularning har biri investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda muhimdir, lekin p hollarda investitsiya faoliyatida moliyaviy va iqtisodiy mezonlar hal qiluvchi rol a i. Xulosa qilib aytganda, mamlakatda investitsion loyihalarni moliyalashtirish jarayonini samarali olib borish, kelgusida yuqori daromad keltirib, iqtisodiyotdagi ishsizlik masalasini hal etishda ham muhim omil li hisoblanadi. Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda investitsiya loyihalarini amalga oshirishning ahamiyati benihoya katta li , u quyidagilar bilan izohlanadi: - birinchidan, investitsiya loyihalari ishlab chiqarishga zamonaviy texnika va texnologiyalarni joriy etib, eksportga l alla ga mahsulotlarni ishlab chiqarishni rivojlantiradi; - ikkinchidan, import r i i bosuvchi tovar ishlab chiqarishni lga q ish va buning uchun iqtisodiyotning ustuvor sohalari icha investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va pirovardida aholining e r agi turmush darajasini ta i lash imkonini yaratadi; - uchinchidan, kichik biznesni rivojlantirish va qishloq x aligi ishlab chiqarishini jadallashtirish orqali si borayotgan aholini ish joylari bilan ta i la i; - t rti hi a , korxonalarning eskirgan ishlab chiqarish quvvatlarini, moddiytexnik bazasini yangilaydi va texnik qayta qurollantiradi; - beshinchidan, tabiiy resurslarni qayta ishlovchi korxonalarni barpo etishga a lasha i; - oltinchidan, a la at agi i frat zil a i ri la tirish a atta r l a i; - etti hi a , iqtis i tga x ri i g ilg r tash il t hili a shqar ta ri alari i q llash i i ati t g ila i; - sakkizinchidan,ekologiya va atrof-muhitni himoya qilishga yordam beradi va h.k. 13

Investitsiya loyihalari, avvalo, ustuvor tarmoqlarga, a i neft va ximiya sanoati, transport, energetika, er osti qazilma boyliklarini ishlab chiqarishga, qurilish, telekommunikatsiya tarmoqlariga, qishloq xo aligi mahsulotlarini ishlab chiqarishga va ularni keng qayta ishlashga, turizm sohasini rivojlantirishga qaratilishi lozim. Milliy iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan investitsiya loyihalarining moliyalashtirish manbalari tarkibiga e ti r beradigan lsak, uning tarkibida 2011 yilda davlat byudjeti a lag lari 5,1 foiz; chet el investitsiyalari 25,3 foiz; korxonalar va aholi a lag lari 49,0 foiz; boshqa manbalar 20,6 foizga etganini k rish mumkin (1- jadval). Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari tarkibining zgarishi i ijobiy deb baholanishiga asosiy sabab investitsiya loyihalarini davlat byudjeti hisobidan moliyalashtirish asta-sekin kamayib, korxonalar va aholi a lag lari, chet el investitsiyalari va boshqa manbalar evaziga aksariyat qismi amalga oshirilmoqda. 1- jadval 2005-2013 yillarda investitsiyalar tarkibining o’zgarishi, foizda 7 Moliyalashtirish manbalari 2005 y. 2006 y. 2007 y. 2008 y. 2009 y. 2010 y. 2011 y. 2012 y.* 2013 y.* Davlat byudjeti 12,7 10,7 9,0 9,0 8,1 7,4 5,1 4,8 4,8 Chet el investitsiyalari 19,2 19,0 22,8 25,8 32,4 28,8 25,3 25,5 23,3 Korxonalar va aholi mablag’lari 60,3 60,0 59,0 53,9 46,9 47,3 49,0 42,5 46,6 7 O z e ist Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O z e ist i ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor alishlariga ag ishla ga O z e ist Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga tara iga yil la i” mavzusidagi a r zasi i rga ish i ha q q lla a. – T.: Iqtisodiyot. - 2012. – 78- bet. * 2012-2013 yillar b yicha moliyalashtirish manbalari muallif tomonidan O z e ist Respublikasining 2012 yilga hamda 2013 yilga l alla ga i estitsi ast ri t g risi agi №PP-1668-sonli ha a №PP-1855 sonli Prezident qarorlari asosida hisob-kitob qilindi. 14

Boshqa manbalar 7,8 10,3 9,2 11,3 12,6 16,5 20,6 27,2 25,3 Jadval a l tlari a rish mumkinki, 2011 yil uchun qabul qilingan O z e ist i g investitsiya dasturida byudjet a lag lari hisobidan jami 950 milliard s li a lag ajratilishi z a tutilgan edi 8 , olib borilgan iqtisodiy siyosat natijasida, 2012 yil 1 yanvar holatiga ra byudjetdan 1101,7 milliard s a lag zlashtiril i. Shuning uchun jami moliyalashtirish manbalari tarkibida byudjet a lag lari prognoz qilingan a lag a 116 foizga p demakdir. Bunga, albatta, byudjet daromadlarining oshgani va moliya-iqtisod sohasining t g ri, oqilona olib borilgani mustahkam zamin l i. Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalarining tarkibini 2012 yil va 2013 yillardagi holati O z e ist Respublikasi davlat investitsiya dasturlari a l tlari asosida tuzilgan li , investitsiya dasturlariga ra, investitsiya loyihalarini davlat byudjeti hisobidan moliyalashtirish kamayib 4,8% ga etib boradi, investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning aksariyat qismi korxonalar va aholi a lag lari (46,6%), chet el investitsiyalari (23,3%) va boshqa manbalar (25,3%) evaziga amalga oshirilmoqda. Milliy iqtisodiyotni barqaror va jadal rivojlantirishni ta i lash maqsadida O z e ist Respublikasi hukumati tomonidan t g ri a -t g ri xorijiy investitsiyalar xajmini oshirishga va hukumat kafolati ostidagi investitsiyalar xajmining pasayishiga olib kelinmoqda, bu esa xususiy sektordagi investitsiya loyihalarini pla amalga oshirilishiga sabab l q a. 2012 yilning investitsiya dasturi prognoz rsat i hlari i tahlil qiladigan lsa , jami kapital q il alar 23 679 70 million s i tashkil etishi rejalashtirilgan. Bu tga yilga nisbatan 14,2 foizga p demakdir. Reja i ha markazlashgan investitsiyalar umumiy kapital q il alar i g 24,2 foizini, markazlashmagan investitsiyalar esa 75,8 foizni tashkil qilishi belgilab q ilga . Korxona va aholi a lag lari i g ulushi boshqa manbalarga nisbatan yuqori li , markazlashmagan investitsiyalarning 56,1 foizini tashkil etmoqda. Ma l i, investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari i ha 8 O z e ist Respublikasi Prezidentining 2010 yil 29 dekabrda “O z e ist Respublikasining 2011 yilga l alla ga investitsion dasturi t g risi a”gi 1455-sonli qarori. 1-ilova. 15

tarkibining shakllanishi iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish jarayonlari bilan g liq. Ishlab chiqaruvchilarga soliq yukini pasaytirishga qaratilgan soliq-byudjet siyosatini takomillashtirish, t l intizomini mustahkamlash, xususiylashtirish jarayonlarini jadallashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar korxonalarning z a lag lari pa ishiga imkoniyat yaratdi. Moliyalashtirish manbalari i ha markazlashmagan investitsiyalar umumiy tarkibida ularning ulushi 2000 yilda 27,1 foizni tashkil etgan lsa, 2012 yilda 38,1 foiz lishi rejalashtirilgan. 2-jadval O’zbekiston Respublikasining 2012 yildagi investitsiya dasturida ko’zda tutilgan kapital qo’yilmalarning asosiy parametrlari 9 № Moliyalashtirish manbalarining nomlanishi 2012 yil million so’m prognozi, Jami kapital qo’yilmalar, shundan: 23 679 701 1. Markazlashgan investitsiyalar: 5 740 892 1.1. Byudjet a lag lari 1 059 354,4 1.2. S g rila iga erlarning meliorativ holatini yaxshilash a g ar asi 115 560 1.3. Byudjetdan tashqari fonlardan, jumladan: - Respublika l a g ar asi - Bolalar sportini rivojlantirish a g ar asi - Ta li muassasalarini rekonstruktsiya qilish, kapital ta irlash va jihozlash a g ar asi - Oliy ta li muassasalarining moddiytexnik bazasini rivojlantirish a g ar asi 1 431 777 680 796 158 147 545 836 46 997,6 1.4. Tiklanish va taraqqiyot a g ar asi (s ekvivalentida) 1 432 400 1.5. Davlat kafolati ostidagi xorijiy investitsiyalar va kreditlar (s m ekvivalentida), shundan: Qishloq joylarda uy-joylarni qurish (so’m ekvivalentida) 1 701 901 301 564 2. Markazlashmagan investitsiyalar: 17 938 809 2.1. Korxona a lag lari 6 835 725 9 O z e ist Respublikasi Prezidentining 2011 yil 27 dekabrda “O z e ist Respublikasining 2012 yilga l alla ga investitsion dasturi t g risi a”gi 1668-sonli Qarori. 1-ilova. 16

2.2. Tijorat banklari kreditlari va boshqa qarz a lag lari, shu jumladan: ATB “Qishloq qurilish banki”ning qishloq joylarda uy-joylarni qurish uchun imtiyozli kreditlari 3 524 824 222 070 2.3. T g ri a -t g ri xorijiy investitsiyalar va kreditlar (s ekvivalentida) 4 340 656 2.4. Aholi a lag lari 3 237 604 Mamlakatimizda investitsiya muhitining barqarorligi va investitsion jozibadorlikning t g ri lga q ilga i ham xorijiy investitsiyalarning kirib kelishi uchun zamin l q a. “2012 yilda jami investitsiyalarning 22 foizdan yoki 2 milliard 500 million dollardan rtig i i xorijiy investitsiyalar tashkil etdi, ularning 79 foizdan pr g i t g ri a -t g ri xorijiy investitsiyalardir”, 10 a i bu rsat i h 1 milliard 975 million dollardan ortiq qiymatda t g ri a -t g ri xorijiy investitsiya va kreditlarning iqtisodiyotga jalb etilganligini bildiradi. Investitsion jozibadorlik e t sifatida muayyan bir miqyosda, a i bironta loyiha, korxona, mintaqa, tarmoq hamda mamlakat darajasida rilishi mumkin. E ti rli jihati shundaki, mazkur tizimda korxona asosiy tayanch nuqta hisoblanib, har bir investitsiya loyihasi muayyan bir korxona miqyosida amalga oshiriladi, ushbu korxona esa iqtisodiy faoliyat turidan kelib chiqib, muayyan tarmoqqa (sohaga) tegishli la i. Shuningdek, u a l bir mintaqada joylashgani sababli mintaqaviy investitsiya jozibadorlikni aks ettirsa, barcha mintaqalar birlashtirilganda mazkur rsat i h mamlakat darajasida aks ettiriladi 11 . Xullas, samarali investitsiya loyihalarini zlashtirish orqali rivojlangan bozor iqtisodiyotini barpo etish bilan g liq pgi a vazifalarni hal etishga muvaffaq la iz. Uning amalga oshirilishi birgina q shi ha faoliyat va ishlab chiqarishning lga q ilishi i ta i la qolmasdan, balki jamiyat hayotining haqiqiy darajasini rsati 10 Karimov I.A. Bosh maqsadimiz – keng la li islohotlar va modernizatsiya li i qat i at bilan davom ettirish. T.: “O z e ist ” 2013 y 6-b. 11 Ergashev I. Xizmat rsatish s hasi a i estitsi zi a rlikni oshirishning iqtisodiy ahamiyati va omillari./ Iqtisodiyot va ta li . 2011 yil, 2-son, 122 b. 17

beruvchi aholi turmush farovonligining oshishiga va davlat boyligining pa ishiga hamda uning iqtisodiy qudratini oshirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, Prezidentimiz jahon moliyaviy inqirozi kelib chiqishi va uning O z e ist ga ta siri t g risi agi “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O z e ist sharoitida uni bartaraf etishning llari va choralari” asarida ta i la ga i e , “Banklar zimmasiga investitsiya faoliyatini kengaytirish vazifalari yuklanganligi sababli ularning ishini tubdan qayta tashkil etish lozim. Birinchi navbatda, bu borada investitsiya loyihalarini ekspertizadan t azish va moliyalashtirishni tashkil etish i ha tijorat banklarning maxsus xizmatlarini mustaxkamlash zarur” 12 . Shuning uchun ham hozirgi kunda, investitsiya loyihalarini izchil amalga oshirish va ularning samaradorligini ta i lash a kompleks ekspertiza dolzarb hisoblanadi. Bu t g risi a O z e ist Respublikasi Prezidenti I.Karimov: “Investitsiya loyihalarining texnikaviy-iqtisodiy asosi sifatsiz tayyorlanishi, ularning past darajada ekspertiza qilinishi......bu boradagi asosiy kamchiliklardir ” 13 , - deb ta i la , investitsion loyihalarni baholash va ekspertiza qilish, ularning tanlovini t g ri tashkil etish ishlari g at muhim masala ekanligini e tir f etadi. Shuningdek, investitsion loyiha i ha ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish i ha aniq maqsadga qaratilgan marketing tadqiqotlari t azil asligi, loyihani tayyorlash jarayonida sherik tomonlar z zimmasiga olgan majburiyatlarning bajarilishini nazorat ostiga olmaganlari sababli xorijiy sarmoya ishtirokida tashkil qilingan pla korxonalar faoliyat rsat a tga ligi, loyihalarini maxsus dasturlar asosida baholashning xorij tajribalaridan etarlicha foydalanilmayotganligi, investitsiya loyihalarini kompleks baholashda maxsus bilim va malakaga ega lga kadr (analitiklar)larning etishmasligi yoki ularni jalb qilish imkoniyatlarining etarli emasligi va boshqa pgi a sabablar tufayli investitsiyalash jarayonlari sust rivojlanayotganligi asosiy masalalardandir. 12 Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtis i i qir zi, O z e ist shar iti a i artarf etish i g llari a h ralari. – T.: O z e ist , 2009.-52-53b. 13 Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik t g risi a. - T.: «O zbekiston», NMIU, 2005. 479-b. 18

1.2. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning nazariy asoslari Investitsiya loyihasini moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash a lag lar i real aktivlar bilan turli operatsiyalarga ( e tlarga) joylashning mumkin lga variantlarni tanlash va asoslash jarayonida markaziy ri i egallaydi. Investitsiya loyihasining moliyaviy tahlili loyihadan keladigan samaraning uning har bir ishtirokchilarining z maqsadlaridan kelib chiqib, loyihani amalga oshirishdagi erishilishi lozim lga natijalarni q lga kiritish imkoniyatlarini ochib beradi. Iqtisodiy tahlilida esa, loyihaning milliy iqtisodiyotga beradigan samarasi nuqtai nazaridan tahlil qilinadi. Xususan, Jahon banki xodimlari (mutaxassislari) har bir loyiha uchun uning iqtisodiyotga boshqa aniq resurslarni joylashtirishdagi zar ziddiyatli variantlarga qaraganda pr q samara keltirishni aniqlashda keng tahlil ishlarini t aza ilar. 14 Mustaqillik yillaridan ancha oldin kapital q il alar i g samaradorligini baholash akademik T.S.Xachaturov ilmiy boshchiligida ishlab chiqilgan uslub asosida amalga oshirilar edi. Bu uslub asosida samaradorlikning tarmoq e r koeffitsienti yordamida taqqoslama iqtisodiy samaradorlikni hisoblash li bilan absolyut va nisbiy ri ishlar agi ularning qoplanishini hisoblash usullari yotar edi. Investitsiyalash variantlarini tanlashda ham ushbu uslubning ziga xos r i bor edi, lekin ularda noaniqlik va risklar, inflyatsiya sharoitida real va nominal qiymatlarni baholashva shu kabi uslublar q edi.Shuningdek, kapital q il alar i g samaradorligini baholashda iqtisodiy, ijtimoiy va, ayniqsa, marketing jihatlari etarlicha hisobga olinmas edi, pul oqimi tahlili, balans tahlili, amortiztsiya hisobi va boshqalarga lga e ti r uning uchun xos emas edi. Hozir esa boshqa zamon va boshqa vazifalar, muammolar yuzaga kelmoqda. Bugungi dolzarb masala esa, jahon tajribalaridan eng yaxshilarini tanlab olib, uni O z e ist iqtisodiyotining ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, 14 Банковское дело и финансирование инвестиций./ Под редакцией Н.Брука. Институт экономического развития Всемирного банка, 1 том, 2-часть. 1995. с.- 281. 19

amaliyotga q lla , imkoniyat darajasida qisqa tarixiy davr mobaynida tsivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyotiga tish va uni modernizatsiyalashdir. Ushbu vaziqani echishda mualliflar V.V.Berents va P.M.Xavraneklarning ilmiy asarlarida investitsiya loyihalarining samaradorligini baholashdagi YuNIDO 15 uslubiyoti keng tadqiq etilgan li , bu uslubiyot loyihalarni tahlil etishda ahamiyatli ri tutadi. Ushbu uslubda u yoki bu loyihani moliyalashtirishda qarorlar qabul qilish, shuningdek investitsiya oldi tadqiqotlari uchun l alla ga kapital q il alar i g samaradorligini taqqoslashning jahon tajribasi batafsil yozilgan. Bularning barchasi bozor tahlilining jihatlariga, shuningdek texnik-iqtisodiy asoslashdagi savollarga, a i xom ashyo bazasini baholash, qurilish maydonini tanlash, loyihalashtirish va texnologiyalarni tanlash, investitsiya loyihalarini investorlarning z a lag lari evaziga, shuningdek tashqi moliyalash manbalari evaziga moliyalashtirishni ta i lash, investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini aniqlash (bular sof joriy qiymat, foydaning ichki e ri va h.k.) jarayonlariga tegishlidir. YuNIDO uslubi i ha moliyaviy tahlilning muhim jihatlari li quyidagilar hisoblanadi: – investitsiya qarorlarining asosiy mezonlari; – q il alar i baholash va loyiha qaytimi; – loyihaning hayotiylik davri va uni gorizont rejalashtirish; – risk, noaniqliklar va boshqalar. Investitsiya loyihasining juda p afzalliklari mavjud lsa-yu, lekin quyidagilar ta i la asa, uning amalga oshirilishi maqsadga muvofiq emas: – loyiha mahsulotining sotilishi evaziga olingan daromadlar q ilga investitsiya a lag lari i qoplamasa; – investitsiyalarning rentabelligini ta i l hi foyda firmaning hohishi darajasidan past lsa; 15 UNIDO (United Nations Industrial Development Organization) – BMTning Sanoatni Rivojlantirish i ha Tashkiloti 20

– investitsiyalarning qoplash muddati firma uchun muvofiq kelgan davrga mos kelmasa. Investitsion jarayonlardagi bunday natijalarga erishishning haqiqiyligini aniqlash real aktivlarga q ilga a lag lar i ha har qanday loyihaning moliyaviy- iqtisodiy rsatkichlarini aniqlashning asosiy vazifasi hisoblanadi. Bunday baholashni t azish har doim birmuncha qiyin vazifa hisoblanadi, chunki unda bir qator muhim omillar ta siri i hisobga olish talab etiladi: - birinchidan, investitsion xarajatlar faqat bir marta yoki uzoq vaqt davomida bir necha marta amalga oshirilishi mumkin; - ikkinchidan, investitsiya loyihasini amalga oshirishdan natijalar olish davrining davomiyligi va uzoq ekanligi; - uchinchidan, uzoq muddatli operatsiyalarni amalga oshirish investitsiyalarning barcha jihatlarini baholashda noaniqlik va risklarning paydo lishiga olib kelishi mumkin. Aynan shunday omillarning mavjudligi mumkin lga q tishlar i minimal darajada lishi i asosli ravishda etarlicha hal etishga imkon beruvchi investitsiya loyihalarini baholashning maxsus usullarini yaratish zarurligini t g ir i. YuNIDO tavsiyasiga muvofiq, investitsiya loyihalarini tayyorlash jarayonida moliyaviy tahlilni t azish uchun quyidagi shakldagi a l tlar talab etiladi: investitsiya loyihasini amalga oshirmoqchi lga korxonaning buxgalteriya balansi hisoboti, moliyaviy natijalar t g risi agi hisobot, pul oqimlari t g risi agi hisobot va undagi pul a lag lari harakati jadvali, xususiy kapital t g risi agi hisobot, shuningdek, jami kapital q il alar; aylanma a lag larga lga talab; jami ishlab chiqarish xarajatlari; investitsiya loyihasini moliyalashtirish manbalari t g risi agi a l tlar a ham foydalaniladi. Ushbu a l tlar asosida korxonaning likvidliligi, moliyaviy barqarorligini, ishlab chiqariladigan mahsulotning rentabelligini aniqlash mumkin. Investitsiyalar xususida qarorlar qabul qilishda, investitsiya loyihalarini tanlash, baholash va amalga oshirishning ilmiy asoslangan uslubiyoti va usullaridan foydalanish masalasi muhim hisoblanadi. Loyihadagi hisob-kitoblar kelajakka 21

qaratilishi uning oldindan aytib berish mumkin emasligidan, prognoz xarakterli ekanligidan dalolat beradi, shu sababli investitsiya loyihasining sifat tavsiflarini hisobga olish, risk va noaniqliklarni hisobga olish muhim hisoblanadi. Investitsiya loyihasini ahamiyati va uning e ti zarurligi shundan iboratki, loyiha q ilga maqsadga erishish uchun odatda, resurslar va muayyan vaqt bilan cheklangan sharoitda investorlar qiziqishlarini zi a aks ettira olishi kerak. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholash usullari asosida aynan turli e tlarga uzoq muddatga kapital a lag lar i q ish i g maqsadga muvofiqligini aniqlash mumkin hamda q ilga sarmoyalar kelajakda foyda keltirishi va zini t liq qoplashini aniqlash mumkin. Investitsiya loyihasini baholashning maqsadlari quyidagilardan iborat: - loyiha texnik-iqtisodiy asosnomasiga kiritilgan zarur a l tlar i tekshirish; - loyiha hayotiyligining yakuniy xulosalari va miqdoriy rsat i hlari asosida tahlil qilish; - qarz oluvchiga q ilga talablar va tavsiyalarni ishlab chiqish; - kredit shartnomasini kuchga kirishini asosiy sharti hisoblangan kerakli kafolatni olishning zarurligi; - investitsiya loyihasini moliyalashtirish uchun kredit ajratish t g risi agi savol i ha kredit q itasiga beriladigan tavsiyalarni ishlab chiqish; - kredit ajratish i ha kelishuvlarni t azish i g bozor talablarini aniqlash. Shunday qilib, moliyaviy tahlilning maqsadi va andozasi shundan iboratki, u investitsiyalash va moliyalashtirishdagi barcha savollarning echimi bilan g liq omillarni, shuningdek loyihadagi barcha moliyaviy oqibatlarni tahlil qiladi va aniqlaydi. Moliyaviy tahlilning asosiy jihatlari quyidagichadir: - birinchidan, sanoat investitsiya loyihalarining moliyaviy tahlili - bu salohiyatli investorlar va loyihani amalga oshiruvchilari tomonidan bajariladigan loyihadagi moliyaviy oqibatlarni rsatish, texnik xarajatlar yoki loyiha takliflarini tugallash uchun bajariladigan alohida faoliyat turi emas. 22

Moliyaviy tahlilda texnologiyadan tortib to ishlab chiqarish quvvatigacha, loyihalashtirilayotgan korxonaning joylashgan joyidan tortib to loyiha maketi, konstruktsiyasi, texnik xisob-kitoblarigacha, ishlab chiqarish xarajatlaridan tortib loyihaga jalb qilinayotgan moliyaviy resurslargacha, marketing strategiyasidan to loyihaning (korxonaning) umumiy rivojlanish strategiyasigacha ishlab chiqiladi, hisobga olinadi va muqobil variantlarni z a tutadi. - ikkinchidan, moliyaviy tahlilni t azish jarayonida qaror qabul qiluvchi shaxs investitsiyalarni baholash uchun turli xil mezonlarni q llashi i ham hisobga olishi zarur. Bu analitikni shunday mezonlarni aniqlashga majbur qiladi va u investorlar talab qiladigan axborotlarni tayyorlash uchun unga muvofiq keladigan usullarni tanlaydi. Investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy jihatdan tahlil qilish va baholashda nafaqat investorlar qiziqishlarini, balki jamiyatning ham qiziqishlarini hisobga olish kerak. Jamiyatning qiziqishi shundaki, bunda investorlar investitsiya jarayonida cheklangan resurslarni samarali ishlatishlari va mamlakatning rivojlanishiga, iqtisodiyotning sishiga xissalarini q shishlari lozim la i. Investitsiya loyihalarini tahlil etish va baholash nazariyasi umumiy holatda ishonchli va e ti xulosaga olib keluvchi analitik usullar va rsat i hlar i g muayyan tizimidan foydalanishni z a tutadi. Investitsiya loyihalarini iqtisodiy baholashda quyidagilarga alohida e ti r beriladi: 16 - loyihaning milliy iqtisodiyotni rivojlantirishga ta siri baholanadi; - kiritilayotgan resurslar va olinayotgan mahsulotlar ularning milliy iqtisodiyot uchun haqiqiy qadr-qimmatini aks ettiradigan baholarda baholanadi; - tahlilga iqtisodiyot uchun bevosita ta sir etuvchi jihatlar (importga, eksportga, aholi bandligiga, chet el valyutasiga, talab va taklifga, ekologik ahvolga ta siri), shuningdek, bilvosita ta sirlar (boshqa sohalarga lga ta siri va sh.k.) ham kiritiladi. 16 Бирман Г., Шмидт С. Экономический анализ инвестиционных проектов. М.:Банки и биржи ЮНИТИ, 1997. С.54. 23

-ijtimoiy shart-sharoitlar hisobga olinadi. Jahon bankida investitsiya loyihalarini iqtisodiy baholash jarayonida moliyaviy, institutsional, ijtimoiy, texnik va ekologik jihatlariga alohida e ti r beriladi. 17 Respublikamizda ham investitsiya loyihalarini baholashda va amalga oshirishda mazkur jihatlarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Iqtisod fanlari doktori, professor D.G .G zi e i g ta i lashi ha, “Investitsiyalar xususida qarorlar qabul qilishda, investitsiya loyihalarini baholash, tanlash va amalga oshirishning ilmiy asoslangan metodologiya va metodikasidan foydalanish masalasi muhim hisoblanadi. Loyihaning kelajakka qaratilishi uning oldindan aytib berish mumkin emasligidan dalolat beradi, shu sababli investitsiya loyihasining sifat tavsflarini hisobga olish muhim. Investitsiya loyihasi, odatda, resurslar va muayyan vaqt bilan cheklanadi hamda q ilga maqsadga erishishni z a tutadi” 18 . Jahon bankida investitsiya loyihalarini tanlashning asosiy mezoni – bu loyihaning barcha tushumlaridan barcha xarajatlar ayirib tashlangandagi foydaning diskontlangan zamonaviy qiymatidir. Bu jarayonda shuni aytish kerakki, loyiha rsat i hlari kelajakka tegishli lga ligi sababli, daromadlar ham, xarajatlar ham loyihani amalga oshirish jarayonida si boradi. Loyiha iqtisodiy tanlovdan tishi uchun u quyidagi ikki shartga mos kelishi kerak: - loyihani tadbiq qilishdan kutilayotgan foydaning sof zamonaviy qiymati salbiy l asligi lozim; - loyihadan kutilayotgan sof zamonaviy qiymat muqobil zar ziddiyatli loyihalardan kutilayotgan sof zamonaviy qiymatga teng yoki undan yuqori b lishi lozim. Hozirda pul a lag lari qiymatini vaqt davomida hisobga olib boradigan usullar keng tarqalgan. Bunday usullardan biri diskontlash usulidir. Diskontlash usuli pul a lag lari i g qiymati muayyan vaqtda bir xil emasligi, a i bugungi bir s bir yildan keyingi bir s ga teng emasligi bois paydo l i. Bunday munosabatga sabab, garchi 17 Банковское дело и финансирование инвестиций./ Под редакцией Н.Брука. Институт экономического развития Всемирного банка, 1 том, 2-часть. 1995. с.- 283 18 G zi e D.G . I estitsi alar i li alashtirish asalalari. T.:-“Moliya” nashriyoti, 2003 y. 65-66-b. 24

inflyatsiya t g risi agi fikr, birinchi navbatda t g ilsa ham, u (inflyatsiya) asosiy omil hisoblanmaydi. Bunga bir muncha fundamental sabab li , olingan daromad hisobida katta summaga bir yildan s g sishi i ta i lashga qodir tijorat operatsiyalariga kiritilgan (bankdagi depozitni ham hisobga olgan holda) pul hisoblanadi. Bu haqiqat moliyaviy operatsiyalar aksiomasi hisoblanadi va investitsiya loyihalarini tahlil qilish va iqtisodiy asoslashning butun mexanizmini nazarda tutadi. Diskontlashtirish - bu kelgusidagi pul tushumlarini joriy vaqtga keltirishdir. Diskontlash murakkab foizlarni teskari hisoblash jarayoni hisoblanadi (4-rasm). Bunda murakkab foizda hisoblanganda, foiz stavkalarining hisoblanishi yordamida kreditning shla g i h summasi joriy davrdan kelgusi davrga si boradi, diskontlashda esa, kelajakda olinadigan pul a lag lari i g qiymati joriy vaqtga RGI QIYMAT JARAYoN KELGUSI QIYMAT B shla g i h summa, Foiz stavkasi Qaytuchi summa Keltirilgan summa Kelib tushishi kutilayotgan summa, Diskontlash koeffitsienti 4-rasm. Diskontlashtirish jarayoni 19 Diskont stavkasi kapital bozoridagi uzoq muddatli ssudalar i ha t la a igan haqiqiy foiz stavkasidan kichik lishi kerak emas, deb hisoblanadi. U barcha holatlarda investitsiyalarning foydaliligini tavsiflashi va investorning z kapitalini boshqa joyga q i olishi mumkin lga foydani aks ettirishi lozim. Diskont stavkasi investorning zi uchun befoyda deb hisoblagan e r a yuqori lishi lozim. 19 Muallif tomonidan tuzildi. 25

Investor uchun, odatda, qaror qabul qilishning asosiy mezoni li , nafaqat, investiyalarning foydaliligi, shuningdek z a lag i i g muayyan foiz stavkasida qanchalik tez qaytishi ham hisoblanadi. Shuning uchun investorlar q ga a lag i i g qancha yillik foiz bilan necha yilda qaytarib olish imkoni mavjudligiga pr q qiziqadilar. Aks hollarda ular loyihani investitsiyalashni qat i rad etadilar. Murakkab foizlardan foydalanib kelgusi qiymatni aniqlash formulasi quyidagi ri ishga ega: FV = PV (1+k) n , ( 1.1 ) Bu erda, FV – (future value) kelgusi qiymat; PV – (present value) joriy qiymat; k – investitsiyaning daromadlilik miqdori; n - davr soni. Diskontlashning ikkinchi ri ishi li , pul qiymatining teskari hisoblanishi, a i kelgusida muayyansummani olish uchun bugun qanchainvestitsiyalash lozimligini aniqlash hisoblanadi. Bugun investitsiya qilingan a lag lar i g kelgusi qiymatini hisoblash jarayoni diskontlash deb nomlanuvchi moliyaviy hisoblanishlarning asosiy turining turli ri ishlari a biri hisoblanadi. Bunday yondashishning iqtisodiy a tig i xuddi kelgusida muayyan katta miqdordagi summaniolish imkoniyatiga ega lish uchun bugun biz t lashga tayyor lga shunday summani topishga urinishkabi tushuntirilishi mumkin. Diskontlashtirilgan qiymat – bu kelgusidagi kutilayotgan pul oqimlarining joriy qiymatidir. Buni hisoblash formulasi (1.1) formulaga nisbatan mantiqan teskari hisoblanadi. FV n 1 PV  n  FV n n ( 1.2 ) (1  k ) (1  k ) Bu formulada (k) biz uchun investitsiyalashning xshash loyihasiga a lag kiritib, zi iz i, haqiqatda, ta i lashi iz mumkin lga daromad darajasini (foiz stavkasini) anglatadi. 26

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, investitsiya loyihalari samaradorligini baholashga q ilga talablar baholashning maxsus usullarini ishlab chiqish zarurligini keltirib chiqardi. Pul oqimini diskontlash usuli q ilga talablarga mos keluvchi yangi baholash usuli sifatida vujudga keldi. Diskontlash jarayoni pulning joriy va kelgusi qiymatini hisoblashga asoslanadi va bunda pul oqimini diskontlash zi i murakkab foizlarning teskari hisoblanish jarayoni sifatida namoyon etadi. Diskont stavkasi esa kapital bozoridagi uzoq muddatli ssudalar i ha t la a iga foiz stavkasidan kichik lishi kerak emas, deb hisoblanadi. Investitsiya loyihasini amalga oshirishda kutilishi mumkin lga turli xil risklarni oldindan tahlil etish va aniqlash, ularni kamaytirish yoki bartaraf etish yuzasidan choralar rilishi lozim. Shuningdek, yuz berishi mumkin lga noaniqliklarni engillashtirish va zararlarni oldindan s e ti tarzda aniqlash bilan zahiralarni tashkil etish, resurslar va maxsulotlar bahosini t g ri aniqlagan holda loyihaning hayotiyligini ta i lash i ha choralar rish va kuzatib borish loyiha samaradorligini aniqlashda z ta siri i rsata i. 1.3. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarining mazmuni, mohiyati va xususiyatlari Har qanday investor yoki x ali yurituvchi s e tlar uchun investitsion qarorlar qabul qilish juda qiyin vazifa hisoblanib, bunda asosiy mezon investorning boyligini pa tirish, korxonaning qiymatlarini oshirish mezonlariga qaratiladi. Uning omillari li korxona daromadlari sishi, moliyaviy risk yoki ishlab chiqarish harajatlarining kamayishi, korxona ishlari samaradorligi darajasini oshirish hisoblanadi. Chet el mamlakatlarining tajribasini, , shu bilan birga YuNIDO tavsiyalarini hisobga olgan holda investitsiya loyihalarining samaradorligini baholash ikki mezon asosida, a i moliyaviy va iqtisodiy baholash orqali amalga oshiriladi. Investitsiya loyihasi samaradorligini baholashning bu ikkala mezoni ham bir-birini t l iri turadi. 27

Moliyaviy baholash investitsiya loyihasini amalga oshirish jarayonidagi likvidligini tahlil qilishda ishlatiladi. Boshqacha aytganda, moliyaviy baholash vazifasi, loyihani belgilangan muddatlarda amalga oshirish uchun, uning jami moliyaviy majburiyatlarini bajarishga korxonaning etarli moliyaviy resurslari lishi i belgilashdir. Iqtisodiy baholash esa, investitsiya loyihasining potentsial qobiliyati, shu loyihaga q ilga a lag lar i g qiymatini saqlab qolishda va ularning sishi s r ati i etarli darajasini yaratib berishda foydalaniladi. Quyidagi 5-rasmda har bir mezon i ha asosiy aniqlash usullari keltirilgan: 28 Investitsiya loyihasining samaradorligini b aholash usuli Moliyaviy baholash Iqtisodiy baholash Buxgalte - riya balansi ( 1 - shakl ) Moliyaviy baholanishning koeffitsientlari Investitsiyalarni ng buxgalteriya rentabelligini aniqlash usuli Moliyaviy natijalar t g ri - sidagi hisobot (2 - shakl ) Korxona pul oqimla - ri t g ri - sidagi hisobot ( 4 - shakl ) Oddiy ( statistik ) usullar Diskont - lashga asoslangan usullar Investitsiya - larning qoplanish muddati ni aniqlash usuli Sof joriy qiymatni aniqlash usuli Foydaning ichki e ori ni h isob lash usuli Investitsiya - larning rentabelligini aniqlash usuli Investitsiyalarnin g diskontlangan qoplash muddatini aniqlash usuli

5-rasm. Investitsiya loyihasi samaradorligini baholash 20 . Taqdim etilayotgan e t i i estitsiyalashda moliyaviy baholash (yoki moliyaviy asoslanganlik bahosi) investitsiya jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Investor moliyaviy holati a l lga yuridik yoki jismoniy shaxslar bilan hech qanday munosabatlar olib bormaydi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda, korxonalar moliyaviy hisobotlarini ommaviy-axborot vositalari orqali yoki har xil t pla lar holatida chop etili , e l qilish r al h lat hisoblanadi. Bu t pla lar orqali kompaniyalarning moliyaviy holati t g risi a a l tlar olish mumkin.Jahon amaliyotida investitsiya loyihalarining iqtisodiy samaradorligini baholashning bir qancha usullari ishlab chiqilgan li , ularni shartli ravishda ikki katta guruhga lish mumkin: • Oddiy (yoki statistik) baholash usullari; • diskontlashga asoslangan baholash usullari. Birinchi guruhga quyidagilar kiradi: • investitsiya qoplash muddati (Payback Period , PP); • investitsiya samaradorligi koeffitsienti (Accounting Rate of Return, ARR). Ikkinchi guruhga quyidagilar kiradi: • sof joriy qiymatni aniqlash usuli (Net Present Value, NPV); • foydaning ichki e ri i hisoblash usuli (Internal Rate of Return, IRR); • investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli (Profitability Index, PI); • diskontlashning qoplash muddatini hisoblash usuli (Discount Payback Period, DPP). Investitsiya loyihalarining samaradorligini diskontlash asosida baholash usullari har qanday investitsiya loyihasining daromadliligini, samaradorliligini, foydaliligini hamda ularning jalb etuvchanligini aniqlab bera oladi. Lekin ayrim hollarda investitsiya loyihalarini baholashda barcha usullarni q llash zaruriyati l asligi ham 20 Uzoqov A., Nosirov E.,Saidov R., Sultanov M.investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi. O q q lla a. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 2006. 89- b. 29

mumkin. Bu usullarning q lla ilishi tahlil qilinayotgan har bir loyihaning ziga xos jihati va xususiyatlarini inobatga olgan holda amalga oshirilishi lozim. Loyihaning jalb etuvchanligini baholash usullari uning barcha xususiyatlarini ochib bera olmasa ham, loyihaning haqiqiy samaradorligini aniqlashda asosiy xizmat vazifasini ta i. Sof joriy qiymat (NPV) - investitsiyalash e ti a foydalanish davrida oldindan qat i belgilangan va zgar as foiz stavkasida olinadigan daromadlar va qilinadigan harajatlarning alohida muayyan davrdagi barcha kirim va chiqimlarning diskotlashtirilishi li bilan olingan va ular rtasi agi farqni ifodalovchi qiymat. Uning mohiyati shundaki, yillik sof pul oqimi miqdori har bir davr uchun loyihani amalga oshirishning shla g i h yiliga keltiriladi va u oqibatda zi i pul miqdorida sof joriy qiymat yoki sof diskontlashtirilgan daromad sifatida namoyon etadi. Uni hisoblash formulasi quyidagicha: CF 1 CF 2 CF t NPV  1  2  ...  t  I 0 (1  d ) (1  d ) (1  d ) 21 (1.3) n CF t yokiNPV   t  I 0 t  1 (1  d ) bu erda, NPV- sof joriy qiymat; d - diskontlash stavkasi; I 0 - shla g i h investitsiya; SG’ t - t davr oxirida kelib tushgan pul oqimi. 1-misol. Biron – bir investitsiya loyihasi uchun 140 million s investitsiya qilish talab etiladi va undan kutiladigan natija yillar i ha 18, 40, 75 va 80 mln. s i tashkil etdi. O zgar as sharoitda doimiy diskont stavkasi – 11%. U holda,  18 40 75 90  NPV   (1  0,11)  (1  0,11) 2  (1  0,11) 3  (1  0,11) 4   140   (16,2  32,5  54,8  52,7)  140  (156,2  140)  16,2 million . so ' m . Agar investitsiya loyihasi yillar davomida moliyaviy resurslarning ketma-ket investitsiyalanishi talab etsa, u holda NPV ni hisoblash quyidagicha la i: n CF t n I t 22 30

NPV   t   t , (1.4) t  1 (1  d ) t  1 (1  d ) Bu erda, I t - t davridagi investitsiyalar sarfi. NPV ni hisoblashda, odatda, doimiy stavka ( d ) q lla ila i. Ammo a zi bir vaziyatlarda, masalan, hisob (foiz) stavkasining zgarishi kutilayotgan paytda yillar i ha individual diskontlash stavkasidan foydalanish mumkin. Bu esa z navbatida hisob-kitob ishlarini murakkablashtiradi. 21 Виленский П.Л., Ливщиц В.Н., Смоляк С.А. Оценка эффективности инвестиционных проектов: Теория и практика: учеб. пособие. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: Издательство «Дело» АНХ. – 2008. с.328. 22 O sha manba, 328-b. Diskont stavkasi e ri kapital bozoridagi uzoq muddatli ssudalar i ha foiz stavkasiga yoki ssuda oluvchi tomonidan t la a iga foiz stavkasiga, haqiqatda, teng lishi kerak. Boshqacha s z bilan aytganda, diskont e ri investorning zi uchun undan pasti samarasiz deb hisoblangan minimal foyda e ri lishi kerak. Investitsiya loyihalarini sof joriy qiymat usuli asosida baholashdan olingan natija, a i sof joriy qiymat ijobiy miqdorga ega lsa (NPV>0), u holda investitsiyalarning rentabelligi diskont miqdoridan yuqori la i, NPV=0 holatda loyiha rentabelligi diskont stavkasiga (minimal qoplash e riga) teng la i, agar NPV<0 lsa, loyiha rentabelligi minimal miqdordan past la i. Birinchi ikki holatda investitsiya loyihasini amalga oshirish mumkin. Bunda birinchisi investor kapitalining sishi ta i la ishi i rsatsa, ikkinchisi pa asligi i ham, kamaymasligini ham bildiradi. Uchinchi holatda esa loyihadan kutiladigan daromadni olish imkonini bermaydi. Sof joriy qiymat usuli shla g i h investitsiya miqdorining, a i investor boyligining qanchalik sishi i miqdoriy jihatdangina rsata oladi, holos. Lekin, investitsiyalashning naqadar samaradorligini aniqlashda miqdoriy zgarishlar va natijalarning zi etarli l a i. 31

Shuning uchun investitsiyalarning qanday nisbiy sishga ega ekanligi va uning sish darajasini aniqlash uchun iqtisodiy baholashning boshqa usullaridan foydalanishga t g ri keladi. Foydaning ichki me’yori usuli (IRR) - bu pul tushumlarining diskont qiymati pul chiqimlarining diskont etavkasiga teng lga agi daromadlilik darajasi yoki l asa loyihadan olingan sof tushumlarning diskontlangan qiymati investitsiyalarniig diskontlangan qiymatiga, sof joriy qiymat esa nolga teng lga agi diskont e ri ir. Bu rsat i h i aniqlash uchun sof joriy qiymatni aniqlashda ishlatilgan formuladan foydalaniladi va sof joriy qiymat nolga tenglashadigan minimal foiz stavkasi topiladi. Aynan shu foiz stavkasi foydaning ichki e ri usuli deb nomlanadi. Bu usul iqtisodiyotda rentabellikning ichki e ri, qoplash yoki samaradorlik koeffitsienti, kapital q il alar i g chegaraviy samaradorligi deb ham yuritiladi. Foydaning ichki e ri i aniqlash vazifasi birmuncha qiyin li , investitsiyalarning bir yoki undan p marta amalga oshirilishiga, loyihadan olingan pul tushumlarining, xech l asa, bir marta yoki boshida salbiy lishligiga va ushbu pul tushumlarining miqdoran bir xil l asligiga asoslanadi. Uni hisoblash formulasini quyidagi tenglamada ifodalash mumkin: n CF t 21 NPV   t  I 0  0 , (1.5) t  1 (1  d ) Agar investitsiya loyihasi bir necha yillar davomida moliyaviy resurslarning ketma-ket moliyalanishini talab etsa, unda (IRR)ni quyidagi formulada ifodalash mumkin: n CF t n I t 24  t   t , (1.6) t  1 (1  d ) t  1 (1  d ) 21 Виленский П.Л., Ливщиц В.Н., Смоляк С.А. Оценка эффективности инвестиционных проектов: Теория и практика: учеб. пособие. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: Издательство «Дело» АНХ. – 2008. с.343. 24 O sha a a, 343-b. 32

Bu erda d miqdorini topish lozim la i. Topilgan miqdor foydaning ichki e ri deb nomlanadi. Bu meyor sof joriy qiymat nolga teng li , investitsiya loyihasining samaradorligini baholashda IRR miqdori q lla ilga i a, firmaning boyligi sishi i ta i la asligi i va uning kamayishiga ham l q asligi i rsata i. IRR loyihadan kutilayotgan daromadlilikni rsata i va qilinishi mumkin lga maksimal harajatlar chegarasini belgilab beradi, a i IRR olinayotgan kredit i ha bank foiz stavkasini yuqori chegarasini rsata i, ayni shu foiz chegarasidan yuqori miqdorga ega li ga a loyiha daromad keltiradi. Shunday holatlar ham lishi mumkinki, investorning zi investitsiya loyihasini moliyalash uchun biror s e t a muayyan foiz ostida kredit olishi mumkin. Bu paytda loyihadan kutiladigan natija kredit uchun foizdan, albatta yuqori lishi lozim yoki investor zi i g maqsad qilgan foydasini olish darajasini ham bilishi kerak. Mana shu holatlar, a i kredit uchun foiz yoki foyda olish darajasi, odatda ar erli (t siqli) koeffitsient (hurdle rate) (HR) deb ham nomlanadi. Bu rsat i h foydaning ichki e ri bilan solishtiriladi (taqqoslanadi). IRR va HR larni taqqoslash natijasida ular orasida quyidagi g liq hosil la i: • agar IRR>HR, loyiha samarali hisoblanadi va u foydalanish uchun qabul qilinadi; • agar IRR<HR, loyiha samarasiz (zararli) li , uni amalga oshirib l a i; • agar IRR=HR, ixtiyoriy echimni qabul qilish mumkin, a i loyihani amalga oshirishdan zarar ham, foyda ham ril a i. Ushbu rsat i h yordamida: • investitsiya summalari teng lga ; • davomiyligi bir xil lga ; • risk darajasi teng lga ; • pul tushumlarining shakllanish sxemasi bir xil lga hollarda loyihalarni foydalilik darajasi i ha taqqoslash t g ri echim qabul qilishni engillashtiradi. Bu rsat i h qanchalik yuqori lsa, loyiha shunchalik samarali deb topiladi. Foydaning ichki e ri i boshqacha ri ish a, a i interpolyatsiya usuli orqali ham ifodalash mumkin: 33

NPV 1 22 IRR  d 1   ( d 2  d 1 ), (1.7 ) ( NPV 1  NPV 2 ) bu erda, NPV 1 – d 1 diskont e ri stavkasidagi sof joriy qiymatning ijobiy miqdori; NPV 2 – d 2 diskont e ri stavkasidagi sof joriy qiymatning salbiy miqdori. Foydaning ichki e ri i aniqlashda d 1 va d 2 rsat i hlar miqdori asosiy ri i egallaydi. Ularning ta siri natijasida sof joriy qiymatning zgarishi i va buning oqibatida esa foydaning ichki e ri ham zgarishi i kuzatish mumkin. Shunga ra: d 1 – bu NPVning ijobiy qiymatinini minimallashtiruvchi foiz stavkasi; d 2 – bu NPVning salbiy qiymatini maksimallashtiruvchi foiz stavkasi hisoblanadi. Investitsiyalarniig rentabelligi usuli (PI) - diskontlashtirilgan daromadlarning diskontlashtirilgan investitsiya harajatlariga nisbatini hisoblab topishga asoslangan. Bu qanday holatda investor boyligi sishi mumkinligini rsati beradi va quyidagicha aniqlanadi:  n CF t  26 PI    t  / I 0 (1.8)  t  1 ( I  d )  bu erda I 0 - shla g i h investitsiyalar, SG’-t davrda olingan pul tushumlari. Investitsiya rentabelligi rsat i hi firma (yoki investor) a lag lari 1 s hisobida qanday hollarda sishi i aniqlash imkonini beradi. Agar investitsiya sarflari turli davrlarda (uzoq amalga oshirilsa, (RI)ni aniqlash formulasi quyidagicha la i:  n CF t   n I t  27 PI    t  /   t  , (1.9)  t  1 (1  d )   t  1 (1  d )  bu erda, I t – t yildagi investitsiyalar. 22 Uzoqov A., Nosirov E.,Saidov R., Sultanov M.Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi. O q q lla a. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 2006.105- b. 34

Investitsiyalarning rentabelligi va sof joriy qiymat rsat i hlari i taqqoslama baholash shuni rsata i i, sof joriy qiymati sishi bilan investitsiyalar rentabelligi ham sa i va aksincha. Agar rentabellik rsat i hi «1»ga teng yoki undan kichik lsa, loyiha rad etilishi kerak, chunki u q shi ha foyda keltirmaydi. NPV=0 da investitsiyalarning rentabelligi hamisha 1ga teng la i. Oddiy li ri ishiga qaramasdan, loyihalarning rentabelligini aniqlash muammosi muayyan qiyinchiliklar bilan g liq ir. Bu hol, ayniqsa, investitsiyalar turli xil valyuta, turli xil vaqtda, a i bir qancha yillar ralig i a amalga oshirilganda uni aniqlash muammosi paydo la i. Buni quyidagi misolda ri chiqamiz. 1-misol. Faraz qilaylik, investitsiya loyihasi uchun 140 mln.s harajat qilingan. Investitsiya loyihasini amalga oshirish natijasida birinchi yil – 37750 ming s , 26 Uzoqov A., Nosirov E.,Saidov R., Sultanov M.Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi. O q q lla a. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 2006, 108-b. 27 O sha manba, 108-b. ikkinchi yil 45390 ming s , uchinchi yil – 47430 ming s , t rti hi yil- 51140 ming s va beshinchi yil- 60030 ming s pul tushumlari olinishi z a tutilmoqda. Bu holda investitsiya loyihasining diskontlashgan investitsiya rentabelligi qanday hisoblanadi? 3-jadval Rentabellik indeksi hisob-kitobi 23 23 Muallif tomonidan tuzildi. 35

Bunda rentabellik indeksi quyidagiga teng la i: PI  (35281,1  39643,6  38717,1  39014,7  42801,4):140000   195457,9:140000  1,396 yoki  1,4 Investitsiyalarning rentabellik rsat i hi avvallari q lla ilga kapital q il alar i g samaradorligi koeffitsientidan shunisi bilan farq qiladiki, bunda daromad sifatida baholash jarayonida joriy qiymatga keltirilgan pul oqimi qatnashadi. Invetitsiyalar rentabelligi rsat i hi, nafaqat taqqoslama baholash uchun, shuningdek loyihani amalga oshirishga qabul qilishdagi mezon sifatida ham q lla ila i. Umuman, investitsiyaning rentabellik rsat i hi natijasi yordamida loyiha i ha quyidagicha xulosa qilish mumkin: - agar PI>1 lsa, u holda investitsiya loyihasini amalga oshirish mumkin; - agar PI<1 lsa, u holda investitsiya loyihasini amalga oshirishga qabul qilib l a i; - agar PI=1 lsa, u holda investitsiya loyihasi foyda ham, zarar ham keltirmaydi. Investitsiya loyihalarining samaradorligini aniqlashning qoplash muddati usulini a a a i (oddiy) baholash usullarida ri o tdik. Lekin mazkur usulning kelgusi davrlardagi pul tushumlarining qiymatini hisobga olmasligi uni diskontlashtirilgan usullar yordamida ham hisoblash zarurligini taqozo qiladi. Buning uchun diskontlashtirishni hisobga olgan holda investitsiyalarni qoplash muddatini (DPP) hisoblash usuli diskontlashtirilgan yillik pul tushumlarini diskontlashtirilgan investitsiyalarga lish orqali amalga oshiriladi. Mazkur usulning tushunarli lishi uchun quyidagi misolni keltiramiz. 2-misol. Faraz qilaylik, korxona mehmonxona qurilishi uchun 300 mln.s investitsiya qildi ( a lag sarfladi). Mehmonxonani foydalanishdan keladigan yillik pul tushumlari 85, 100, 120 va 160 mln. s i tashkil etadi. 36

Buning uchun PP — investitsiyalarni qoplash muddati hisoblanadi. S gra, investitsiyalarning diskontlashtirilgan qoplash muddatini (DPP) hisoblaymiz. U quyidagi formula orqali aniqlanadi: I 0 29 DPP  (  ) , (1.10) DCF bu erda, I 0 – shla g i h investitsiyalar; DCF (Σ) – diskontlashtirilgan yillik pul tushumlari. Mazkur rsat i h i hisoblashda yuqorida berilgan 2-misolga asoslanib tuzilgan quyidagi 4-jadvalga murojaat qilamiz. 4-jadval Diskontlashtirilgan qoplash muddatini hisoblash 30 29 Uzoqov A., Nosirov E.,Saidov R., Sultanov M.investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi. O q q lla a. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 2006.111-b. 30 Muallif tomonidan tuzildi. Ushbu jadvalda investitsiyalarning qoplash muddati bilan birga diskontlashtirilgan qoplash muddati rsat i hi i g hisoblanishi keltirilgan bo lib, ularning bir-biridan farq qilishining ziga xos jihatlari ushbu rsat i hlar i aniqlash xususiyatlaridan kelib chiqadi. Jadval a l tlari a ri i turibdiki, investitsiyalarning qoplash muddati 2,96 yilni, diskontlashtirilgan qoplash muddati esa 3,85 yilni tashkil etadi. Ularning hisoblanishi quyidagi ri ishga ega: 115.000.000 PP  185.000.000   2 yil  0,96  2,96 yil 37

120.000.000 yoki 2 yil,11oy, 15 kun. I 0 76.000.000 DPP  (  )  224.000.000   3 yil  0,85  3,85 yil DCF 89.000.000 yoki 3yil, 10oy 10kun. K ri tga yuqoridagi misolga, asosan, shunday xulosa qilish mumkinki, investitsiyalarning diskontlashtirilgan qoplash muddati ularning diskontlashtirilmagan qoplash muddatiga qaraganda biroz uzoq vaqtni, a i 3 yilu 10 oy 10 kunni tashkil etdi. Bu esa investitsiyalarning diskontlashtirilgan qoplash muddatining kelgusi pul tushumlari va investitsiyalarning joriy qiymatini hisobga olishi bilan izohlanadi. Demak, investitsiyalarning qoplash muddati i ha hisoblash usuli qilingan investitsiyalarning joriy (real) qiymati i ha t liq qoplanish muddatini tavsiflab beradi va shu jihatdan u investitsiyalarning qoplash muddati usulidan farqli ravishda afzalroq hisoblanadi. II BOB. Tijorat banklarida investitsiya loyihalari moliyaviy- iqtisodiy samaradorligini baholash amaliyoti tahlili 38

2.1. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini oddiy (an’anaviy) usullar asosida baholash A a a i usullar avvaldan a l li , ular milliy va chet el amaliyotida to pul tushumlarining dikontlanishiga asoslangan usullarning keng q lla ilishiga qadar asosiy rsat i hlar sifatida amal qilib kelgan. Ushbu usullarning soddaligi va tushunarliligi uning maxsus iqtisodiy bilimga, i aga, malakaga va tajribaga ega l aga xodimlar rtasi a ham keng q lla ilishiga sabab l i. Hozirgi kunda tijorat banklari va boshqa kredit muassasalari salohiyatli qarz oluvchilarga investitsion resurslarni taqsimlash shartlarini a l qilishda, odatda, ushbu ikkita usuldan, a i qoplash muddati va rentabellik darajasi rsat i hlari a foydalanmoqdalar. Investitsiyalarning qoplash muddatini hisoblash (RR) – usuli pul oqimlarini diskontlashga asoslangan usullardan farqli ravishda investitsiyalarning nominal miqdorda qaytarilishi mumkin lga davrni aniqlashga xizmat qiladi. Investitsiyalarning qoplash muddatini hisoblash usuli pul oqimlarini diskontlashga asoslangan usullardan farqli ravishda investitsiyalarning nominal miqdorda qaytarilishi mumkin lga davrni aniqlashga xizmat qiladi. Shunga ra, bu usul investitsiya loyihasini amalga oshirishdan olinadigan daromadlar hisobiga qilingan investitsiya sarflarini qoplash davrini aniqlashga asoslangan. Uni hisoblash formulasi quyidagicha: I PP  0(  ) CF t , ( 2.1) 24 bu erda, I 0 – shla g i h investitsiyalar: CF t (  ) - investitsiya loyihasini amalga oshirishdan olingan yillik pul tushumi summasi. U sof foydani yoki yillik daromad va xarajat rtasi agi (amortizatsiyasiz) farqni ifodalaydi. 24 Колмыкова Т.С. Инвестиционный анализ: Учеб. пособие. – М.: ИНФРА-М, 2009. с.76. 39

Qoplash muddatini hisoblashda ikkita yondashuv mavjud. Birinchi yondashuvda investitsiyalarning shla g i h summasi yillik tushumlarning ( rta ha yillik) miqdoriga li a i. Bu rsat i h pul tushumlari yillar i ha teng lga hollarda q lla ila i. 3-misol. Faraz qilaylik, investitsiya loyihasi uchun 600 mln. s miqdorida investitsiyalash z a tutilmoqda va s g 6 yil davomida har yili 150 mln. s miqdorida daromad olish kutilmoqda. Bunday holatda qoplash muddati 4 yilni (600/150) tashkil etadi, a i shla g i h investitsiya summasi 4 yilda t liq qoplanadi, keyingi 2 yil esa investorga ushbu investitsiyadan sof daromad olish imkonini beradi. Qoplash muddatini hisoblashning ikkinchi yondashuvi investitsiya loyihasini amalga oshirishdan olinadigan pul tushumlari miqdorining si boruvchi (farqli tushumlarning) yakuni ( ig i isi) sifatda izohlanadi. Agar pul tushumlari birmuncha farqli li , birinchi yilda 100 mln. s i, ikkinchi yilda 200 mln. s i, uchinchi yilda 300 mln. s i, t rti hi yilda 450 mln. s i va beshinchi yilda 600 mln. s i, oltinchi yilda 800 mln. s i tashkil etadi desak, u holda qoplanish muddatini hisoblash birmuncha murakkablashadi. Bunda uch yillik pul tushumlari ig i isi shla g i h investitsiyalar miqdoridan kichikligi, t rt yil i ha katta ekanligini inobatga olsak, investitsiyalarning aniq qoplanish muddati loyihaning t rti hi yilgi faoliyatiga g liqligi i ra iz. Uch yillik olingan daromadlarning (100+200+300=600) shla g i h investitsiyalardan (800) farqi 200 mln. s i (800 – 600) tashkil etishini inobatga olsak, ushbu qoldiq summaning t rti hi yilda olingan daromadlarga nisbati uning qoplanish muddatini rsata i, a i 200/450 = 0,44 koeffitsientni, yil hisobida esa, 0,44*366=162 kun, a i 5 oy va 12 kunni, jami investitsiyalarning qoplanish muddati esa 3 yilu 162 kunni (3 yil + 5 oy 12 kun) tashkil etishini hosil qilamiz. Ushbu usulning asosiy afzalliklari qoplash muddatini aniqlashda bajariladigan hisob-kitob ishlarining oddiyligi, qulayligi va tushunarliligidadir. Kamchiligi esa kelgusi davrlardagi pul tushumlarining qiymatini hisobga olishga qodir emasligi, shuningdek uni investitsiya loyihasining daromadliligini aniqlashda q lla l asligi a 40

ir. Bu usul investorning qancha vaqt mobaynida z kapitali bilan tavakkalchilikka l q ishi i tasavvur qilishga yordam beradi. Shunday qilib, investitsiya loyihasining qoplash muddati – bu shanday vaqtki, bunda loyihani amalga oshirishdan olinadigan tushumlar qilingan xarajatlarni qoplaydi. Investitsiyalarning buxgalteriya rentabelligini aniqlash usuli (rentabellik darajasini aniqlash usuli – ARR yoki ROI) – bu rsat i h buxgalteriya hisoboti a l tlariga asoslangan holda aniqlanadigan rta ha daromadni investitsiyalarning rta ha yillik hajmiga lish orqali aniqlanadi. Bunda hisobkitob ishlari foizlarni va soliqlarni t la as a avvalgi foyda miqdoriga asoslanib amalga oshirilishi mumkin yoki u soliqlarni t laga a keyingi, lekin foiz t l lariga ha lga daromadga asoslanadi. Eng yaxshisi, soliq t la ga a keyingi sof foyda miqdori tanlab olinganligi afzalroqdir, chunki u korxona ta sis hilari va investorlar oladigan xaqiqiy foydani ifodalaydi. U quyidagi formula asosida hisoblanadi: D (1  C c ) 25 ARR  b 0 ( 2.2.) ( C a  C a )/2 bu erda, D – foiz va soliq t l lariga ha yoki soliq t la i , foizlar t la g ga ha lga daromad: S s – soliq t lash stavkasi; S a b , S a o - aktivlarning ri chiqilayotgan davriga lga shla g i h va oxirgi summasi, qiymati. Ushbu rsat i h i g afzalligi quyidagilardan iborat: - hisob-kitobning sodda va tushunarliligi; - loyihaning foydaliligini rsatishi; - loyihaning butun hayotiylik davrini rsatishi. Kamchiliklari esa kelgusi pul tushumlarining qiymatini joriy vaqtga nisbatan hisobga olmasligidadir. Yuqorida ri tga investitsiya loyihalarining samaradorligini baholash usullariga asoslanib, “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining 25 Колмыкова Т.С. Инвестиционный анализ: Учеб. пособие. – М.: ИНФРА-М, 2009. с.79. 41

moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini oddiy (a a a i ) usullar asosida baholaymiz. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining moliyaviy- iqtisodiy samaradorligini baholashdan avval, bu investitsiya loyihasi t g risi a umumiy qisqacha a l tlar berib ta iz. Mazkur loyihaning asosiy maqsadi “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ tomonidan qurilish, remont, rekonstruktsiya ishlarini bajarish uchun bankdan 1,42 mlrd. s kredit olish hisobiga Yili Star-River Trade & Business Co.Ltd. nomli Xitoy kompaniyasidan qurilishga oid texnika, mashina va mexanizmlarni sotib olish hisoblanadi. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ Toshkent shahar, Bektemir tumani Hokimiyati x ali s e tlari i r hat a o t azish Inspektsiyasi tomonidan 2008 yil 12 noyabrdagi №000664-02 son bilan r hat a tga . Jamiyatning Ustav fondi 99 000 000 s i tashkil etadi va quyidagicha taqsimlangan. 5-jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ ning Ustav fondining taqsimlanishi Ta’sischilar Ulushi, % Ulushi, so’m Raxmanov Sh.Sh. 98,5 97 515 000 Gaipov A.R. 0,5 495 000 Muxammadieva G.X. 0,5 495 000 Majidova D.A. 0,5 495 000 Manba: “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ loyihasi TIA sidan olingan. Loyihaning umumiy summasi 1 897 493 500,00 s li , shundan 75,1% a i 1 424 000 000 s bank krediti hisobidan, qolgan 24,9% a i 473 493 500 s z a lag i hisobidan amalga oshiriladi. Loyihada z a tutilgan 1 424 000 000 s li bank krediti hisobiga Xitoy davlatida ishlab chiqilgan XIAGONG markasidagi XG951 III modelli va XIAGONG markasidagi XG932 II modelli 2 dona yuk ortuvchi texnika (pogruzchik), Jonyang markasidagi JY230E modelli 2 dona ekskavator, XG 42

markasidagi XG31802 modelli 1 dona avtogreyderlar sotib olinadi. Keltiriladigan texnikalar asosida jamiyat qurilish i ha faoliyatini amalga oshiradi. Kredit 36 oyga l alla ga li (undan 6 oy imtiyozli davr), yillik 19% ostida 36 oy davomida asosiy qarz bir xil summalarda, milliy valyutada - 47 466 667 s a qaytarish sharti bilan beriladi. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ ning ushbu loyihasi 3 yil muddatda amalga oshirish l alla ga li , korxona yiliga 948,8-998,7 mln s li qurilish e tlariga texnik va texnologik xizmat rsata i. Hozirgi kunda korxona buyurtmachi “ Janubgazmaxsusmontaj” unitar korxonasi bilan 23.10.2012 yilda imzolagan №108 sonli shartnomaga asosan 10 mlrd. s li qurilish-montaj ishlarini boshlash arafasida. Investitsiya loyihasi T.I.A.siga asosan, mazkur loyihani amalga oshirish uchun l iha i itsit ri t i a 12 ishiga shtat a ali hish elgila ga li , bular a r a hi ish hilar 8 ish hi ha a a ri shqar a a 4 ishi ishlashi rejalashtirilgan. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ ning t la quvvat bilan ishlashi rejasi 3- ilga eli 100% e elgila ga , illar i ha quyidagiga teng: 1-yil 2-yil 3-yil 95% 97% 100% “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ ning investitsiya loyihasining qiymati 6-jadvalda ifodalangan. 6-jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasi qiymati Investitsiya tarkibi So’mda Qat’iy valyutada Jami Jamiga nisbatan foizda XIAGONG markasidagi XG951 III modelli va XIAGONG markasidagi XG932 II modelli 2 dona yuk ortuvchi texnika (pogruzchik) 330 000 000 0 330 000 000 17.39 Jonyang markasidagi JY230E 736 000 000 0 736 000 000 38.78 43

modelli 2 dona zanjirli (gusenichniy) ekskavator XG markasidagi XG31802 modelli 1 dona avtogreyder 358 000 000 0 358 000 000 18.86 Olinayotgan texnikalarga extiyot qismlar 25 500 000 0 25 500 000 1.34 Xududda x ali faoliyatini yuritish uchun ofis 154 600 000 0 154 600 000 8.14 Jami to’plangan aktivlar 1 604 100 000 0 1 604 100 000 84.53 Ishlab chiqarish zapasi 185 517 500 0 185 517 500 9.77 Jami ishchi kapital 185 517 500 0 185 517 500 9.77 Moliyaviy chiqimlar Loyihani ishlab chiqish uchun komissiya (0,5%) 7 120 000 0 7 120 000 0.375 Bojxona xujjatlarini rasmiylashtirish (0,4%) 5 696 000 0 5 696 000 0.3 Ish boshlagungacha lga davrda kredit foizi (90 kun) 67 640 000 0 67 640 000 3.56 Garov e ti i s g rtalash (0,25%x3 yil) 13 350 000 0 13 350 000 0.703 Garov shartnomasini notarial tasdiqdan t azish (0,15%) 2 670 000 0 2 670 000 0.14 Mehnatga haq t lash 3 oyga) 11 400 000 0 11 400 000 0.6 Jami moliyaviy xarajatlar 107 876 000 0 107 876 000 5.68 Jami investitsiya 1 897 493 500 0 1 897 493 500 100 Manba: “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ loyihasi TIA sidan olingan. Jadval a l tlari a ri i turibdiki, jami loyihaning qiymati 1897493500 s i tashkil etib, undan 84.53 foizi i 1604100 000 s a lag loyihada asosiy vositalarga, a i zamonaviy texnika-texnologiyalarga sarflanadi. Undan 330000000 s i i 17.39% i 2 dona yuk ortuvchi texnika (pogruzchik)ga, 736000000 s i i 38.78% i 2 dona zanjirli (gusenichniy) ekskavatorga, 358000000 s i i 18.86% i 1 dona avtogreyderga sarflanadi. Jami loyiha qiymatining 9.77 foizi ishchi kapital sifatida sarflanib, 5.68 foizi esa moliyaviy xarajatlarni tashkil etadi. 7-jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining moliyalashtirish manbalari Ko’rsatkichlar So’mda Qat’iy valyutada Jami Jamiga nisbatan 44

foizda 1.Korxonaning z a lag lari 473 493 500 0 473 493 500 24.96 2.Jalb qilingan a lag lar 0 0 0 0 3.Qarz a lag lari 1 424 000 000 0 1 424 000 000 75.04 1 897 493 500 0 1 897 493 500 100 Manba: “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ loyihasi TIA sidan olingan. Jadval a l tlari a ri i turibdiki, jami moliyalashtirish manbalari 1 897 493 500 s i tashkil qilib, shundan, korxonaning ziga tegishli a lag lari 473 493 500 s i yoki jamiga nisbatan 24,96 % ni tashkil qilgan. Jalb qilingan mablag lari mavjud emas. Qarz a lag lari i g ulushi 75,04 % ni tashkil qilgan yoki 1 424 000 000 s i bank krediti hisobidan loyihani moliyalashtirish z a tutilgan. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ ning investitsiya loyihasi a l tlariga ra, korxonaning yillar i ha sof pul oqimi quyidagiga teng: 0-yil 1-yil 2-yil 3-yil -14240000000 684704415 675670402 810998780 Bunda 0- il a i estitsi a xara atlari 1424000000 s i tash il eti , 1-yilda sof pul qi i 684704415 s ga, 2-yilda sof pul qi i 675670402 s ga, 3-yilda sof pul qi i 810998780 s ga te g. Ushbu a l tlar a foydalanib qoplash muddatini aniqlaymiz: 8-jadval Investitsiya loyihasi qoplash muddati hisob-kitobi (PP) Yillar Pul oqimi Ja g arila pul oqimi 0 -14240000000 -14240000000 1 684704415 -739295585 45

2 675670402 -63625183 3 810998780 747373597 PP 2.078 yil Manba: Muallif tomonidan loyiha TIA si asosida hisoblandi. PP = (63625183 / 810998780)*365 = (0,78*365) = 28 kun Demak, investitsiya loyihasini qoplash muddati RR= 2.078 yil yoki 2 yil, 28 kunga teng. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ ning investitsiya loyihasi a l tlari a foydalanib, loyihaning rentabelligini aniqlaymiz (ROI). ROI = ((684704415+675670402+810998780) / 3) / 14240000000 = 723791199 / 14240000000 = 0.508 yoki 50.8%. Demak, investitsiya loyihasining rentabellik darajasi 50,8% ni tashkil etadi. Yuqoridagi hisob-kitoblardan ri i turibdiki, investitsiya loyihasining qoplanish muddati, a i loyihaga qilingan investitsion xarajatlarning loyihadan olingan daromadlar bilan qoplanish muddati 2 yil, 9 oy, 14 kunga teng li , investitsiyalarni qaytarish muddati (3yil) dan kam, bu esa loyiha samarali ekanligini ifodalaydi. Investitsiya loyihasining rentabellik darajasi, a i loyihadan olingan 3 yillik daromadlarning rta ha qiymatining loyihaga qilingan investitsion xarajatlarga nisbati 50,8% ga teng li , diskont stavkasi (19%) dan ancha katta, bu esa loyihaning samarali ekanligidan dalolat beradi. 2.2. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul oqimlarini tahlil qilish va baholash 46

Har qanday loyihaning moliyaviy-iqtisodiy jihatdan baholanishi pul oqimlari haqidagi a l tlarga asoslanadi. Pul oqimlari haqidagi a l tlarga ega l as a turib investitsiya loyihasining samaradorligini baholash mumkin emas. Investitsiya loyihasini baholash loyihani amalga oshirishdan oldin bajarilishi sababli, pul oqimlari haqidagi a l tlar ham oldindan rejalashtiriladi. Loyiha samaradorligini baholashda pul oqimlarini rejalashtirish va ularni hisobga olish jarayoni asosiy ri i egallaydi va investitsiya loyihalarining haqiqiy samaradorligini aniqlashga jiddiy ta sir rsata i. Diskontlash usulining mazmuni shundan iboratki, pul a lag larining qiymati muayyan vaqtda bir xil emasligi, a i bugungi bir s bir yildan keyingi bir s ga (iste l qiymati i ha) teng emasligi kontseptsiyasiga asoslanadi. Diskontlashga asoslangan usullarning barchasi (sof joriy qiymatni aniqlash usuli (Net Present Value, NPV), foydaning ichki e ri i hisoblash usuli (Internal Rate of Return, IRR), investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli (Profitability Index, PI), diskontlashning qoplash muddatini hisoblash usuli (Discount Payback Period, DPP)da investitsiya loyihalarining muayyan davrdagi barcha kirim va chiqimlarning rtasi agi farq – sof pul oqimi (Cash Flow – CF) aniqlanib, diskotlashtirish li bilan hisoblanadi. Binobarin, diskontlashga asoslangan usullarning mohiyatini tushunish uchun avvalo, korxona pul oqimlarining mazmunini va sof pul oqimini aniqlash formulasini bilib olishimiz kerak la i. Korxona pul oqimlari asosan quyidagilardan tashkil topadi: • operatsion faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi (4-shakl, 050-qator); • investitsion faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi (4-shakl, 100-qator);  moliyaviy faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi (4-shakl, 180-qator). Buni quyidagicha 5-rasm orqali tasvirlash mumkin: Korxona faoliyati turi Foyda (kirim ) Harajatlar (chiqim) Investitsiya faoliyati a) asosiy vositalarni sotish. b)nomoddiy aktivlarni sotish. v) uzoq va qisqa muddatli investtsiyalarni sotish. g) oborot kapitalining kamayishi a) kapital q il alar. b)nomoddiy aktivlarni sotib olish. v) oborot kapitalining sishi hisobiga harajatlar. g) uzoq va qisqa 47

hisobiga tushumlar muddatli investitsiyalarni sotib olish. Operatsion faoliyat a) mahsulot (tovar, ish va xizmat) larni sotishdan kelib tushgan pul a lag i. b)operatsion faoliyat ning boshqa pul tushumlari. a) tovar, ish va xizmatlar uchun mol etkazib beruvchilarga t la ga pul a lag lari. b) va ular nomidan t la ga pul a lag lari. v)operatsion faoliyat ning boshqa pul t l lari. Moliyaviy faoliyat a) aktsiyalar chiqar-ishdan yoki xususiy kapital bilan g liq lga boshqa instru mentlardan kelgan pul tushumlari. b) olingan foizlar va dividentlar. g)moliyaviy faoliyat ning boshqa pul tushum lari, shu jumladan qarzlar i ha pul tushumlari a) olingandagi pul t l lari. b) foizlar va dividentlar. v) uzoq va qisqa muddat li kreditlar va qarz lar i ha t l lar. g) lizing i ha t l lar. d) moliyaviy faoliyat ning boshqa t l lari. 6-rasm. Korxona pul oqimining xarakteristikasi 26 Pul tushumlari va chiqimlarini tahlil etish investitsiya loyihalarini baholashda juda muhim sanaladi. Investorlarni boylikni stir hi tushumning qanchaligi, pul a lag lari kirimi va chiqimigina qiziqtirmasdan, balki korxonaning byudjet oldidagi majburiyatlardan holi lga agi, a i soliqlarni t laga a keyingi qoladigan natija (foyda) qiziqtiradi. Buni quyidagi ri ish agi formula orqali aniqlash mumkin: П Т  С Т  ( Х  А )  Т Ф  Т с (2.3 ) 34 bu erda, P t - pul tushumlari; S t - sotishdan olingan tushum; X-harajatlar ig i isi (joriy harajatlar); A - amortizatsiya ajratmasi; 26 Uzoqov A., Nosirov E.,Saidov R., Sultanov M.investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi. O q q lla a. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 2006.91-b. 34 O sha manba 97-b. 48

T f, T c - t la ga foizlar va soliqlar. Iqtisodiy adabiyotlarda investitsiya loyihalarining sof pul oqimini topish uchun quyidagi formuladan foydalaniladi 27 : Sotishdan . tushgan . tushum  O ' zgaruvchan . xarajatlar  Amortizatsiya  Kredit . uchun . foiz  Boshqa . doimiy . xarajatlar  Soliqqa . tortiladigan . baza  Foyda ( daromad ) solig ' i  Korxona . ixtiyorida . qoladigan . foyda ( sof . foyda )  Amortizatsiya  Korxonaning . sof . pul . oqimi ( Cash . Flow  CF ) Yuqorida ri tga investitsiya loyihalarining pul oqimlarini baholashga asoslanib, “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul oqimlarining tarkibini ri chiqamiz va uni baholaymiz. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining kelgusida olinishi rejalashtirilgan daromadlari va xarajatlari quyidagi jadvalda ifodalangan. 9-jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining kelgusida olinishi rejalashtirilgan daromadlari va xarajatlari 1 yil 2 yil 3 yil Jami tushum 948 844 800 968 820 480 998 784 000 Ishlab chiqarish tannarhi 360 650 308.4 361 392 416.0 362 505 577.3 Yalpi daromad 588 194 491.6 607 428 064.0 636 278 422.7 Operatsion xarajat 26 813 732.4 24 294 666.2 24 684 192.0 Operatsion daromad 561 380 759.2 583 133 397.8 611 594 230.7 Kredit foiz stavkalari t l lari 259 286 666.7 166 845 333.3 58 621 333.3 Daromad solig’i to’lagunga qadar daromad 302 094 092.5 416 288 064.5 552 972 897.4 27 Староверова Г.С. Экономическая оценка инвестиций: Учеб. пособие./ Г.С.Староверова, А,Ю.Медведев, И.В.Сорокина. – М.: КНОРУС,2006. с.136. 49

Yagona soliq t l lari 56 930 688.0 58 129 229.0 59 927 040.0 Sof foyda 245 163 404.5 358 158 835.7 493 045 857.4 Kumulyativ foyda 245 163 404.5 603 322 240.2 1 096 368 097.6 Manba: “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ loyihasi TIA sidan olingan. Loyihaning daromad va xarajatlar hisob-kitoblari O z e ist Respublikasi xududida amal qiluvchi xamma turdagi soliq va boshqa t l lar i hisobga olgan holda amalga oshirilgan. Loyihani amalga oshirishdan keladigan daromad loyiha muddati (3 yil)ga l alla ga li , kredit qarzdorligini qaytarish hisobga olingan. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul oqimlari quyidagi jadvalda ifodalangan. 10-jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul oqimlari 0 yil 1 yil 2 yil 3 yil Jami tushumlar 0.0 948 844 800 968 820 480 998 784 000 Ishchi kapitalidagi zgarishlar 185 517 500.0 -120 335 811.0 1 693 634.0 1 252 278.0 Ko’rsatilgan xizmatlardan tushumlar 185 517 500.0 1 069 180 611.0 967 126 846.0 997 531 722.0 Amortizatsiya hisobga olinmagandagi zavod xarajatlari 0.0 41 445 108.0 42 187 216.0 43 300 377.0 Yalpi tushum 185 517 500.0 1 027 735 502.0 924 939 630.0 954 231 345.0 Operatsion xarajatlar 0.0 26 813 732.4 24 294 666.2 24 684 192.0 Operatsion tushum (A) 185 517 500.0 1 000 921 770.0 900 644 964.0 929 547 153 O z kapitali 473 493 500.0 Bank krediti 1 242 000 000.0 Asosiy kapitalga investitsiyalar 1 604 100 000.0 Kredit foiz t l lari (V) 67 640 000.0 259 286 667.0 166 845 333.0 58 621 333.0 Boshqa moliyaviy xarajatlar 40 236 000.0 Daromad solig’i to’lagunga qadar tushum 0.0 741 635 103.0 733 799 631.0 870 925 820.0 Kredit i ha asosiy qarzni qaytarilishi (D) 0.0 284 800 000.0 569 600 000.0 569 600 000.0 Yagona soliq t l lari (S) 0.0 56 930 688.0 58 129 229.0 59 927 040.0 Sof pul oqimi 0.0 684 704 415.0 675 670 402.0 810 998 780.0 50

Kumulyativ pul oqimi 0.0 399 904 415.0 505 974 817.0 747 373 597.0 Qarzga xizmat ko’rsatish koeffitsienti (A-S)/(V+D) 1.74 1.14 1.38 Manba: “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ loyihasi TIA sidan olingan. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul oqimlari tahlili jadvalidan ri i turibdiki, pul oqimlari harakati yillar i ha ijobiy qiymatga ega li , sof pul oqimi yillar i ha quyidagiga teng: 0-yil 1-yil 2-yil 3-yil -14240000000 684704415 675670402 810998780 Qarz oluvchi tomonidan loyihaning daromad va xarajat parametrlariga rioya qilingan taqdirda pul oqimlari harakati loyiha i ha barcha xarajatlarni qoplaydi. Qarzga xizmat rsatish koeffitsienti 1.14 dan kam emas. Umuman olganda, loyihaning pul oqimlari rsat i hlari ijobiy, loyiha esa samarali deb aytish mumkin. 2.3. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining diskontlashga asoslangan usullar asosida baholash Investitsiya loyihalarining samaradorligini diskontlash asosida baholash usullari har qanday investitsiya loyihasining daromadliligini, samaradorliligini, foydaliligini hamda ularning jalb etuvchanligini aniqlab bera oladi. Lekin ayrim hollarda investitsiya loyihalarini baholashda barcha usullarni q llash zaruriyati l asligi ham mumkin. Bu usullarning q lla ilishi tahlil qilinayotgan har bir loyihaning ziga xos jihati va xususiyatlarini inobatga olgan holda amalga oshirilishi lozim. Diskontlash koptseptsiyasini q llashga asoslangan usullarni biz yuqorida ri t i va ular quyidagilardan iborat: • sof joriy qiymatni aniqlash usuli; • foydaning ichki e ri i hisoblash usuli; • investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli; 51

• diskontlashning qoplash muddatini hisoblash usuli. Loyihaning jalb etuvchanligini baholash usullari uning barcha xususiyatlarini ochib bera olmasa ham, loyihaning haqiqiy samaradorligini aniqlashda asosiy xizmat vazifasini ta i. Yuqorida ri tga investitsiya loyihalarining pul oqimlarini baholashning diskontlashga asoslangan usullari asosida “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasini tahlil qilamiz va uni baholaymiz. 11-jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining samaradorligini sof joriy qiymat usuli asosida baholash (NPV) Yillar Pul oqimi, so’m Joriy qiymat koeffitsienti 19% Joriy qiymat 0 -1 424 000 000 1 -1 424 000 000 1 684 704 415 0,8403 575 357 119,9 2 675 670 402 0,7061 477 090 870,8 3 810 998 780 0,5934 481 246 676 NPV 109 694 666,7 Manba: Muallif tomonidan loyiha TIA si asosida hisoblandi. Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, loyihaga qilingan investitsiyaning miqdori 1 424 000 000 so’mni tashkil etgan. Pul oqimlari yillar bo’yicha 1-yilda 684 704 415 so’m, 2-yilda 675 670 402 so’m, 3-yilda 810 998 780 so’mni tashkil etgan. Diskont stavkasi 19 % bo’lganda, 3 yildan so’ng loyihaning sof joriy qiymati 109 694 666,7 so’mga teng bo’ladi. Sof joriy qiymat NPV > 0 bo’lganligi uchun loyiha samarali. Investitsiya loyihasining rentabellik indeksini hisob-kitobi (PI) Yuqoridagi jadval ma’lumotlariga asoslanib, investitsiya loyihasining rentabellik indeksini (PI) hisoblasak, PI = (575 357 119,9+477 090 870,8+481 246 676) / 1 424 000 000 = 1,077 PI =1,077 ga teng bo’lgani uchun, ya’ni 1 dan katta bo’lgani uchun loyiha samarali. 52

12-jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining foyda ichki me’yorini hisob-kitobi (IRR) Yil Investitsiyalar (-), Sof pul oqimi (+), so’mda 1-xisob-kitob 2-xisob-kitob Joriy qiymat koef. 19% Joriy qiymat Joriy qiymat koef. 40% Joriy qiymat 0 -1 424 000 000 1 -1 424 000 000 1 -1 424 000 000 1 684 704 415 0,8403 575 357 119,9 0,7185 491960122,17 2 675 670 402 0,7061 477 090 870,8 0,5102 344727039,1 3 810 998 780 0,5934 481 246 676 0,3644 295527955,43 NPV +109 694 666,7 -291784883,3 Manba: Muallif tomonidan loyiha TIA si asosida hisoblandi. Investitsiya loyihasi foydaning ichki me’yori daromadlilik me’yori bo’lib, bunda pul oqimi kirimining diskontlashtirilgan qiymati pul oqimi chiqimining diskontlashtirilgan qiymatiga tengdir. Ya’ni sof joriy qiymat nolga teng bo’ladi va IRR quyidagicha hisoblanadi: Bunda foydaning ichki e ri i boshqacha ri ish a, a i interpolyatsiya usuli orqali hisoblanadi: NPV 1 IRR  d 1   ( d 2  d 1 ), = 19+( 109 694 666,7*21) / (109 694 666,7-(-291784883,3)) ( NPV 1  NPV 2 ) = 24,6 % Demak, 24,6%da investitsiya loyihasining sof joriy qiymati 0 ga teng bo’ladi. Investitsiya loyihasida diskont stavka 24,6%gacha teng bo’lganda, foyda keltiradi, undan oshsa loyiha samarasiz bo’ladi. • agar IRR>HR, loyiha samarali hisoblanadi; • agar IRR<HR, loyiha samarasiz (zararli) li , uni amalga oshirib l a i; • agar IRR=HR, ixtiyoriy echimni qabul qilish mumkin, a i loyihani amalga oshirishdan zarar ham, foyda ham ril a i. Bizning korxonamizda 24,6%= IRR>HR=19% shart bajarilgani uchun loyiha samarali hisoblanadi. 53

13-jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining diskontlashtirilgan qoplash muddatini hisob-kitobi (DPP) Yillar Diskontlashtirilgan pul oqimi (19%) Jamg’arilgan diskontlashtirilgan pul oqimi 0 -1 424 000 000 -1 424 000 000 1 575 357 119,9 -848 642 880,1 2 477 090 870,8 -371 552 009,3 3 481 246 676 109 694 666,7 DPP 2,77 Manba: Muallif tomonidan loyiha TIA si asosida hisoblandi. Diskontlashtirilgan qoplash muddatini hisob-kitobida jamg’arilgan diskontlashtirilgan pul oqimi 3-yilda musbatga o’zgardi. Diskontlashtirilgan qoplash muddatini aniqlash uchun: DPP= 2+(371 552 009,3 / 481 246 676)*365= 2 yil, 281 kun yoki 2 yil, 9 oy, 11 kun. Demak, investitsiya loyihasiga sarflangan investitsion xarajatlar diskontlashtirilgan daromadlar bilan qoplanish muddati 2 yil, 9 oy,11 kunga teng. Investitsiya loyihasini qoplash muddati – PP= 2 yil, 28 kunga tengligi diskontlashtirilgan qoplanish muddatidan 8oy va 13 kunga qisqaligini bildiradi. Bu investitsiyalarning diskontlashtirilgan qoplash muddatining kelgusi pul tushumlari va investitsiyalarning joriy qiymatini hisobga olishlik bilan izohlanadi. Umuman olganda, investitsiyalarning qoplash muddati i ha hisoblash usuli qilingan investitsiyalarning joriy (real) qiymati i ha t liq qoplanish muddatini tavsiflab beradi va shu jihatdan u investitsiyalarning qoplash muddati usulidan farqli ravishda afzalroq hisoblanadi. 54

III BOB. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning takomillashtirish yo’llari 3.1. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarining afzalliklari va kamchiliklari Investitsion loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini aniqlashga yuqorida olib borilgan tahlil ishlari etarlicha a l tlar bera oldi, desak mubolag a l a i. Investitsion loyihani baholashning YuNIDO uslubiyoti barcha mamlakatlar uchun umumiy tarzda ishlab chiqilgan li , unda har bir mamlakatning ziga xos alohida xususiyatlari e ti rga olinmagan. Shuning uchun, har bir mamlakatning tijorat yoki investitsion banklarida ushbu mamlakatning milliy, etnik, geografik xususiyatlariga, tarixiy-iqtisodiy rivojlanishiga, aholining turmush tarzi, mamlakatning iqtisodiy va intellektual qobiliyati va salohiyatiga, ijtimoiy ahvoliga, rivojlanish strategiyasi va investitsiya siyosatiga, tashqi aloqalari va milliy bozorining ziga xos tomonlariga qat i e ti r berish juda muhim masala hisoblanadi. Bundan tashqari, investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullari t g risida gapirganda, albatta bu usullarning afzalliklari va kamchiliklari t g risi a t xtali tish lozim. Investitsion loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning sof joriy qiymat usulining afzalliklarini gapirganda, avvalo bu usulning keng tarqalganligi, uning ommabop va p q lla ilishi i ta i lash lozim. Chunki bu usulni turli xil shart-sharoitlarda (masalan, shla g i h investitsiya xarajatlarni bir la 55

hammasini yoki yillar i ha li - li sarflaganda yoki daromadlarni har yili bir xil summada yoki har xil summalarda olganda) ham q llash mumkin va bunda iqtisodiy tomondan samarali natija albatta topiladi. Bu usul investitsiya loyihasini amalga oshirish orqali investorning boyligi sishiga ta sir etadimi, degan savolgagina javob beradi va quyidagi hollarda mutlaqo t g ri mezon la olmaydi: 56

- Investitsiya loyihalaridan biri tanlab olinayotganda, ularning sof joriy qiymati bir xil kattalikda lsa, loyihaga qilinayotgan investitsion xarajatlarning katta- kichikligi hisobga olinmaydi; - Investitsiya loyihalaridan biri tanlab olinayotganda, katta sof joriy qiymatli loyihaning qoplanish davri uzoq li , kichik sof joriy qiymatli loyihaning qoplanish davri qisqa lsa, investitsiyalarning qoplanish davri hisobga olinmasdan, sof joriy qiymat rsat i higa e ti r beriladi va bu rsat i h qaysi loyihada yuqori lsa, ana shu loyiha samarali deb topiladi, bu esa ushbu usulning absolyut t g ri emasligini bildiradi. Investitsion loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning sof joriy qiymat usulining afzalliklari va kamchiliklarini umumlashtirgan holda quyidagi 7-rasmda ifodalash mumkin. Afzalliklari Kamchiliklari 1. Inv esti tsiy ala rda n rila iga dar om adl arn ing qiy ma tini ifo dal ayd i ( s hla g i h inv esti tsiy 1. – absolyut rsat i h li , u loyihaning diskontlang an daromad va xarajatlari rtasi agi farqini ifodalaydi, ammo muqobil investitsiya loyihalarini ng daromad va xarajatlari miqdorinin g xajmini hisobga olmaydi; 2. yut rsat i h lga ligi sababli, loyihaning Muallif tomonidan 57

ala rda n loy iha dan kel adi gan sof pul oqi mi nin g qan cha ga pli gi i rsat a i); 2. Inv esti tsiy a loy iha sini ng hay oti yli gi dav ri va loy iha pul oqi ml ari nin g vaq t rentabelligi ni ifodalamay di; 3. nt stavkasi qiymatiga g liq; 4. nt stavkasi loyihaning butun muddati davomida zgar as deb qabul qilinadi, lekin keyinchalik iqtisodiy shartsharoit larning zgarishiga g liq holda diskont stavkasi ham zgarishi mumkin; 5. muddatga l alla ga aniq prognozlar ni talab etadi. Muallif tomonidan 58

i ha taq sim lan ishi his ob ga oli nad i; 3. Va qt om ili his ob ga oli nad i va jori y qiy ma tlar da ifo dal ana di; 4. Sof jori y qiy ma t rsat i hi vaq t i ha add itiv , a i turl Muallif tomonidan 59

i loy iha lar nin g NP V qiy ma tlar ini ig i isi i top ish mu mk in; 5. Inv esti tsiy a loy iha sini mo liy ala shti ris hga qab ul qili sh orq ali kor xo na (fir ma, inv est or) nin g Muallif tomonidan 60

iqti sod iy pot ent sial ini qan cha ga zga ris hi i pro gn oz bah osi ni ber adi, a i “fir ma bo yli gi” ni qan cha ga osh gan ligi ni ifo dal ayd i; 6. Bu usu l inv esti tsiy a loy Muallif tomonidan 61

iha lari ni sa ma rad orli gin i bah ola shn ing eng aso siy krit eri yal ari ga mo s kel adi. 7-rasm. Sof joriy qiymat usulining afzalliklari va kamchiliklari 28 . Demak, yuqorida ta i la tga i iz e , sof joriy qiymat kompaniya(firma, korxona, investor) boyligini umuman qanchaga sga ligi i rsati beradi, lekin uning sishi i nisbiy darajasini rsati bermaydi. Bunday kamchilikni bartaraf etish maqsadida, investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usulidan foydalaniladi. Investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli bir birlik qilingan xarajatlarga qancha daromadlar t g ri kelishini aniqlab beradi va aynan shu kriteriyaga asoslangan holda umumiy investitsiya xajmi cheklangan sharoitda bir-biriga g liq l aga mustaqil investitsiya loyihalarini tanlash orqali optimal investitsiya portfelini tuzishda foydalaniladi. Investitsiyalar rentabelligini hisoblash usuli loyihaga q ilga a lag lar a rila iga nisbiy daromadlilikni 28 tuzildi. Muallif tomonidan 62

ifodalaydi. Bu usulning afzalliklari va kamchiliklarini umumlashtirgan holda quyidagi 8-rasmda ifodalash mumkin. Afzalliklari Kamchiliklari 1. Nisbiy rsat i h investi tsiyala rning samara dorligi ni, rentab elligini ifodala ydi; 2. Investi tsiya resursl ari chekla ngan sharoit da optima l investi tsiya portfel ini tuzish ga imkon beradi; 1.Noadditiv, a i turli loyihalarning PI qiymatlarini ig i isi i topish mumkin emas; 2. Diskont stavkasi qiymatiga g liq. Muallif tomonidan 63

3. Loyiha ni havfsi zlik zahiras ining mavju dligi t g risi a fikr yuritis hga imkon beradi. 8-rasm. Investitsiyalar rentabelligini hisoblash usulining afzalliklari va kamchiliklari 29 Investitsiya loyihalari samaradorligini aniqlashda va loyiha i ha qaror qabul qilishda yuqoridagi ikki usuldan birini tanlash kifoya qiladi. Loyihalar taqqoslanganda esa, ikkala usuldan foydalangan afzal hisoblanadi, chunki ular loyihani har tomonlama baholashga yordam beradi. Foydaning ichki e ri i aniqlash usulining afzalliklari shundaki, u har qanday kompaniyaning bosh maqsadi – kompaniya va uning aktsiyadorlari boyligini pa tirishga erishish uchun qaratilgandadir. Investitsiya loyihasining foydaning ichki e ri i aniqlash orqali bu loyiha foydali yoki foydasizligini osongina bilib olish mumkin. Agar loyihaning NPV rsat i hi belgilangan diskont stavka asosida ushbu investitsion loyihani samarali yoki samarali emasligini aniqlab bersa, loyihaning IRR rsat i hi investitsion loyihani hisob-kitob qilish jarayonida aniqlanadi (shunday diskont stavka topiladiki, bunda NPV=0 la i) va aniqlangan foydaning ichki e ri 29 tuzildi . Muallif tomonidan 64

investor tomonidan kiritilayotgan kapitalning e ri bilan taqqoslanadi va loyiha i ha qaror qabul qilinadi. Agar investitsiyalar rentabelligini hisoblash usulida chegaralanish mavjud desak, a i u qabul qilingan diskont normasi asosidagina loyihaning samaradorligini rsati bera olsa, foydaning ichki e ri a unday chegaralanish mavjud emas. Foydaning ichki e ri i aniqlash usulining afzalliklari va kamchiliklarini umumlashtirgan holda quyidagi 9-rasmda ifodalash mumkin. Afzalliklari Kamchiliklari 1. Nisbiy rsat i h; 2. Diskont stavkasi qiymatiga g liq emas; 3.Investorlar daromadlarini pa tirishga l alla ga . 1. Agar ikkita loyiha ning IRR rsat i hi jalb qiling an investi tsiyala r bahosi dan yuqori lsa, u holda foyda ichki e ri i hisobl ash usuli asosid a ularni ng ichida n eng Muallif tomonidan 65

samar ali loyiha ni aniqla b lmayd i; 2. Noadd itiv li , konkr et loyiha ni ifodal aydi, bu rsat i h investi tsion portfel dagi loyiha larnin g barcha siga umum iy la olmay di va investi tsion portfel ni bahola shda qiyinc hilik t Muallif tomonidan 66

g ira i; 3. N a a a i xarakt erdagi pul oqiml ari uchun bir nechta qiyma tlarga ega la i; 4. Nisbiy rsat i h lga ligi uchun firma boylig ining qanch aga sga ligi i rsati bera olmay di; 5. Hisob - kitobl arda qiyinc hilikla Muallif tomonidan 67

rning mavju dligi. 9-rasm. Foydaning ichki me’yorini aniqlash usulining afzalliklari va kamchiliklari 30 . Diskontlangan qoplanish muddatini aniqlash usuli yuqorida ri tilga usullarga q shi ha tarzda hisoblanadi. Bu rsat i h orqali investor loyihaga kiritgan kapitalini va u i ha foizlarni qanday muddat davomida qaytarib olishini rishi mumkin. Ushbu usulning afzalliklari va kamchiliklarini quyidagi 10-rasmda ifodalash mumkin. Afzalliklari Kamchiliklari 1. Loyihaning hayotiyligi davriga, tugatilish muddatiga g liq emas; 2. Investitsiya loyihasining likvidliligi va risklilik darajasi t g risida (aniq l asa-da,) umumiy a l t beradi. 1. Investitsiyalarning amal qilishining t liq davrini hisobga olmaydi; 2. Noadditiv xususiyatga ega; 3. Investitsiyalarning daromaddorligini hisobga olmaydi. 10-rasm. Diskontlangan qoplanish muddatini aniqlash usulining afzalliklari va kamchiliklari 31 . Umuman olganda, yuqorida ri tilga investitsion loyihalarning moliyaviyiqtisodiy samaradorligini aniqlash usullarida loyihani amalga oshirish davridagi pul oqimlarining pa ishi, kamayishi yoki zgarishi, zgar asligi bevosita baholanmaydi. Shuning uchun bu usullardan foydalanishda investorlarning amortizatsiya, risklar va hokazolar i ha moliyaviy maqsadlarini hisobga olish 30 tuzildi. 31 tuzildi. Muallif tomonidan 68

lozim. Bu ayniqsa, loyihani baholashda qaysi usuldan foydalanish a q l lishini aniqlashda muhim hisoblanadi. 3.2. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashni takomillashtirish yo’llari Yuqorida olib borilgan tahlil ishlari loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini aniqlashga etarlicha a l tlar bera oldi, desak lag a l a i. Muallif tomonidan 69

Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashni takomillashtirish z navbatida, rivojlangan mamlakatlarning bu boradagi ilg r tajribalarini mamlakatimizda q llash imkoniyatlarini tadqiq etishga asoslanadi. Jahon amaliyotida investitsiya loyihalarining samaradorligini baholash, asosan diskontlashtirish usullari asosida olib borilmoqda. Shu ri a ta i lash joizki, investitsiya loyihalarining samaradorligini baholashni takomillashtirishda ayrim zamonaviy xorijiy iqtisodiy adabiyotlar 32 ni rga ish va chuqur tahlil qilish ularni takomillashtirishda yaxshi asos la oladi. Ulardagi usullarning barcha ijobiy tomonlarini milliy iqtisodiyotimizning ziga xos jihatlarini hisobga olgan holda q llash, mazkur sohani takomillashtirishga xizmat qiladi. Milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash asosida intensiv rivojlanishni lga q ish a investitsiyalarning, ayniqsa xorijiy investitsiyalarning tutgan r i beqiyos ekanligini ta i laga holda, chet el tajribalarini, xususan kapital a lag lar q ish i g eng optimal variantini ishlab chiqish va asoslab berish, shuningdek, investitsiya loyihalarinig samaradorligini baholashning xorij tajribalarini va amaliyotini rga ish orqali iqtisodiyotimiza tadbiq etish foydadan holi emas, deb aytish mumkin. Xususan, a zi bir davlatlarda loyihalar samaradorligini baholash uch bosqichda amalga oshiriladi: loyihaning ijtimoiy ahamiyati ekspert baholash amalga oshiriladi; loyihaning samaradorlik rsat i hlari tahlil etiladi; loyihadagi ishtirokchilar tarkibi va uning moliyaviy amalga oshirilishi hamda loyiha ishtirokchilarining har birining samarasi aniqlanadi. Shu ri a loyihalarni samradorligini baholashga doir quyidagi fikrlarni aytib tish lozim, deb la iz. Investitsiya loyihalarini baholashning YuNIDO uslubiyoti barcha mamlakatlar uchun umumiy tarzda ishlab chiqilgan li , unda har bir mamlakatning ziga xos alohida xususiyatlari e ti rga olinmagan. Shunday ekan, banklarda ushbu uslubiyotdan foydalanayotgan mamlakatning milliy, ijtimoiyiqtisodiy,etnik, geografik xususiyatlariga, tarixiy-iqtisodiy rivojlanishi, 32 Богатин Ю.В., Швандар В.А. «Инвестиционный анализ»: Учебное пособие для вузов. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000; Виленский П.Л., Ливщиц В.Н., Смоляк С.А. Оценка эффективности инвестиционных проектов: Теория и практика: учеб. пособие. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: Издательство «Дело» АНХ. – 2008. ва бошқалар. 70

aholining turmush tarzi, mamlakatning iqtisodiy va intellektual salohiyatiga, ijtimoiy ahvoliga, rivojlanish strategiyasi va investitsiya siyosatiga, tashqi aloqalar va milliy bozorning ziga xos tomonlariga qat i e ti r berish juda muhim masala hisoblanadi. Respublikamizdagi tijorat banklarining loyihaviy moliyalashtirish faoliyati davr talabiga mos holda rivojlanib, nafaqat bank hodimlari, balki investitsiya faoliyatining barcha ishtirokchilari ham investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy tahlil qilish va baholash hamda loyiha i ha risklarini boshqarish chora-tadbirlari haqida aniq bilim, malaka va a l tlarga ega lishlari lozim. Buning uchun banklarda loyihalarni moliyalashtirish, ekspertiza qilish va baholash ishlari bilan sh g lla hi mutaxassislarni qayta qitish va malakasini oshirish zarur. Investitsiya loyihalarini moliyalashtiruvchi barcha tijorat banklarida bizningcha, quyidagi dolzarb va muammoli mavzularda q seminarlari tashkil etish zarur: - Respublikamizdagi tijorat banklarining loyiha i ha mutaxassislari investitsiya loyihalaridagi mavjud yoki kutilishi mumkin lga risk va noaniqliklarni aniqlash, tahlil qilish va baholashga doir muammolarni rga ish va ularning echimiga oid chora-tadbirlar haqidagi bilimlarini oshirishlari lozim. Bu boradagi qiyinchiliklarga duch kelishlarining sababi, investitsiya loyihalariga ta sir etuvchi risk turlarini boshqarish bank xodimlari va mutaxassislardan matematik hisob- kitoblar, ehtimollar nazariyasi, statistik usullar va kompyuter texnologiyalariga oid bilim, malaka va tajribalarni talab etadi; - Bundan tashqari jahonda moliyaviy-iqtisodiy inqiroz davom etayotgan bir paytda inflyatsiyaning ijtimoiy hayotning barcha jabhalariga ta siri i inobatga olib, banklarda loyihalarni moliyaviy-iqtisodiy baholash albatta inflyatsiyani ta siri i hisobga olgan holda amalga oshirilishi t g risi a a l tlarga ega lishlari lozim; - Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarini q llash a ayrim banklarda pi ha, diskont stavkani taxminan qayta moliyalashtirish stavkasi bilan tenglashtirib hisoblaydilar, bu esa diskont stavkaning mazmunan t g ri lishiga va natijada, diskontlash usullarining t g ri talqin qilinishiga olib keladi. Shuning uchun diskontlashtirish usullaridan foydalanishda 71

diskont stavkasini shakllantirish va unga ta sir etuvchi omillar hamda kapitalning rtacha tortilgan qiymati (WACC)ning mazmuni, mohiyati , uni hisoblash tartibini tushuntirish zarur, deb la iz. - Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning diskontlashga asoslangan usullarini q llash a pul oqimlarini to g ri hisob-kitob qilinishiga katta e ti r berish lozim, chunki ayrim tijorat banklarida pi ha NPV ni hisoblashda sof pul oqimining r iga, kumulyativ pul oqimlaridan foydalaniladi yoki sof pul oqimlarini hisoblashda loyiha daromadlaridan xarajatlarni ayirish h g i a ham kredit uchun t la a iga foiz summalari, ham asosiy qarz summasi ayriladi, vaxolanki, asosiy qarz summasi investitsiya xarajatlari tarkibida yotadi. Bu esa, investitsiya xarajatlarining ikki marta ayirilib, ikki marta diskontlanishiga olib keladi. Natijada loyiha t g risi a t g ri xulosalarga olib keladi. Shuning uchun loyihaning sof pul oqimlarining mazmuni, mohiyati va uni hisoblash tartibi t g risi a aniq va tushunarli a l tlar berish zarur. Investitsiya loyihalarini tadqiq etish uchun YuNIDO tashkiloti tomonidan tizimli dastur sifatida ishlab chiqilgan Comfar va Prospin dasturlari bugungi kunda keng q lla il q a. Bu tizimli dastur asosida loyiha i ha sotish xajmi, ishlab chiqarish xarajatlari, loyihani moliyalashtirish manbalari, kredit uchun foizlar, amortizatsiya xarajatlari, pul oqimlari va boshqalar t g risi a jadvalli a l tlar olishga keng imkoniyatlar beradi. Amaliyotda investitsiya loyihasining iqtisodiy samaradorligini baholash uchun, asosan, TEO – INVEST axborot texnologiyalari dasturidan foydalanilmoqda. TEO – INVEST – bu loyihalarni moliyalashtirish va ularni samaradorligini tahlil qilish uchun kompleks dasturiy ta i t li hisoblanadi. Mazkur dasturiy ta i t orqali investitsiya loyihalari moliyaviy va iqtisodiy jihatdan tahlil qilinadi hamda ularning iqtisodiy samaradorligi a a a i va diskontlashga asoslangan usullar asosida baholanadi. Demak, respublikamizda ham investitsiya loyihalarini baholashda jahon amaliyotida q lla ila tga kompyuter dasturlaridan keng foydalanilsa, maqsadga muvofiq lar edi. 72

Amaliyotda investitsiya loyihalari moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashni takomillashtishda loyiha tanlovini samarali tashkil etish muhim ahamiyatga ega. Shundan kelib chiqib, loyiha tanlovini quyidagicha ifodalaymiz (11rasm). 11-rasm. Investitsiya loyihalari tanlovini samarali tashkil etish bosqichlari 33 Ta i lash iz i, z r iqtis i ti shar iti a i estitsi alash i ha qar r qabul qilish tanlov asosida tashkil qilinadi, chunki i g qat r q il alishlar a la i. M q il l ihalar i ah lash a a ta l i i tash il qilish a e g q ri ara a a s f is tla ga ar a i ta i la iga l iha ta la li a i. Raq at hiti ta sir ha ligi a har ir iqtis i t s e ti korxona 33 Muallif tomonidan tuzildi. 73

rivojlanishining a iq elgila ga strategi asi as si a i estitsi a l ihalari i ta la i, zar r lga investitsiyalar xajmini aniqlaydi va moliyalashtirish manbalari imkoniyatlarini ah la i. B lar zar g liqli a li rilishi shart. Iqtisodiyot s e tlari i g ishlab chiqarishga investitsiyalashlaridan maqsad, hoxlagan miqdordagi moliyaviy natijani q lga kiritish emas, balki qarzga olingan, jalb etilgan resurslar qiymatidan kelib chiqib, ularni qoplash va q shi ha ravishda foydaga erishishdir. Investitsiya natijalari, birinchidan, jamiyat nuqtai-nazaridan samarali lishi, ikkinchidan, investorning a lag lari i qoplashi, uchinchidan, investorning olishi mumkin lga daromadlarini q tilishiga sabab l hi risklarni qoplashi talab etiladi. Xulosa Malakaviy ishni yozish natijasida quyidagi xulosalarni shakllantirish imkonini berdi: 1. Mamlakatda samarali investitsiya loyihalarini zlashtirish orqali milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash va rivojlantirish bilan bog liq pgi a vazifalarni hal etishga muvaffaq la iz. Uning amalga oshirilishi birgina q shi ha faoliyat va ishlab chiqarishning lga q ilishi i ta i la qolmasdan, balki jamiyat hayotining haqiqiy darajasini rsati beruvchi aholi turmush farovonligining oshishiga va davlat boyligining pa ishiga hamda uning iqtisodiy qudratini oshirishga xizmat qiladi, 74

milliy iqtisodiyotdagi pgi a ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etishda ham muhim omil li hisoblanadi. 2. Investitsiya i ha qarorlar qabul qilish loyihani amalga oshirishning asosini tashkil etadi va u bir qancha mezonlarga asoslanadi. Investitsiyalash t g risi agi qaror loyihaning maqsadga muvofiqligini tavsiflovchi tahliliy a l tlarga asoslanib qabul qilinadi. 3. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashda chet el mamlakatlarining tajribasi, shu bilan birga YuNIDO tomonidan ishlab chiqilgan uslubiyot asosida shakllantirilgan zamonaviy baholash usullaridan foydalaniladi va bu usullarni shartli ravishda ikki guruxga lish mumkin: oddiy (a a a i ) usullar va diskontlashga asoslangan usullar. 4. Diskontlashga asoslangan usullar quyidagilar hisoblanadi: -Sof joriy qiymatni aniqlash usuli (NPV); -Foydaning ichki e ri i hisoblash usuli (IRR); -Investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli (PI); -Diskontlashning qoplash muddatini hisoblash usuli (DPP) li , bu usullarning barchasida investitsiya loyihalarining muayyan davrdagi barcha kirim va chiqimlarning rtasi agi farq – sof pul oqimi aniqlanib, diskotlashtirish li bilan hisoblanadi. 5. Sof joriy qiymat muayyan vaqt ralig i i ha investitsiya loyihalari xarajatlari va loyihadan keladigan daromadlarning farqlanishi bilan izohlanadi. Sof joriy qiymatni hisoblash firmaning investitsion qarorlar qabul qilish jarayonining asosi hisoblanadi. 6. Foydaning ichki e ri usuli sof joriy qiymat usuli kabi pul a lag lari i diskontlash tamoyilidan foydalanishga asoslangan. U loyihadan kutiladigan daromadlarning sof joriy qiymati uni amalga oshirish uchun zarur lga investitsiyalarning joriy qiymatiga teng lga agi diskontlash stavkasi t g risi a a l t beradi va aynan mana shu qiymatdagi diskont stavkasi investitsiyalardan kutilayotgan foydaning ichki e ri i anglatadi. 75

7. Investitsiya rentabelligi k rsat i hi firma (yoki investor) a lag lari (boyligi) sarflangan 1 s investitsiya xarajatlari hisobiga qancha investitsion daromadlar t g ri kelishini aniqlashga imkon beradi. 8. Investitsiyalarni diskontlashtirilgan qoplash muddati rsat i hi ularning sof joriy qiymatda t liq qoplanishining aniq davrini tavsiflab beradi. Kamchiligi esa, qilingan investitsiya qoplangandan s g, uning samaradorligini rsati bera olmaydi va uni loyihaning foydaliligini aniqlashda q lla l a i. 9. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ investitsiya loyihasining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini oddiy (a a a i ) usullar hamda diskontlashga as sla ga s llar as si a ah laga i iz a l iha i ha q i agi x l salarga kelindi: - investitsiya loyihasini qoplash muddati PP=2 yil, 28 kunga teng, q pla ish ati re it i qa tarish ati a a lga ligi h l iha samarali; - investitsiya loyihasining rentabellik darajasi oyiga ROI = 0.508 yoki 50.8%ni tashkil etadi; - investitsiya loyihasining sof joriy qiymati NPV= 109 694 666,7 so’mga teng, sof joriy qiymat NPV > 0 bo’lganligi uchun loyiha samarali; - investitsiya loyihasining rentabellik indeksi PI =1,077 ga teng, ya’ni loyihaga har bir qilingan 1 so’mlik investitsiya xarajatlariga 1 so’m 7,7 tiyinlik foyda to’g’ri kelishini bildiradi hamda bu ko’rsatkich PI > 1 bo’lgani uchun loyiha samarali; - investitsiya loyihasining foydaning ichki me’yori 76

IRR=24,6%, IRR>HR=19% shart bajarilgani uchun loyiha samarali; - investitsiya loyihasiga sarflangan investitsion xarajatlarni diskontlashtirilgan daromadlar bilan qoplanish muddati DPP = 2 yil, 9 oy,11 kunga teng bo’lgani uchun loyiha samarali hisoblanadi. Malakaviy ishni yozishda quyidagi takliflarni berish mumkin: 1. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullari umuman olganda loyihaning mutloq samarali ekanligini izohlab bermaydi, chunki bu usullar yordamida faqatgina loyihaning foyda keltirish yoki keltirmasligini aniqlash mumkin. Shuning uchun loyihaning samaradorligini baholashda investitsion risklarni hamda inflyatsiyani hisobga olish tavsiya etiladi. 2. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarini q llash a amaliyotda pi ha, diskont stavkani taxminan qayta moliyalashtirish stavkasi bilan tenglashtirib hisoblaydilar, bu esa diskont stavkaning mazmunan t g ri lishiga va natijada, diskontlash usullarining t g ri talqin qilinishiga olib keladi. Shuning uchun diskontlashtirish usullaridan foydalanishda kapitalning rta ha tortilgan qiymati (WACC) dan foydalanish zarur, deb la iz. 3. Bugungi kunda investitsion loyihalarning samaradorligini baholash pul qi lari haqi agi a l tlarga as sla a i. Le i p l qi lari iq ri i a iqlash i g ha ziga x s a lari a ligi is, p l t sh lari va hiqi lari i i g x s si atlari i ili lish zar r la i. B a s f p l qi i i topish uchun quyidagi formuladan foydalanilsa maqsadga muvofiq hisoblanadi: 4. Yuqorida rsatilga kamchiliklarni qaytarmaslik maqsadida banklarda loyihalarni moliyalashtirish, ekspertiza qilish va baholash ishlari bilan sh g lla hi mutaxassislarni qayta qitish va malakasini oshirish zarur. 77

Investitsiya loyihalarini moliyalashtiruvchi barcha tijorat banklarida bizningcha, loyiha samaradorligini baholashga doir dolzarb va muammoli mavzularda q seminarlari tashkil etish zarur. 5. Investitsiya faoliyati ishtirokchilarining (qarzdorning) kreditga layoqatliligini baholashda xorij bank amaliyotining qarzdorni baholash mezonlarini rga ish a resp li a iz a lari a ali ti a ri etish lga q ish lozim; 6. Bir qarzdorga beriladigan kreditning xajmini kamaytirishga e ti r erish orqali kredit riskini pasaytirishga erishish lozim; 7. I estitsi a l ihasi i ha erilga reditlarni s g rtalash, a i kreditning qaytmaslik riskini s g rta bilan sh g lla hi tashkilot zimmasiga yuklash, i estitsi a ris lari i s g rtalash asalalariga a a a pr q e ti r berish lozim; 8. Yetarli ta i t i jalb qilish asalalariga e ti r erish bankka berilgan summaning qaytishini va foiz olinishini kafolatlaydi. Bunda shuni alohida qayd etish kerakki, bank zararlarga l q ymaslik uchun qarzdorning kreditga layoqatliligini tahlil qilishga atta e ti r qaratish lozim. Yuqorida keltirilgan xulosa va takliflardan amaliyotda foydalanilsa, bizningcha, investitsiya loyihalarini haqiqiy samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Normativ-huquqiy hujjatlar: 1. O z e ist Resp li asi i g “Chet el i estitsi alari t g risi a”gi Q i. 1998 yil 30 aprel. 2. O z e ist Resp li asi i g “Chet elli i est rlar h q qlari i g af latlari a lar i hi a qilish h ralari t g risi a”gi Q i. 1998 il 30 aprel. 3. O z e ist Resp li asi i g “I estitsi a fa li ati t g risi a”gi Q i. 1998 yil 24 dekabr. 78

4. O z e ist Respublikasi Prezidentining 2005 yil 11 apreldagi PF-3594 sonli “T g ri a -t g ri x s si x ri i i estitsi alar i al etish i rag atla tirish rasi agi q shi ha h ra ta irlari t g risi a”gi Far i. 5. O z e ist Resp li asi Prezi entining 2012 yil 10 apreldagi PF–4434-sonli “T g ri a -t g ri x ri i i estitsi alar al etilishi i rag atla tirishga i q shi ha h ra-ta irlar t g risi a”gi Far i. 6. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 15 dekabrdagi PQ-1442-sonli “2011-2015 illar a O z e ist Resp li asi sa ati i ri la tirish i g st r alishlari t g risi a” gi Qar ri. 7. O z e ist Resp li asi Prezi e ti i g 2011 il 27 e a r agi PQ-1668-sonli “2012 il agi O z e ist Resp li asi i g I estitsi a ast ri t g risi a”gi Qar ri 8. O z e ist Resp li asi Prezi e ti i g 2012 il 21 a r agi PQ-1855-sonli “2013 il agi O z e ist Resp li asi i g I estitsi a ast ri t g risi a”gi Qar ri 9. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O z e ist sharoitida uni bartaraf etishning llari va choralari. – T.: “O z e ist ”, 2009. 56 b. 10. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz - vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. – T.: “O z e ist ”, 2010. 80b. 11. Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi. – T.: O z e ist , 2011 . 12. Karimov I.A. 2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga tara iga yil la i. – T.: “O z e ist ”, 2012. 32b. 13. Karimov I.A. Bosh maqsadimiz – keng la li islohotlar va modernizatsiya li i qat i at bilan davom ettirish. – T.: “O z e ist ” 2013. 63b. 14. Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik t g risi a. - T.: “O z e ist ”, NMIU, 2005. 550b. Darslik va o’quv adabiyotlari: 15. Банковское дело и финансирование инвестиций./ Под редакцией Н.Брука. 79

Институт экономического развития Всемирного банка, 1 том, 1,2-часть, 2 том, 1,2-часть, 1995 16. Беренс В., Хавранек П. Руководство по оценке эффективности инвестиций. – М.: Интерэксперт, ИНФРА-М, 1995. – 528с. 17. Богатин Ю.В., Швандар В.А. «Инвестиционный анализ»: Учебное пособие для вузов. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000. 18. Vaxabov A.V., Xajibakiev Sh.X., Muminov N.G. X ri i i estitsi alar. O q q lla a. - T.: Moliya, 2010 y. 19. Вахабов А.В., Разикова Г.Х., Хажибакиев Ш.Х. Иностранные инвестиции и модернизация национальной экономики / Под.ред. д.э.н., проф. А.В.Вахабова. – T.: Moliya, 2011 г. 20. Виленский П.Л., Ливщиц В.Н., Смоляк С.А. Оценка эффективности инвестиционных проектов: Теория и практика: учеб. пособие. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: Издательство «Дело» АНХ. 2008. – 1104с. 21. Голов Р.С., Балдин К.В., Передеряев И.И. Инвестиционное проектирование: учебник. – M.: Издательско-торговая корпорация “Дашков и К”, 2010г. 22. J rae A.S., X a q l D.Yu., Mamatov B.S. Investitsiya loyihalari tahlili: Oliy q muassasalari uchun q q lla a - T.: “Sharq”, 2003. 225 b. 23. Kayumov R., Xojimatov R. Investitsiyani tashkil etish va moliyalashtirish: Darslik. - T.: TDIU, 2010 y. 24. Karimov N., Xojimatov R. Investitsiyani tashkil etish va moliyalashtirish: Darslik. - T.: TDIU, 2011 y. 25. Калмыкова Т.С. Инвестиционный анализ: Учеб. пособие. – М.: ИНФРА-М, 2009. – 204с. – (Высшее образование). 26. Mahmudov N.M., Majidov Sh.A. Investitsiyani tashkil etish va moliyalashtirish. O q q lla a. – T.: TDIU, 2010 y. 86-б. 27. Nosirov E.I., Mamatov B. S., Shoislomova N.Q., Sharifxodjaeva K.U. Investitsiya risklarini boshqarish. O q q lla a. – T.: “Fa a tex l gi a”, 2011. -148 b. 80

28. Ример М.И., Касатов А.Д., Матиенко Н.Н. Экономическая оценка инвестиций. 2-е изд./ Под. общ. ред. М.И. Римера. – СПб.: Питер. 2008. – 480с.: ил. – (Серия «Учебник для вузов») 29. Староверова Г.С. и др. Экономическая оценка инвестиций: учебное пособие. М.: КНОРУС, 2006. 312с. 30. Станиславчик Е. Н. Бизнес-план. Управление инвестиционными проектами. 2-е изд. М.: «Ось-89», 2009. -128 с. 31. Uzoqov A., Nosirov E., Saidov R., Sultonov M. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi. O q q lla a. – T.: “Iqtisod-moliya ”, 2006. 380 b. 32. Ergasheva Sh., Uzoqov A. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. O q q lla a. T.: “Iqtisod-moliya”, 2008. 208b. 33. Юлдашев Р.З. Инвестиционное обеспечение приватизированных предприятий в Узбекистане: Iравленческий аспект. Монография. – Т.: Иктисодиёт, 2009. – 93 с. 34. O lmasov A., Vahobov A. V. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: Sharq, 2006. 480 b. 35. O zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi” mavzusidagi a r zasi i rga ish i ha O q -uslubiy majmua. – T.: Iqtisodiyot. 2011. 376 b. 36. O zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O z e ist i ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor alishlariga ag ishla ga O z e ist Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga tara iga yil la i” mavzusidagi a r zasi i rga ish i ha q q lla a. – T.: Iqtisodiyot. 2012. 282 bet. 37. G ozibekov D.G . Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. – T.: Moliya nashriyoti, 2003. 332 b. 81

Ilmiy jurnallardagi maqolalar: 38. Kari N. I estitsi fa li at i qi atli q g zlar rqali li alashtirish agi a lar a lar i hal etish llari. /Iqtis i t a ta li . 2011 y., 5-son. 39. Mamatov M. Milliy iqtisodiyotgs xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning nazariy as slari. /Iqtis i t a ta li . 2011 y, 4-son, 38-b. 40. O zbekiston Respublikasi iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotining mustaqillik yillaridagi (1990-2010 illar) as si te e tsi a a rsatkichlari hamda 2011-2015 illarga l alla ga pr g zlari: statisti t pla . – T.: “O z e ist ”, 2011. Internet saytlari: http://www. tfi.uz (Toshkent Moliya instituti) http://www.ziyonet.uz (Ax r t ta li tar g i) http://www. stat.uz (O zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo mitasi) http://www. cb.uz (O z e ist Resp li asi Mar azi a i) http://www. mf.uz (O z e ist Resp li asi Moliya vazirligi) http:// www.Invest.com; http:// www. Investopedia.com; http:// www.bonds . finam.ru . 82

Похожие

Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish manbalari qiymatini baholash

Investitsiya jarayonlarini moliyalashtirishda davlat byudjeti mablag’larining o’rni va ahamiyati

Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda tender savdolarini tashkil etish va o’tkazish

Sug’urta operatsiyalarining samaradorligini oshirish yo’llari

Ichki audit xizmati ishining samaradorligini