Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида банк назорати ва иқтисодий тартибга солишнинг замонавий тенденциялари - Экономика - Дипломные работы

Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида банк назорати ва иқтисодий тартибга солишнинг замонавий тенденциялари

Загружено в:

27.09.2019

Скачано:

0

Размер:

545.16796875 KB

Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида банк назорати ва иқтисодий тартибга солишнинг замонавий тенденциялари 5340700- “ Банк иши ” йўналиши бўйича бакалавр даражасини олиш учун 2

МУНДАРИЖА Кириш ........................................................................................................................ 3 1- БОБ . БАНК НАЗОРАТИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ ВАЗИФАЛАРИ ВА ЗАРУРЛИГИ ....................................................................................................................... 6 1.1. Банк назорати тушунчаси , зарурлиги ва вазифалари ............................... 6 1.2. Ўзбекистонда банк назоратини ташкил қилиш асослари ...................... 14 2- БОБ . БАНК НАЗОРАТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ АМАЛИЙ ТАҲЛИЛИ 20 2.1. Тижорат банкларида иқтисодий нормативлар ( меъёрлар ) бажарилиши устидан назорат қилиш амалиёти .................................................................................................. 20 2.2. Банкларни жойига чиқиб инспекция қилиш тартибининг таҳлили ........... 38 3- БОБ . ЎЗБЕКИСТОНДА БАНК НАЗОРАТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙЎНАЛИШЛАРИ ............................................................................................................. 54 Хулоса ...................................................................................................................... 64 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати ..................................................................... 67 Кириш Мавзунинг долзарблиги . Кредит олувчиларнинг тўловга лаёқатсизлиги , ҳисоб - китоб қилишга қурби етмаётгани молия - банк тизимида жиддий муаммолар пайдо бўлишига олиб келмоқда . Дунёнинг энг йирик давлатлари марказий банклари томонидан реал активлар билан деярли таъминланмаган пулларни чиқариш давом этаётгани , шунингдек , сунъий молиявий воситалар – деривативларнинг назоратсиз чиқарилаётгани кўплаб нуфузли халқаро таҳлил марказлари ва экспертларда жиддий ташвиш уйғотмоқда . Молия ва банк бозорини ортиқча ликвидлик билан тўлдириш , бундай сиёсатни давом эттириш улкан спекулятив “ кўпиклар ” ҳосил бўлиши , захира валюталари ва миллий валюталарнинг қадрсизланиши , инфляция даражасининг ўсиш хавфини туғдирмоқда . 3

Тобора ўсиб бораётган бундай муаммолар бугунги кунда глобал инқироз келтириб чиқараётган чуқур жараёнларни фақат эски восита ва принципларни тузатиш билан ҳал этиб бўлмаслигидан дарак бермоқда ва авваламбор молия ва банк тизимининг янги тузилмасини , уни назорат қилиш ва тартибга солиш механизмларини кўп томонлама асосда ишлаб чиқишни тақозо этмоқда 1 . Банк иши пайдо бўлган вақтдан бошлабоқ айрим банкларнинг банкрот бўлиши туфайли , омонатларнинг оммавий тусда олиб қўйилиши , банклар томонидан амалга оширилаётган қисман захирани қоплаш сиёсати билан боғлиқ таваккалчилик туфайли келиб чиқадиган беқарорлик объектив суръатда давлатни банк ишини бошқариш амалиётини кенгайтиришга ундаб келди . Давлат тартибга солиш ёрдамида ҳамма омонатчилар ва кредиторларни мафаатларини ҳимоя қилишга ва банкларни банкрот бўлиши туфайли иқтисодиёт учун талофат келтирадиган оқибатлардан сақлашга ҳаракат қилади . Шуни таъкидлаш жоизки , Республикада банк назоратини самарали ташкил этишни таъминлаш мақсадида ахборотлар базаси ҳам тез суръатларда ривож топмоқда . Банк назоратини ташкил этиш мамлакатнинг қонунчилик базасига ва халқаро банк ташкилотларининг тавсияларига асосланади . Умуман олганда , Ўзбекистон Республикасида банк назорати тизимини тартибга солишни такомиллаштиришга қаратилган илмий таклиф ва амалий тавсияларни ишлаб чиқишнинг зарурлиги ушбу битирув малакавий иши мавзусининг долзарблигини белгилайди . Битирув малакавий ишининг мақсади : Ўзбекистон Республикасида банк назоратини такомиллаштиришга қаратилган илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат . Битирув малакавий ишининг вазифалари : – банк назорати тушунчаси , зарурлиги ва вазифаларининг моҳиятини очиб бериш ; – Ўзбекистонда банк назоратини ташкил қилиш асосларини талқин қилиш ; 1 Каримов И . А . Бош мақсадимиз - кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш . – Тошкент -“ Ўзбекистон ”-2013- Б .6. 4

– тижорат банкларида иқтисодий нормативлар ( меъёрлар ) бажарилиши устидан назорат қилиш амалиётини таҳлил қилиш ; – банкларни жойига чиқиб инспекция қилиш тартибини таҳлил қилиш ; – Ўзбекистонда банк назоратини такомиллаштиришда мавжуд муаммоларни аниқлаш ва уларни такомиллаштиришга қаратилган илмий таклиф ва амалий тавсияларни ишлаб чиқиш . Битирув малакавий иши объекти ва предмети . Ишнинг объекти сифатида Ўзбекистон Республикаси тижорат банклари олинган . Банклар фаолиятини тартибга солиш жараёнида юзага келадиган молиявий - иқтисодий муносабатлар ишнинг предметини ташкил қилади . Мавзунинг назарий ва амалий аҳамияти . Битирув малакавий ишининг назарий аҳамияти шундан иборатки , унинг илмий таклиф ва амалий тавсияларидан банк назоратини амалга оширишнинг назарий - услубий асосларини тадқиқ этишда фойдаланиш мумкин . Мавзунинг амалий аҳамияти шундаки , ишлаб чиқилган илмий таклиф ва амалий тавсиялардан банк назоратини такомиллаштириш бўйича чоратадбирлар ишлаб чиқишда фойдаланиш мумкин . Битирув малакавий ишининг таркиби . Битирув малакавий иши таркибий жиҳатдан кириш , уч боб , хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат . Битирув малакавий ишининг кириш қисмида мавзунинг долзарблиги , ишнинг объекти ва предмети , мақсади ва вазифалари , мавзунинг назарий - амалий аҳамияти ва ишнинг таркиби ёритиб ўтилган . Битирув малакавий ишининг биринчи бобида банк назоратини ташкил қилиш вазифалари ва зарурлиги ёритилган . Битирув малакавий ишининг иккинчи бобида банк назоратини ташкил этишнинг амалий таҳлили кўрсатиб ўтилган . Битирув малакавий ишининг учинчи бобида Ўзбекистонда банк назоратини такомиллаштириш йўналишлари ёритиб ўтилган . Битирув малакавий ишининг хулоса ва таклифлар қисмида мавзуни ёритишда шакллантирилган хулосалар ва амалий таклифлар келитириб ўтилган . 5

1- БОБ . БАНК НАЗОРАТИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ ВАЗИФАЛАРИ ВА ЗАРУРЛИГИ 1.1. Банк назорати тушунчаси , зарурлиги ва вазифалари Жаҳоннинг ривожланган давлатлари тажрибасига кўра , эмиссия банки ва тижорат банклари тармоғини ўз ичига олган икки поғонали банк тизимини самарали фаолият кўрсатишини йўлга қўймай туриб , давлат иқтисодиётини юксалтириш ва унинг барқарорлигига эришиш мумкин эмас . Бунда биринчи поғонада Марказий банк бўлиб , у мамлакатнинг пул муомаласини ва барча кредит муассасаларининг фаолиятини тартибга солиб туради . Иккинчи поғонани эса тижорат банклари ва бошқа кредит ташкилотлари шакллантиради . Банк тизимининг бундай бўлиниши авваламбор , Марказий банкнинг ва тижорат банкларининг мақсадлари , вазифалари ва мавқеини белгилайди . Тижорат банклари ўз фаолиятида жисмоний ва юридик шахсларга хизмат кўрсатишни тижорат асосида амалга оширадилар . Марказий банк эса мамлакатнинг макроиқтисодий кўрсаткичларини , республика молия секторини мустаҳкамлигини , миллий валютанинг барқарорлигини таъминлашга қаратилган фаолиятни амалга оширади . Ҳар қандай давлатнинг иқтисодиёт соҳасидаги пировард мақсади барқарор иқтисодий ўсишни , юқори бандликни , барқарор ички баҳоларнинг мавжудлигини таъминлаш ҳисобланади . Ушбу мақсадга иқтисодий сиёсатни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш жараёнида эришилади . Пул - кредит сиёсати , бюджет сиёсати , нарх - наво сиёсати , иш ҳақи ва бандлик сиёсати иқтисодий сиёсатнинг муҳим таркибий қисмлари ҳисобланади . Пул - кредит сиёсати инфляцияни жиловлаш , ишлаб чиқаришнинг пасайиши ва ишсизликни олдини олиш , тўлов балансининг мувозанатлашган ҳолатини сақлаб туриш , фаол бозор конъюнктурасини таъминлаш мақсадида амалга ошириладиган сиёсатдир . Мазкур сиёсат барча давлатларда Марказий банк томонидан амалга оширилади . Айрим давлатларда у Миллий банк деб ҳам юритилади , АҚШда эса Федерал Резерв Тизими ( ФРТ ) деб аталади ва баъзан Фед деб юритилади . 6

Банк фаолияти барча мамлакатларда қатъий равишда тартибга солинади ва назорат қилинади . Зеро , банклар мамлакатдаги капитални сафарбар қилиш ва кредитлар тақдим этиш билан мамлакат молия тизимида фаол иштирок этади . Ва албатта , назоратнинг асосий мақсади аҳолисини қолаверса мамлакат манфаатларини ҳимоя қилишдир . Банк назоратини амалга оширишнинг бир қатор сабаблари манфаатлар нуқтаи - назаридан келиб чиқади ва улар қуйидагилардан иборат : Биринчидан , банклар мамлакат аҳолисининг жамғармасини асосий сақловчиси ҳисобланади . Банклар фаолиятини назорат қилиш мамлакат аҳолисини моддий зарар кўришдан сақлаш учун ташкил этилади . Чунки банкларнинг асосий мақсади даромад олишга қаратилган бўлиб , банк даромадлилиги унинг ликвидлиги билан тескари мутаносибликда бўлган ҳолда риск билан тўғри мутаносибликдадир . Бу эса баъзи ҳолларда банкларнинг инвестицион ва кредит портфелининг ёмонлашувига олиб келиши мумкин . Банк мижозлари эса банк рўпара келаётган риск ҳақида тўлиқ маълумотга эга бўлмайди . Демак , банкнинг рискни қабул қилиш эҳтимолининг ошиши мамлакат аҳолисининг жамғармасининг жиддий зарар кўришига олиб келади . Банкнинг салбий фаолиятидан аҳоли жамғармаларининг фақат қисқа муддатли юқори ликвидли депозитларга қўйилган қисми зарар кўриб қолмай , балки узоқ муддатли жамғармаси масалан , пенсия фондига ажратилган ажратмалар ҳам жиддий зарар кўриши мумкин . Бу эса банк назоратининг нақадар муҳимлигини кўрсатади . Иккинчидан , банк кредиторлари манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида банклар фаолиятини назорат қилиш , тартибга солиш амалиётлари қўлланилади . Хўжалик юритувчи субеъктлар ва индивидуал шахслар ўз фаолиятиларини ривожлантириш , турмуш фаравонликларини ошириш учун тижорат банкларининг турли хил кредитларидан фойдаланишади . Ушбу кредитлар кенг омма учун йўналтирилишини , ҳамда банк хизматларининг нархини ошиб кетмаслигини таъминлаш мақсадида ҳукумат , банк назоратининг билвосита воситаси банклар ўртасида кучли рақобатни таъминлаб эришади . Учинчидан , ҳукумат ўз иқтисодий манфаатларини ҳимоя қилиш учун самарали банк назоратини ташкил қилишга ҳаракат қилади . Банклар ҳукуматнинг фискал агенти бўлиш билан бирга уларнинг ўзлари ҳам мамлакат бюджетига солиқ 7

тўловларини амалга оширишлари билан ҳукумат томонидан уларнинг юқори даромадлилиги қўллаб - қувватланади шу билан бирга юқори даромадлилик паст даражадаги ликвидлиликни келтириб чиқариб ўз навбатида юқори риск туфайли мамлакатда тизимли рискни келтириб чиқаради . Бу бутун иқтисодиётни инқирозга олиб келиши мумкин . Бунд a н т a шқ a ри , б a нкл a р бўш пул м a бл a ғл a рини ж a лб e тиб , ул a рни кр e дитл a р учун йўн a лтириш бил a н м a мл a к a тд a ги иқтис o дий ф ao лликни o шириб , ишсизлик д a р a ж a сини к a м a йтир a ди , шу бил a н бирг a м a мл a к a тд a ги пул м a сс a сиг a билв o сит a т a ьсир e тиб , инфл a цияни к e лтириб чиқар a ди Шунинг учун ҳукумат самарали банк назоратини ташкил этишга ҳаракат қилади . Тўртинчидан , банк акциядорлари ва ишчи - ходимлар манфаатларини ҳимоя қилиш учун ҳам банк назорати ташкил этилади . Бозор иқтисодиёти тўлиқ қарор топган ривожланган давлатларда давлатнинг банк назорати соҳасидаги сиёсатининг асосий мақсадлари қуйидагилардан иборат : а ) пул таклифи устидан назорат ўрнатиш ; б ) иқтисодиётдаги молиявий нобарқарорликларга барҳам бериш ; в ) банкларнинг фойда асосида фаолият юритишини таъминлаш ; г ) банк тизимига нисбатан ишончсизлик туйғуларини юзага келишига йўл қўймаслик . Иқтисодиётга давлат аралашувининг қисқариши , молиявий муносабатларни эркинлаштирилиши барқарор пул - кредит тизимини ривожлантиришга имконият туғдиради . Айни вақтда , кучайиб борувчи рақобат , ўзгарувчан баҳолар шароитида банк рисклари ва нобарқарорлик кучаяди . Йирик банкларнинг бир вақтнинг ўзида банкрот бўлиши миллий иқтисодиётга жиддий зиён етказади , тўлов тизимининг издан чиқишига , пул таклифининг кескин қисқаришига олиб келиши мумкин . Демак , банк тизимини тартибга солиш механизмини такомиллаштириш орқали умумий нобарқарорлик даражасини пасайтириш мумкин . Турли мамлакатларда тижорат банклари фаолиятини тартибга солишнинг турлича механизмлари қўлланилади . Шунингдек , ташкилий ёндошувлар ҳам хилма - хилдир . Аммо бирорта механизм кредит институтларининг жорий фаолиятига давлатнинг аралашуви мавжуд бўлган шароитда самара бермаган . Банкларни банкротликдан ҳимоя қилиш тизимида етакчи ўринни банкларнинг ички бошқарув 8

тизимининг сифати эгаллайди . Шу сабабли , банк тизимини такомиллаштиришга қаратилган ҳаракатлар банк муассасаларини ривожлантириш жараёнида уларни бошқариш ва тартибга солишни мустаҳкамлаш масаласига йўналтирилиши лозим . Тижорат банкларининг банкрот бўлиши аҳолининг , корхона ва ташкилотларнинг пул маблағларини йўқотилишига олиб келади . Айниқса , банкларнинг тизимли инқирозга юз тутиши хўжалик субъектларининг оммавий тарзда банкрот бўлишига олиб келиши мумкин . Бунинг оғир ижтимоий – иқтисодий оқибатлари сифатида , биринчидан , аҳолининг , корхона ва ташкилотларнинг банк тизимига бўлган ишончига путур етади ; иккинчидан , жамиятдаги ижтимоий вазиятни оғирлашувига олиб келади ; учинчидан , ҳукуматнинг иқтисодий манфаатларига зиён етади . Банк иши пайдо бўлган вақтдан бошлаб алоҳида банкларнинг банкротлиги , депозитларни оммавий тарзда банклардан қайтариб олиниши натижасида юзага келадиган нобарқарорликлар банк тизимини тартибга солиш амалиётининг вужудга келишини тақозо қилди . Банк фаолиятини тартибга солиш орқали ҳукумат омонатчиларни ва кредиторларни молиявий йўқотишлардан , иқтисодиётни эса банкларнинг банкротлиги натижасида юзага келадиган оғир оқибатлардан ҳимоя қилади . Ўзбекистон банк тизимини қайта қуриш мустақил давлатимиз иқтисодий тизимининг муҳим йўналишларидан бири бўлди . Хўжалик механизми бир маромда фаолият юритиши барқарор ишлайдиган банклар миллий тизимини тақозо этади . Бугунги кунда иқтисодиётни бозор иқтисодиётига ўтиш даврида сифат жиҳатидан бутунлай янги банк тизими ҳамда банк назоратини туб асосини яратиш ва қуриш узлуксиз давом эттирилмоқда . Банклар устидан назорат қилиш , улар фаолиятида муайян чеклашларни ўрнатиш иқтисодий эркинликка зид бўлган ҳолат сифатида қаралиши мумкин . Лекин жаҳоннинг кўпгина ривожланган давлатларида банклар , шунингдек бошқа молия ташкилотларининг фаолиятлари кўп даражада давлат томонидан тартибга солинади . Бошқача қилиб айтганда , ҳатто ривожланган бозор иқтисодиёти шароитида молиявий сектор жиддий равишда тартибга солинар экан , ўтиш даврида буни тўла оқлаш мумкин . 9

Тўғри , банк фаолиятини тартибга солишда ҳаддан ташқари ва рақобатнинг ривожланишига халақит берадиган омилга айланадиган чегарани белгилаш осон эмас . Шунинг учун , жаҳонда умумий қабул қилинган тамойиллар ва қоидалар ҳар бир мамлакатда аниқ вазият таҳлилини ҳисобга олган ҳолда қўлланилади . У ёки бу банкнинг фаолиятида аниқланган камчиликларни тузатишга мажбур қилиш учун назорат органи ихтиёрида таъсир кўрсатиш чораларининг муайян тўплами бўлиши керак . Республикамиздаги янги банк қонунларимизга кўра , турли вазиятларда фойдаланиш мумкин бўлган табақалашган чоралар мажмуи кўзда тутилган . Жумладан , иқтисодий меъёрларни ўзгартириш , мажбурий резерв фондини ошириш , айрим банк операцияларини амалга оширишни таъқиқлаб қўйиш , ҳиссадорларга дивидендлар тўлашни тўхтатиб қўйиш , банк устидан васийлик ўрнатиш кабилардир . Энг сўнгги чора эса , уларга берилган лицензияларни қайтариб олишдан иборатдир . Тижорат банкларини назорат қилиш деганда банкларнинг барқарорлигини таъминлаш мақсадида доимий равишда амалга ошириладиган назорат тушунилади . Давлатнинг пул - кредит сиёсати , хусусан тижорат банклари фаолиятини назорат қилиш сиёсати қонун ҳужжатлари , ҳукумат қарорлари , Марказий банкнинг йўриқномалари асосида амалга оширилади . Ҳуқуқий меъёрлар банклар учун мажбурий бўлган чекловлар ва фаолиятининг қатъий чегараларини белгилаб беради . Бу эса , банк сифатсиз бошқарилган тақдирда жиддий зарарлар юзага келишини олдини олади . Банк фаолиятини тартибга солишнинг ҳуқуқий асосларининг мустаҳкам эмаслиги банкларнинг банкрот бўлишига ва умумий нобарқарорликни юзага келишини кучайтиради . Банк тизимини ишончли тарзда ҳимоя қилишни таъминлайдиган ҳуқуқий тартибга солиш меъёрларини яратиш лозим . Масалан , иқтисодий нормативлар барча тижорат банкларига нисбатан бир хил тарзда қўлланилиши лозим . Акс ҳолда , айрим банклар эркин рақобат муҳитидан четга чиқиб қолади . Банк назорати 100 йилдан ортиқ муддат давомида АҚШ да ва Ғарбий Европа давлатларида ўзининг қандай кўринишда бўлишидан қатъий назар шаклланиб келган эди . 10

Шу ўринда ривожланган давлатларда , хусусан Европа Иттифоқи давлатларида , АҚШ , Канада , Япония каби давлатларда банк назоратининг зарурлиги 1975 йилга келиб ўз аксини топди , яъни ривожланган давлатлар банк назоратини фақат молиявий секторда эмас , балки , умуман иқтисодиётда асосий роль ўйнашини тан олдилар . Натижада банк назорати бўйича халқаро ташкилот “ Базель қўмитаси ” вужудга келди . Банкларнинг тизимли рискни келтириб чиқариши , бир - бири билан иқтисодий алоқада бўлган давлатларни ҳам иқтисодий инқироз ёқасига олиб келиши мумкин . Бу худди Лоренснинг “ Капалак эффекти ” назариясига ўхшайди , унга кўра Бразилияда қанот қоққан капалаклар Техасда торнадо бўлишига олиб келади . Бундай инқирозлар эҳтимолининг ортиши мамлакатлар ўртасида минтақавий банк назоратини тузиш зарурлигини келтириб чиқарди . Базель қўмитаси бутун дунё мамлакатлари учун банк назорати тамойилларини ишлаб чиқади ва минтақавий банк назоратида банклар фаолияти , уларнинг назорат қилиш тамойиллари ишлаб чиқилиб , давлатлар уни ўзларининг иқтисодий ҳолатидан келиб чиққан ҳолда банк назорати бўйича стандартларига мувофиқлаштиришади . Базель қўмитасининг вужудга келиши ва бу қўмита томонидан халқаро андозаларнинг яратилиши , ривожланаётган ва ривожланган мамлакатлар банк назорат тизимини илмий тадқиқотнинг кейинги параграфида батафсил кўриб чиқилган . Кенг маънода банк назорати бу ҳукумат томонидан молиявий секторни ишончлилигини , барқарорлигини таъминлашда ишлатиладиган тизимдир . Барча давлатлардаги банк назорати тизимлари олдида 2 та муҳим вазифа туради : 1. Банк тизимини мустаҳкамлаш , ҳамда иқтисодий ўсишига ҳамкорлик қилиш . 2. Барча омонатчилар ва кредиторлар манфаатларини ҳимоя қилиш . Банк назорати олдида турган асосий вазифа бутун банк тизимини барқарорлигини таъминлаш бўлсада , лекин алоҳида олинган банк дуч келиши мумкин бўлган жиддий муаммоларни ва инқирозларни олдини олиш мақсадга эришишдаги энг яхши йўлдир . Омонатчилар ва кредиторлар манфаатини ҳимоя қилишдан мақсад , улар ўз маблағларидан фойдаланаётган банклар томонидан қандай 11

хавф - хатарли операциялар бажарилаётганлиги тўғрисида тўлиқ маълумотга эга эмаслар . Бу борада республикамизда амалга оширилган ишлар , яъни 1997 йил март ойидан бошлаб жаҳон андозаларига мос келадиган ва банклар фаолиятини ойдинлаштириш имконини берадиган тижорат банклари ҳисобварақлари янги режаси амалга жорий қилинди . Янги ҳисоб - варақлар режасини жорий қилиниши банклар фаолияти “ ошкоралигини ” ( инглизча “transparent”- шаффофлик , очиқлик , ойдинлик ) сармоядорлар , банк мижозлари ва бошқа манфаатдор фойдаланувчилар учун очиқлигини таъминлаш имконини берди . Банк фаолиятини назорат қилишнинг зарурлиги амалга ошириладиган монетар сиёсатнинг асосини ташкил этиш билан биргаликда республикамизнинг бозор иқтисодиётига ўтишдаги ўзига хос йўли билан ҳам боғлиқдир . Республикамизда Марказий банк томонидан тижорат банклари фаолиятини назорат қилинишининг асосий мақсади тижорат банкларига бирон бир иқтисодий чора кўриш эмас , балки банк фаолиятида мавжуд бўлган камчиликларни бартараф этиб , банк тизимининг барқарорлигини ошириш натижасида банк омонатчилари ва кредиторларининг манфаатларини ҳимоя қилишдан иборатдир . Шу ўринда Марказий банкнинг тижорат банкларини лицензиялаш борасидаги сиёсатини алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим . Банкларни лицензиялаш ва улар фаолиятини тартибга солиш , яъни банк назорати банк тизимининг барқарорлигини сақлаш , янги молиявий жиҳатдан барқарор бўлган банкларнинг бозорга киритилишини назорат этиш йўлларидан биридир . Банкларни рўйхатга олиш ва лицензиялаш жараёнини такомиллашуви авваламбор лицензиялаш андозаларини , яъни банк муассасаларининг молиявий аҳволи , банк раҳбарлари малакаси ва обрўсига қўйиладиган талабларни оширишдан иборатдир . Шуни алоҳида қайд этиш лозимки , республикамизда Марказий банк томонидан тижорат банкларини сонини кўпайишга йўл қўйган МДҲ давлатларидан фарқли ўлароқ , банкларнинг сонидан ҳам кўра сифатига алоҳида эътибор қаратилмоқда . Бу эса , кўплаб давлатларда юз берган молиявий инқирозларни республикамиз банк тизимига ўз таъсирини ўтказмаганлиги Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг тижорат банкларини лицензиялаш ва банк 12

назоратини ташкил этишда олиб бораётган сиёсатини тўғрилигини яна бир бор исботлади . Шуни таъкидлаш лозимки , банклар томонидан ўз капитали етарлилигини таъминланиши , Марказий банк томонидан ўрнатилган иқтисодий меъёрларга риоя этилиши , иқтисодиётнинг реал соҳасига йўналтирилган кредит қўйилмалари ўсишини ва рискни оқилона диверсификацияланишини таъминланиши , кредитлар бериш шартларини , шунингдек , банк кредит портфелининг ҳолатини акциядорлар ва омонатчилар манфаатларини ҳимоя қилиш нуқтаи назаридан келиб чиққан ҳолда назорат қилиниши банк назоратининг моҳиятини билдиради . 1.2. Ўзбекистонда банк назоратини ташкил қилиш асослари Биринчи марта 1995 йил 21 декабрда “ Ўзбекистон Республикасининг Марказий банки тўғрисида ” ги қонун қабул қилинди . Бу қонун Марказий банкнинг муомаладаги пул массасини тартибга солувчи давлат органи сифатидаги мавқеини ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамлади . Қонуннинг муҳим аҳамиятга молик жиҳатларидан бири шундаки , Марказий банк ўз ваколатлари доирасида қарорлар қабул қилиш борасида мустақил ҳисобланади . Бундан ташқари қонун моддаларида давлат Марказий банкнинг мажбуриятлари юзасидан , Марказий банк эса давлатнинг мажбуриятлари юзасидан жавобгар эмаслиги аниқ қилиб кўрсатиб қўйилди . Шунингдек , 2006 йилдаги банк тизими қонунчилигидаги ўзгаришларга 2 кўра Марказий Банкка микрокредит ташкилотларига лицензиялар бериш ва улар устидан назоратни ташкил этиш вазифаси юклатилди . Ҳозирги кунда Марказий банк кредит ташкилотлари , ломбардлар ва микрокредит ташкилотлари устидан назорат олиб боради ва улар фаолиятини тартибга солади . Демак , Марказий банкнинг назорат қилиш сфераси кенгайди ва уни қуйидагича тасвирлаймиз . 13

2 2006 йил 20 сентябрда “ Микрокредит ташкилотлари тўғрисида ” ги Қонун қабул қилиниши билан “ Ўзбекистон Республикасининг Марказий банки тўғрисида ” ги Қонунга ўзгартириш киритилди . 1- расм . Марказий банкнинг назорат қилиш сфераси 2 1996 йил 25 апрелда « Банклар ва банк фаолияти тўғрисида » ги Ўзбекистон Республикаси қонуни қабул қилинди . Ушбу қонуннинг 44 моддасида « Марказий банк қонун ҳужжатларига мувофиқ банклар фаолиятини назорат қилиб боради »,- деб аниқ белгилаб қўйилди . 1997 йил март ойидан бошлаб жаҳон андозаларига тўлиқ мос келадиган ва банклар фаолиятини ойдинлаштириш имконини берадиган тижорат банклари ҳисобварақлари янги режаси амалга жорий қилиниши билан банклар фаолиятини назорат қилишда замонавий ҳисоботлар ишлаб чиқилди ва амалиётга жорий қилинди . Республикамизда таъсирчан банк назорати тизими иқтисодиётнинг молиявий барқарорлигини таъминлайдиган асосий ўзак эканлигини ҳисобга олган ҳолда Марказий банк томонидан банкларни назорат қилиш фаолияти « олдиндан огоҳлантириш тизими » асосида ташкил этилган . Банк назоратининг асосий мақсади ва вазифалари республикамизда тижорат банклари фаолиятини назорат қилиш таркибини яратади . У қуйидаги расмдан яққол кўринади . 2 Норқобилов С ., Дадабоева Ҳ ., Жўраев Ў . Халқаро амалиётда банк назорати . – Т .: “IQTISOD–MOLIYA”, 2007. 35– 71 б . 14 ¡ збекистон Республикаси Марказий Банки Тижорат банклари устидан назорат Микрокредит ташкилотлари устидан назорат Кредит уюшмалари устидан назорат Ломбардлар устидан назорат

2- расм . Республикамизда тижорат банклари фаолиятини назорат қилиш таркиби 3 Расмдан кўринадики , тижорат банклари фаолиятини назорат қилиш Марказий банкда ташкил қилинган уч департамент томонидан олиб борилади . Тижорат банкларига лицензия бериш ва уларнинг фаолиятини тартибга солиш департаменти масофада туриб дистанцион назоратни амалга оширса , тижорат банкларини назорат қилиш департаменти банклар фаолиятини жойида текшириш билан шуғулланади . Тижорат банклари устав фондини ташкил этишни назорат этиш департаменти эса тижорат банклари устав фондини ташкил этишда банк капитали адекватлигини назорат қилади . Тижорат банкларига лицензия бериш ва улар фаолиятини тартибга 3 Норқобилов С ., Дадабоева Ҳ ., Жўраев Ў . Халқаро амалиётда банк назорати . – Т .: “IQTISOD–MOLIYA”, 2007. 35– 71 б . 15

солиш департаменти нобанк молия ташкилотлари ( кредит уюшмалари , ломбардлар ва микрокредит ташкилотлари ) га ҳам лицензия беради . Бундан ташқари , Республикамизда 1995 йил 9 ноябрдаги Вазирлар Маҳкамасининг “ Ўзбекистон Республикаси банк тизимини ривожлантиришнинг комплекс дастурини амалга ошириш чора - тадбирлари тўғрисида ” ги 427- қарорида аҳоли омонатларини ҳимоя қилиш кўзда тутилди ва 1998 йилда “ Омонат - ҳимоя ” суғурта фонди ташкил этилди . Аммо , фондга аъзо бўлиш ихтиёрий бўлганлиги унга айрим банклар аъзо бўлмаслигига олиб келди . Бу омонатларни суғурталаш тизимининг заиф томони эди . Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2000 йил 21 мартдаги “ Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш чора - тадбирлари тўғрисида ” ги қарорига муфовиқ 2002 йил апрель ойида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг “ Фуқароларнинг банклардаги омонотларини ҳимоялаш кафолатлари тўғрисида ” ги қонуни қабул қилиниши билан республикамизда аҳоли омонатларини кафолатлаш тизими ташкил этилди . Қонун ижросини таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 19 сентябрдаги 326- сонли қарори билан Фуқароларнинг банклардаги омонатларини кафолатлаш Фонди ташкил этилди . Ушбу Фондда барча тижорат банклари ва хорижий банкларнинг шўъба банклари томонидан жалб этилган омонатлар суғурталанади . Бунда банклар Фонд билан ёзма битим тузишлари керак бўлади ва мажбурий тўловларни амалга ошириб боришади . Мажбурий бадаллар икки хил бўлади : - бир йўла тўланадиган ; - календарь тартибда тўланадиган . Бир йўла тўланадиган бадални банклар Фондга аъзо бўлиб кирган пайтда тўлайди ва у банк устав капиталининг 0,1 % миқдорида бўлади . Календарь тартибда тўланадиган бадални банклар йилнинг ҳар чорагида тўлаб боришади . Календарь тартибда тўланадиган бадал банкдаги омонатларнинг йил чорагидаги ўртача миқдорининг 0,5 % миқдорида бўлади . Бу иккала бадалларнинг умумий суммаси омонатларнинг қолдиғининг 5 % га етганда календарь тартибда тўланадиган бадаллар тўлаш тўхтатилади . 16

Фонд фаолиятининг мақсади банкнинг банк операцияларини амалга ошириш ҳуқуқини берувчи лицензияси Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан чақириб олинган тақдирда , тижорат банклари ўз мажбуриятларини бажара олмай қолганда Фонд аҳоли омонатларининг , юқоридаги қонунчиликка мувофиқ , агар омонатчининг омонати минимал иш ҳақининг 100 баробаригача бўлса омонат 100 % миқдорида тўланади . Агар омонатчининг омонати минимал иш ҳақининг 100 баробаридан 250 баробаригача бўлса омонатнинг 90 % миқдори Фонд томонидан тўланади . Умуман олганда , барча давлатларнинг омонатларни суғурталаш тизимида омонатларни тўлаш бўйича лимитлар бор . Масалан , АҚШда омонатларнинг 100 минг АҚШ доллари , Канадада омонатларнинг 60 минг Канада доллари , Японияда омонатларнинг 10 млн . иенаси суғурталанса . Европа Иттифоқида омонатларнинг 20 минг еврога тенг бўлган қисмини суғурталаш тавсия этилса , Буюк Британияда эса омонатларнинг 70% ини тўлашни назарда тутади . Юқоридан келтириб ўтилган қонуннинг қабул қилиниши ва Фондни ташкил этишдан асосий мақсад аҳолининг банкларга бўлган ишончини янада оширишдан иборат . Фонд томонидан қисқа муддат ичида республикада фаолият кўрсатаётган барча тижорат банклари , шу жумладан , хорижий банклар ва қўшма банклар билан ёзма битимлар тузилиб , ушбу банклардаги фуқароларнинг омонатлари белгиланган тартибда ва миқдорда қайтарилиши кафолатланади . Демак , Фонд ўз олдига қўйилган мақсадни бажариш учун тижорат банкларидан маълум даражада ҳисоботлар талаб қилишга мажбур бўлади . Бугунги кунда Фонд ушбу ҳисоботларни Марказий банкнинг Тижорат банкларига лицензиялар бериш ва улар фаолиятини тартибга солиш департаменти орқали олмоқда . Ушбу ҳолатни АҚШ банк назорати тизими билан солиштирадиган бўлсак , АҚШда фаолият кўрсатаётган “ Депозитларни Суғурталаш Федерал Корпорацияси ” ( ДСФК ) аҳоли омонатларини кафолатлаш мақсадида АҚШнинг Марказий банки ҳисобланмиш , Федерал Резерв Тизими билан биргаликда тижорат банкларини назорат қилиб туради , яъни назорат тизими биргина Марказий банкда шаклланмасдан , балки бошқа органларда ҳам шакллангандир . 17

Бу эса ўз навбатида , келажакда республикамиз банк назорати тизими ҳам биргина Марказий банк томонидан амалга оширилмасдан , юқорида келтирилган Фондда ҳам шаклланишини кўзда тутади . Бундан келиб чиқиб , шундай хулоса ҳосил қилиш мумкинки , республикамиз банк назорати тизими халқаро майдонда вужудга келган банк назорати тизими билан уйғунлаша бормоқда . Бу эса ўз навбатида банк назорати тизими иқтисодиётимизда нақадар катта аҳамиятга эга эканлигини яққол тасдиқлайди . 2- БОБ . БАНК НАЗОРАТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ АМАЛИЙ ТАҲЛИЛИ 2.1. Тижорат банкларида иқтисодий нормативлар ( меъёрлар ) бажарилиши устидан назорат қилиш амалиёти Банклар пайдо бўлган вақтдан бошлаб алоҳида банкларнинг банкротлиги , депозитларни оммавий тарзда банклардан қайтариб олиш натижасида юзага келадиган нобарқарорликлар давлатни банк тизимини тартибга солиш амалиётини кенгайтиришга мажбур қилди . Давлат тартибга солиш орқали омонатчиларни молиявий йўқотишлардан , иқтисодиётни эса банкларнинг банкротлиги натижасида юзага келадиган оғир оқибатлардан ҳимоя қилади . Ҳар қандай давлатнинг иқтисодиёт соҳасидаги пировард мақсади барқарор иқтисодий ўсишни , юқори бандликни , барқарор ички баҳоларнинг мавжудлигини таъминлаш ҳисобланади . Ушбу мақсадга иқтисодий сиёсатни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш жараёнида эришилади . Иқтисодий сиёсатнинг муҳим таркибий қисмлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади : монетар сиёсати , фискал сиёсати , баҳо сиёсати , иш ҳақи ва бандлик сиёсати . Монетар сиёсати инфляцияни жиловлаш , ишлаб чиқаришнинг пасайиши ва ишсизликнинг олдини олиш , тўлов балансининг мувозанатлашган ҳолатини сақлаб туриш , фаол бозор конъюнктурасини таъминлаш мақсадида амалга ошириладиган сиёсатдир . Мазкур сиёсат Марказий банк томонидан амалга оширилади . Иқтисодиётга давлат аралашувининг қисқариши , молиявий муносабатларни эркинлаштирилиши барқарор пул - кредит тизимини ривожлантиришга имконият туғдиради . Айни вақтда , рақобат , ўзгарувчан баҳолар шароитида банк рисклари ва нобарқарорлик кучаяди . Йирик банкларнинг бир вақтнинг ўзида банкрот бўлиши 18

миллий иқтисодиётга жиддий зиён етказади , тўлов тизимининг издан чиқишига , пул таклифининг кескин қисқаришига олиб келиши мумкин . Демак , банк тизимини тартибга солиш механизмини такомиллаштириш орқали умумий нобарқарорлик даражасини пасайтириш мумкин . Мамлакатимиз иқтисодиётининг бозор муносабатларига ўтиши муносабати билан янги банкларни шакллантириш , уларни назоратини ривожлантириш масаласи кескин даражада кўндаланг бўлиб туради . Бугунги кунда республика ҳудудида 28 та турли хил мулкчилик шаклига асосланган банклар фаолият кўрсатмоқда . Ўзбекистон банк тизимини қайта қуриш мустақил давлат иқтисодий тизимининг муҳим йўналишларидан бири бўлди . Хўжалик механизмининг бир маромда фаолият юритиши барқарор ишлайдиган банклар миллий тизимини тақозо этади . Шунга кўра иқтисодиётни бозор иқтисодиётига ўтиш даврида сифат жиҳатидан бутунлай янги банк тизими ҳамда банк назоратини туб асосини яратиш ва қуриш жараёни узлуксиз давом эттирилмоқда . Мамлакатимизнинг ривожланган банк тизимини шакллантириш давлатимиз томонидан олиб борилаётган монетар сиёсатнинг маҳсулидир . Банклар устидан назорат қилиш , улар фаолиятида муайян чеклашларни ўрнатиш иқтисодий эркинликка зид бўлган ҳолат сифатида қаралиши мумкин . Лекин жаҳоннинг кўпгина ривожланган давлатларида банклар , шунингдек бошқа молия ташкилотларининг фаолиятлари кўп даражада давлат томонидан тартибга солинади . Бошқача қилиб айтганда , ҳатто ривожланган бозор иқтисодиёти шароитида молиявий сектор жиддий равишда тартибга солинар экан , ўтиш даврида буни тўла оқлаш мумкин . Бироқ , бозор шароитида молия соҳасини тартибга солиш товарлар ва хизматлар нархига таъсир кўрсатиш учун бозор механизмларига етарли даражада ҳаракат эркинлигини бериш , шунингдек майда - чуйда нарсаларга аралашишдан воз кечиш билан қўшиб олиб борилиши мақсадга мувофиқ бўлади . Тўғри , банк фаолиятини тартибга солиш ҳаддан ташқари бўладиган ва рақобатнинг ривожланишига халақит берадиган омилга айланадиган чегарани белгилаш осон эмас . Шунинг учун жаҳонда умумий қабул қилинган принциплар ва 19

қоидалар ҳар бир мамлакатда аниқ вазият таҳлилини ҳисобга олган ҳолда қўлланилади . У ёки бу банкнинг фаолиятида аниқланган камчиликларни тузатишга мажбур қилиш учун назорат органи ихтиёрида таъсир кўрсатиш чораларининг муайян тўплами бўлиши керак . Бизнинг янги банк қонунларимизга кўра турли вазиятларда фойдаланиш мумкин бўлган даражаланган чоралар мажмуи кўзда тутилган . Жумладан , иқтисодий меъёрларни ўзгартириш , мажбурий резерв фондини ошириш , айрим банк операцияларини амалга оширишни таъқиқлаб қўйиш , ҳиссадорларга дивидендлар тўлашни тўхтатиб қўйиш , банк устидан васийлик ўрнатиш кабилардир . Энг сўнгги чора эса уларга берилган рухсатномаларни ( лицензияларни ) қайтариб олишдан иборатдир . Тижорат банкларини назорат қилиш деганда банкларнинг барқарорлигини таъминлаш мақсадида доимий равишда амалга ошириладиган назорат тушунилади . Давлатнинг монетар сиёсати , хусусан тижорат банклари фаолиятини назорат қилиш сиёсати қонун ҳужжатлари , ҳукумат қарорлари , Марказий банкнинг йўриқномалари асосида амалга оширилади . Ҳуқуқий меъёрлар банклар учун мажбурий бўлган чекловлар ва фаолиятнинг қатъий чегараларини белгилаб беради . Бу эса , банк ёмон , сифатсиз бошқарилган тақдирда жиддий зарарлар юзага келишини олдини олади . Банк фаолиятини тартибга солишнинг ҳуқуқий асосларининг мустаҳкам эмаслиги банкларнинг банкрот бўлишига ва умумий нобарқарорликни юзага келишига олиб келади . Банк тизимини ишончли тарзда ҳимоя қилишни таъминлайдиган ҳуқуқий тартибга солиш меъёрларини яратиш лозим . Масалан , иқтисодий нормативлар барча тижорат банкларига нисбатан бир хил тарзда қўлланилиши лозим . Акс ҳолда , айрим банклар эркин рақобат муҳитидан четга чиқиб қолади . Республикамизда банк назоратининг ривожланиш тарихи миллий банк тизимимизнинг ривожланиши билан узвий боғлиқдир . Миллий банк тизимининг ривожланиши билан банк назорати ҳам такомиллашиб борди , шу жараённи банк назоратининг асоси бўлган иқтисодий меъёрларнинг ривожланиши мисолида кўриб чиқамиз . 20

Мустақил республикамизда дастлабки иқтисодий меъёрлар 1991 йил 15 февралда қабул қилинган « Банклар ва банк фаолияти тўғрисида » ги қонун талабларидан келиб чиқиб яратилган бўлиб , кейинчалик улар такомиллаштирилди . Республика Марказий банки томонидан тижорат банкларининг баланс ликвидлилигини доимо таъминлаб бориши ёки уларнинг ўз олдиларидаги мажбуриятларини ўз муддатида амалга оширишларига эришиш , омонатчиларни манфаатларини ҳимоя қилиш ҳамда қисқача таърифлаганда Республикада барқарор банк тизимини яратиш мақсадида 1992 йил 2 августдаги Марказий банкнинг 10— сонли қоидаси тасдиқланди ва бу қоидага асосан тижорат банклари фаолияти тартибга солиб туриш учун иқтисодий меъёрлар ( нормативлар ) ўрнатилди . Мазкур қоидага биноан тижорат банклари учун дастлабки 8 та иқтисодий нормативлар белгиланди . Булар таркибига қуйидагилар киритилди : • Н 1 — банк сармоясининг хатарни ҳисобга олиб чамаланган активларнинг жами миқдорига нисбати кўрсаткичи ( энг ками 0,05) • Н 2 — банк сармоясини юқори хатарли активлар миқдорига нисбати кўрсаткичи ( энг ками 0,15) • Н 3 — банк сармояси унинг мажбуриятларига нисбати кўрсаткичи ( энг ками 0,2) • Н 4 — банклар жалб этган фуқаролар омонатларини банк сармоясига нисбати ( энг юқориси 1,00) • Н 5 — жорий ликвидлилик кўрсаткичи ( ихтисослашган банклар учун 0,20, бошқа банклар учун 0,30) • Н 6 — ўрта муддатли ликвидлилик кўрсаткичи ( ихтисослашган банклар учун энг юқориси 1,50, бошқа банклар учун 1,00) • Н 7 — узоқ муддатли ликвидлилик кўрсаткичи ( ихтисослашган банклар учун 0,20, бошқа банклар учун 0.30) • Н 8 — бир қарз олувчига тўғри келадиган кредитнинг энг юқори миқдори кўрсаткичи ( энг юқориси 0,50). Бундан ташқари , тижорат банкларининг активлари уларнинг хатар даражасига қараб 6 гуруҳга ажратилади . 1 гуруҳ — хатардан ҳоли бўлган активлар . 21

2 гуруҳ — хатар даражаси кам бўлган активлар . 3—6 гуруҳлар - хатар даражаси юқори бўлган активлар . Тижорат банклари учун иқтисодий нормативларни ўрнатилиши — бу аввало Марказий банк томонидан самарали банк назоратини олиб боришга эришиш , тижорат банклари фаолиятида вужудга келадиган муаммоларни олдиндан аниқлаш ва қолаверса барқарор банк тизимини яратишда энг муҳим инструментлардан бири бўлди . Лекин республикамизда банклар фаолиятининг ривожланиб бориши , улар томонидан кўрсатилаётган хизмат турларининг кенгайиб бориши , республикада иқтисодий муҳитнинг ўзгариб бориши ва бошқа факторларни эътиборга олган ҳолда Республика Марказий банки 1995 йил 2 августдан 10— сонли “ Тижорат банклари фаолиятини тартибга солиш ” қоидасини қайтадан ишлаб чиқди ва жорий этди . Янги қоидани олдингисидан фарқли томони шундан иборат эдики , авваламбор тижорат банклари учун қўйиладиган талаблар бир мунча кучайтирилди . Жумладан , янгидан ташкил этилаётган банклар учун ўрнатилган устав сармоясининг энг кам миқдори оширилди . Шунингдек , тижорат банкларининг Марказий банкдаги мажбурий резерв фонди ажратмасининг миқдори ҳам оширилди . Бундан ташқари , қисқа муддатли ликвидлилик кўрсаткичини аниқловчи 3 хил меъёр ўрнатилди . • 30 кундан 90 кунгача бўлган кредитлар ва шу муддатдаги депозитлар бўйича кўрсаткич . • 90 кундан 180 кунгача бўлган кредитлар ва шу муддатдаги депозитлар бўйича кўрсаткич . • 180 кундан 1 йилгача бўлган кредитлар ва шу муддатдаги депозитлар бўйича кўрсаткич . Банк сармоясининг юқори хатарли банк активларига нисбати кўрсаткичи эса бекор қилинди . Кейинги даврга келиб эса банк тизимида , хусусан банкларни назорат қилиш борасида янги ҳуқуқий асослар яратилди . Яъни банк қонунчилиги янада такомиллашди . 1995 йил 21 декабрда “ Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғисида ” ҳамда 1996 йил 25 апрелда “ Банклар ва банк фаолияти тўғрисида ” янги 22

таҳрирдаги , жаҳон андозалари талабларига тўла жавоб берадиган қонунлар қабул қилинди . Бундан ташқари , қонун ҳужатлари асосида Марказий банк томонидан 1996 йилнинг июль ойидан бошлаб банк активлари сифатини таснифлаш тартиби ишлаб чиқилди . 1997 йилнинг март ойидан бошлаб эса ўша пайтдаги дунёга машҳур бўлган “ Артур Андерсен ” фирмаси кўмагида ишлаб чиқилган ва банклар ҳисоботининг халқаро андозаларига мос бўлган бухгалтерия ҳисобининг янги ҳисоблар варақлар режаси жорий этилди . Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда , Республика Марказий банки томонидан 1997 йилнинг август ойидан бошлаб банклар фаолиятини тартибга солувчи асосий меъёрий ҳужжат бўлган “ Тижорат банклари фаолиятини тартибга солиш ” қоидаси Базель қўмитаси томонидан ўрнатилган андоза ва талабларни инобатга олган ҳолда қайтадан мукаммал тарзда ишлаб чиқилди . Мазкур янги қоидага асосан банк сармоясига нисбатан қаттиқроқ бўлган талаблар ўрнатилди . Банкларнинг қимматбаҳо қоғозлар бозоридаги бажарадиган операцияларининг тобора ривожланиб бориши ҳамда уларни инвестицион жараёнларини кенгайиб боришидан келиб чиққан ҳолда қўшимча равишда « Тижорат қимматли қоғозлари учун қўйилмалар » ва « Банкларнинг ўз маблағларидан инвестицияларда фойдаланиш меъёри » кўрсаткичи каби янги меъёрлар киритилди . Бундан ташқари , омонатчиларнинг манфаатларини ва банк ликвидлилик даражасини инобатга олган ҳолда « Бир омонатчига ( кредиторга ) тўғри келадиган максимал хатар меъёри » кўрсаткичи ҳам жорий этилди . Янгидан ўрнатилган иқтисодий нормативлар қуйидагилардан иборат : • Янгидан ташкил этилаётган ва фаолият кўрсатаётган банкларнинг энг кам миқдоридаги низом фондини ўрнатиш ; • Сармоянинг етарлилик коэффициенти ; • Банк сармояси билан унинг мажбуриятлари ўртасидаги нисбат кўрсаткичлари ; • Банк баланси ликвидлилиги кўрсаткичи ; 23

• Бир қарз олувчига тўғри келадиган хатарнинг энг катта ҳажми ; • Барча « катта » кредитларга тўғри келадиган хатарнинг энг юқори ҳажми ; • Бир омонатчига тўғри келадиган хатарнинг энг катта миқдори ; • Қимматбаҳо қоғозлар бўйича операцияларда ўз маблағларидан фойдаланиш кўрсаткичи ; • Дахлдор шахслар билан банк амалиётини олиб бориш . Марказий банк юқоридаги меъёрларни ҳар доим барча тижорат банклари бўйича кузатиб борди . Тижорат банкларида капиталнинг етарлилиги , активларнинг сифати , фойдалилиги ва ликвидлилигига қараб уларнинг молиявий аҳволи баҳоланади , ночор банклар аниқланади . Ана шу кўрсаткичларнинг ҳар бири бўйича чекли қийматни аниқлаш Марказий банк ва унинг ҳудудий Бош Бошқармаларига банк муассасасини соғломлаштириш ёки унинг беозор тарзда тугатиш имконини беради . Шулардан келиб чиққан ҳолда , тижорат банкларининг асосий вазифаси - иқтисодий меъёрларга риоя этишдан , капитал ва ликвид маблағларни етарли даражада сақлашдан , шубҳали ва зарар кутилаётган активларга нисбатан захираларни вужудга келтиришдан , шунингдек , маҳрум бўлиш хавфини камайтириш мақсадида активларни диверсификациялашдан иборатдир . Юқорида кўрсатилган иқтисодий меъёрларнинг ҳар бирига қисқача тўхталиб ўтамиз . 1- жадвал Ўзбекистон Республикасида банк устав капиталининг энг кам миқдорига қуйилган талабларнинг ўзгариши 4 Йиллар Ахолиси 0.5 млн . кишидан куп булган шахарларда очилаётган тижорат банклари учун Ахолиси 0.5 млн . кишидан кам булган шахарларда очилаётган тижорат банклари учун Чет эл капитали иштирокида очилаётган банклар учун Хусусий банклар учун 4 www.cbu.uz интернет сайти маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди . 24

2000 йил 1 январдан 2.5 млн . АКШ доллари эквивалентида 1.25 млн . АКШ доллари эквивалентида 5 млн . АКШ доллари эквивалентида 0,3 млн . АКШ доллари эквивалентида 2002 йил 14 майдан 2.5 млн . АКШ доллари эквивалентида 1.25 млн . АКШ доллари эквивалентида 5 млн . АКШ доллари эквивалентида 1.25 млн . АКШ доллари эквивалентида 2005 йил 1 июлдан 3 млн . АКШ доллари эквивалентида 5 млн . АКШ доллари эквивалентида 1.5 млн АКШ доллари эквивалентида 2006 йил 1 январдан 4 млн . АКШ доллари эквивалентида 5 млн . АКШ доллари эквивалентида 2 млн . АКШ доллари эквивалентида 2007 йил 1 январдан 5 млн . АКШ доллари эквивалентида 5 млн . АКШ доллари эквивалентида 2.5 млн . АКШ доллари эквивалентида 2008 йил 1 январдан 5 млн . евро эквивалентида 2.5 млн . евро эквивалентида 2011 йил 1 январдан 10 млн . евро эквивалентида 5 млн . евро эквивалентида 1997 йил 1 январдан бошлаб барча тижорат банклари мазкур жадвал асосида ҳар чоракда устав фондини йиллик ўсиш кўрсаткичининг 25 % миқдорида кўпайтириб боришни таъминлашлари керак . Мамлакатимиз мустақилликнинг илк йиллариданоқ хусусий банкларни ривожлантириш позициясида турибди . Уларни ривожлантириш учун иқтисодий меъёрларда алоҳида имтиёзлар берилмаган , аммо уларни капиталига талабни кўриб чиқсак , мамлакатимиз томонидан хусусий банкларга берилаётган эътиборни кўришимиз мумкин . « Сармоянинг етарлилик коэффициенти » банк сармояси билан хатарни ҳисобга олиб чамаланган активлар жами ҳажмининг нисбати сифатида аниқланади : Банк капитали Н 1= хатарни ҳисобга олиб ҳисобланган активлар Банк сармояси Базель стандарти талабларига кўра “ Асосий ” ва “ қўшимча ” сармоядан ташкил топади . Бунда асосий сармоя жами сармоянинг камида 50 % ни ташкил этиши керак . 25

2- жадвал Республикамиз тижорат банкларининг капитал етарлилик коэффициентининг амалдаги ҳолати 5 Капитал етарлилиги кўрсаткичлари Йиллар 2012 йилда 2008 йилга нисбатан ўзгариши 2008 2009 2010 2011 2012 I даражали капитал адекватлиги 16,36 20,13 19,38 17,80 15,84 -0,52 Асосий капитал адекватлиги 18,18 22,33 20,07 17,03 16,75 -1,43 Рискка тортилган активларнинг жами активларга нисбати 67,48 68,82 67,03 66,43 64,63 -2,85 Юқоридаги жадвал маълумотлари орқали шуни кўриш мумкинки , мамлакатимиз тижорат банкларининг капитал етарлилиги кўрсаткичлари 2012 йилда 2008 йилга нисбатан пасайиш тенденциясига эга бўлган . I даражали капитал адекватлиги 2012 йилда 2008 йилга нисбатан 0,52 фоизга камайган бўлсада , юқори кўрсаткич бўлиб қолмоқда . Чунки , ушбу кўрсаткичнинг халқаро стандартлар асосида Базель қўмитаси томонидан ўрнатилган минимал талаби 6,00 фоизга тенгдир . Асосий капитал адекватлиги ҳам пасайган бўлсада , республикамиз тижорат банкларининг бу борадаги фаолияти халқаро стандартларга тўлиқ жавоб беради . Сармоя ҳисоб — китобига устав фондининг Марказий банкда рўйхатга олинган ҳажмдан ортиқча тўланган қисмини киритишга рухсат этилади , фақат бунинг учун тижорат банки таъсис ҳужжатларига киритилган ўзгаришларни рўйхатга олиш ўз вақтида тақдим этиши лозим . Тижорат банкларининг активлари хатар даражасига қараб , 4 гуруҳга бўлинади . Хатар даражаси бўйича : 1 — гуруҳга хатардан холи бўлган активлар , 2— гуруҳга хатар даражаси кам бўлган активлар , 3—4 гуруҳларга серхатар активлар киради . Мазкур меъёрнинг энг кам миқдори 0,08 қилиб ўрнатилди . 5 “Ahbor-Reyting” рейтинг агентлигининг банк сектори бўйича аналитик ҳисобот материаллари .- Тошкент .:2013 йил , февраль .. 26

Банк сармояси билан унинг мажбуриятлари ўртасидаги нисбат кўрсаткичи юзага келиши мумкин бўлган турли хатардан қатъий назар , фаолият умумий ҳажми функцияси сифатидаги сармоя етарлилигини белгилаб беради : Банк капитали Н 2= Банк мажбуриятлари Н 2 — нормативнинг энг юқори миқдори 0,05 га тенг . Банклар ликвидлилигини сақлаш ғоят муҳим ҳисобланади . Бу нарса икки мақсадга эриши учун зарурдир : биринчидан , омонатлар олиб қўйилганда банкнинг ўз мажбуриятларини бажариш қобилиятини таъминлаш учун , иккинчидан , кредитларга бўлган талабни қондириш учун . Ликвидлилик деганда , банкнинг ўз мажбуриятлари юзасидан ўз вақтида жавоб бера олиш қобилияти тушунилади . Ликвидлилик банкнинг кундалик фаолиятида пул маблағлари мавжудлиги ёки ўз активларини ликвид маблағларга айлантира олиш қобилияти билан таъминланади . Тижорат банклари учун қуйидаги ликвид коэффициентлари белгиланган : Лаҳзали ликвидлилик коэффициенти ликвид шаклидаги баланс активлари , яъни экстремал вазиятларда тез сотиладиганлари билан банкнинг муддатсиз депозит ҳисоб варақлари бўйича мажбуриятлар суммаси орасидаги нисбатни билдиради , Банкнинг пул шаклидаги активлари Н 3= Банкнинг муддатсиз депозит ҳисобварақларига доир мажбуриятлари . Н 3 — меъёрининг пул қўйиладиган энг кам аломати 0,25 қилиб белгиланган . Мазкур меъёр Марказий банк томонидан кунлик баланс асосида тезкор ( оператив ) тарзда назорат қилиб борилади . Лаҳзали ликвидлик кўрсаткичи — иқтисодий моҳиятига кўра ушбу норматив банкнинг омонатчилар олдидаги мажбуриятларини шу лаҳзада бажара олиш қобилиятини англатади . 27

« Жорий ликвидлик кўрсаткичи » ликвид шаклдаги банк активларини 30 кунгача бўлган муддатда йўқлаб олингунгача турадиган ҳисобварақлари буйича мажбуриятлари суммаси орасидаги нисбатни билдиради . қайтариш муддати 30 кунгача муддатда берилган банкнинг ликвид активлари ва Н 4= кредитлар қайтариш муддати 30 кунгача бўлган йўқлаб олингунгача турадиган мажбуриятлари . Н 4 - меъёрининг йўл қўйиладиган энг кам миқдори 0,3 га тенг . Тажрибадан шу нарса маълумки , айрим тижорат банклари юқори даромадни кўзлаган ҳолда талаб қилиб олгунга қадар ва қисқа муддатда қўйилган омонатлар ҳисобидан кредит бериш ва бошқа актив операцияларга узоқ муддатли тартибда жойлаштирадилар . Жалб этилган маблағларнинг муддати келган пайтда эса банк омонатчилар олдидаги ўз мажбуриятларини муддатида бажариш имконига эга бўлмайди . Бунинг натижасида банк ўз тўлов қобилиятини йўқотади . Бундай ҳолат банкнинг ўз фаолиятига салбий таъсир кўрсатибгина қолмасдан , балки омонатчиларнинг молиявий аҳволига ҳам салбий таъсир кўрсатади . Банк операцияларини бажариш бўйича лицензияси тортиб олинган банклар бунга яққол мисол бўла олади . 28 7254 , 64 , 24 , 6667 61,69 75 , 95 01020304050607080 01.01.2009 01.01.2010 01.01.2011 01.01.2012 01.01.2013

3- расм . Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларида жорий ликвидлилик коэффициентининг бажарилиш ҳолати ( фоиз ҳисобида ) 6 Расм маълумотларидан кўринадики , республикамиз тижорат банкларининг жорий ликвидлилик даражаси белгиланган меъёрий талабга (0,30) жавоб беради . Бунинг устига , жорий ликвидлилик коэффициентининг амалдаги даражаси тижорат банкларимизда 2008-2012 йилларда ўсиш тенденциясига эга бўлган . Бу эса , банкларнинг ликвидлилигини тобора мустаҳкамланиб бораётганлигидан далолат беради . 01.01.2009 йилда республикамиз тижорат банкларининг жорий ликвидлилик даражаси 54,72 фоизни ташкил этган бўлса , 01.01.2012 йил ҳолатига ушбу кўрсаткич 21,23 фоизли пунктга ошган . Мазкур ҳолатларга йўл қўймаслик мақсадида банк амалиётида актив ва пассив маблағларнинг миқдори ва муддатларини баланслаш талаблари ўрнатилди . Бу тўғрида жаҳон банк тажрибасининг « банкнинг олтин қоидаси » деб номланувчи қоидаси амал қилади . Унга биноан банкнинг молиявий талаблари миқдори ва муддати унинг мажбуриятлари миқдори ва муддатларига мувофиқ келиши шарт . Н 4 — нормативининг иқтисодий мазмуни шундан иборатки , қай даражада жами баланс активларининг ликвид қисми талаб қилиб олингунга қадар бўлган мажбуриятларни бир вақтнинг ўзида қайтариши мумкинлигидир , модомики бундай муддатли омонатчилар ҳар қандай вақтда банкдан ўз омонатларини талаб қилишлари мумкин . Юқоридаги шартлардан келиб чиққан ҳолда , мазкур норматив банк томонидан омонатчилардан жалб килинган маблағлар муддати билан уларнинг актив операцияларга жойлаштириш муддатларига қатъий мувофиқ келишини талаб этади . Шунинг билан бир қаторда мазкур меъёрнинг бузилиши халқ хўжалигида бўладиган ҳисобкитобларнинг секинлашиб қолишига олиб келиши мумкин . “ Қисқа муддатли ликвидлик кўрсаткичи ” банкнинг кайтариш муддати 30 кундан 1 йилгача бўлган депозитлар , олинган кредитлари ва бошка қарз мажбуриятларига нисбати билан характерланади . 6 “Ahbor-Reyting” рейтинг агентлигининг банк сектори бўйича аналитик ҳисобот материаллари .- Тошкент .:2013 йил , февраль . 29

30 кундан 1 йилгача муддатга берилган кредитлар . Н 5= 30 кундан 1 йилгача муддатга жалб килинган маблағлар ва депозитлар . Мазкур меъёрнинг энг юқори ўрнатилган миқдори 1 га тенг . Бир қарз олувчига ва муассисга , банк акциядорларига молиявий жиҳатдан банкнинг қурби етмайдиган даражада катта миқдорда кредитлар берилиши тижорат банки учун жуда хатарлидир . Шунинг учун « Бир қарз олувчига тўғри келадиган хатарнинг энг катта ҳажми » меъёри ўрнатилади ва мазкур меъёр устидан қаттиқ назорат ўрнатиш талаб этилади . Банк хатарининг бир қарз олувчига тўғри келадиган жами суммаси қўшилган депозитлардан ташқари , 75% балансдан ташқари мажбуриятлар Н 6= Банк сармояси . Бу меъёр ҳукумат кафолати билан таъминланган кредитларга , жумладан халқаро қарзлар буйича такрор молияланадиган кредитларга тааллуқли эмасдир . Қолган кредитлар учун қарз олувчи мажбуриятларининг умумий суммасидан давлат қимматли қоғозларни гаровга олиб , гаров суммасини 90% ҳажмда берилган қарзлар чегириб қолинади . Ушбу меъёрга ўрнатилган энг юқори чегара 0,25 га тенг . Бир қарз олувчига берилган кредитлар қўшилган ( қ ) шу қарз олувчига нисбатан берган , банк сармоясидан 15% ортиқ бўлган балансдан ташқари мажбуриятлар суммасининг 75% жамланган қарз « катта » кредит ҳисобланади . « Катта » кредитлар тижорат банки Кенгаши бир овоздан қабул қилган қарори асосида берилади ва бу қарзлар бошқарув томонидан алоҳида назорат килиб борилади . Лекин банк Кенгашининг бундай кредитлар бериш тўғрисида қарор қабул килиши билан боғлиқ ваколати Бошқарувга берилишга рухсат этилмайди . 30

Бундан ташқари шуни таъкидлаш лозимки , банк учун « катта » тоифага кирадиган ва бир қарз олувчига бериладиган кредитлар суммасини шу қарз олувчининг ўз маблағлари суммасидан оширмаслик тавсия этилади . « Катта » кредитларнинг ҳаммасига тўғри келадиган хатарнинг энг юқори миқдори « катта » кредитлар жами миқдорининг ўз маблағлари , яъни банк капитали нисбати билан аниқланади . Балансдан ташқари мажбуриятларнинг 75% билан ҳисобланган « катта » Н 7= кредитларнинг жами суммаси Банк сармояси . Мазкур меъёр миқдори балансдан ташқари мажбуриятлар билан ҳисобланиб берилган « катта » кредитларнинг жами миқдори банк капиталининг 5 бараваридан ошмаслиги керак . Бир омонатчига ( кредиторга ) тўғри келадиган хатарнинг энг юқори меъёри олинган кредит ёки омонатнинг энг юқори миқдори ва битта депозиторнинг депозит ҳисобидаги қолдиқ қийматини банкнинг ўз маблағлари миқдорига нисбати билан аниқланади . Олинган кредит ёки омонатнинг энг юқори миқдори ва битта омонатчииинг ҳисобрақамидаги , жорий рақамидаги ва қимматбахо қогозлари бўйича Н 8= Банк операциялар сармояси . қолдиқлари . Ушбу меъёр учун ўрнатилган энг юқори миқдор , 1997 йил 1 июлдан 1998 йил 1 январгача — 1,0; 1998 йил 1 январдан 1999 йил 1 январгача —0,75; 1999 йил 1 январдан 2000 йил 1 январга —0,50. Қимматли қоғозлар билан бўлган операцияларда ўз маблағидан фойдаланиш кўрсаткичи банкнинг олди — сотди учун харид қилган нодавлат қимматбаҳо қоғозлари миқдорини ўз маблағларига нисбати билан белгиланади . Олди — сотди мақсадида қимматбаҳо қоғозларни сотиб олишга Н 9= йўналтирилган банкнинг ўз маблағлари Акционерлик капитали Ўрнатилган меъёрнинг энг юқори даражаси 0,25 га тенг . 31

Банкнинг инвестиция учун ишлатилган ўз маблағлари меъёри жами инвестиция миқдорини банк сармоясига нисбати орқали ҳисобланади . Банк инвестициясининг жами суммаси Н 10= Акционерлик капитал Банкнинг бошқа банклар , корхоналар , ташкилотлар устав фондига қўядиган жами инвестиция суммаси миқдорининг улуши банк сармоясининг 20% дан ва Низом фондининг 10% дан оширмаслик уқтирилган . Мазкур меъёр учун ўрнатилган миқдор 0,5 га тенг . Банк назоратининг яна бир муҳим соҳаларидан бири боғлиқ шахслар билан банк операцияларини ўтказиш ҳисобланади . Ўзбекистон Республикаси “ Банклар ва банк фаолияти тўғрисида ” ги қонунининг 26— моддасига асосан банкка алоқадор бўлган шахслар билан банкка боғлиқ бўлмаган шахсларга нисбатан қулайроқ шартлар асосида битим тузишни таъқиқлайди ва Марказий банкка бундай битимлар бўйича чеклашлар белгилаш юзасидан ваколатлар берилган . Банкнинг асосий акциядорлари , унинг раҳбарлари , ходимлари ва улар билан боғлиқ шахслар банк хизматларидан имтиёзли асосда фойдаланмасликлари ва амалдаги қонунларга риоя қилишлари керакдир . Дахлдор шахслар — банк билан алоҳида муносабатда бўлган юридик ва жисмоний шахслар , хусусан : • Банк Кенгаши , банк бошқаруви , тафтиш комиссияси таркибига кирган барча шахслар , шунингдек уларнинг яқин қариндошлари . • Банк низом фондининг 10 фоизидан кўпроқ қисмига эга бўлган ҳар қандай юридик ёки жисмоний шахслар , ёхуд шу юридик шахсларнинг ҳар қандай раҳбарлари , шунингдек уларнинг яқин қариндошлари . • қонунга кўра банк фаолиятини назорат қилувчи юридик шахслар ва уларнинг бошқарувчилари . « Йирик » ҳиссадор — бу банк низом жамғармасидаги улуши 10 фоиздан ортиқ шахслардир . 32

Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек , тижорат банклари дахлдор шахсларга имтиёзли шароит яратиб бермаслиги лозим . Имтиёзли шароит деганда қуйидагилар назарда тутилади : • бошқа мижозлардан талаб қилинадиганидан кам ҳажмда фоизлар , бадаллар , бошқа тўловларни ундириш ёки таъминотни кам қабул қилиш ; • кредитни қайтариш муддатини етарли асосларсиз ўзгартириш ; • ўз табиатига , мақсадига ва йўл қўйиладиган хатарга кўра банк дахлдор бўлмаган мижозлар билан тузмайдиган битимларни тузиш . Тижорат банклари томонидан уларнинг фаолиятининг дастлабки икки йили мобайнида дахлдор шахсларга кредит бериш таъқиқланади . Н 11= Битта дахлдор шахсга берилган кредит миқдори Акционерлик капитал Банкнинг ҳар бир дахлдор шахсга берадиган кредит умумий суммаси банк сармоясининг 15 фоизидан ошмаслиги белгиланган , яъни : Дахлдор Н 12= шахсларга берилган жами кредитларнинг жами миқдори Акционерлик капитал Банк барча дахлдор шахсларга берадиган кредитлар умумий суммаси банк низом фондининг 100 фоизидан ошмаслиги лозим . Тижорат банклари юқорида санаб ўтилган иқтисодий меъёрларнинг белгиланган миқдорига ҳар доим амал қилиб боришни таъминлашлари учун қуйидаги соҳаларда ишни самарали ташкил этишлари лозим бўлади . Яъни булар жумласига қуйидагилар киради : - Банк портфелини яхшилаш ; - Банк амаллари билан боғлиқ хатарларни камайтириш ; - Банк баланси ликвидлигини таъминлаш ; - Ўз сармоясининг адекватлигини таъминланиш ; - Зарарлар ўрнини коплаш захирасини вужудга келтириш . 33

Иқтисодий меъёрларнинг белгиланган миқдорларига амал қилмаган банкларга нисбатан Марказий банк томонидан жарималар солиш ва бошқа тегишли иқтисодий жазо чоралари кўриб борилади . Чунки тижорат банклари фаолиятини тартибга солиш деярли барча мамлакатларда Марказий банк томонидан амалга оширилади . Ҳозир республикамизда тижорат банкларининг операцияларини тартибга солувчи ҳуқуқий асос “ Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида ” ги ва “ Банклар ва банк фаолияти тўғрисида ” ги қонунлар ҳисобланади . Ушбу қонунларда тижорат банклари амалга оширадиган амалиётлар мажмуи белгилаб қўйилган : депозитлар ва аҳоли омонатларини жалб қилиш , кредитлар бериш , инвестицияларни молиялаштириш , ҳисобкитобларни амалга ошириш , касса хизмати кўрсатиш , валюта операцияларини бажариш ва ҳ . к . Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек , Марказий банк томонидан тижорат банклари фаолиятини тартибга солишнинг асосий йўналишларидан бири иқтисодий нормативларни белгилаш ҳисобланади . Халқаро банк амалиётида тижорат банклари фаолиятини тартибга солиш деганда , асосан , Марказий банк ёки ваколатли органлар томонидан тижорат банклари учун мажбурий бўлган қоидаларни ишлаб чиқиш ва унга риоя этилишини талаб қилиш жараёни тушунилади . Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан 1999 йилдан бошлаб тижорат банклари учун қуйидаги иқтисодий нормативлар белгиланди : банк устав капиталининг минимал миқдори ; банк жами капиталининг етарлилик коэффициенти ( Н 1 ); банк биринчи даражали капиталининг етарлилик коэффициенти ( Н 2 ); молиявий левераж коэффициенти ( Н 3 ); жорий ликвидлилик коэффициенти ( Н 4 ); битта мижозга ёки мижозлар гуруҳига тўғри келадиган рискнинг максимал миқдори , таъминланган ссудалар ( Н 5 ); битта мижозга ёки мижозлар гуруҳига тўғри келадиган рискнинг максимал миқдори , таъминланмаган ссудалар ( Н 6 ); барча йирик кредитлар учун рискнинг максимал миқдори ( Н 7 ); 34

битта эмитентнинг қимматли қоғозларига қилинадиган инвестицияларнинг максимал миқдори ( Н 8 ); сотиш - сотиб олиш учун қимматли қоғозларга қилинган инвестицияларнинг максимал миқдори ( Н 9 ); барча эмитентларнинг устав капитали ва қимматли қоғозларига қилинган инвестицияларнинг максимал миқдори ( Н 10 ); битта мижозга ёки ўзаро боғлиқ шахсларга берилган кредитлар , таъминланмаган ссудалар ( Н 11 ); барча инсайдерларга берилган кредитлар ( Н 12 ); Иқтисодий нормативларни белгилашдан асосий мақсад тижорат банкларининг тўловга ноқобил бўлиб қолмаслигига йўл қўймаслик ва шунинг асосида банкларнинг мижозларини , вакил банкларни ҳимоя қилиш ҳисобланади . Юқоридаги иқтисодий нормативларни ишлаб чиқишда халқаро Базель қўмитаси томонидан ишлаб чиқилган нормативлардан кенг кўламда фойдаланилган . Айни вақтда , миллий банк тизимининг ривожланишидаги айрим муҳим хусусиятлар ҳисобга олинган . Масалан , халқаро Базель қўмитаси томонидан ишлаб чиқилган услубиётда капиталнинг етарлилик коэффицентининг минимал даражаси 0,08 килиб белгиланган . Ўзбекистон Республикаси Марказий банки эса бу кўрсаткичнинг минимал даражасини 0,10 қилиб белгилаган . 2.2. Банкларни жойига чиқиб инспекция қилиш тартибининг таҳлили Стандартлашган рейтинг тизимига эга бўлишнинг аҳамияти шундаки , бирон бир банкнинг рейтингига қараб унинг молиявий ҳолатини нафақат банк назорати ходимлари , балки банк назорати соҳасида мутахассис бўлмаганлар ҳам осонгина тушуна оладилар . Бундан ташқари , стандартлашган тизимда банк институтлари молиявий ҳолатининг барча муҳим йўналишлари акс эттирилиши кўзда тутилади . Стандартлаштирилган рейтинг тизими иқтисодий ривожланган мамлакатлар амалиётида ташкил топиб ривожланганлигини ҳисобга олиб савол мазмунидан келиб айнан АҚШ амалиётига назар ташлаймиз . 35

Юқорида таъкидланганидек , АҚШда тижорат банклари фаолиятини тартибга соладиган ва назорат қиладиган 3 та агентлик амал қилади : Федерал резерв тизими , Молия вазирлигининг Пул муомаласи назоратчиси , Суғурта жамғармалари Федерал Корпорациясидир . Ҳар бири ўзининг алоҳида рейтинг тизимига эга бўлган 3 та агентлик 1978 йилга келиб бир неча хил рейтинг тизимларини стандартлашга келишиб олдилар . Стандартлашган рейтинг тизими «CAMEL» номини олган ҳолда , ҳозиргача амал қилиб келмоқда . CAMEL рейтинг тизими етарли даражада аниқ ва ундаги маълумотлар тушунарли бўлганлиги учун , кўпгина давлатларнинг банк назорати органлари ўз банкларини баҳолашда ушбу рейтинг тизимини қўллай бошладилар . Рейтинг тизимининг «CAMEL» деб ном олиши шундаки , у банк фаолиятидаги таҳлил қилинадиган компонентларнинг бош ҳарфидан ташкил топгандир . Яъни : C – (Capital adequacy) Капиталнинг етарлилиги ; A – (Assets quality) Активлар сифати ; M – (Menegment) Бошқарувчилик қобилияти ; E – (Earning) Даромадлилик ; L – (Liquidity) Ликвидлилик компонентларидан иборат . Маълумки , Ўзбекистон Республикаси Марказий банки дистанцион ва жойларда назоратни ташкил этади . Жойларда ташкил этиладиган инспекция текширувлари CAMEL тизимига асосланган ҳолда амалга оширилади . CAMEL тизими унинг моҳиятига хос равишда тижорат банклари фаолиятининг барча муҳим компонентлари , яъни капитал , активлар , бошқарувчилик қобилияти , даромадлилик , ликвидликни баҳолашга имкон беради . CAMEL тизими рискни аниқлаш концепциясига асосланади ва рискни баҳолаш жараёнида “ юқоридан пастга ” ёндашувини қўллайди . Бунда банк кенгаши ва бошқарув аъзолари ўз банкларида риск даражасини мустақил равишда аниқлашлари ва бошқаришлари кўзда тутилади . Улар банкни бошқариш мобайнида банк тамойилларига мувофиқ риск даражаси устидан назорат олиб боришга жавобгардирлар . Ушбу тамойиллар банкнинг сиёсати , информацион бошқарув тизими , бошқарув аппаратининг сифати ва шунингдек , раҳбарият томонидан қарор 36

қабул қилишда фойдаланадиган ички назоратнинг бошқа соҳаларини ўз ичига қамраб олади . Жойлардаги назорат CAMEL рейтинг тизими асосида ташкил этилгандан сўнг инспекциядан ўтган банкка ҳар бир компонент бўйича алоҳида рейтинг баҳоси берилиб , сўнгра барча фаолият бўйича умумий рейтинг баҳоси берилади . Рейтинг баҳоси энг юқори даражаси 1 кўрсаткичи билан белгиланиб , бунда қайси компонентда бундай баҳо берилса , демак , у халқаро меъёрларга тўлиқ жавоб бериш даражасида ташкил этилганлигидан далолат беради . Одатда CAMEL рейтинг тизимида 5 компонентдан бир ёки икки ҳолатда юқори кўрсаткичга эга бўлиши мумкин . Тўғри , 5 ҳолатдан 4 тасида ҳам юқори кўрсаткичга эришилиш ҳоллари ҳам йўқ эмас , лекин бир ҳолда ҳам юқори кўрсаткичдан паст рейтинг баҳоси олинганда умумий рейтинг юқори бўлмайди . Республикамиз банк тизимида энг кўп умумий рейтинг баҳоси бу 2 ва 3 бўлиб , булар “ яхши ” ва “ қониқарли ” фаолият юритувчи банклар қаторига киради . Шуни таъкидлаш лозимки , инспекцион ҳисобот банк раҳбарияти билан ахборот алмашиниш жараёнининг муҳим бир қисми бўлиб ҳисобланиши шундаки , ушбу назорат Марказий банкка тижорат банк ҳолати тўғрисида тўлиқ маълумот тақдим этади . Инспекцион ҳисобот банкнинг ижобий ва салбий томонларини тўла - тўкис ўзида акс эттириши лозим . Банк раҳбарияти билан ахборот алмашиниш жараёнини самарали ва муваффақиятли амалга ошириш учун бизга маълумки банк раҳбарияти билан учрашиш ҳамда ҳисобот натижалари бўйича жавоб хати юборилиши мақсадга мувофиқдир . Ахборот алмашиниш жараёнининг иккинчи қисми инспекцион ҳисобот бўйича жавоб хати тайёрланишини назарда тутади . Жавоб хати банк Бошқаруви билан Марказий банк раҳбарияти томонидан тасдиқланган инспекцион ҳисобот якунлари ва хулосаларига мувофиқ бўлади . Аниқроғи , инспекция натижасида аниқланган муаммоларни тезда бартараф этиш ва банкни қисқа муддат ичида соғломлаштиришга қаратилган чора - тадбирларни ўзида қамраб олади . Жойида назорат ўтказишнинг афзалликларига тўхталганда қайд этмоқ зарурки , инспекция ходими нафақат камчиликни топади , балки уни бартараф этиш йўлларини 37

ҳам кўрсатиб беради . Алоҳида ҳолларда камчиликларни бартараф этиш юзасидан тузилиши керак бўлган жараёнга шахсан ўзи иштирок этади . Назорат объекти фаолияти қониқарсиз топилганда Марказий банк ўз оталиғига олган ҳолда кузатувчисини банк фаолиятини жойида доимий назорат қилиб берилишини маъқул деб топади . Шундай қилиб , юқоридаги маълумотлар асосида шундай хулосага келиш мумкин : - инспекцион – жойида назорат қилиш банк фаолиятини ойдинлаштиради ; - банк ҳисоботларини тўғрилигини тасдиқлайди ; - халқаро аудитнинг киритилишига объектни тайёрлайди . Ушбу афзалликлар бирикиб , энг ўзак мақсад банкнинг банкротликдан сақлаб , шу орқали жисмоний ва юридик шахсларнинг омонатлари ва депозитларини беҳудага сарфланиб кетишининг олдини олади . Жойларда инспекция назоратнинг стандартлашган CAMEL тизимини ўрганишда бу тизимнинг ҳар бир компонентини алоҳида таҳлил этиш орқали мавжуд муаммоларни кўрсатиб бериш мақсадга мувофиқдир . САМЕ L рейтинг тизими бўйича капитал назорат жараёнининг биринчи компоненти бўлиб , бунда банк капиталининг етарлилик даражаси , капиталнинг кўпайтириш борасида олиб борилаётган фаолият ва дивидендларни тўлаш сиёсати таҳлил қилинади . Бундан ташқари , капитал таҳлили жараёни банк акциядорларининг янгиланган рўйхати , жами акциядорлар улушининг баланс ҳисоботидаги тўланган капитал суммасига тенглиги ҳамда банк капитали Марказий банкнинг 2000 йил 26 апрелдаги “ Тижорат банклари капиталининг етарлилигига қўйиладиган талаблар тўғрисида ” ги 420- сонли Низоми талабларига жавоб бера олишини текшириш масалаларини қамраб олади . Марказий банк талабларидан келиб чиқиб ва ўтказилган таҳлил натижаларини умумлаштириб , инспекцион текширув жараёнида асосан қуйидаги масалаларга эътибор берилиши лозим : устав капиталидаги акциядорлар улуши унинг динамикада ўзгариш 38

сабабларини аниқлаш ; акциядорлар улушидаги ўзгаришлар , агарда ўзгаришлар бўлган бўлса , Марказий банкнинг тасдиғи талаб қилинадими ? Талаб қилинган тақдирда Марказий банк тасдиғи олинганми ? тўланган капиталнинг 5% дан ортиқ акцияга эгалик қилувчи акциядорларнинг рўйхати тузилиши ; банк капитали Марказий банк томонидан белгиланган минимал талабга жавоб бериши ; банк тушумининг капитал ўсишига таъсири ; капиталнинг ўстириш режасини таҳлили ; юқоридагилар қаторида активларнинг сифати , тушумларнинг ўзгариши ва фойданинг сифатига ҳам алоҳида эътибор берилиши керак . Ушбу саволни ўрганилиши жараёнида келтирилган 7- жадвалда қайд этилишича капиталнинг етарлилиги даражаси ўрганилган ўн бир тижорат банки мисолида 2001 йилда яхши даражада бўлса , 2002 йилга келиб қониқарли даражага тушиб қолмоқда . Изланишларимиз шуни кўрсатадики , тижорат банкларининг ўзлари капитал бутлиги йўлидаги ҳисоб - китобларда маълум чалкашликларга йўл қўйишмоқда . Бу хусусида юқорида келтирилган жадвал хулосасида тўхталган эдик . Марказий банк томонидан олиб борилаётган капитал жамғармасига нисбатан сиёсатни барча банклар ҳам бир хилда бажара олмайдилар . Шу ўринда банклар ўртасидаги рақобатни инкор этмаган ҳолда таклиф этар эдикки , Марказий банк ушбу талабни ўрнатишда биринчидан , иқтисодиётда мавжуд инфляцияни реал даражасидан келиб чиқиши , иккинчидан , ҳар бир банкнинг жамиятдаги ўрни , салоҳиятини ҳисобга олишнинг зарурияти бор , деб ҳисоблаймиз . Чунки барча банклар универсаллашган деб тан олинганда ҳам миллий иқтисодиётнинг алоҳида тармоқлари маълум банкларда хизмат кўрсатади . Демак , шу тармоқнинг молиявий ҳолати ушбу банкнинг ҳам молиявий ҳолатини белгилайди . «CAMEL» назорат тизимининг элементлари бўйича таҳлилни давом эттириб , банкнинг актив операциялари сифатини кўриб чиқамиз . Тижорат банклари активларининг сифатини тавсифловчи асосий кўрсаткичлардан бири - активларнинг даромадлилиги кўрсаткичи ҳисобланади . 39

Активлар даромадлилигига таъсир қилувчи асосий омиллардан бири активлар таркибида даромад келтирмайдиган активлар салмоғининг ўзгариши ҳисобланади . 3- жадвал Ўзбекистон Республикаси тижорат банклари активларининг таркибида даромад келтирмайдиган активлар таркибининг ўзгариши 7 ( фоизда ) № Активлар 2010 й . 2011 й . 2012 й . 1. Касса 2,38 2,98 2,99 2. Банкларнинг Марказий банкдаги “ Ностро ” вакиллик ҳисобварақлари қолдиғи 20,87 15,74 16,69 3. Асосий воситалар 3,22 3,27 3,28 4. Бошқа активлар 73,53 78,01 77,04 Активлар - жами 100,0 100,0 100,0 Республикамиз банкларининг активлари таркибида даромад келтирмайдиган активлар нисбатан кичик салмоқни эгаллайди . Масалан , 2012 йилда банкларнинг жами активлари таркибида даромад келтирмайдиган активларнинг салмоғи 23 фоизни ташкил қилди . Даромад келтирмайдиган активлар таркибида банкларнинг Марказий банкдаги “ Ностро ” вакиллик ҳисоб - варақлари қолдиғининг ва банкларга тегишли бино ва иншоотлар салмоғининг пасайиш тенденциясига эга эканлиги ижобий ҳолат ҳисобланади ва , аввало , банк активлари сифатининг ошаётганлигидан далолат беради . Банкларнинг айланма кассасидаги нақд пуллар қолдиғининг ўсиш тенденциясига эга эканлиги салбий ҳолат ҳисобланади . Аммо ушбу маблағларни жами активлар таркибида кичик салмоққа эга эканлигини ҳисобга оладиган бўлсак , у ҳолда ушбу тенденцияни жиддий аҳамиятга эга эмаслигининг гувоҳи бўламиз . Тижорат банкларининг активлари таркибида салмоғига кўра биринчи ўринни кредитлар эгаллайди . Шу сабабли , кредит операциялари назорати муҳим амалий аҳамият касб этади . 4- жадвал Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг активлари таркиби 9 ( фоизда ) АКТИВЛАР 2010 йил 2011 йил 2012 йил Жамига нисбатан % ҳисобида Жамига нисбатан % ҳисобида Жамига нисбатан % ҳисобида 7 “Ahbor-Reyting” рейтинг агентлигининг банк сектори бўйича аналитик ҳисобот материаллари .- Тошкент .:2013 йил , февраль . 40

1. Нақд пуллар ва бошқа хил касса ҳужжатлари 2,38% 2,98% 2,99% 2. ЎзР МБдаги пул маблағлари 20,87% 15,74% 16,69% 3. Бошқа банклардаги маблағлар 13,82% 17,31% 17,99% 4. Қимматли қоғозлар , соф ҳолда 0,39% 0,43% 0,10% 5. Инвестициялар 3,04% 2,71% 2,44% 6. Қайта сотиш шарти билан сотиб олинган қимматли қоғозлар 0,04% 0,03% 0,02% 7. Ссуда и лизинг операциялари , соф ҳолда 48,43% 50,25% 50,28% 8. Молиявий инструментлар бўйича мижозларнинг мажбуриятлари 2,16% 2,31% 1,55% 9. Асосий воситалар , соф ҳолда 3,22% 3,27% 3,28% 10. Ҳисобланган фоизлар бўйича маблағлар 0,65% 0,61% 0,62% 11. Бошқа активлар 5,00% 4,36% 4,04% Жами активлар 100,00% 100,00% 100,00% Юқоридаги жадвалда келтирилган маълумотлардан кўринадики , кредитлар республикамиз тижорат банклари активларининг асосий тури 9 Ahbor-Reyting” рейтинг агентлигининг банк сектори бўйича аналитик ҳисобот материаллари .- Тошкент .:- 2013 йил , февраль ҳисобланади . Бунинг устига , кредитлар салмоғининг ошиш тенденциясига эга эканлиги ижобий ҳолат ҳисобланади . Тижорат банклари фаолиятида кредитлар энг кўп даромад келтирадиган активлардан бири ҳисобланади . Шу туфайли , ушбу активларни кўздан кечириш ва таҳлил қилиш жараёни муҳим аҳамият касб этади . Инспекторнинг бу йўналишдаги дастлабки вазифаларидан бири – кредит портфелининг умумий ҳолатини таҳлил қилиш ва жорий ёки потенциал муаммолар манбаларини аниқлашдан иборат . Активлар сифатининг таҳлилида асосий эътибор активларнинг қайтишига қаратилади . АҚШда 1938 йилда назорат органлари томонидан юқоридаги масала бўйича яъни активларни таснифлаш борасида тартиб қабул қилинди ҳамда мазкур тартиб бугунги кунга қадар ўзгаришсиз амал қилмоқда . АҚШ банк тизимида активларни таснифлаш тартиби бир оз ўзгача хусусиятга эга бўлиб , унга кўра активлар 4 та синфга ажратилади . Жумладан ; 1. Стандарт активлар учун умумий камида 2% захира ажратилади . 41

2 Субстандарт активлар . Бундай активлар таркибига қайтиши кафолатланмаган яъни муаммога эга бўлган активлар киради . Улар учун 20% ажратма қилинади . 3. Шубҳали активлар . Булар айрим зарар келтирувчи активлар бўлиб , лекин уларни аниқ ҳажмини ҳали аниқлаш имкони бўлмайди . Улар учун 50% ажратма қилинади . 4. Зарарли активлар . Бундай активларга қайтарилмаслиги аниқ бўлган ва ҳаётий қобилиятга эга бўлмаган активлар киради . Улар учун 100% ажратма қилинади . Америка банкларининг инспекторлари активлар сифатини баҳолашда CAMEL системасининг қуйидаги принципларидан фойдаланади . 5- жадвал Америка банкларининг инспекторлари томонидан активлар сифатини баҳолашда CAMEL системасининг принциплари 10 Таснифланган активлар қиймати билан капитал ўртасидаги нисбат , % ҳисобида Рейтинг CAMEL 5% дан кам кучли 5% дан 15% гача қониқарли 15% дан 30% гача ўрта миёна 30% дан 50% гача танқидий 50% дан юқори қониқарсиз Юқоридаги нисбатлардан кўриниб турибдики , активларнинг сифати билан капитали ўртасида узвий боғлиқлик мавжуд яъни активлар сифати қанчалик даражада паст бўлса , банкка шунчалик даражада кўпроқ зарар келтиради . Бу ўз навбатида капитални камайишига олиб келади , чунки бу зарарлар банк капитали ҳисобидан қопланади . Шунингдек катта миқдорда капиталга эга бўлган банклар кичик миқдордаги капиталга эга бўлган банкларга нисбатан зарарни қоплаш қобилиятига кўпроқ эга бўладилар . Активлар сифати , яъни уларни тансифлаш тартибини таҳлил қилиш мақсадга мувафиқдир . 42

Республика Марказий Банки томонидан « Активлар сифатини таснифлаш , тижорат банклари ва уларнинг филиаллари қарзлар бўйича эҳтимол тутилган йўқотишлар учун ташкил қиладиган резервни шакллантириш ва ундан фойдаланиш » тартиби ишлаб чиқилиб , бутун банк тизими учун жорий этилди . Мазкур тартибнинг моҳияти шундан иборатки , тижорат банкларининг муаммоли қарзларига қарама - қарши бўлган резервлар мажбурий тарзда вужудга келтиришини ва улар операция харакатларига киритилишини кўзда тутади . Бу эса , банклар барқарорлигини оширишда кўмаклашади ҳамда банклар кредит портфелини реал баҳолаш имконини беради . 10 Банк балансидаги қарздорлик сифати қарз олувчининг молиявий аҳволига , унинг кредит қобилияти даражасига , кредит қайтарилиши истиқболларига , тегишли ва тўғри расмийлаштирилган реал таъминот борлигига , шунингдек муддатидан ўтиб кетган кунларга қараб 5 синфга бўлинади . Буни қуйидаги жадвалдан кўришимиз мумкин . 6- жадвал Тижорат банклари кредитларининг таснифланиши 8 № Кредитларнинг турлари Таъминланган кредитлар Тўлиқ таъминланмаган кредитлар Таъминланмаган кредитлар Фоиз ажратмаси миқдори 1. Яхши Муддатида қайтариладиган кредитлар 30 кунгача муддати ўтган қарзлар Муддатида қайтариладиган кредитлар Муддатида қайтариладиган кредитлар - 2. Қониқарли 30 кундан 60 кунгача муддати ўтган қарзлар 30 – кунгача бўлган муддати ўтган қарзлар - 10 3. Субстандарт 60 кундан 180 кунгача муддати ўтган қарзлар 30 кундан 60 кунгача муддати ўтган қарзлар 30 кунгача бўлган муддати ўтган қарзлар 25 4. Шубҳали 180 кундан зиёд муддати ўтган қарзлар 60 кундан 180 кунгача муддати ўтган қарзлар 30 кундан 60 кунгача муддати ўтган қарзлар 50 8 Ўзбекистон Республикаси Марказий банки меъёрий хужжатлари асосида тузилди . 43

5. Умидсиз - 180 кундан зиёд муддати ўтган қарзлар 60 кундан 180 кунгача муддати ўтган қарзлар 100 Шуни қайд этиш лозимки , кўпчилик ривожланган давлатларда яхши тоифага мансуб кредитлар учун энг камида 2 % миқдорида ажратма қилиш амалиёти мавжуд . ТИФ Миллий банки ва бошқа республикамиздаги йирик банкларда мазкур гуруҳга мансуб кредитлар салмоғи жуда катта миқдорни ташкил этади . Ушбу кредитлар таркибида аксарияти ҳукуматимиз кафолати асосида берилган кредитлар ҳисобланади . Агар биз мазкур тоифадаги кредитлар учун энг камида 2 % захира қилишни жорий этадиган бўлсак , бу ажратма суммаси жуда катта миқдорни ташкил қилиши аниқдир . Ҳаракатдаги тартибларга асосан у бевосита банкнинг харажатларига олиб борилади . Бу эса банклар фойдасини кескин камайтириб , капиталнинг етарлилик коэффицентининг ўрнатилган меъёрдан пасайиб кетишига , молиявий аҳволини қийин ҳолатга олиб келиши мумкин . Тижорат банкларининг депозит базасининг кейинги йилларда сезиларли ўсиши ва марказлашган давлат кафолати билан берилаётган кредитларнинг камайиши банк активларини халқаро андозаларга мослаб ўзгартириш имконини беради . Шундан келиб чиқиб республикамиз банкларининг активларини 5 та 4 та гуруҳ бўйича тансифлаш бўйича янги низом ишлаб чиқишни таклиф қиламиз . Муддати ўтган ссудалар салмоғининг ошиш тенденциясига эга эканлиги кредит портфели сифатини ёмонлашаётганлигидан далолат беради . Аммо , муддати ўтган ссудаларнинг кредит портфелидаги салмоғини 3 фоиздан ошмаслиги халқаро банк амалиётида нормал ҳолат ҳисобланади . 7- жадвал Ўзбекистон Республикаси тижорат банклари кредит портфелида муддати ўтган ссудалар салмоғининг ўзгариши 12 ( фоизда ) № Кредит портфели 2010 йил 2011 йил 2012 йил 2012 йилда 2010 йилга нисбатан ўзгариши 1. Кредитлар – жами Шу жумладан : - муддати ўтган кредитлар 100,0 5,07 100,0 10,55 100,0 1,93 Х -3,14 44

Ўтказилган тадқиқотлар натижасида кредитларнинг ўз вақтида қайтарилмаслик сабабларини алоҳида гуруҳлаштиришга эришдик . Бу ҳолда биз мижозни молиявий ҳолати билан боғлиқ ҳолатларни абстракциялаб бугун илмий адабиётларда айтилмаган сабабларга тўхталдик . 12 Ahbor-Reyting” рейтинг агентлигининг банк сектори бўйича аналитик ҳисобот материаллари .- Тошкент .:- 2013 йил , февраль Биринчи гуруҳ : учинчи шахс томонидан берилган кафолатларни тўғри баҳолай олмаганлиги ёки шу кафолатларни амалга ошириш шартларини кўрилмаганлиги . Бу гуруҳга ўз навбатида Давлат кафолатлигида ва учинчи юридик шахс кафолатлигида берилган кредитлар олинганки , кредитнинг ўз вақтида қайтмаганлигига сабаб кафолат берувчининг айби эмас , балки банкнинг етарлича захира ташкил этмаганлиги ҳамда юридик шахснинг молиявий ҳолатини ҳисоблаганда нотўғри қарор чиқарганлиги бўлиб қолмоқда . Иккинчи гуруҳ : кредитни расмийлаштириш ҳужжатларида ҳамда уни ташкил этишга бағишланган йўриқномалардаги камчиликлар асосида . Бу гуруҳга асосан ўз вақтида муддати ўтган кредитларни туркумига киритмаслик ва фоиз қарзлари мавжуд бўла туриб , асосий қарзни қисқартириш ҳоллари киритилган . Маълумки , кредитнинг қайтариш муддатини « Муддатли мажбуриятнома » да кўрсатиб қўйилади . Бугун асосан узоқ муддатли кредитлар берилаётганлиги сабабли ” Муддатли мажбуриятнома ” банк омборхонасига қўйилади . Лекин , шу ҳолда жорий йилда қайтарилиши керак бўлган сумма учун қўшимча ” Муддатли мажбуриятнома ” тўлдирилмаганлиги сабабли , омборхонадаги қайтарилиши керак бўлган сумма муддати ўтган кредитлар туркумига киритилмайди . Шунингдек , Марказий банк йўриқномаларига асосан мижоз ҳисобрақамида маблағ пайдо бўлганда дастлаб кредитга ҳисобланган фоизлар ундирилиб , сўнг кредит суммаси ундирилиши керак . Лекин жойларда тижорат 45

банкларининг ички кредит сиёсатларида бу қонуният доимо ҳам аниқ белгилаб қўйилмаган . Банк кредитлари ҳолатини таҳлил этишни давом эттириб , олдин таъкидланганидек , банк кредитларининг ички таснифланиши текшириб чиқилгандан сўнг , таснифланган кредитлар бўйича эҳтимолий йўқотишларга қарши захиралар мувофиқ ташкил этилганлигини таҳлил қилиб чиқиш зарур . Агарда етарли даражада ташкил этилмаган бўлса , яъни қайта таснифланган кредитлар бўйича қўшимча захиралар ташкил этилиши тавсия этилади . Банк активларини таҳлил этишда қимматли қоғозларнинг ҳолатини аниқлаш катта рол ўйнайди . Қимматли қоғозларни таҳлил этишдан мақсад шуки , банк инвестицияларининг сифатини ва унинг қимматли қоғозлар олди - сотдиси билан боғлиқ операциялари банк молиявий ҳолатига қай тарзда таъсир этишини аниқлашдан иборатдир . Таҳлил жараёнида банк қимматли қоғозлар ҳисобини бозор нархи ва сотиб олиш нархи тамойилига асосан амалга ошираётганлиги текширилиши лозим . Бундан ташқари , банк қимматли қоғозлар портфелида инвестициянинг олди - сотдига тегишли қимматли қоғозлардан фарқлай олишини , қимматли қоғозлар билан амалга ошираётган операциялари Марказий банкнинг бу борадаги талабларига жавоб беришини назорат қилиш ҳам мақсадга мувофиқдир . Ушбу соҳадаги мавжуд камчиликларни қуйидагича гуруҳлаш мумкин : ─ биринчидан , акцияларни сотишда катта суммада аванс маблағлардан фойдаланиш ; ─ иккинчидан , даромад келтирмайдиган қимматли қоғозларни ўзида сақлаш ; ─ учинчидан , ўз акцияларини Марказий банк талабларига номувофиқ равишда қайта сотиб олишдан иборат . Ушбу гуруҳ камчиликларнинг ҳар учаласи ҳам банк молиявий фаолиятига салбий таъсир этиб , бухгалтерия балансини ҳақиқийлигини инкор этади . Ушбу камчиликларнинг бартараф этилиши фақат субъектив ҳолатга , яъни банк раҳбарияти била туриб , ушбу камчиликларни бартараф этишида деб биламиз . Шунинг учун ҳам илмий хулосамиздан келиб чиқиб , қуйидаги таклифни киритишни , яъни 46

камчиликларга йўл қўйган банк раҳбарларига интизомий чора кўриш зарур , деб ҳисоблаймиз . Фақат шахс манфаатдорлиги камчиликларнинг олдини олиши мумкин . Жойида назорат этишнинг CAMEL тизимининг учинчи элементи бу бошқариш қобилиятини текширишдир . Инспектор ушбу пунктда банк раҳбариятининг таркиби , банк кенгаши ва бошқарувининг банк тўловга қобиллиги ва ишончли фаолият кўрсатишини таъминлаш борасидаги иш тажрибасини баҳолаши лозим . Шунингдек , банк раҳбариятининг етарли даражада банк капиталининг бутлигини , банк ликвидлилигини таъминлаш борасидаги қобилияти ҳамда келажакдаги тушумлар ва ҳаражатлари таҳлили , реал стратегияси ва бизнес - режалар ишлаб чиқиш қобилияти ҳам ўрганиб чиқилади . Инспекция ҳисоботида банк кенгаши томонидан ўтказилган йиғилишлар , унда кўрилган ва тасдиқланган масалалар атрофлича санаб ўтилиши керак . Шу билан бирга , олдинги инспекция даврида аниқланган камчилик ва муаммолар банк кенгаши томонидан муҳокама қилинганлиги ёки йўқлигини ҳам кўздан кечириш лозим . Банк бошқаруви томонидан молиявий ҳисоботларни банк кенгашига тақдим этиш жараёнида уларнинг қай даражада ҳаққонийлиги банкда фаолият кўрсатаётган мустақил ички аудитга боғлиқдир . Шундай экан , банк бошқарувининг ички аудит масалаларига ёндашувининг инспекторлар томонидан ўрганилиши жуда муҳимдир . Бошқарув қобилияти таҳлилида ҳам банк бошқаруви ва кенгаши аъзоларининг олиб бораётган сиёсати , банкнинг молиявий ҳолатидан келиб чиққан ҳолда рейтинг баҳоси берилади . Банк бошқариш қобилияти юқорида таъкидлаганимиздек , субъектив моҳиятга эга бўлиб , асосан раҳбариятни иқтисодий билимига Марказий банк меъёрий ҳужжатлари ҳамда қонунчилик билан танишганлик даражасига ва унинг соф виждонлилигига боғлиқдир . Банкнинг барча фаолиятидаги асосий мақсад унинг даромад олишидадир . Баъзи пайтларда юқори даромад оладиган банклар самарали иш олиб бориши назарда тутилади . Бироқ , активлар сифати билан тушум ўртасидаги ўзаро боғлиқликни англаш жуда муҳимдир . Бирон бир банкда активлари сифати муаммоли бўлса , шуни тан олиш керакки , унинг активлари баҳоси ёмонлашади . Баҳодаги бу 47

ўзгариш тушум ҳисобига қопланади ва натижада банк даромади камаяди . Инспекторлар даромад ва ҳаражатларни текшириш жараёнига оқилона ёндашиши керак , яъни узоқ вақт оладиган ва унчалик аҳамиятсиз ҳисобрақамларни текшириш билан боғланиб қолмаслиги керак . Фойдалилик таҳлилида банкнинг молиявий ҳисоботларини , шу жумладан баланс ҳисоботи , фойда ва зарарлар ҳисоботи , пул маблағлари оқими ҳисоботларини синчков текширилиши талаб қилинади . Шунингдек , инспекторлар банк бизнес - режасини кўздан кечириши ва реал натижаларни режа кўрсаткичлар билан солиштириш натижасида бизнесрежанинг қай даражада асослилиги ва асосий номувофиқликни кўрсатиши ҳамда асослаши лозим . Анъанага кўра фойдалилик таҳлили натижаси бўйича инспекторлар банкнинг фойдалилик даражасини бошқа ўхшаш банкларга солиштирган ҳолда баҳолайдилар . Жойида назорат ўтказиш “CAMEL” тизимининг охирги компоненти бу банк ликвидлигини бошқариш ҳисобланади . Актив ва пассивларни бошқариш банкнинг пул фондларини ташкил этиш , улар нархларини шакллантириш ва жойлаштириш жараёнларига тааллуқлидир . Ушбу жараён асосан баланс ҳисоботида акс эттирилади . Пул маблағларига бўлган эҳтиёжни қондириш учун банк томонидан активлар ва пассивлар тузилиши мувофиқ бошқарилиши лозим . Банк томонидан ликвидлиликни етарли даражада сақлаб туриш фойда олишга қаратилган ҳаракат билан мувозанатлашган ҳолда амалга оширилиши даркор , яъни кўпроқ фойда олиш мақсадида активларнинг самарасиз жойлаштирилиши ликвидлилик ҳолатини ёмонлашувига олиб келади . Актив ва пассивларни бошқаришнинг энг мақбул йўли қисқа муддатли ликвидлиликни паст бўлган инструментларга жойлаштириш орқали юқори фойда олиш орасидаги мувозанатни таъминлашдан иборатдир . Шуни таъкидлаш жоизки , ликвидлилик коэффициенти банкнинг ликвидлилик ҳолатини тўлалигича ёритиб бера олмайди ва бунга умумий баҳонинг бир қисми сифатида қаралади . Шундай экан , у билан бирга бошқа ликвидлилик коэффициент кўрсаткичларининг ҳам таҳлил қилиниши мақсадга мувофиқдир . 48

Шундай қилиб Марказий банк томонидан тижорат банклари фаолиятини тартибга солиш ва назорат этишда жойида назорат қилиш анча самарали бўлиб унда жаҳон тажрибасида ўз ўрнини топган ягона стандартлашган «CAMEL» тизимини қўлланилиши банкларнинг рақобатли фаолиятида уларнинг инқирозга тушиб қолишини олдини олади . Шу билан банкларда ўз пул маблағларини сақлаб келаётган жисмоний ва юридик шахсларнинг манфаатлари ҳимоя этилади . 49

3- БОБ . ЎЗБЕКИСТОНДА БАНК НАЗОРАТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙЎНАЛИШЛАРИ Ўзбекистон банк тизими амалиёти ҳам банкларни тартибга солиш ва назорат қилиш соҳасида жаҳон тенденциясини ўзида акс эттирган . Бунда республика иқтисодиётини қайта қуришда Марказий банк томонидан Жаҳон банки билан биргаликда 1997 йилдан бошлаб молия тизимини ислоҳ қилиш бўйича қарз лойиҳаси доирасида амалга оширилаётган банк назоратини мукаммаллаштириш лойиҳаси муҳим аҳамият касб этади . Юқорида қайд қилинган лойиҳа доирасида « Барентс групп » маслаҳатчилари иштирокида банк назорати хизмати таркиби мукаммаллаштирилиб , 20 дан зиёд банк меъёрий ҳужжатлари ишлаб чиқилди . Ушбу ҳужжатлар заминига Базель қўмитасининг 1997 йилда қабул қилинган 25 та « Пруденциал назоратнинг асосий тамойиллари » киритилган бўлиб , улар қуйидаги гуруҳларга ажратилган : самарали банк назоратини амалга ошириш учун зарур шароитлар ; лицензиялаш ва мулк таркиби ; пруденциал талаблар ва тартибга солиш ; банкларни жорий тартибга солиш услуби ; маълумотларни тақдим этиш бўйича талаблар ; назорат қилувчи бўлинма ваколатлари ; халқаро банк амалиётлари . Базель қўмитаси томонидан қисман бўлса ҳам банк фаолиятини амалга оширадиган ташкилотларни лицензиялашга алоҳида талаблар қўйилганки ушбулар 2-5 тамойиллари , яъни лицензиялаш ва мулк таркиби деб аталган тамойилларда батафсил тўхталади . Лицензиялаш қоидаси назорат услублари тамойили каби , хонавайрон бўладиган банклар сонини ва омонатчилар зарарларини максимал чеклашга йўналтирилган бўлиши лозим . Бир вақтнинг ўзида банк соҳасига киришни тўсиб қўймасдан , ундаги рақобат ва самарага таъсир этмаган ҳолда амал қилиши керак . Ўзбекистон банк тизимининг ўзига хос хусусиятлари шундан иборатки , у бошқа МДҲ давлатларига қараганда , кўп бўлмаган банклар сонини ўзида мужассамлаштирган . Бу ҳолат Марказий банкнинг банкларни лицензиялаш ва рўйхатга олиш низоми томонидан белгилаб берилган асосий талаблар асосида , 50

қаттиқ позицияга эга эканлиги билан изоҳланади . Мазкур низомга мувофиқ , тижорат банкларини лицензиялаш жараёни икки босқичдан иборат . Биринчи босқичда Марказий банк томонидан таъсисчиларнинг молиявий имкониятлари ва репутацияси сифат жиҳатдан баҳоланади , банк раҳбарлигига таклиф этилаётган шахсларнинг малакавий сифатлари , капитал таркиби , молиявий режа ва тегишли банк биноси ва асбоб - ускуналар билан таъминлаш имконияти ўрганилади , бизнес - режа таҳлил қилинади . Тақдим этилган маълумот бўйича ижобий баҳо берилганда , Марказий банк томонидан банк ташкил этишга бирламчи рухсат берилади ва шу асосда таъсисчилар 6 ой муддат ичида лицензия олишга ва банкни рўйхатдан ўтказишга зарур бўлган ташкилий - техник чора - тадбирлар ва бошқа белгиланган талабларни бажариш масъулиятини оладилар . Лицензиялаш масаласида Базель қўмитаси таклиф этилаётган раҳбариятнинг , шу жумладан , банк кенгаши аьзоларининг билим даражасини , тажрибасини ва малакасини лицензия берувчи ташкилот томонидан баҳоланишига алоҳида эътибор беради . Шунга мувофиқ , Ўзбекистон Республикаси « Банклар ва банк фаолияти тўғрисида » ги қонунида бирламчи рухсат олишда , шундан келиб чиққан ҳолда банк фаолиятини ташкил этишга лицензия олишда , асосий мезонлардан бири сифатида банк таъсисчилари обрў - эътибори кўрсатилган . Юқорида қайд қилинган лицензиялаш низомида раҳбарият обрў - эътиборини аниқлаш мезонлари ва бошқа бир қанча банк раҳбарлари ва йирик акциядорларга тааллуқли банкни ишончли ва пруденциал бошқарувини таъминловчи сифат мезонлари белгилаб берилган . Лицензиялашдаги талабчанлик Марказий банкка тижорат банклари фаолияти устидан кейинги назоратни самарали ўтказилишини таъминлашга имкон яратади . Банк фаолиятини лицензиялашга қўшимча равишда Марказий банк банклар мулки таркибига аниқ бир талаблар белгилаб бериб , акциядорлар ўртасида акциялар ҳаракатига чекловлар қўйган . Юқорида қайд қилинган банкларни лицензиялаш ва рўйхатга олиш низомига мувофиқ , бир акциядорнинг тижорат банки устав капиталидаги улуши умумий устав капитали ҳажмининг 7 фоизидан ошмаслиги лозим ( хусусий ва хорижий капитал иштирокидаги банклардан ташқари ). Бундан ташқари , бир ёки бир неча битим натижасида бир ёки бир неча ўзаро келишув билан боғлиқ бўлган ёки бир - бирини мулкини назорат қилувчи шахслар томонидан 51

банкнинг 5 фоиздан зиёд акцияларини сотиб олиш жараёнида , Марказий банкни хабардор қилиш мажбурийдир . Пруденциал талаблар ва тартибга солиш ( тамойил 6-15) тамойиллари Базель қўмитасининг банк назорати бўйича талабларига мувофиқ , Ўзбекистон Республикаси Марказий банкида мавжуд бўлган хавф - хатарни камайтириш ҳамда банкларнинг барқарорлигини қўллаб - қувватлаш мақсадида , олдинги бобларда таъкидлаб ўтганимиздек , мажбурий иқтисодий нормативлар - кўрсаткичлар тизими жорий этилиб , бу кўрсаткичлар доирасида капитал ва мажбурият ҳажми , қарздор турига қараб , тижорат банклари ўзининг актив амалиётларини , шу жумладан кредит амалиётларини , қимматбаҳо қоғозлар олиб - сотиш амалиётларни ўтказишлари мумкин . Таъкидлаш лозимки , иқтисодий кўрсаткичлар тизими Базель тамойилларининг 4- бўлимида кўрсатиб ўтилган асосий риск турлари устидан самарали тартибга солиш ва назорат қилишни таъминлашга қаратилган . Ушбу тизим 13 та кўрсаткичдан иборат бўлиб , хусусан ўз ичига қуйидагиларни қамраб олган : капитал етарлилиги даражаси , бир қарздор ёки ўзаро алоқадор қарздорларга максимал риск ҳажми , йирик кредит риск ҳажми , ликвидлиликка талаблар , қимматли қоғозлар билан амалиётларга талаблар ва ҳоказо . Базель қўмитасининг 6- тамойилига мувофиқ , банк назорати органи банк олган рискка мувофиқ бўлган минимал капитал ҳажмини ҳамда юзага келиши мумкин бўлган зарарни қоплаш имкониятига эга эканлигини инобатга олган ҳолда аниқ капитал таркибини белгилаб бериши лозим . Ушбу талабларни инобатга олган ҳолда Ўзбекистон Республикаси Марказий банки Базель қўмитаси томонидан 1988 йилда қабул қилинган « Капитални ўлчаш ва унга бўлган талаблар ҳақида халқаро келишуви » асосида тижорат банклари капитали етарлилигига талаблар низомини ишлаб чиқиб , унда капитални етарлилик даражаси аниқ бир банк фаолиятидаги риск даражаси тавсифидан келиб чиққан ҳолда ўрнатилган , умумий капиталнинг асосий элементлари ва мезонлари белгилаб берилган ва у биринчи ҳамда иккинчи даражали капиталдан иборатлигини олдинги бобларда таъкидлаб ўтган эдик . Капитални етарлилик меъёри асосида банк фаолиятининг бошқа кўпгина кўрсаткичлари тузилганлигини инобатга олиб , унга алоҳида эътибор берилган . 52

Капитал ҳажми нафақат амалиёт ўтказиш масштаби , балки уларнинг хилма - хиллиги билан , демак маблағлардан турли йўналишда фойдаланиш имконияти билан ҳам боғлиқ . Умумий капиталнинг минимал рухсат этилган етарлилик даражаси рискка тортилган активларга нисбатан 10%, биринчи даражали капитал эса 5% миқдорида белгиланган . Ўзбекистон иқтисодиётининг ўтиш шароитларини инобатга олган ҳолда , бу меъёрлар капиталнинг етарлилиги бўйича Базель қўмитаси андозасига мос равишда 8% ва 4% ни ташкил этган кўрсаткичларга нисбатан кучайтирилган эди . Бунда , агарда баъзи бир банкларда хавфсиз ва ишончли бўлмаган банк фаолиятини юзага келишига олиб келиши мумкин бўлган омиллар пайдо бўлганда , Марказий банк томонидан мазкур банкка нисбатан энг кам белгиланган регулятив капитал ҳажмини ошириш талаби қўйилиши мумкин . Кредит рисклилигини бошқаришга тегишли бўлган пруденциал меъёрларга тўхталадиган бўлсак , Базель қўмитасининг 7- тамойилида таъкидлаб ўтилганидек , кредит бериш ва инвестиция қилиш ҳар бир банкда банк кенгаши томонидан қабул қилинган пруденциал андозалар асосида объектив ва рационал усул билан амалга оширилиши лозим . Базель тамойилининг ушбу ҳолати « Банк ва банк фаолияти тўғрисида » ги қонуннинг 20- моддасида кўрсатилган бўлиб , бунда республика банкларининг банк , шу жумладан , кредитлаш амалиётларини ўтказиш билан боғлиқ бўлган қарорларни қабул қилишда мустақил эканлиги кўрсатилган . Европа иттифоқининг амалдаги банк амалиёти билан мос келтириш мақсадида Марказий банк бир қарздорга максимал риск даражаси ҳажми меъёрини биринчи даражали капиталга нисбатан 25% дан 15% га тушириб , барча йирик кредитлар учун биринчи даражали капиталга нисбатан 8 баравар миқдорида максимал риск даражасини белгилаб берди . Бундан ташқари кредит рисклилигини аниқроқ ҳисобини юритиш ва уларни самарали бошқариш мақсадида бир қарздор тушунчаси « ўзаро алоқадор қарздорлар гуруҳи » - ягона риск омили билан бирлашган алоҳида қарздорлар тушунчаси билан тўлдирилган эди . Марказий банкнинг тааллуқли низомларида ўзаро алоқадор қарздорларни белгиловчи аниқ мезонлари берилган бўлиб , уларга нисбатан ҳам бир қарздорга ўрнатилган меъёрий талаблар ҳам қўйилган . 53

Таъкидлаб ўтиш лозимки , ушбу низомда келтирилган максимал риск меъёри ва ягона риск омилини белгилаб беришга қаратилган мезонлар аниқланиши Базель қўмитасининг рисклар концепцияси чегарасига нисбатан талабларига тўлиқ мос келтирилган . Ўрнатилган талаблар концентрациялаш ва йирик кредитларни тўпланишини чегаралашга ёрдам беради ва шу орқали банкнинг омонатчилари ва кредиторларини қўйилмаларини нисбатан катта миқдордаги ҳар хил фаолият билан шуғулланувчи шахслар ўртасида диверсификациялаш орқали ҳимояланишини таъминлайди . Кредит рисклилигини бошқариш сифатини ошириш энг асосий талаби банк билан алоқадор бўлган шахслар билан банкка алоқадор бўлмаган шахсларга нисбатан имтиёзли шартлар асосида битимлар тузилишига йўл қўймасликдан иборат бўлган алоқадор шахслар билан банк томонидан амалга оширадиган амалиётлар тартиби тўғрисида низомни қабул қилиниши билан боғлиқдир . Қабул қилинган ҳужжатда « банк билан алоқадор шахслар », « ўзаро алоқадор қарздорлар гуруҳи » каби тушунчаларга аниқ таърифлар берилган ҳамда банк билан боғлиқ бўлган шахсга кредит миқдори белгилаб берилган . Ушбу ҳужжат Базель қўмитаси томонидан алоҳида аҳамият бериладиган , яъни Марказий банк билан қарздор ўртасида алоқа мавжудлиги ҳақида ўз фикрини билдириш имконини беради . Бу ваколатлар банк ва у билан алоқадор томонлар мавжуд алоқаларни беркитишга ҳаракат қилишганда муҳим аҳамият касб этади . Мазкур риск омилларини ҳисобга олган ҳолда ҳамда банк фаолиятини амалга оширишни манфаатлар тўқнашувини минималлаштириш мақсадида Марказий банк томонидан биринчи даражали регулятив капиталнинг 15% дан ошмаган ҳолда алоқадор шахсга кредит бўйича максимал риск жами шу шахсларга берилган кредитлар йиғиндиси биринчи даражали регулятив капиталнинг 100 % дан ошмаган ҳолда белгиланган . Бундан ташқари , Базель қўмитасининг 10- тамойили талабларига тўлиқ мос келиш мақсадида , банкка алоқадар шахслар билан амалиёт ўтказиш тартиби , ҳисобот шакллари ва бундай амалиётлар бўйича маълумотларни банклар томонидан тақдим этиш тартиби мукаммаллаштирилди . Ликвидликни бошқаришга талаблар Низомини қабул қилиниши банкнинг ликвидлигини баҳолаш ва таъминлашга сифат жиҳатдан янгича ёндашишни юзага 54

келтирди . Бу ёндашув эгилувчанлиги , яхлитлиги билан ажралиб , ликвидликни бошқаришни барча йўналишларни деталлашган ҳолда , шу жумладан , режалаштириш ва мониторингни ҳам қамраб олган . Банклар ўз фаолиятини , шу жумладан , жорий мажбуриятларини бажариш билан боғлиқ фаолиятни амалга ошириш мақсадида маблағларни тез жалб қилиш имкониятига эга эканлиги аҳамиятини инобатга олиб , Низомда банкнинг жорий аҳволини аниқловчи сезгир индикатор сифатида жорий ликвидлик меъёри белгиланган . Ушбу меъёр ликвидли активлар миқдорини талаб қилиб олгунга қадар ҳамда ижро муддати 30 кунгача бўлган мажбуриятларга нисбатан 30% даражасида ушлаб туриш талабини белгилаб беради . Банкнинг инвестиция фаолиятини тартибга солиш мақсадида тижорат банкларининг қимматли қоғозлар билан операциялари фаолиятини тартибга солувчи Низом тўлиқ қайта кўриб чиқилди . Ушбу Низом банкларнинг қимматли қоғозлар билан операциялари фаолиятининг барча жабҳаларини ўз ичига қамраб олган . Унда андеррайтинг , дилинг ва брокер операциялари бўйича рискларни чекловчи талаблар қўйилган . Қимматли қоғозлар билан операцияларни амалга оширувчи банклар учун ижро этиши лозим бўлган сифат ва миқдор жиҳатдан параметрлар белгилаб берилган . Ушбу ҳужжатни қабул қилиниши банкларнинг қимматли қоғозлар билан операцияларни тартибга солишда мавжуд бўлган камчиликларни бартараф этишига имконият яратди . Банкни тартибга солишнинг жорий услуби (16-20 тамойиллар ) тамойилларига асосан банкларни назорат қилишда Марказий банк шундай позициядан келиб чиқадики , капитал етарлилик даражасини , банк балансининг ликвидлилигини таъминлаш ва бошқа иқтисодий меъёрларни бузмаслик ўз - ўзидан банкнинг ишончлилигини кафолатламайди , агарда унинг фаолияти тавсифининг сифати қониқарсиз бўлса . Ўзбекистон Республикаси Марказий банки назорат функциясини амалга оширишда Базель қўмитаси , етакчи давлатларнинг назорат хизматлари томонидан тавсия қилинган банк назорати тамойилларига асосланган ҳолда ўз ишини олиб боришга интилмоқда . Базель қўмитасининг 16- тамойилига асосан , банк назоратининг самарали тизими банк фаолиятини ташқаридан кузатишни , шунингдек , банкларни бевосита жойларда текширишни ўз ичига олиши лозим . 55

Шунингдек , таҳлил жараёнида кредит муассасалари фаолиятини беқарорликка олиб келувчи тенденциялар мавжудлиги ҳисобга олинади . Бубошқарувнинг сифати пастлиги , ҳокимиятнинг бир шахс қўлида тўпланганлиги , кредит ташкилотининг ҳаддан ташқари тез ривожланиши , операциялар ҳажмига етарли бўлмаган ахборот бошқарув тизими ва ички назорат , кредит портфели сифатини малакасиз бошқариш , рискларни қониқарсиз диверсификациялаш кабилардир . Тажриба шуни кўрсатадики , ушбу омилларни ҳисобга олмаслик банк фаолияти барқарорлигини таъминлашда ачинарли оқибатларга олиб келиши мумкин . Шу билан бирга , Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг масофадан туриб назоратни амалга оширувчи органи кунлик мониторинг ўтказиб , муаммолар туғилган ҳолларда тижорат банкнинг молиявий ҳолати ҳақида диагнозни иложи борича эртароқ беришга қодир . Масофадан назорат « эрта огоҳлантириш системаси » сифатида хизмат қилади . Мазкур сигнал бўйича банкка тезкор молиявий ёки бошқа ёрдам кўрсатиш зарурати ва имконияти мавжуд . Бироқ , масофадан туриб назорат кам ҳолларда банк олдида турган ҳамма рискларни аниқлашга қодир ва кўп ҳолларда банкни бошқариш сифатини аниқлай олмайди . Фақат бевосита инспекция текширувларини ўтказиш банкнинг реал аҳволини кўришга имкон беради . Масофадан туриб назорат натижасига кўра тижорат банклари фаолиятида муаммолар пайдо бўлсагина инспекция текшируви жойларда ўтказилади . Банк инспекторлари вазифаси - банкнинг капитал базасини йўқотишдан , шу билан бирга аҳоли ва ташкилотнинг маблағларига хавф туғдирувчи катта рискни ўзига юклашдан сақлашдир . Банкнинг молиявий ҳолатини универсал шаклда баҳолаш , шунингдек , банк қонунчилигига , Марказий банк меъёрий ҳужжатлари ва йўриқномаларига амал қилишини ҳар томонлама ёритиб берадиган CAMEL тизими бўйича тижорат банкларини инспекциялаш тўлиқ амалга оширилган . Мазкур тизим банк назорати ходимига банкнинг молиявий ҳолатини аниқлашга ёрдам беради . Инспекция текширувлари банк аудити билан узвий боғлиқ . Банкда ташкил этилган ички аудит хизмати инспекция текширувларини ўтказиш вақтини анчага камайтиради . Ички аудит йиллик ҳисобот тайёрлашга асос яратиб , маъмуриятнинг 56

белгиланган тартибда ишлаш - ишламаслигини кўрсатади . Ички аудит ҳар доим назорат органининг фойдали ва керакли шериги сифатида иштирок этади , чунки банк маъмурияти томонидан вазифаларнинг етарли бажарилиши уларнинг умумий манфаатидир . Бозор иқтисодиёти ривожланган давлатлар тажрибасига кўра , назорат сифатини таъминлашда банк назоратини такомиллаштириш бўйича илмий асосланган тавсиялар ишлаб чиқиш , тижорат банкининг объектив рейтингини аниқлаш , банкнинг молиявий аҳволини ҳар томонлама таҳлил қилишга имкон берадиган банкнинг мустақил аудити ўрни анча аҳамиятга эга . Ушбу йўналишда банкларнинг молиявий ҳолатини баҳолайдиган мустақил аудиторлик компаниялари , керакли чора - тадбирлар кўриш учун муаммоли банкларни илк босқичида аниқлаш бўйича банк назоратини такомиллаштириш , банкларни рейтингини доимий чоп этиш ва ягона баҳолаш тизимини ишлаб чиқиш ва уни амалда қўллаш бўйича мустақил агентлик яратиш бўйича рағбатлантирувчи чора - тадбирлар амалга оширилиши давом этмоқда . Назорат органларининг ваколатлари (22- тамойил ) тамойили Базель қўмитаси фикрига кўра , тартиббузарликларни ҳамда аниқланган хатоларни бартараф этиш учун банк назорати ўз ихтиёрида етарли чора - тадбирларга эга бўлиши лозим . Ўзбекистон Республикасининг « Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида » ги қонунининг 53- моддасига мувофиқ « агар йўл қўйилган тартиб бузишлар ёки банк ўтказаётган операциялар омонатчилар ва кредиторларнинг манфаатларига аниқ хавф туғдирган » ҳолларда Марказий банк керакли чоралар ва санкциялар қўллаш ҳуқуқига эга . Бундай таъриф Марказий банкка банкнинг молиявий барқарорлигига хавф солувчи ҳар хил ҳаракатларига нисбатан қатъий чоралар кўришга имкон беради . Бундан ташқари , Марказий банк томонидан қабул қилинган меъёрий ҳужжатда банк назорати органи томонидан мажбурий чоралар ва санкциялар қўллашига олиб келадиган хавфсиз бўлмаган ва носоғлом фаолият кўрсатиш ҳоллари аниқлаштирилган . 57

Шундай қилиб , Ўзбекистонда банк назорати органлари банкларга нисбатан банк операцияларини амалга оширишда меъёрий ҳужжат ва қоидаларни , банк қонунчилигини бузганлиги учун чора ва санкциялар қўллашга ваколатлидир . Халқаро банк операциялари (23-25 тамойиллар ) тамойиллари тижорат банклари фаолиятини глобаллашувини инобатга олган ҳолда ҳамда бу билан боғлиқ тизимли рискни кўпайиши нафақат миллий , балки халқаро миқёсида республика Марказий банкини чет мамлакатлар назорат органлари билан ҳамкорликни қўллаб - қувватлашга , ахборотлар билан айирбошлашга ундайди . Шундай қилиб , Ўзбекистонда банк фаолиятини назорат қилиш ва тартибга солиш тамойилларини ишлаб чиқилиши ҳалқаро амалиёт ривожи билан асосан бир вақтда олиб борилганлигини таъкидлаш мумкин . Ҳозирги вақтда банк назорати бўйича Базель қўмитасининг асосий тамойилларини жорий қилиниши туфайли Ўзбекистонда банк тизимини ривожини рағбатлантириш учун етарли шароитлар яратилган . Капитал етарлилиги ҳисоби бўйича андозалаштирилган жараёнларни изчил ва босқичма - босқич жорий этиш , банк назоратини ташкил қилиш , бозор интизомига риоя қилиш , эҳтиёткор , тоифалар бўйича дифференциацияланган банкларга ёндашув Ўзбекистон банкларига банк фаолиятини юритишнинг янги босқичига кўтарилишига ва шу билан бирга республика банк тизимини барқарорлигини кўтаришга имкон беради . Халқаро амалиёт негизида банклар томонидан чиқарилган қимматли қоғозларнинг миллий индивидуал рейтинг тизимини жорий этиш мақсадида , Ўзбекистон банклари ассоциацияси томонидан Марказий банк ҳамда қимматли қоғозлар бозори фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш маркази билан келишилган ҳолда тегишли чора - тадбирлар дастури ишлаб чиқилган . Хулоса Мазкур битирув малакавий ишида кўтарилган мавзудан шундай хулоса қилишимиз мумкинки , банкларимизнинг молиявий жиҳатдан мустаҳкамлиги , барқарорлиги авваламбор мамлакат иқтисодиётининг ривожланишида салмоқли аҳамиятга эгадир . 58

Бундан ташқари банкларнинг қанчалик юқори даражада барқарорликка эга бўлиши , ўз навбатида , омонатчилар ва кредиторлар манфаатлари шунчалик даражада ҳимоя қилинганлигидан далолат беради . Айниқса , « Марказий банк тўғрисида » ги ва « Банклар ва банк фаолияти тўғрисида » ги қонунларнинг Ўзбекистонда қабул қилиниши банк тизими пойдеворини янада мустаҳкамлаш , халқаро принципларга асосланган ҳолда барча тижорат банклари учун тенг рақобатни яратиш ва оқилона назоратни амалга ошириш натижасида банкларнинг молиявий барқарорлигини мустаҳкамлаш имконини беради . Мамлакатимизда иқтисодиётни бозор тизимига ўтиши муносабати билан янги банкларни шакллантириш , уларни назоратини ривожлантириш масаласи кескин даражада кўндаланг бўлиб туради . Бугунги кунда Республика ҳудудида 29 та турли хил мулкчилик шаклига асосланган банклар фаолият кўрсатмоқда . Ўзбекистонда банк тизимини қайта қуриш мустақил давлат иқтисодий тизимини муҳим йўналишларидан бири бўлди . Хўжалик механизми бир маромда фаолият юритиши барқарор ишлайдиган банклар миллий тизимини тақозо этади ва иқтисодиётни бозорга ўтиш даврида сифат жиҳатдан бутунлай янги банк тизими ҳамда банк назоратини туб асосини яратиш ва қуриш узлуксиз давом эттирилмоқда . Мамлакатимизнинг ривожланган банк тизимини шакллантириш давлатимиз томонидан олиб борилаётган молия сиёсатининг маҳсулидир . Банклар устидан назорат қилиш , улар фаолиятида муайян чеклашларни ўрнатиш иқтисодий эркинликка зид бўлган ҳолат сифатида қаралиши мумкин . Лекин жаҳоннинг кўпгина ривожланган давлатларида банклар , шунингдек , бошқа молия ташкилотларининг фаолияти кўп даражада давлат томонидан тартибга солинади . Бошқача қилиб айтганда , хатто ривожланган бозор иқтисодиёти шароитида молиявий сектор жиддий равишда тартибга солинар экан , ўтиш даврида буни тўла оқлаш мумкин . Бироқ бозор шароитида молиявий секторни тартибга солиш моллар ва хизматлар нархига таъсир кўрсатиш учун бозор механизмларига етарли даражада харакат эркинлигини бериш , шунингдек , майда - чуйда нарсаларга ҳам аралашишдан воз кечиш билан қўшиб олиб борилиши мақсадга мувофиқ бўлади . 59

Тўғри , банк фаолиятини тартибга солиш ҳаддан ташқари бўладиган ва рақобатнинг ривожланишига ҳалақит берадиган омилга айланадиган чегарани белгилаш осон эмас . Шунинг учун жаҳонда умумий қабул қилинган принциплар ва қоидалар ҳар бир мамлакатда аниқ вазият таҳлилини ҳисобга олган ҳолда қўлланилади . У ёки бу банкнинг фаолиятида аниқланган камчиликларни тузатишга мажбур қилиш учун назорат органи ихтиёрида таъсир кўрсатиш чораларининг муайян тўплами бўлиши керак . Бизнинг янги банк қонунларимизга кўра турли вазиятларда фойдаланиш мумкин бўлган даражаланган чоралар мажмуи кўзда тутилган . Жумладан : иқтисодий меъёрларни ўзгартириш , мажбурий резерв фондини ошириш , айрим банк операцияларини амалга оширишни таъқиқлаб қўйиш , ҳиссадорларга дивидендлар тўлашни тўхтатиб қўйиш , банк устидан васийлик ўрнатиш кабилардир . Энг сўнги чора эса уларга берилган рухсатномаларни қайтариб олишдан иборатдир . Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда банк назоратини такомиллаштиришнинг асосий йўлларини қуйидагилардан иборат деб қараш мумкин : 1. Банкнинг резерв фондларига ажратилаётган маблағлар устудан назорат механизмини ташкил этиш . Бундан асосий мақсад банкка даромад келтирмайдиган активларнинг ўсиб кетишини олдини олиш . 2. Банкнинг резерв фондларини белгиланган меъёрдан ошиб кетмаслиги устидан назоратни кучайтириш . Унда мажбурий резерв фондларининг жалб қилинган депозитларга нисбатан меъёридан ошиб кетмаслиги таъминланиши зарур . 3. Жаҳон амалиётидан бизга маълумки , муаммоли банкларни соғломлаштиришнинг асосий йўли уларни уларни банкрот қилиш усулини қўллаш эмас , балки қайта ташкил этиш ёки санациялаш ( васийлик ) дир . Шу мақсадда тўловга лаёқатсиз банкларга васий тайинлаш тартибини кучайтирмоқ лозим . Муаммоли банкни соғломлаштиришнинг бундай йўли уни банкротликдан сақлаб қолиш , омонатчилар ҳуқуқини муҳофаза этиш юзасидан ўз вақтида чора - тадбирлар кўриш , банкнинг эҳтимол тутилган йўқотишларини минимал даражага тушириш имконини беради . 60

4. Регулятив капитал таркибини қайта кўриб чиқиш ва капитал компонентларининг етарлилиги бўйича белгиланган талабларни янада кучайтириш . 5. Банк ликвидлиги бўйича нормативларни такомиллаштириш , хусусан , банк назорати бўйича Базель қўмитасининг янги тавсияларини жорий қилиш . 6. Банкларда корпоратив бошқарув , рисклар ва капитални бошқариш тизимларига белгиланган талабларга риоя қилиниши устидан назоратни кучайтириш . Фойдаланилган адабиётлар рўйхати I. Ўзбекистон Республикаси Қонунлари 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси . – Т .: “ Ўзбекистон ”, 2003. 8 декабрь . 2. Ўзбекистон Республикасининг “ Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида ” ги Қонуни . – Т .: “ Ўзбекистон ”, 1995. 21 декабрь . 3. Ўзбекистон Республикасининг “ Банклар ва банк фаолияти тўғрисида ” ги Қонуни . – Т .: “ Ўзбекистон ”, 1996. 25 апрель . 4. Ўзбекистон Республикасининг “ Аудиторлик фаолияти тўғрисида ” ги Қонуни ( янги таҳрири ) 2000 й . 26 май . ( ЎзР 13.12.2002 й . 447-II- сон Қонуни , ЎзР 04.04.2006 й . ЎРҚ -28- сон Қонуни , ЎзР 10.10.2006 й . ЎРҚ -59- сон Қонуни асосидаги ўзгартиришлар билан ). 5. Ўзбекистон Республикасининг “ Банк сири тўғрисида ” ги Қонуни . 2003 йил 30 август . II. Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармонлари ва Қарорлари 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни янада эркинлаштириш соҳасидаги устувор йўналишлар амалга оширилишини жадаллаштириш чора – тадбирларни тўғрисида ” ги ПФ -3618- сонли Фармони . – Т .: “ Ўзбекистон ”, 2005. 7 июнь . 61

7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 15 апрелдаги сонли “ Банк тизимини янада ислоҳ қилиш ва эркинлаштириш чора - тадбирлар тўғрисида ” ги ПҚ -56- сонли Қарори , Халқ сўзи . – 2005. – 18 апрел . 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Ўзбекистон Республикасида 2010 йилгача бўлган даврда хизмат кўрсатиш ва сервис соҳасини ривожлантиришни жадаллаштиришга оид қўшимча чора – тадбирлар тўғрисида ” ги ПҚ – 640 сонли Қарори . – Т .: “ Ўзбекистон ”, 2007. 21 май . 9. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Банк тизимини янада ривожлантириш ва бўш пул маблағлари банк айланмасига жалб этиш чора – тадбирлари тўғрисида ” ги ПҚ – 726 сонли Қарори . – Т .: “ Ўзбекистон ”, 2007. 7 ноябр . 10. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Банкларнинг капиталлашувини янада ошириш ва иқтисодиётни модернизациялашдаги инвестиция жараёнларида уларнинг иштирокини фаоллаштириш чоратадбирлари тўғрисида ” ги Қарори 12.07.2007 й . “ Халқ сўзи ” газетаси . 13.07.2007 й . 11. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Хорижий инвестициялар ва кредитларни жалб қилиш ҳамда ўзлаштиришни такомиллаштириш тўғрисида ” ги Қарори 24.07.2008 й . “ Халқ сўзи ” газетаси . 25.07.2008 й . 12. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 6 апрелдаги “ Банк тизимининг молиявий барқарорлигини янада ошириш ва унинг инвестициявий фаоллигини кучайтириш чора - тадбирлари тўғрисида ” ги ПҚ – 1317- сонли Қарори , 2010 йил 6 апрел . “ Халк сўзи ” 2010 йил 7 апрель . 13. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 26 ноябрдаги “2011-2015 йилларда республика молия - банк тизимини янада ислоҳ қилиш ва барқарорлигини ошириш ҳамда юқори ҳалқаро рейтинг кўрсаткичларига эришишнинг устувор йўналишлари тўғрисида ” ги ПҚ -1438- сонли Қарори , 2010 йил 26 ноябр . III. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 62

Қарорлари 14. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “ Банк тизимини ислоҳ қилиш чора – тадбирлари тўғрисида ” ги Қарори . – Т .: “ Ўзбекистон ”, 1999. 15 январь . 15. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “ Банк тизимини ислоҳ қилишга доир қўшимча чора – тадбирлари тўғрисида ” ги Қарори . – Т .: “ Ўзбекистон ”, 2000. 24 март . IV. Меъёрий ҳужжатлар 16. “ Банкларнинг кредит ва депозитлари бўйича фоизлар ҳисоблаш тартиби тўғрисида ” ги № 558- сонли Низом . – Т .: “ Ўзбекистон ”, 1998. 2 декабрь . 17. “ Тижорат банкларининг кредитлар бўйича фоизларни ўстирмаслик сиёсати тўғрисида ” ги № 561- сонли Низом . – Т .: “ Ўзбекистон ”, 1998. 2 декабрь . 18. “ Бир қарздор ёки ўзаро дахлдор бўлган қарздорлар гуруҳига тўғри келувчи таваккалчиликнинг энг юқори даражаси тўғрисида ” ги № 557- сонли Низом . – Т .: “ Ўзбекистон ”, 1998. 2 декабр . 19. “ Банклар ва уларга дахлдор шахслар билан ўтказиладиган операциялар тўғрисида ” ги № 556- сонли Низом . – Т .: “ Ўзбекистон ”, 1998. 2 декабр . 20. “ Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг инспекция ўтказувчи таркибий бўлинмалари томонидан тижорат банклари ва уларнинг филиалларида инспекция ( текшириш ) ўтказиш тартиби тўғрисида ” ги № 889- сонли Низом . – Т .: “ Ўзбекистон ”, 2000. 4 апрел . 21. “ Тижорат банклари кредит сиёсатига қўйиладиган талаблар тўғрисида ” ги № 905- сонли Низом . – Т .: “ Ўзбекистон ”, 2000. 2 март . 22. “ Тижорат банклари капиталининг етарлилигига қўйиладиган талаблар тўғрисида ” ги № 949- сонли Низом . – Т .: “ Ўзбекистон ”, 2000. 25 июл . 23. Ўзбекистан Республикаси Марказий банкининг « Ўзбекистон Республикаси банкларида кредит ҳужжатларини юритиш тартиби тўғрисида » ги Низоми , 2000 йил 2 март . 24. « Ўзбекистон Республикаси банкларини аудит қилиш тўғрисида » ги 403- сонли Низом 1998 й . 4 июль . 63

25. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 4 апрелдаги ПҚ - 615- сон Қарорига илова « Аудиторлик ташкилотлари тўғрисида » Низом . V. Ўзбекистон Республикаси Президенти асарлари 26. Каримов И . А . “ Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир ” Т .: « Ўзбекистон » 2010 йил 27. Каримов И . А . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози , Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари . – Т .: Ўзбекистон , 2009. - 56 б . 28. Каримов И . А . Энг асосий мезон - ҳаёт ҳақиқатини акс эттириш . - Т .: Ўзбекистон , 2009. -24 б . 29. Каримов И . А . Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиётимизни барқарор ривожлантириш йўлида . - Т .: Ўзбекистон , 2008. - 368 б . 30. Каримов И . А . Юксак маънавият - енгилмас куч . - Т .: Маънавият , 2008. -176 б . 31. Каримов И . А . Банк тизими , пул муомаласи , кредит , инвестиция ва молиявий барқарорлик тўғрисида . Тузувчи Ф . М . Муллажанов . - Т .: Ўзбекистон , 2011. -528 б . 32. Каримов И . А . Ўзбекистон мустақиликка эришиш остонасида . - Т .: Ўзбекистон , 2011. -440 б . 33. Каримов И . А . Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш , халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади .- Тошкент .: Ўзбекистон . 2011. 34. Каримов И . А . “ Бош мақсадимиз - кенг кўламли ислоҳотлари ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш ”. Тошкент .: Ўзбекистон 2013. -6 б . VI. Асосий ва қўшимча адабиётлар 35. Аудит . Дарслик 1- жилд . М . М . Тулажоджаева , К . Б . Ахмаджонов ва бошқ .- Т .: NORMA.-2008.-320 б . Ш . И . Илхомов , 36. Аудит . Дарслик 2- жилд . М . М . Тулажоджаева , Ш . И . Илхомов , 64

К . Б . Ахмаджонов ва бошқ .- Т .: NORMA.-2008.-320 б . 37. Абдуллаева Ш . З . “ Банк иши ” ўқув қўлланма Т . “Iqtisod-Moliya” 2010 й 38. Абдуллаева Ш . З ., Қоралиев Т . М ., Ортиқов У . Д . “ Банк ресурслари ва уларни бошқариш ”. Монография ./ – Т .: “Iqtisod-Moliya” 2009.-104 б . 39. Абдуллаев Ё . А ., Қоралиев Т . М ., ва бошқалар “ Банк иши ”. Ўқув қўлланма - Б . М .: Т .: “Iqtisod-Moliya”, 2009. - 576 б . 40. Лаврушин О . И . Банковское дело : учебник . 2- е изд . Перераб . и доп . / – М .: Финансы и статистика , 2008. - 594 с . 41. Лаврушина О . И . Деньги , кредит , банки . Экспресс - курс - 9- е изд . / – М .: Кнорус , 2010. – 560c. 42. Подольский В . И . Аудит : учебник для студентов вузов , обучающихся по экономическим специальностям / -4- е изд .- М .: ЮНИТИ - ДАНА : Аудит , 2008.-744 с . 43. Белоглазова Г . Н ., Кроливецкий Л . П ., Лебедев Е . А . « Аудит банков ». Учеб . пособие / - М .: Финансы - и статистика /, 2001. -352 с . 44. Норқобилов С . “ Банкларда аудит ” Тошкент .: “ Маънавият ” 2005. 45. Норқобилов С ., Дадабоева Ҳ ., Жўраев Ў . Халқаро амалиётда банк назорати . – Т .: “IQTISOD–MOLIYA”, 2007. 35– 71 б . VII. Журнал ва газеталардаги мақолалар . 46. Муллажонов Ф . Ўзбекистон банк тизими : молиявий барқарорлик ва иқтисодиётни модернизациялаш йўлида . // Бозор , пул ва кредит . – 2011. - № 1. 6–12 б . 47. Пул – кредит соҳасидаги мавжуд вазиятлар ва монетар сиёсатнинг 2012 йилга мўлжалланган асосий йўналишлари . // Бозор , пул ва кредит . – 2012. - № 1. 14–25 б . 65

48. Мухаммедов Л . Тижорат банклари барқарорлигини баҳолаш тизимининг ривожланиши . // Бозор , пул ва кредит . – 2011. - № 4. 13–16 б . 49. Қодиров А . Ўзбекистон банк тизими : юксалиш одимлари // Бозор , пул ва кредит . – 2005. - № 9. 7–16 б . 50. Хошимов Э . Банк капитали ва ликвидлигини тартибга солиш : янгича ёндашувлар . // Бозор , пул ва кредит . – 2011. - № 4. 43–45 б . 51. М . Тўлаганова , Ф . Мусаева . Тижорат банклари кредит фаолиятининг таҳлили . // Бозор , пул ва кредит , № 3,2005.- 15-18 б . 52. С . Абдуллаев . Принцип реструктуризации проблемных кредитов . // Бозор , пул ва кредит , № 10. 2006.- 15-17 б . 53. Васиев А . Жаҳон инқирози шароитида банк капитали барқарорлигини таъминлаш .// Биржа эксперт . № 1. 2010.-29 б . 54. Симановский А . Ю . Базельские принципиы эффективнова банковского надзора , издание второе . // Деньги и Кредит , 2007. № 1 20-30 б ., № 2 11-22 б ., № 3 18-25 б . 55. Симановский А . Ю . Регульятивные требования к капиталу : возможна ли альтернативы ?// Деньги и Кредит , № 7, 2008. - 11-24 б . 56. Симановский А . Ю . Перспективы банковского регулирования : отдельные аспекты . // Деньги и Кредит , № 7, 2009. - 23-26 б . 57. Сафронов В . А . Проблемы и перспективы повышения качества инспекционной деятельности .// Деньги и Кредит , № 7, 2009. - 26-28 б . VIII. Даврий нашрлар , статистик тўпламлар ва ҳисоботлар 58. Марказий банк ва “Ahbor-Reyting” рейтинг агентлиги ҳисобот маълумотлари . IX. Интернет сайтлари www.bankir.ru www.cbu.uz www.ipotekabank.uz www.stat.uz www.bis.org 66

Похожие

Ўзбекистонда иқтисодиётни модернизациялаш шароитида корхона мажбуриятларини самарали ташкил этиш

Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида маҳаллий бюджетлар даромадлари ва харажатларини самарали бошқариш масалалари

Молия бозорида банкларнинг фаолияти ва уни тартиблаштиришнинг назарий асослари

Фонд бозорини тартибга солиш ва уларнинг ҳуқуқий асослари

Бозорни мувофиқлаштиришда принциплардан фойдаланиш чора-тадбирлари