Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini mustaxkamlashda mahalliy byudjetlar nazoratini tashkil etishdagi axamiyati

Загружено в:

27.09.2019

Скачано:

0

Размер:

174.8603515625 KB

Скачать

Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini mustaxkamlashda mahalliy byudjetlar nazoratini tashkil etishdagi axamiyati BITIRUV MALAKAVIY IShI 2

MUNDARIJA Kirish ..................................................................................................................... 3 I-BOB. DAVLAT BYUDJETI G’AZNA IJROSI TASHKIL ETISHNING TASHKILIY HUQUQIY ASOSLARI .............................................................. 6 1.1. Davlat byudjeti g’azna ijrosining zarurligi va ahamiyati ............................. 6 1.2. O’zbekistonda g’azna ijrosini tashkil qilinishi va huquqiy asoslari. . . . . . .14 .................................................................................................................................. I-bob bo’yicha hulosalar ..................................................................................... 19 II-BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA G’AZNA IJROSINI TASHKIL ETISH VA MAHALLIY BYUDJETLAR NAZORATINI ............ TASHKIL ETISH HOLATI TAHLILI .......................................................... 21 2.1. Davlat byudjeti g’azna ijrosini tashkil etish faoliyati taxlili ...................... 21 2.2. Mahalliy byudjetlar gazna ijrosida mablag’laridan foydalanish va uni nazorat etishning hozirgi holati ........................................................................... 30 II -bob bo’yicha hulosalar ................................................................................... 37 III-BOB: IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA DAVLAT BYUDJETINING G’AZNA IJROSINI SAMARALI TASHKIL ... QILISH MASALALARI ................................................................................. 39 3.1. Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimida xorijiy mamlakatlar tajribalaridan ............................................................................................................ foydalanish imkoniyatlari .................................................................................... 39 3.2. Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini saradorligini ta’minlash ................ yo’nalishlari ......................................................................................................... 46 III -bob bo’yicha hulosalar .................................................................................. 50 Xulosa ................................................................................................................ 52 3

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 Kirish Kirish Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi. Davlat moliyasini boshqarish tizimini isloh qilish, bu borada ma'muriy islohotlarni amalga oshirish bugungi kunda dunyoning ko’pchilik mamlakatlari kun tartibida turgan masaladir. Bunga asosiy sabab, bir tomondan, jahon taraqqiyotidagi misli ko’rilmagan ijtimoiy siljishlarning ta'siri bo’lsa, ikkinchi tomondan, sodir bo’layotgan globallashuv jarayonlarning jadallashuvi va axborot texnologiyalarining rivojlanishidir. O’zbekiston Respublikasida g’aznachilik tizimini rivojlantirish orqali byudjet ijrosi samaradorligini oshirish iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish bungungi kunning asosiy talabidir. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida davlatning moliyaviy resurslarini boshqarish, byudjet mablag’lari ijrosi samaradorligini ta’minlash bugungi kun talabidir. Bu borada Prezidentimiz I.A.Karimov: “Hech shubhasiz, bunday keng ko’lamda ajratilayotgan mablag’lar avvalo shu saxovatli O’zbekiston zaminida yashayotgan har qaysi oilaga ko’rsatilayotgan katta e’tibor va g’amxo’rlik, ko’mak va yordam belgisi va timsoli, desak, ayni haqiqatni aytgan bo’lamiz 1 ” – deya ta’kidlab o’tgan edilar. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda moliyani boshqarish asosan g’aznachilik tizimi orqali amalga oshiriladi. Davlat byudjeti ijrosining yangi mexanizmini amaliyotda kiritish bugungi kunda byudjet islohotlarining yirik 1 Karimov I.A. “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi”. - T: “O’zbekiston”, 2012. - 36 b. 4

yo’nalishlaridan biri desak xato bo’lmaydi, chunki davlat moliyasini samarali boshqarish zaruriyati byudjet mablag’laridan to’g’ri foydalanish uchun byudjet xarajatlarining nazoratini kuchaytirish talab etiladi. Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, bugungi kunda davlat dasturlarini moliyaviy ta’minlash va davlat mablag’laridan oqilona foydalanishi ustidan nazorat o’rnatish ishida g’aznachiliksiz muvaffaqiyatga erishib bo’lmaydi. Davlatning g’aznachilik tizimini rivojlantirish davlat mablag’larini boshqarish tizimining samaradorligini oshirishga ko’maklashadi. O’zbekiston Respublikasi taraqqiyotining bugungi bosqichida davlat moliyasini boshqarish tizimini amalga oshirilayotgan iqtisodiy va demokratik islohotlar talablariga moslashtirish, ular faoliyatini so’nggi ijobiy natijalarni ko’zlagan holda muvofiqlashtirish, davlat moliyasini boshqarishni shaklan va mazmunan yangi sifat pog’onasiga ko’tarish, davlat moliyasini boshqarish organlari, birinchi navbatda, Moliya vazirligi g’aznachiligi va mahalliy byudjetlarning faoliyat mexanizmlarini takomillashtirishning zarurligi, byudjet jarayonida byudjet ijrosining g’aznachilik tizimiga bosqichma-bosqich o’tilayotganligi va bu boradagi muammolarni tadqiq etishning zarurligi mazkur malakaviy ish mavzusining dolzarbligini belgilab beradi. Bitiruv malakaviy ishi mavzusining maqsad va vazifalari. O’zbekiston Respublikasida Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini mustahkamlashda mahalliy byudjetlar nazoratini tashkil etish xolatiga baxo berish, bu boradadagi davlat siyosati va isloxotlarining yo’nalishlarini taxlil etgan holda mavjud muammolarni aniqlash va uni yanada rivojlantirish bilan bog’lik tavsiyalarni ishlab chiqish malakaviy ishning maqsadi hisoblanadi. Belgilangan maqsaddan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalar belgilab olindi: - O’zbekiston Respublikasida Davlat byudjetining g;azna ijrosi tizimini mustahkamlashda mahalliy byudjetlar nazoratini tashkil etish holatiga baho berish; 5

- Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini mustahkamlashda mahalliy byudjetlar nazorati tizimini taraqqiyotini ta'minlashda davlat siyosatining o’ziga xos hususiyatlarini o’rganish; - Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini mustahkamlashda mahalliy byudjetlar nazorati tizimi rivojlantirishda moliyaviy mexanizmlardan foydalanishning xolatini taxlil qilish; - Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini mustahkamlashda mahalliy byudjetlar nazorati tizimining hozirgi holati taxlilidan kelib chiqqan holda mavjud muammolarni aniqlash va uning yechimlarini ko’rsatib berish. Bitiruv malakaviy ishning ob’ekti bo’lib, G’aznachilik tizimi va mahalliy byudjetlar iqtisodiy ko’rsatkichlari hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishning predmeti: Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini mustahkamlashda mahalliy byudjetlar nazorati tizimining rivojlanish holati va unga oid davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlari bilan bog’lik munosabatlar malakaviy ishning predmeti hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishning nazariy va uslubiy asoslari: O’zbekiston Respublikasi I.A. Karimov asarlari farmon va qarorlari, Vazirlar Maxkamasi qarorlari, Davlat dasturlari, mavzuga oid ilmiy va o’quv adabiyotlari, tegishli me'yoriy xujjatlar malakaviy ishni yozishda nazariy - uslubiy asosiy bo’lib hizmat qiladi. Ishni yozishda Moliya Vazirligi, Soliq qo’mitasi, Iqtisodiyot Vazirligi ma'lumotlaridan ham keng foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishning nazariy va amaliy axamiyati: Bitiruv malakaviy ishning ma'lumotlaridan, tahlil natijalaridan, xulosa va tavsiyalaridan mavzuga oid tadqiqot ishlarini yanada davom yettirishda, "Moliya" yo’nalishi bo’yicha kadrlarni tayyorlashda, o’quv adabiyotlarini tayyorlashda hamda dars mashg’ulotlarini olib borishda keng foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning tarkibiy tuzilishi. Ushbu malakaviy bitiruv ishi kirish, 3 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati kabi qismlardan iborat. 6

I-BOB. DAVLAT BYUDJETI G’AZNA IJROSI TASHKIL ETISHNING TASHKILIY HUQUQIY ASOSLARI 1.1.Davlat byudjeti g’azna ijrosining zarurligi va ahamiyati O’zbekiston Respublikasida iqtisodiyotni erkinlashtirish va modernizatsiyalash sharoitida davlat moliyasi tizimida chuqur iqtisodiy islohotlar amalga oshirilmoqda. Bu islohotlar, qator vazifalar bilan birgalikda, davlat moliyasini bosharish samaradorligini oshirishni nazarda tutadi. Bunda davlat moliyasini boshqarish shakllari va usullarini takomillashtirish, fantexnika taraqqiyoti yutuqlari, elektron hisoblash mashinalari va boshqa texnik vositalar yordamida axborotni jamlash, qayta ishlash, uzatish qoidalari va usullarini o’zlashtirish asosida axborotlashtirishni yanada rivojlantirish talab etiladi. Avvalambor, g’aznachilik to’g’risida so’z yuritilganda, uning ma'nosini tushuntirishga harakat qilamiz. "g’azna" inglizcha "treasure trove" so’zidan olingan bo’lib, insonlar tomonidan ma'lum bir maqsadlarda yerga ko’milgan oltin va kumushning topilishi hamda bu topilma podsholarga (davlatga) tegishli bo’lganligini anglatadi. Yuridik ma'lumotnomada ko’rsatilishicha, g’azna har qanday mulk emas, balki faqat pullar, ya'ni oltin va kumush tangalar, valyutalar va chet el valyutalari yoki boshqa qimmatbaho predmetlar, ya'ni qimmatbaho toshlar, marvaridlar, qimmatbaho quyma metallar, ulardan yasalgan buyumlar va buyum parchalari hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi hukumati va Xalqaro valyuta jamg’armasi o’rtasida 2002 yilda imzolangan Memorandumda itisodiy islohotlarni kengaytirish va chuqurlashtirish ishlari bilan birgalikda davlat moliyasini boshqarishni takomillashtirish masalalariga katta e'tibor qaratilgan. Ular qatorida respublikada g’aznachilik tizimini joriy qilinishi eng muhim vazifa, deb e'tirof etildi. 7

G’aznachilik hukumatimizning yain kelajakdagi moliya siyosatining negizini tashkil etadi. Loyihani amalga oshirish ishlari 2002-2006 yillarni qamrab oladi. Mana shu munosabat bilan 2002 yilda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 26 apreldagi 144-sonli "Davlat moliyasini boshqarishni islox qilish loyixasini amalga oshirishga tayyorlanish choratadbirlari to’g’risida"gi qarori qabul qilindi. Mazkur qarorga, asosan, loyihani tayyorlash va amalga oshirish uchun Vazirlar Mahkamasi qoshida muvofiqlashtiruvchi Kengash tashkil qilindi va u hozirda ish olib bormoqda. Loyihaning asosiy maqsadlari bu davlat moliyasini boshqarishni takomillashtirish, Davlat byudjetini tayyorlash jarayonini isloh qilish va Davlat byudjeti ijrosining g’aznachilik shakliga o’tish or1ali byudjet mablag’larini samarali sarflanishini ta'minlashdan iboratdir. Davlat moliyasini boshqarishni isloh qilish uchun hukumat tomonidan ajratilgan mablag’lardan tashqari Jahon banki tomonidan - 14,2 mln. dollarlik kredit, Yaponiya hukumati tomonidan - 2,8 mln. dollar, TASIS tomonidan - 2,8 mln. dollar va Islom ta-raqqiyot banki tomonidan - 0,2 mln. dollarlik grantlar ajratilishi ko’zda tutilgan. G’aznachilikni joriy etish byudjet daromadlarining to’liq va o’z vaqtida tushishini va xarajatlar qismida byudjet mablag’larining maqsadli sarflanishining nazoratini kuchaytirish va pul oqimlarini samarali boshqarish imkonini beradi. Mazkur tizimni joriy etish bilan byudjet bajarilishini kuzatish, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda qulaylik yaratish, byudjet mablag’larini maqsadsiz sarflanishdan himoyalash va byudjetni rivojlantirish va prognozlashtirish sifatini oshirish mumkin. Davlat byudjetining g’aznachilik tizimi joriy etilishi quyidagi ijobiy natijalarga erishishga imkoniyat beradi: v davlat moliyaviy resurslarining real hajmini va uning istiqbol ko’rsatkichlarini doimiy nazorat qilish; v davlat moliyasining holati to’g’risidagi tezkor va muntazam ravishda axborotlarni yig’ish, ishlov berish va tahlil qilish; 8

v davlat byudjetining daromad va xarajat qismlarini kassa ijrosini har kungi aniqlashtirilgan monitoringini o’tkazish; v tasdiqlangan byudjet mablag’lari doirasida byudjet tashkilotlarining tovarlar va xizmatlar yetkazib beruvchilar oldidagi majburiyatlarini qabul qilish bosqichida dastlabki nazoratni amalga oshirish; v moliya organlari tomonidan byudjet xarajatlarini o’z vaqtida va adresli moliyalashtirish bilan byudjet mablag’larini bosh taqsimlovchilari tomonidan sui'ste'mol qilish va noto’g’ri ishlatishning oldini olish maqsadida joriy nazorat olib borish; v byudjet tashkilotlari majburiyatlarni olgandan keyin pul mablag’larini g’aznachilik hisob raqamidan to’g’ridan-to’g’ri tovar yetkazib beruvchilar hisob raqamiga o’tkazish orqali pul oqimlari harakatini tezlashtirish o’z vaqtida to’lovni amalga oshirish orqali ta'minotchilarni moliyaviy imkoniyatlarini yaxshilash; v g’aznachilik tizimining bir pog’onasidan ikkinchi pog’onasiga pul mablag’lari o’tkazishni tezlashtirish orqali byudjet mablag’larini tezkor harakat qilinishini ta'minlash. Davlat moliyasini boshqarishdagi islohotlar sharoitida umumdavlat moliya tizimining bosh bo’g’ini - davlat byudjetini boshqarish, byudjet jarayonini tashkil etish tizimidagi islohotlar, xususan byudjet ijrosida kassali tizimdan jahon amaliyotida sinalgan va o’zining ijobiy natijalarini bergan davlat byudjetining g’azna ijrosiga o’tish amalga oshirilmoqda. Jahon tajribasida davlat byudjeti ijrosining bir nechta shakllari amal qiladi:  Davlat byudjetining kassaviy ijrosi;  Davlat byudjetining g’azna ijrosi;  Davlat byudjeti ijrosining aralash tizimi. Davlat byudjetining kassaviy ijrosi sharoitida Markaziy bank va uning topshirig’iga muvofiq tijorat banklari davlat byudjetining kassa ijrosini amalga oshiradilar. "Byudjet tizimi to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi qonunining 37-moddasiga muvofiq, "Davlat byudjetining kassa ijrosini tashkil etish, 9

shuningdek uning davlat daromadlari va xarajatlarini hisobga olish O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan birgalikda amalga oshiriladi. Davlat byudjetining kassa ijrosi operatsiyalarini banklar Markaziy bankning topshirig’iga binoan bajaradi. Byudjet mablag’lari oluvchilarning xarajatlari ularning hisobvarag’laridagi byudjet mablag’lari qoldiqlari doirasida to’lov topshiriqnomalari bo’yicha amalga oshiriladi" 2 . Lekin, bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida byudjet ijrosida bank tizimidan foydalanish bir qator muammolarni keltirib chiqardi: 1. byudjet daromadlari va xarajatlari to’g’risidagi axborotlarning yetarli darajada operativ (tezkor) emasligi; 2. daromadlarning bank hisobraqamlariga tushishi va byudjetning hisobraqamlarida aks ettirilishidagi uzilishlarning mavjudligi bois byudjet resurslarini boshqarishdagi tezkorlikning sustligi; 3. Soliq daromadlarining byudjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida taqsimlanish jarayonlarini samarali tartibga solish va daromadlar tushumini jadallashtirishning zarurligi; 4. byudjet ajratmalarining hajmlari bilan haqiqatda amalga oshirilgan to’lovlar summalari ko’rsatkichlarining tarqoqligi tufayli mablag’larning tushumi va sarflanishi ustidan yagona nazoratning murakkablashuvi; 5. byudjet tashkilotlarining hisobraqamlarida ishlatilmayotgan byudjet mablag’larining turib qolishi; 6. byudjet mablag’larining ajratilishi bilan ularning so’nggi iste'molchilarga yetib borishigacha bo’lgan vaqtning uzoqligi; 7. davlat mablag’lari harakatining murakkablashuvi va hajmlarining ortib borishi bilan ulardan oqilona foydalanish ustidan dastlabki nazoratning va joriy monitoringning zarurligi va boshqalar. Sanab o’tilgan holatlar davlat byudjetining kassaviy ijrosidan g’azna ijrosiga o’tishning zarurligini belgilab berdi. 2 "Byudjet tizimi to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi qonunining 37-moddasi. 2000 yil 14 dekabr 10

1- jadval G’aznachilik tizimida Davlat byudjetining kassa ijrosi to’g’risidagi hisobotlarning afzalliklari 3 № Bank tizimi G’aznachilik tizimi 1 Buxgalteriya hisobi va hisobotining tuzish ko’p mehnat talab qiladi Hisobga olish va hisobot tuzish jarayoni AT yordamida tez va aniq amalga oshiriladi 2 Xalaro talablarga muvofiq hisobotlarni tayyorlash imkoniyatini cheklanadi Hisobotlar DMS-2001 talablariga muvofiq keladi 3 Moliyaviy hisobotlar kassa usulida tuzishga asoslanadi Moliyaviy hisobotlar hisoblash usulida tuzishga asoslanadi 4 Davlat byudjetining kassa ijrosi to’g’risida tezkor ma’lumot olish imkoniyati cheklanadi Davlat byudjetining kassa ijrosi to’g’risida aniq va tezkor hisobot va kundalik balans ma’lumotlari olish imkoniyati yaratiladi 2004 yil 26 avgustda O’zbekiston Respublikasining "Davlat byudjetining g’azna ijrosi to’g’risida"gi №664-II-son qonunining qabul qilindi. Ushbu qonun davlat byudjeti g’azna ijrosi tushunchalariga oydinlik kiritdi. Mazkur qonunda ko’rsatilishicha, "Davlat byudjetining g’azna ijrosi davlat byudjetining barcha daromadlarini yagona g’azna hisobraqamiga kiritishdan, shuningdek, davlat byudjetining xarajatlarini shu hisobraqamdan to’lashdan iborat". Davlat byudjeti g’azna ijrosining asosiy tamoyillari - kassaning yagonaligi hamda buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etishning yagonaligidan iborat. Davlat byudjetining g’azna ijrosi qonun xujjatlarida belgilab qo’yiladigan maxsus vakolatli moliya organi hamda uning Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar, tumanlar, shaharlardagi hududiy bo’linmalari tomonidan amalga oshiriladi. Talaba tomonidan shakllantirildi 12

3 1-rasm. G’aznachilikda kassa oqimini rejalashtirish 4 G’aznachilik tizimi faoliyat ko’rsatishi uchun uning quyidagi tashkiliy elementlari mavjud bo’lishi va o’zaro bog’liqlikda amal qilishi zarur. Ular g’aznachilikning asosiy tashkiliy elementlari: 1. G’aznachilikning yagona hisobraqami; 2. G’aznachilikning bosh kitobi; 3. G’aznachilik organlari; 4. G’aznachilikning axborot tizimi. G’aznachilikning yagona hisobraami. O’zbekiston Respublikasining "Davlat byudjetining g’azna ijrosi to’g’risida"gi qonuniga muvofiq soliqli va soliqsiz Talaba tomonidan shakllantirildi 13 Kassa oqimini rejalashtirish Qarz olish Haqiqiy daromad va xaarajatlar Investitsiya loyihalari Narx-navo bashorati Xarajatlar rejasiPul mablag’la ri qoldig’iLikvidliklar bilan boshqarish Yangilang an iqtisodiy bashorat

4 davlat tushumlarini to’plash, saqlash va davlat xarajatlarini amalga oshirish uchun g’aznachilik tomonidan g’aznachilikning yagona hisobraqami ochiladi. 2-rasm. G’aznachilikning asosiy tashkiliy elementlari 5 "Yagona g’azna hisobraqami g’aznachilik tomonidan boshqariladigan maxsus bank hisobraqami bo’lib, bu hisobraqamda Davlat byudjeti mablag’lari hamda byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari mablag’lari kiritiladi. Yagona g’azna hisobraqamidan davlat byudjetida mablag’lari nazarda tutilgan yuridik va jismoniy shaxslarning xarajatlari to’lanadi, shuningdek, davlat Talaba tomonidan shakllantirildi 14 G’aznachilikning asosiy tashkiliy elementlari G’aznachilikning yagona hisob raqami G’aznachilik tomonidan boshariladigan mahsus bank hisobraqami bo’lib, unda Davlat byudjeti mablag’lari hamda byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari mablag’lari kiritiladi G’aznachilikni ng axborot tizimi G’aznachilik organlari G’aznachilikni ng bosh kitobi Byudjet operatsiyalari bo’yicha kodlashtirilgan va tasniflangan ma’lumotlar bilan ishlovchi Davlat moliyasini bosharishning avtomatlashtirilga n tizimi DMBAT)dir ( Yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan, Moliya vazirligiga bo’ysunadigan davlat organi. G’aznachilikning QQR G’aznachilik boshqarmasi, Toshkent sh. va viloyatlaar bosharmasi , shah/tum Gaznachilik bo’limlari faoliyat qiladi Byudjet operatsiyalarini buxgalteriya hisobini yuritishning kompyuterlashtirilg an tizimi bo’lib, unda davlat tashkilotlari bilan bo’ladigan barcha moliyaviy operatsiyalar o’zifodasini topadi

maqsadli jamg’armalarining xarajatlari amalga oshiriladi" . G’aznachilik alohida operatsiyalarni, shuningdek, davlatning maqsadli fondlarining mablag’lari bilan 5 Talaba tomonidan shakllantirildi 15

operatsiyalarni amalga oshirish uchun g’aznachilikning yagona hisobraqami doirasida subschyotlarini ochish huquqiga ega. Bu subschyotlardagi qoldiqlar g’aznachilikning yagona hisobraqami qoldig’ining ajralmas qismi hisoblanadi. G’aznachilikning bosh kitobi. G’aznachilikning bosh kitobi - byudjet ijrosi g’aznachilik usulining asosiy elementlaridan biridir. G’aznachilikning Bosh kitobi bilan hukumat resurslarining hisob-kitobi yuritiladi va moliya tizimining axborot tizimi faoliyat ko’rsatadi. G’aznachilikning Bosh kitobi byudjet operatsiyalari buxgalteriya hisobini yuritishning kompyuterlashtirilgan tizimidir. G’aznachilikning Bosh kitobida davlat muassasalari bilan bo’ladigan barcha moliyaviy operatsiyalar o’z ifodasini topadi. G’aznachilikning Bosh kitobi g’aznachilikning yagona hisobraqami va subschyotlari bilan bo’ladigan operatsiyalardagi barcha buxgalteriya provodkalarini aks ettiradi. G’aznachilikning Bosh kitobi ham respublika byudjetidan, ham mahalliy byudjetlardan moliyalashtirish hisob-kitobining o’z vaqtida yuritilishini ta'minlaydi. G’aznachilikning Bosh kitobi o’z ichiga juda ko’p byudjet birliklarini birlashtiradi. G’aznachilikning Bosh kitobida byudjetning barcha daromadlari va xarajatlari ko’rinadi. G’aznachilik organlari. G’aznachilik yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan, Moliya Vazirligiga bo’ysunadigan davlat organi hisoblanadi. G’aznachilikning Qoraqalpog’iston Respublikasi G’aznachilik Boshqarmasi, Toshkent shahar va viloyatlar Boshqarmasi, shahar va tumanlarda g’aznachilik bo’limlari kabi hududiy organlari faoliyat qiladi. G’aznachilikka O’zbekiston Respublikasi Moliya vaziri o’rinbosari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tayinlangan Davlat g’aznachisi rahbarlik qiladi. G’aznachilikning hududiy organlari huquqiy shaxs maqomiga ega emas. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining buyrug’iga muvofiq g’aznachilikning hududiy organlari tuziladi va tugatiladi. G’aznachilik organlarining xarajatlarini moliyalashtirish respublika byudjetidan amalga oshiriladi. 16

G’aznachilikning axborot tizimi. G’aznachilikka yagona axborot tizimi xizmat qiladi. Hozirgi kunda g’aznachilikning yagona axborot tizimi yaratilgan bo’lib, "Davlat mablag’larini boshqarishning axborot tizimi" (DMBAT) deb ataladi. Byudjet operatsiyalari bo’yicha kodlashtirilgan va tasniflangan ma'lumotlar DMBAT ga avtomatik ravishda yuklanadi, bu esa daromadlarni tasniflar, xududiy belgilari, byudjetdan mablag’ oluvchi tashkilotlar bo’yicha aniqlash imkonini beradi. Daromadlar avtomatik ravishda tegishli byudjetlarga belgilangan normativlar asosida o’tkaziladi. Daromadlarning yillik va oylik prognoz qilish bilan bog’liq tadbirlar o’zgarishsiz qolsada, tushumlarni o’tkazish endilikda banklar tomonidan emas, DMBAT tomonidan o’tkaziladi. G’aznachilikda davlat byudjeti mablag’larini boshqarish shundan iborat bo’ladiki, g’aznachilik yagona g’azna hisobraqamidan va g’aznachilikning boshqa bank hisobraqamlaridagi davlat byudjeti mablag’larini, davlat byudjetining xarajatlarini belgilangan muddatlarda amalga oshirish uchun yo’naltirish, shuningdek, davlat byudjeti bo’sh mablag’larini bank depozitlari va boshqa aktivlarini vaqtincha joylashtirish hamda ular hisobidan respublika byudjetiga, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetiga, mahalliy byudjetga, shuningdek, davlat maqsadli jamg’armalariga byudjet ssudalari berish yo’li bilan boshqarib boradi. G’aznachilik tomonidan dotatsiyalar va ssudalarni o’tkazish yagona g’azna hisobraqamidan yoki g’aznachilikning bosha bank hisobraqamlaridan davlat byudjetida mablag’lar ajratish nazarda tutilgan yuridik va jismoniy shaxslarning bank hisobraqamlariga o’tkaziladi. Byudjet ijrosiga oid bevosita ishlar Moliya vazirligi va uning tegishli bo’linmalari hamda organlari, Davlat soliq qo’mitasi hamda Davlat bojxona qo’mitasi va ularning joylardagi organlari tomonidan amalga oshiriladi. Shuningdek, bu jarayonda Moliya vazirligining mu?im tarkibiy tuzilmalaridan biri bo’lgan Davlat g’aznachilik tizimi va uning quyi organlari alohida rol o’ynaydi. 17

Byudjetni g’aznachilik tizimi asosida ijro etishning quyidagi afzalliklari mavjud qisqa fursatlarda davlatning moliyaviy resurslarining real hajmini va uning istiqbol ko’rsatkichlarini aniqlash: ü davlat moliyasining holati to’g’risidagi tezkor axborotlarni yig’ish, qayta ishlash va tahlil qilish; ü davlat byudjetining ham daromadlari, ham xarajatlari qismini kassali ijrosining har kungi detallashtirilgan monitoringini o’tkazish; ü tasdiqlangan byudjet mablag’lari doirasida byudjet tashkilotlarini tovarlar va xizmatlar yetkazib beruvchilar oldida majburiyatlar qabul qilish bosqichida (shartnomalar, kontraktlar tuzish) dastlabki nazorat qilish; ü moliya organlari tomonidan byudet xarajatlarini o’z vaqtida va manzilli moliyalashtirish bilan byudjet mablag’larini bosh taqsimlovchilari tomonidan su'istemol qilish va noto’g’ri ishlatishning oldini olish maqsadida joriy nazorat qilish; ü byudjet tashkilotlari majburiyatlarini olgandan keyin pul mablag’larini g’aznachilik hisobraqamidan to’g’ridan-to’g’ri ta'minotchilarning hisobraqamiga o’tkazish natijasida pul oqimlari harakati bo’yicha jarayonlarni qisqartirish; ü g’aznachilik tizimining bir pog’onasidan ikkinchi pog’onasiga pul mablag’larini o’tkazishni soddalashtirish natijasida g’aznachilik tizimidagi byudjet mablag’larini tezkor ishlatish. 1.2. O’zbekistonda g’azna ijrosini tashkil qilinishi va huquqiy asoslari O’zbekiston g’aznachilik tizimini shakllantirish jarayonlari va huquqiy asoslari o’rganishda. O’zbekiston Respublikasining «Byudjet tizimi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi qonunini amalga kiritish haqida»gi Oliy Majlis Qarorlaridan tortib, O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi qabul qilgan nizomlarni ham qo’rib chiqamiz. 18

O’zbekiston g’aznachilik tizimini shakllantirish jarayonlari va huquqiy asoslarini quyidagi tartibda berdik: 1. «Byudjet tizimi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi qonunini amalga kiritish haqida»gi Oliy Majlis Qarori. 2. O’zbekiston Respublikasining « Byudjet tizimi to’g’risida»gi Qonuni. 3. «Davlat byudjetining g’azna ijrosi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi qonunini amalga kiritish haqida» gi Oliy Majlis Qarori. 4. O’zbekiston Respublikasining « Davlat byudjetining g’azna ijrosi to’g’risida»gi Qonuni 5. O’zbekiston Respublikasining «Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni faoliyatining shartnomaviy – huquqiy bazasi to’g’risida» gi Qonuni. 6. Fuqorolik kodeksi (ko’chirmalar). 7. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining « Davlat moliyasini boshqarishni islox qilish » loyihasini amalga oshirishga tayyorlanish chora – tadbirlarni to’g’risida »gi qarori. 8. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining «Tender savdolarini tashkil etishni takomillashtirish chora – tadbirlari to’g’risida»gi qarori. 9. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining «Maxsulotlar, xomashyo va materiallarning yuqori likvidli turlarini sotishning bozor mexanizmlarini joriy etishni davom ettirish to’g’risida»gi qarori. 10. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining «Naqd pulsiz hisob - kitoblar to’g’risida» gi qarori. 11. O’zbekiston Respublikasining naqd pulsiz hisob – kitoblar to’g’risida Nizomi. 12. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vaziriliging «Moliya organlarida byudjetdan mablag’ oluvchilar bilan tovar (ishlar, xizmatlar) etkazib beruvchilar o’rtasidagi shartnomalarni ro’yxatdan o’tkazish va ularning xarajatlari to’lovini nazorat qilish tartibi haqidagi vaqtinchalik nizomni tasdiqlash to’g’risida» gi Buyrug’i. 19

13. «Moliya organlarida byudjetdan mablag’ oluvchilar bilan tovar (ishlar, xizmatlar) etkazib beruvchilar o’rtasidagi shartnomalarni ro’yxatdan o’tkazish va ularning xarajatlari to’lovini nazorat qilish tartibi haqida» gi Vaqtinchalik Nizom. 14. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining «Dalvat byudjeti mablag’lari hisobiga amalga oshirilayotgan binolar va inshootlarni kapital ta’mirlashni mablag’ bilan ta’minlash va aniq ro’yxatlarni shakllantirish tartibi to’g’risida» gi Nizomi. Masalan: «Davlat byudjetining g’azna ijrosi to’g’risida»gi 2004 yil 26 avgustda qabul qilingan qonuni va uning maqsadi, O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari mablag’larni boshqarish munosabatlarini g’aznachilik tizimi bilan tartibga solishdan iborat. Mazkur qonun 18-moddadan iborat qonunga ko’ra g’aznachilikning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat. · Davlat byudjetining kassa ijrosi · Davlat byudjet mablag’larining tushumi va sarfi ustidan nazoratni amalga oshirish. · Davlat byudjeti mablag’larini boshqarish · Davlat byudjetida mablag’lar nazarda tutilgan yuridik yoki jismoniy shaxslar nomidan va ularni topshirig’iga binoan to’lovlarni amalga oshirish · Byudjet tashkilotlarining tovarlar etkazib berish uchun tuzadigan shartnomalarning, shuningdek, buyurtmachilarning davlat byudjeti mablag’lari hisobidan kapital qurilish uchun tuzadigan shartnomalarni ro’yxatga olish; · Davlat byudjeti g’azna ijrosining buxgalteriya hisobini yuritish · Davlat byudjeti ijrosining qanday borayotganligi to’g’risidagi axborotlarni, yig’ish, qayta ishlash va tahlil qilish. · O’zbekiston Respublikasi davlat ichki va tashqi qarzlariga xizmat ko’rsatish O’zbekiston Respublikasi kafolatlarini bajarish keltiriladi. 20

2007 yil 30 avgustda O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi "Davlat byudjeti g’azna ijrosi bo’yicha funktsiyalarini chegaralash to’g’risida Nizom"ni 119-sonli buyrug’i bilan tasdilangan. Ushbu buyruq bilan tasdiqlangan Nizom Uzbekiston Respublikasi respublika byudjeti. Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlarning g’azna ijrosi borasida O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Markaziy apparat tarkibi bo’limlari (G’aznachilikdan tashqari) Moliya organlari zimmalariga O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi g’aznachiligi va uning hududiy bo’limlari zimmalariga qilinadigan funktsiyalarni chegaralab berdi. 2009 yilga kelib davlat byudjeti g’azna ijrosining tashkiliy-xuquqiy me’yoriy asoslarini shakllanib hamda takomillashib bormoqda. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2009 yil 4 apreldagi 69 sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan va O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2009 yil 16 sentyabrda 2007-son bilan ro’yxatga o’tkazilgan «Davlat byudjetining g’azna ijrosi qoidalari» qabul qilindi. Ushbu qoidalar "Byudjet g’izimi to’g’risidagi va "Davlat byudjeg’ining’ g’azna ijrosi to’g’risidagi” O’zbekiston Respublikasini qonunlari hamda Uzbekisg’on Respublikasi Prezidentining’ 2007 yil 28 fevraldagi PF-594-son "Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini yanada rivojlang’irish chora-tadbirlari to’g’risida" gi qarorig’a muvofiq O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi va uning xududiy bulimmalari tomonidan respublika va hududiy g’azna xisobvaraqlarini qo’llash sharoitida respublika byudjeti, Qoraqalpog’isg’on Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjelarning g’azna ijrosini amalga oshirish tartibini belgilab berdi. Mazkur "Qoidalar'" respublika g’azna xisobvarag’i va hududiy g’azna xisobvaraqlarini yurg’izish tartiblarini, Respublika byudjeti. Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlar daromadlari va xadajatlarining yoyilmasi, byudjetdan mablag’ oluvchilarning’ xarajatlar smetasini va ularga o’zgartirishlarni g’aznachilik bo’limlariga taqdim etish tartiblarini, yuridik majburiyatlarni ro’yxatga olishning umumiy qoidalarini, byudjetdan mablag’ oluvchilarning byudjetdan tashqari mablag’lari xisobiga xarajatlarni amalga 21

oshirish tartiblarini belgilab berdi va muqaddam amal qilib kelgan bir qator me’yoriy xujjatlarni o’zida mujassamlashtirdi. G’aznachilik tizimi borasida yuqorida ko’rib o’tilgan me’yoriy xuquqiy asoslar ta’minlanishi natijasida quyidagi ijobiy natijalarga erishildi: § davlat moliyasining holati to’g’risidagi tezkor axborotlarni yig’ish, ishlov berish va tahlil qilish. § qisqa fursatda davlatning moliyaviy resurslari real hajmini va uning istiqbol ko’rsatkichlarini aniqlash. § vaqtinchalik xarakatda bo’lmagan byudjetning erkin mablag’larini, moliya bozorlarida samarali joylashtirib, undan olingan daromadni esa byudjet xarajatlarini to’liq moliyalashtirishga, byudjet taqchilligini kamaytirishga va davlat qarzlari to’loviga yo’naltirish. I-bob bo’yicha hulosalar G’aznachilikni joriy etish byudjet daromadlarining to’liq va o’z vaqtida tushishini va xarajatlar qismida byudjet mablag’larining maqsadli sarflanishining nazoratini kuchaytirish va pul oqimlarini samarali boshqarish imkonini beradi. Mazkur tizimni joriy etish bilan byudjet bajarilishini kuzatish, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda qulaylik yaratish, byudjet mablag’larini maqsadsiz sarflanishdan himoyalash va byudjetni rivojlantirish va prognozlashtirish sifatini oshirish mumkin bo’ldi. Nazariy jihatdan qaralganda davlat byudjetining g’aznachilik tizimi joriy etilishi quyidagi ijobiy natijalarga erishishga imkoniyat beradi: davlat moliyaviy resurslarining real hajmini va uning istiqbol ko’rsatkichlarini doimiy nazorat qilish, davlat moliyasining holati to’g’risidagi tezkor va muntazam ravishda axborotlarni yig’ish, ishlov berish va tahlil qilish, davlat byudjetining daromad va xarajat qismlarini kassa ijrosini har kungi aniqlashtirilgan monitoringini o’tkazish, tasdiqlangan byudjet mablag’lari doirasida byudjet tashkilotlarining tovarlar va xizmatlar yetkazib beruvchilar oldidagi majburiyatlarini qabul qilish bosqichida dastlabki nazoratni amalga oshirish, moliya organlari tomonidan 22

byudjet xarajatlarini o’z vaqtida va adresli moliyalashtirish bilan byudjet mablag’larini bosh taqsimlovchilari tomonidan sui'ste'mol qilish va noto’g’ri ishlatishning oldini olish maqsadida joriy nazorat olib borish, byudjet tashkilotlari majburiyatlarni olgandan keyin pul mablag’larini g’aznachilik hisob raqamidan to’g’ridan-to’g’ri tovar yetkazib beruvchilar hisob raqamiga o’tkazish orqali pul oqimlari harakatini tezlashtirish o’z vaqtida to’lovni amalga oshirish orqali ta'minotchilarni moliyaviy imkoniyatlarini yaxshilash, g’aznachilik tizimining bir pog’onasidan ikkinchi pog’onasiga pul mablag’lari o’tkazishni tezlashtirish orqali byudjet mablag’larini tezkor harakat qilinishini ta'minladi. O’tgan yillar mobaynida g’aznachilik tizimi borasida yuqorida ko’rib o’tilgan me’yoriy xuquqiy asoslar ta’minlanishi natijasida quyidagi ijobiy natijalarga erishildi: davlat moliyasining holati to’g’risidagi tezkor axborotlarni yig’ish, ishlov berish va tahlil qilish, qisqa fursatda davlatning moliyaviy resurslari real hajmini va uning istiqbol ko’rsatkichlarini aniqlash, vaqtinchalik xarakatda bo’lmagan byudjetning erkin mablag’larini, moliya bozorlarida samarali joylashtirib, undan olingan daromadni esa byudjet xarajatlarini to’liq moliyalashtirishga, byudjet taqchilligini kamaytirishga va davlat qarzlari to’loviga yo’naltirishga erishildi. II-BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA G’AZNA IJROSINI TASHKIL ETISH VA MAHALLIY BYUDJETLAR NAZORATINI TASHKIL ETISH HOLATI TAHLILI 2.1. Davlat byudjeti g’azna ijrosini tashkil etish faoliyati taxlili Davlat byudjetining barcha mablag’lari g’aznachilikning yagona bir hisobraqamida to’planadi, amaldagi byudjet tizimida buning iloji yo’q edi, chunki, ba’zi mahalliy soliqlar va yig’imlar tuman byudjetining tijorat banklardagi hisobraqamiga tushadi. G’aznachilikni joriy etilishi bilan, davlat byudjetining daromad qismining ijrosi tijorat banklari tomonidan emas, g’aznachilik tizimi orqali amalga oshiriladi. Bunda O’zbekiston Respublikasi 23

Moliya Vazirligi byudjet tizimining barcha darajadagi byudjetlarga tushumlarning manbalari bo’yicha soliqlarning yig’ilishi to’g’risida, byudjet tasnifi asosida respublika va mahalliy byudjet xarajatlarining kassa ijrosi bo’yicha har kuni axborot olinishi mumkin bo’ladi. Davlat byudjetining xarajatlar va daromadlar qismining ijrosi to’g’risidagi hisobot g’aznachilik tomonidan tuziladi. Demoqchimizki, byudjetni ijro etilishida g’aznachilik tizimiga o’tish byudjet mablag’laridan maqsadli foydalanishning, boshqaruv organlari xarajatlarini qisqartirishning imkoniyatini beradigan to’g’ri yo’llardan biridir. Zero, O’zbekiston Respublikasida ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar yanada chuqurlashtirilayotgan davrda, ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarida bo’lgani kabi moliya, byudjet sohasida ham chuqur o’zgartirishlarni amalga oshirish hozirgi kunning asosiy talabidir. Davlat moliyasidan maqsadli tarzda, oqilona, samarali foydalanish har qanday mamlakat byudjetlari ijrosining zaruriy ko’rsatkichi hisoblanadi, byudjet ijrosi soliq to’lovchining ham, davlat xokimiyati va boshqaruv organi vakillarining ham diqqat e’tiborida turadi. Biz buni quyidagi chizmada ko’rishimiz mumkin. Byudjet mablag’lari taqsimlovchilari va byudjktdan mablag’ oluvchilar uchun uvedomleniyalar Byudjet mablag’lari taqsimlovchilari va byudjetdan mablag’ oluvchilar uchun sertifikatlar Viloyat boshqarmasi mijozlari uvedomleniyalar uchun 24 Bosh taqsimlovchilar uchun sertifikatlar Xazinachiliknin g bosh boshqarmasi Byudjet mablag’larini bosh taqsimlovchilari

3-rasm.G’aznachilikdan xarajatlarni moliyalashtirishga sertifikatlar berilishi 3 3 Talaba tomonidan shakllantirildi 25 Byudjetdan mablag’ oluvchilar uchun uvedomleniyalar Sertifikatlar Tuman bo’limining mijozlari Sertifikatlarni ro’yhatdan o’tkazish Sertifikatlarni ro’yhatdan o’tkazish Xazinachilikning viloyat boshqarmasi Xazinachiliknin g tuman bo’limi Byudjetdan mablag’ oluvchi Byudjet mablag’larini taqsimlovchi Byudjetdan mablag’ oluvchi

G’aznachilik joriy etilishi bilan Moliya vazirligi va moliya organlarining funktsional majburiyatlari quyidagicha taqsimlanishi mumkin. 2-jadval Byudjetni ijro etish jarayonida funktsional majburiyatlarni taqsimlanishi 7 Byudjet jarayoni bosqichlari Amaldagi byudjet tizimi G’aznachilikdagi byudjet tizimi 1.Byudjet loyihasini tayyorlash Byudjet Boshqarmasi- Hududlar moliyasi Boshqarmasi Byudjet Boshqarmasi- Hududlar moliyasi Boshqarmasi 2.Byudjet mablag’larini yillik, choraklik limitlarining taqsimoti Byudjet Bosh BoshqarmasiHududlar Moliyasi Boshqarmasi, vazirliklar va idoralar Byudjet Bosh Boshqarmasi- Hududlar Moliyasi boshqarmasi, vazirliklar va idoralar 3.Yillik, choraklik byudjetlarni aniqlashtirish Byudjet Bosh Boshqarmasi- Hududlar moliya Boshqarmasi Byudjet Bosh Boshqarmasi- Hududlar Moliya Boshqarmasi 4.Kassadagi naqd pullarni boshqarish-oylik byudjet tushumlari va xarajatlarini rejalashtirish Byudjet Bosh Boshqarmasi- Hududlar Moliya Boshqarmasining buxgalteriyasi G’aznachilik- respublika, viloyat, tuman, shahar bosqichlari 5.Kassa limitlari to’g’risida bildirishnomalarni berish Byudjet boshqarmasi sertifikat beradi G’aznachilik sertifikat beradi 6.Shartnoma majburiyatlarini tuzish Byudjet tashkiloti Byudjet tashkiloti 7.Ko’rsatilgan xizmatlar, bajarilgan ishlar va olingan tovarlar tasdig’ini berish Byudjet tashkiloti Byudjet tashkiloti 8.To’lovga hisob-kitobni tayyorlash Byudjet tashkiloti Byudjet tashkiloti 9.To’lov qog’ozini nazorati Tijorat banklari G’aznachilik 10.Pul mablag’larini o’tqazish bo’yicha bankka to’lov qog’ozini tayyorlash Byudjet tashkiloti G’aznachilik 11.Shartnoma majburiyatlarni dastlabki nazorati Moliya vazirligi va moliya organlari G’aznachilik organlari 12.Ichki audit Nazorat-tekshiruv Boshqarmasi Nazorat-tekshiruv Boshqarmasi 13.Tashqi audit Hisob palatasi Hisob palatasi Talaba tomonidan shakllantirildi 26

G’aznachilik tizimi davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlariga mos holda davlat xarajatlarini samarali boshqarishga yo’naltirilgan tashkiliy-huquqiy 7 munosabatlarning yig’indisidan iborat. Bu munosabatlar davlat byudjetining daromad va xarajatlari bo’yicha amaliyotlarni qamrab olganligi sababli, O’zbekiston sharoitida davlat moliyasini boshqarishning markazidan o’rin egallaydi. G’aznachilik organlari o’z zimmasiga yuklatilgan vazifalarni ijro etish jarayonida davlat boshqaruvining tegishli organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki, tijorat banklari, boshqa tashkilotlar bilan o’zaro hamkorlikda bajaradi. Belgilangan tartibga ko’ra, mazkur organlar va tashkilotlar Davlat byudjetining kassa ijrosini amalga oshirishda, uning mablag’larini boshqarishda, Davlat byudjeti mablag’larining tushumi va sarfi ustidan nazoratni amalga oshirishda g’aznachilikka ko’maklashishlari lozim. G’aznachilik organlari o’z ish faoliyatida davlat soliq, bojxona xizmati organlari, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki, tijorat banklari, davlat maqsadli jamg’armalarini taqsimlovchi organlar, Davlat byudjetida mablag’lar olishi nazarda tutilgan yuridik shaxslar, shuningdek, byudjet jarayonining boshqa ishtirokchilari Davlat byudjetining g’azna ijrosiga tegishli ma'lumotlarni qonun hujjatlarida belgilangan tartibda almashib turadilar. Davlat byudjetining g’azna ijrosini amalga oshirishda tashkil etiladigan g’aznachilikning yagona hisob varag’ini alohida o’rni mavjud. G’aznachilikning yagona hisobvarag’i g’aznachilik tomonidan boshqariladigan, O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankida ochiladigan maxsus bank hisobvarag’ bo’lib, bu hisobvarag’ga Davlat byudjeti mablag’lari (shu jumladan, davlat maqsadli jamg’armalarining mablag’lari) hamda byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari mablag’lari kiritiladi. Yagona g’azna hisobvarag’idan Davlat byudjetidan mablag’lar berilishi nazarda tutilgan yuridik va jismoniy 27

shaxslarning xarajatlari to’lanadi, shuningdek, davlat maqsadli jamg’armalarining xarajatlari amalga oshiriladi. 4-rasm. O’zbekiston Respublikasi g’aznachilik tizimiga bosqichma bosqich o’tish elementlari 8 Markaziy g’aznachilikni tashkil qilishdan maqsad - O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining ijrosi jarayonida mablag’larni samarali boshqarish, davlat buyurtmalarini va dasturlarini moliyalashtirishda tezkorlikni oshirish, byudjet daromadlari tushumini va davlat mablag’lari maqsadli sarflanishini nazorat qilishda tezkorlikni ta'minlashdir. (3-jadval) Markaziy g’aznachilik daromadlar va xarajatlar bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining ijrosida, byudjet hisobvarag’lari va mablag’larini boshqarishda aniq vakolatlarga ega va u O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining tashkiliy tizimi hisoblanadi. Markaziy g’aznachilik o’z faoliyatini O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, Davlat qonunchiligi, Talaba tomonidan shakllantirildi 28 Respublikasi g’aznachilik tizimiga bosqichma bosqich o’tishning asosiy elementlari huquqiy me'yoriy baza yaratish informatsion- axborot dasturlarini tayyorlashg'aznachilik tizimi uchun kadrlarni tayyorlashg'aznachilikning material-texnik bazasini yaratish

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlari, farmonlari va farmoyishlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaror va farmoyishlari, 8 29

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining ko’rsatma va yo’riqnomalari hamda boshqa me'yoriy - huquqiy hujjatlar asosida amalga oshiriladi. 3-jadval G’aznachilik tizimining tuzilmasi 9 № Pog’onalar Amalga oshiriladi 1 Birinchi pog’ona Respublika bo’yicha Markaziy g’aznachilik G’aznachilik hisobvaraqlaridagi mablag’lar harakatini boshqaradi va davlat byudjeti daromadlari va xarajatlarining jamlanma hisobini yuritadi. Qonun bilan belgilangan tashkilotlarga byudjet ijrosi to’g’risida tegishli ma’lumotnomalar beradi. Quyi g’aznachilik idoralari ishini boshqaradi, ulardan byudjet daromadlari va xarajatlari to’g’risida ma’lumot va hisobotlarni qabul qiladi va quyi organlar tomonidan byudjetning ijrosini qonunchilikka binoan ta’minlaydi. 2 Ikkinchi pog’ona viloyat g’aznachilik boshqarmalari, mahalliy byudjetning daromad qismining shakllantirilishi va xarajatlarning amalga oshirilishini ta’minlaydi. Viloyat byudjeti mablag’larining harakatini boshqaradi. Mahalliy byudjet daromadlari va xarajatlari hisobini yuritadi, quyi g’aznachilik organlari va byudjetdan moliyalashtiriladigan tashkilotlar faoliyatini nazorat qiladi. 3 Uchinchi pog’ona shaharlarda, tumanlarda va shaharlardagi tumanlarda g’aznachilik bo’linmalari, hududda byudjetning daromad qismining shakllantirishi va byudjet muassasalar bo’yicha xarajatlarning maqsadli moliyalashtirilishini ta’minlaydilar. G’aznachilik hisobvaraqlarida mablag’lar harakati hisobini yuritadilar va hududda daromadlar va xarajatlar bo’yicha byudjet ijrosi to’g’risida yuqori g’aznachilik organlariga axborot beradilar. Davlat byudjetining g’aznachilik ijrosini tatbiq etishni bosqichma-bosqich amalga oshirish uchun O’zbekiston Respublikasining "Davlat byudjetining g’azna ijrosi to’g’risida"gi qonuni hamda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 27 dekabrdagi PQ-244 sonli "O’zbekiston Talaba tomonidan shakllantirildi 30

Respublikasining 2006 yilgi asosiy makroi?tisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to’g’risida"gi qarori asos bo’ldi, 2006 yilda Davlat byudjetining g’azna ijrosining ayrim mexanizmlari Qoraqalpog’iston 9 Respublikasi, Buxoro, Namangan, Samarqand, Surxondaryo, Sirdaryo, Xorazm viloyatlari va Toshkent shahrida joriy qilindi. 2007 yildan boshlab ushbu mexanizm respublikamizning boshqa hududlariga ham joriy etildi. Ushbu jarayonlarni tartibga solish, g’aznachilik tizimini joriy qilish metodologiyasini ishlab chiqish hamda uni joriy etish uchun O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Davlat byudjetining g’aznachilik ijrosi metodologiyasi va uni joriy etish boshqarmasi tashkil etildi va tegishli moliya organlarida g’aznachilik tizimi joriy etildi. 2005 yil may oyida 1475-sonli "Byudjetdan mablag’ oluvchilarning tovar (ish va xizmatlar) yetkazib beruvchilar bilan tuzgan shartnomalarini ro’yxatga olish va ular xarajatlari to’lovini nazorat qilish to’g’risida"gi vaqtinchalik Nizom qabul qilindi va unga asosan, g’aznachilik tizimi organlari faoliyat ko’rsata boshladi. Nizomda belgilanganidek, byudjet mablaglari oluvchilarning iqtisodiy tasnif bo’yicha IV guruh xarajatlari g’aznachilik orqali nazorat etib boriladi. G’aznachilikda byudjet ruxsatnomalarini bosharish : Davlat byudjetini tayyorlash, tasdiqlash, ijro qilish xalqaro andozalarga mos keluvchi yangi byudjet tasnifi asosida abul qilinadi; bank tizimi bilan bog'liq operatsiyalarning o'zgarishi munosabati bilan mavjud tayinlash sertifikatlari bekor qilindi. Talaba tomonidan shakllantirildi 31

5-rasm. G’aznachilikda byudjet ruxsatnomalarini boshqarish 10 10 Byudjet xarajatlari amalga oshirilishini boshqarishni mujassamlashtirish maqsadida: 1. Tegishli byudjet va Davlat maqsadli jamg’armalaridan xarajatlarning tegishli ruxsat orqali amalga oshirilishi hamda ularning hajmi yillik ajratmalar va xarajatlarni amalga oshirish ruxsati miqdoridan oshmasligi kerak. 2. Byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari jamg’armalari xarajatlari tegishli ruxsat asosida amalga oshirilishi hamda byudjetdan tashqari daromadlar hajmi doirasida amalga oshiriladi. 3. Maqsadli grantlar va davlat qarzlari hisobiga moliyalashtiriluvchi xarajatlar uchun xarajatlar tegishli ruxsat va amaldagi me'yor va qo’llanmalar asosida mavjud holda mablag’lar doirasida g’aznachilik organlarining tegishli ruxsati asosida amalga oshiriladi. Talaba tomonidan shakllantirildi 32

6-rasm. G’aznachilik to’lovlarni amalga oshirish 11 11 Talaba tomonidan shakllantirildi 33 Mavjud G'aznachilikda to'lovlar uch bosqichda amalga oshiriladi: Moilyaviy majburiyatlar: hisob fakturalar, ish haqi vedomostlari, boshqalar. To'lovni amalga oshirish. Yuridik majburiyatlar: shartnomalar, bitimlar, qarorlar(sud organlari va imtiyozlar), bir taraflama qarorlar( grantlar).

G’aznachilik to’lovlarini amalga oshirish byudjet mabla?lari oluvchilarning yuridik majburiyatlarni olishi asosida moliyaviy majburiyatlarini bajarishi, deb tushuniladi. G’aznachilikda kassani rejalashtirish muhim ahamiyatga ega. Uning asosiy maqsadi: ü byudjet ijrosining o’z vaqtida bajarilishi; ü davlat boshqaruvi organlari va byudjet tashkilotlarining kredit qobiliyatining o’sishini ta'minlash; ü byudjet xarajatlarini minimallashtirish; ü kassaning holati va kassa oqimlari bo’yicha oldindan ma'lumot olish va ularni moliyaviy qarorlarni qabul qilishda foydalana olish imkoniyatini beradi. Kassani boshqarishni takomillashtirish quyidagilardan iborat: ü byudjet tashkilotlarining barcha byudjetlarini o’z vaqtida ijro qilishni ta'minlash; ü xo’jalik sub'ektlarining byudjet to’lovlari muddatlari bilan bog’liq kredit qobiliyatini pasaytirish xavfini kamaytirish; ü xarajatlarni amalga oshirish va tushumlarni amalga oshirish bilan bog’liq xarajatlarni, shu jumladan, foizlarni to’lash bilan bog’liq qo’shimcha xarajatlarni kamaytirish imkoniyatini beradi. G’aznachilikda kassani rejalashtirish va boshqarish belgilangan vaqt parametrlari bilan chegaralanadi: 1. Kassa rejalari vaqt davomiyligi 57 haftani tashkil qiladi. Kassa rejalari har haftada rasman yangilanib turiladi. Kassa rejalari yilning boshlang’ich 3 oyiga har bir ish kuni bo’yicha hamda qolgan 57 haftagacha bo’lgan muddatga har haftaga aniqlanishi kerak. 4-jadval 34

Davlat byudjetining g’azna ijrosi joriy yetish jarayonida G’aznachilik organlarining 2009-2012 yillardagi faoliyati samaradorligi 4 № Erishilgan natija summasi summasi summasi summasi 2009y 2010y 2011y 2012 y (9 oy davri) 1 Mablag’larining maqsadsiz Sarflanishning oldi olingan 90,302.0 118,081.4 208,134.1 206,439.4 2 Asossiz kreditor qarzdorlik vujudga kelishining oldi olingan 40,127.8 39,245.2 76,842.1 106,892.3 3 Yuqori narxda mahsulot (ish,xizmat) sotib olinishining oldi olingan 4,654.6 6,160.6 9,987.6 10,346.4 Jami 135,084.5 163,487.2 294,963.8 323,678.1 Jadval ma’lumotlarida ko’rinib turibdiki, Davlat byudjetining g’azna ijrosi joriy yetish jarayonida G’aznachilik organlarining 2009-2012 yillardagi Faoliyati samaradorligi yil sayin oshib borganligini ko’rish mumkin, ya’ni 2009yilda jami 135,084/5 so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2010 yilda 163,487.2 so’mni, 2011 yilda 294,963.8 so’mni, 2012yil 9oy natijalariga ko’ra 323,678.1 so’mni tashkil etgan. 2.2. Mahalliy byudjetlar gazna ijrosida mablag’laridan foydalanish va uni nazorat etishning hozirgi holati. Hozirgi davrda quyi darajadagi byudjetlarning yuqori darajadagi byudjetlar va idoralarga qat'iy ma'muriy bo’ysinishi amaliyoti o’rniga turli darajadagi byudjetlarning o’zaro munosabatlari qaror topdi, byudjetlarning o’zlari esa o’zgacha moliyaviy mazmun kasb etdi. 4 Moliya vazirligi ma’lumotlari asosida tuzilgan 35

Darhaqiqat, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2001 yil 11 maydagi V-sessiyasida davlat byudjeti ijrosini muhokama qilish jarayonida ta'kidlaganidek, byudjet jarayonida aynan mahalliy boshqaruv organlari vakolatiga kiruvchi byudjet mablag’lari ulushini ko’paytirish lozim. Mahalliy byudjetlar xarajati oshib borayotgan hozirgi kunda xukumat tomonidan ularni daromadlarini mustahkamlash bilan bog’liq biriktirilgan daromadlar soni ko’paytirib borildi, tartibga soluvchi soliqlardan ajratmalar miqdori oshirib borildi. Bu o’z navbatida, mahalliy byudjetlar daromadlarini oshishiga, demak, ularning hududlarida yaratilayotgan milliy daromadlarini taqsimlashdagi o’rnini oshishiga olib keladi. Mutaxassislarning fikricha, "G’arb davlatlari soliq tizimining muhim tashkiliy tamoyillari mamlakatning xududiy-siyosiy tuzilishiga mos ravishda markaziy byudjet va turli darajadagi byudjetlar daromad turlarining aniq belgilanishi hisoblanadi" . Shu sababli byudjetlararo munosabatlarda soliq bazasini bo’lish va uni byudjetlarga tegishlicha barqaror birikitirish, turli byudjetlar majburiyatlari va xarajatlarini aniq belgilab qo’yish, byudjetlararo munosabatlarning yangi mexanizmlarini yaratish masalalalrini hal etish kun tartibiga qo’yilgan. Albatta, byudjetlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar byudjet resurslarining paydo bo’lishi, shakllanishi va ulardan foydalanishi jarayonida yuzaga chiqadi va o’zaro munosabatlarning yagona tizimida borishi kerak. Moliyaviy resurslar taqsimlanishi va ular tegishlicha kanallar bo’yicha respublika va mahalliy byudjetlarni shakllantirish uchun yuborilishi, so’ngra moliyaviy resurslarning jismoniy va yuridik shaxslarga yo’naltirilishi tartibga solinishi kerak. Hozirgi davrda O’zbekistonning byudjeti tizimi uch guruxdan iborat omillar ta'sirida faoliyat ko’rsatmoqda. “Bular quyidagilardan iborat: · Soliq Kodeksi va yangi byudjet qonunlari bilan bog’liq bo’lgan byudjet islohotlari omillari; 36

· O’zbekiston Respublikasida byudjet tuzilishi, hokimiyat tuzilmasi va mexanizmlarni davlat tomonidan isloh qilish, respublika va mintaqalar byudjetlari vakolatlarini belgilab qo’yish omillari; · to’lov balansi va byudjet ko’rsatkichlarining o’zaro iqtisodiy ta'siri omillaridir” . Ayni paytda shuni ta'kidlash kerakki, byudjetlarning o’zaro ta'sirini tadqiq etish uslubiyoti yangi turdagi byudjetlararo munosabatlarning mohiyatini ochib berishi uchun bir qator masalalarni ilmiy tahlil qilish lozim. Bular jumlasiga byudjetlararo munosabatlarning yuzaga kelish sharoitlari, uning mohiyati va ob'yektiv asosi, bu munosabatlarning doirasi, ularning o’zaro ta'siri tamoyillari va mexanizmlari kiradi. Hududlarning moliyaviy resurslarining aksariyat qismi mahalliy byudjetlarda shakllanadi va ular orqali taqsimlanadi. Mahalliy byudjetlar davlat byudjet tizimida asosiy o’rinni egallaydi. Mahalliy byudjetlar orqali mahalliy hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy jihatidan rivojlanishi moliyaviy mablag’lar bilan ta'minlab boriladi. Mahalliy byudjetlarning davlat byudjetidagi tutgan o’rni ularning byudjet daromadlarini shakllantirish va taqsimlash borasidagi hissalarini tahlil etishda yanada yaqqol namoyon bo’ladi. Taxlil natijalaridan ko’rinib turibdiki, mahalliy byudjetlar orqali davlat byudjetining asosiy moliyaviy resurslari shakllanishi bilan birga ularning taqsimotini ham katta qismi mahalliy byudjetlar orqali amalga oshirilmoqda. O’zbekiston mustaqillikka erishganidan keyingi yillardagi islohotlarning dastlabki bosqichlarida, umumdavlat byudjeti mahalliy byudjetlardan ustun mavqeda turdi. Biroq, islohotlarni erkinlashtirish sharoitida bizning oldimizda turgan masala byudjet kompanentlarning o’zaro munosabatlari haqida emas, balki respublika byudjetning funksional rolini qisqartirish va mahalliy byudjetlarning asl funksiyalarini shakllantirish masalasidir. Mahalliy byudjetlarda nazarda tutilgan ayrim xarajatlarni maqsadli moliyalashtirish uchun quyi byudjetlar hisobiga kiritiladigan daromadlarni 37

respublika byudjetiga o’tkazishi mumkin. Lekin bunday munosabatlarda, bizning nazarimizda, moliya tizimining vertikal boshqaruvda biri-biriga bo’ysinishi kuzatiladi, bu esa byudjetlararo munosabatlar erkinligini jiddiy cheklab qo’yadi. Ayni paytda quyi byudjetlardan fan, ta'lim, madaniyat, sog’liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport, ijtimoiy ta'minot, aholini ijtimoiy himoyalash, boshqaruv hamda davlat hokimiyati organlari faoliyatini ta'minlash, byudjet tashkilotlarini joriy xarajatlari, maqsadli dasturlari va tadbirlar amalga oshirish moliyalashtiriladi. Quyidagi jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, bu xarajatlarda davlatning mintaqalardagi iqtisodiy siyosatining asosiy qismi mujassam etilgan. Aslida byudjetlarning o’zaro munosabatlari va aloqalarida respublika byudjetining bu qadar salmoqli ustivorligi bo’lmasligi kerak. Bir qator mamlakatlarda byudjetlararo munosabatlarni takomillashtirish xarajatlar majburiyatlarining byudjetlar o’rtasida taqsimlashi byudjet xarajatlarini moliyalashtirish tartibini qat'iy belgilab qo’yish, daromadlar manbalarini uzoq muddatli chegaralash, byudjetlardan moliyalashtiriladigan xarajatlarning miqdori, tarkibi va amalga oshirish tartibini aniqlashni quyi hokimiyat organlariga berish kabi yo’nalishda boradi. Masalan, Rossiya Federatsiyasida byudjetlararo munosabatlarning mavjud tizimi teran islohotlarga muhtoj. Hozirga qadar asosiy e'tibor moliya resurslarini byudjet tizimining turli darajalari o’rtasida va mintaqalar o’rtasida qayta taqsimlashga qaratib kelindi. Hozir esa byudjet majburiyatlari va ularning ijrosi uchun javobgarlikni turli darajadagi hokimiyat organlari o’rtasida aniq belgilab qo’yish vazifasi turibdi. Iqtisodiyot sohasida erkinlashtirish davlatning xo’jalik sub'ektlari ishiga aralashuvini cheklashni, ularning iqtisodiy erkinligi va iqtisodiyotning barcha sohalarida xususiy mulk miqyoslarini kengaytirishni nazarda tutadi. Bu vazifalarni faqat byudjet siyosati tamoyillarini mahalliy byudjetlar foydasiga tubdan o’zgartirmasdan turib hal qilib bo’lmaydi. 38

5-jadval 2008-2012 yillarda O’zbekiston Respublikasi mahalliy byudjetlari o’rtaasida byudjet xarajatlarining taqsimlanishi 5 № Hududlar 2008 yil 2009 yil 2010 yil 2011 yil 2012 yil Mln. so’m % Mln, so’m % Mln.so’m % Mln. so’m % Mln. so’m % 1. Qoraqal. Resp 45907,3 6,4 88716,3 6,8 91764,6 6,4 117761,9 6,8 153604,7 6,7 2. Andijon 57494,9 8,0 106774,8 8,2 115221,5 8,1 150453,6 8,6 186457,2 8,2 3. Buxoro 41369,7 5,8 70989,1 5,5 81108,7 5,7 10168,8 0,6 127352,3 5,6 4. Jizzax 28721 4,0 55350,5 4,3 57955,5 4,1 74255,8 4,3 92203,2 4,0 5. Qashqadaryo 51109,8 7,1 108099,2 8,3 120044,3 8,4 158694 9,1 197526,7 8,7 6. Navoiy 26195 3,7 47542,3 3,7 51936,4 3,6 68222,2 3,9 84606,7 3,7 7. Namangan 51199,6 7,1 97497,9 7,5 106147 7,4 140907,9 8,1 174793,1 7,7 8. Samarqand 65531,7 9,1 126510,4 9,7 139810,2 9,8 191588,8 11,0 233741,7 10,2 9. Surhandaryo 46774,6 6,5 89810,7 6,9 101753,9 7,1 136112,2 7,8 169557,9 7,4 10. Sirdaryo 24043,1 3,4 42246,1 3,3 44774,6 3,1 55655,7 3,2 69721,9 3,1 11. Toshkent vil 65123 9,1 106257,8 8,2 119635,3 8,4 157204,6 9,0 196306,7 8,6 12. Farg’ona 76409,6 10,7 129306,1 10,0 143969,5 10,1 188393,3 10,8 236025,7 10,3 13. Xorazm 35787,7 5,0 69860 5,4 77331,4 5,4 98385,8 5,6 125465,1 5,5 14. Toshkent shaxri 101674,7 14,2 160240,4 12,3 176048,7 12,3 196362,5 11,3 234634,8 10,3 Jami 717341,7 100,0 1299202 100,0 1427502 100,0 1744167 100,0 2281998 100,0 35 5 Информационно-аналитический обзор «эконимика Узбекистана». 2012. за январ-март. 55 стр.

Mamlakatda ijtimoiy farovonlikni ta'minlashda davlat aholiga bepul beradigan ijtimoiy ne'matlarning roli oshib boradi va ularni moliyalashtirish byudjetdan bo’ladi. Biz bilamizki, hozirgi iqtisodiyot g’oyat sifatli ish kuchini talab etadi va shu munosabat bilan inson kapitalining iqtisodiyot uchun ahamiyati beqiyos oshadi va unga katta investitsiyalar talab qiladi va bularni katta qismi byudjetdan moliyalashtiriladi. Byudjetning asosiy vazifasi ijtimoiy ne'matlarni takroran yaratib, ularni el xizmatiga taqdim etishdir. Bu xizmatlarni talab ehtiyojlarga mos ravishda yaratish ularni mahalliylashtirish zarur bo’ladi. Bu esa o’z navbatida mahalliy byudjetlar ahamiyatini oshiradi. Biroq ijtimoiy ne'matlar umummilliy va mahalliy ahamiyatga molik bo’ladi. Mana shuning o’zi ularni turli manbalar hisobidan moliyalashtirishni talab etadi. Bular markazlashgan va mahalliy mablag’lar bo’lishi mumkin. Turli manbalar nisbati byudjetlararo munosabatlarni yuzaga keltiradiki, u ob'ektiv sharoitdan kelib chiqadi, chunki ijtimoiy ne'matlarning tabiati ular is'temolini va shunga binoan ularni hosil etish jarayonini moliyalashtirishni ko’p manbali qiladi. Yuqoridagi fikr-mulohazalardan kelib chiqqan holda, byudjetning zarurligini fuqarolik jamiyatida individual va korporativ ehtiyojlardan tashqari, ijtimoiy ehtiyojlarni bo’lishidan va ularni markazlashtirilgan resurslar hisobidan qondirilishi bilan asoslash mumkin. Byudjet funksiyalariga kelsak, ular tarkibida ijtimoiy ne'matlarni doimo yaratilib turish va aholiga yetkazilib berishini moliya resurslari bilan ta'minlash va iqtisodiyotni tartiblash vositasi bo’lishini kiritish zarur. Davlatning yuridik va jismoniy shaxslar bilan moliya munosabatlari davlat byudjetining daromadlari va xarajatlari asosida shakllandi. Byudjetning daromadlari va xarajatlari -maxsus iqtisodiy shakllar bo’lib, ularning asosida jamiyatda yaratilgan moliyaviy resurslarning qayta taqsimlanishi yuz beradi. Demak, markaziy va mahalliy darajadagi byudjet mohiyati jihatidan byudjet daromadlari va xarajatlari ko’rinishida amal qiladi.Bozor iqtisodiyotiga 41

o’tayotgan mamlakatlarning muammolari, xususan, sobiq sotsialistik mamlakatlarda davlat imkoniyatlarining nomukamalligi iqtisodiy va ijtimoiy siyosatning ko’pgina sohalarida rivojlanish isti?bollari uchun jiddiy to’siq sifatida baholanadi. Ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solishda bir necha muhim maqsadlar ko’zlanadi. Birinchi navbatda, bozor iqtisodiyotining normal faoliyat ko’rsatishini ta'minlash va ijtimoiy-iqtisodiy tizimning o’zini ijtimoiy larzalardan himoya qilish kiradi. Davlat o’zining asosiy e'tiborini ustivor yo’nalishlarga qaratadi. Bunday ustivor yo’nalishlarga quyidagilarni kiritish mumkin: · iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish; · ta'lim va sog’liqni saqlash tizimlarini rivojlantirish; · transport tarmog’ini qurish va uning ishlashini ta'minlash. Davlat iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishda va aholini ijtimoiy himoya qilishda chora-tadbirlar ko’rishda faol rol o’ynamog’i lozim. Bu o’rinda gap davlat jamiyatning iqtisodiy hayotiga aralashishi kerakmi yoki aralashmasligi lozimmi degan masala xususida borayotgani yo’q, gap davlat bu ishni qay tarzda va qanday mablag’lar bilan amalga oshirishi haqida bormoqda. Bozor munosabatlariga o’tishda mahalliy byudjetlar rolini oshirish va moliyaviy resurslarni boshqarish alohida ahamiyatga ega. Bunday yondashuvga asos shuki, davlat byudjeti daromadlarini ko’paytirish va shakllantirishda asosiy hissani mahalliy byudjetlar qo’shadi. Ikkinchi tomondan, mahalliy byudjetlarni mustahkamlash bo’yicha tadbirlar majmuida joylarda umumiy iqtisodiy ahvolni yaxshilashga yordam beradigan, bozor infratuzilmasini rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan tadbirlar mavjud. "Mustaqil moliyaviy siyosatni respublikaning byudjet tizimini mustahkamlash, mahalliy byudjet daromadlarining to’ldirilishini ta'minlaydigan va amaliy faollikni rag’batlantiradigan izchil soliq siyosatini o’tkazish, shuningdek, korxonalar va tashkilotlarning moliyaviy ahvolini sog’lomlashtirish, ularning tadbirkorlik va sarmoyadorlik faoliyatini rivojlantirish yo’li bilan 42

shakllantirish mo’ljallanmoqda". Ma?alliy byudjetlar xarajatlari tarkibi daromadlariga qarab juda tez o’zgaruvchan bo’lishi mumkinligi ko’rinib turibdi. Shundan ma'lum bo’ladiki, mamlakatimizda byudjet jarayoni samaradorligi, turli darajadagi byudjetlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar nuqtai nazaridan, birinchi navbatda mahalliy byudjetlar real daromadlariga bog’liq. Shu sababli masalaning shu jihatlariga alohida e'tibor berish lozim. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, Hukumatimiz tomonidan uzoqni ko’zlab soliq yukini ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga o’tkazish, buning hisobiga korxonalar mablag’larini ko’proq o’zlarida qoldirish va ushbu mablag’larni ishlab chiqrishni kengaytirish, innovatsion loyihalarni amalga oshirish, yangi ish o’rinlarini yaratish hamda bu orqali xalq farovonligini oshirishga qaratilgan soliq-byudjet siyosati naqadar to’g’ri ekanligi hayotda o’z isbotini topmoqda II -bob bo’yicha hulosalar Bitiruv malakaviy ishimizda O’zbekiston Respublikasida g’azna ijrosini tashkil etish va mahalliy byudjetlar nazoratini tashkil etish holati tahlilini ko’rib chiqishda, Davlat byudjeti g’azna ijrosini tashkil etish faoliyati taxlilini olib borganimizda bugungi kunda g’aznachilikdan xarajatlarni moliyalashtirishga sertifikatlar berilishi masalalarini, byudjetni ijro etish jarayonida ijro organlari funktsional majburiyatlarni taqsimlanishi holati, O’zbekiston Respublikasi g’aznachilik tizimiga bosqichma bosqich o’tish elementlari va bunda erishilgan natijalar, g’aznachilik tizimining tuzilmasi va bunda g’aznachilik to’lovlarni amalga oshirish jarayoni tahlilini olib borishda davlat byudjetining g’azna ijrosi joriy yetish jarayonida G’aznachilik organlarining 2009-2012 yillardagi faoliyati samaradorligi ko’rib chiqildi. Mahalliy byudjetlar gazna ijrosida mablag’laridan foydalanish va uni nazorat etishning hozirgi holatini ko’rib chiqish jarayonida 2008-2012 yillarda O’zbekiston Respublikasi mahalliy byudjetlari o’rtasida byudjet 43

xarajatlarining taqsimlanishi, davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini mustaxkamlashda mahalliy byudjetlar nazoratini tashkil etishdagi ahamiyati ko’rib chiqildi. Tahlillarimiz natijasida shu narsaga amin bo’ldikki, byudjetni ijro etilishida g’aznachilik tizimiga o’tish byudjet mablag’laridan maqsadli foydalanishning, harajatlarning aniq vaqt davomida va tezkorlik bilan amalga oshirish hamda mablaglar nazorati ta’minlanmoqda. O’zbekiston Respublikasida ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar yanada chuqurlashtirilayotgan davrda, ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarida bo’lgani kabi moliya, byudjet ijrosi tizimida ham olib borilgan iqtisodiy islohotlar o’z natijasini berdi. 44

III-BOB. IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA DAVLAT BYUDJETINING G’AZNA IJROSINI SAMARALI TASHKIL QILISH MASALALARI 3.1. Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimida xorijiy mamlakatlar tajribalaridan foydalanish imkoniyatlari Xorijiy mamlakatlarda g’aznachilik tizimining shakllanishi va rivojlanishida Avstraliya tajribasi. Avstraliyada vazirlik maqomiga ega bo’lgan va to’g’ridan-to’g’ri hukumatga bo’ysinadigan G’aznachilik departamenti mavjud. Uning asosiy vazifalaridan biri tushumlarni yig’ishdan iborat. G’aznachilik departamenti tarkibida Soliq boshqarmasi joylashgan bo’lib, G’aznachilik departamenti shu boshqarma orqali soliq to’lovchilar bilan muomalada bo’ladi va tashqi tushumlardan tashqari barcha soliq to’lovlarni yig’ib oladi, tashqi tushumlarni yig’ish bilan esa bojxona xizmati shug’ullanadi. Byudjetning xarajatlar qismining ijrosi byudjetdan mablag’ oluvchilarning so’rovi asosida amalga oshiriladi. Mamlakatda byudjetdan mablag’ oluvchilarni byudjet majburiyatlarining aniq huquqiy-me’yoriy xujjatlari qabul qilingan, shuningdek, byudjet mablag’larini maqsadli va samarali ishlatishning nazorat usullari mavjud bo’lib, ular tarmoq vazirliklari tomonidan amalga oshiriladi. Bunda G’aznachilik departamenti faol g’aznachilik rolini o’ynaydi. Avstraliyada davlat qarzlarini boshqarish G’aznachilikka yuklatilgan. G’aznachilik departamenti muomalaga qimmatli qog’ozlar chiqarishni, ularning hajmini, tarkibini va to’lov muddatini nazorat qiladi. Avstraliyada g’aznachilik vazifasini G’aznachilik Departamentidan tashqari Moliyaviy Departamenti ham bajaradi. Mamlakatda davlatga qarashli mablag’lar g’aznachilikning yagona hisobraqamida to’planadi. Moliyaviy Departament bankda yagona hisobraqamning amal qilish mexanizmi uchun shart-sharoit va usullarni belgilaydi. Avstraliyada davlatnig moliya-axborot tizimi faoliyat ko’rsatadi. Bunda Avstraliya byudjeti, uni ijro etish va yig’ilgan tushumlarning hisobini yuritish amalga oshiriladi. Mazkur axborot tizim orqali G’aznachilik Departamenti bilan 45

Moliyaviy departament bo’limlari bilan mustahkam aloqa o’rnatilgan, bundan tashqari, tarmoq departamentlari bilan aloqa bog’langan. Mamlakatda bunday tizimning mavjudligi har doim davlatning moliyaviy resurslari to’g’risidagi tezkor umumiy axborotlarni olish imkonini beradi. 8-rasm.Frantsiyada davlat moliyasini boshqaruvchi organlar tavsifi 6 Frantsiyada g’aznachilikning tashkil qilinishi XII-XIV asrlarda to’g’ri keladi, shu paytga kelib, birinchi marta davlat puli va qirolning mulki bir-biridan ajratib olindi. Harbiy va yirik kapital chiqimlar katta moliyalashtirishni talab qilganligi sababli tarmoqlangan tizim orqali pulni yig’ish va markazlashtirish ehtiyoji tutildi. XX asrlarda g’azna birligi, ya’ni Markaziy bankda yagona g’azna hisobi tamoyili tarkib topdi, g’aznaning ma’muriy tizimi shakllantirildi, unga davlat hisob-kitobi tarmog’i va pul nazorati berildi hamda Moliya vazirligiga bo’ysintirildi. Frantsiyada G’aznachilik funktsiyalari Davlat G’aznasi va Davlatning hisob-kitob yuritish bosh derektsiyasi o’rtasida bo’lingan. Har ikkala tashkilot yuqori tashkilotlarning ikkinchi pog’onasi hisoblanadi: Davlat G’aznasi Moliya Vazirligining, Davlatning hisob-kitob yuritish bosh derektsiyasi Byudjet vazirligining tarkibiga kiradi. 6 www.budget.gouv.fr sayti ma’lumotlaridan foydalangan holda talaba tomonidan tayyorlandi. 46 Moliya vazirligi Budjet vazirligi G'aznachilik Davlat ma'muriy boshqaruvi

Frantsiyada barcha moliyaviy resurslar G’aznachilikning yagona hisobraqamida yig’iladi, bu mablag’larning miqdori Markaziy Bankda joylashgan barcha tushumlar va to’lovlar yig’iladigan shu hisobraqam bilan nazorat qilinadi. Davlat G’aznasi quyidagi huquqlarga ega: § byudjet mablag’lari taqsimlovchilarining taqdim qilgan kirim orderlarini, shartnomalarda belgilangan qarz talabnomalarini ijro qilish uchun qabul qiladi, shuningdek, qarz majburiyatlari bo’yicha naqd pullarni va davlat tashkilotlarining huquqi bo’lgan boshqa shakldagi tushumlarni oladi; § buyruqqa asosan, kreditorlarning talabi bo’yicha taqdim qilingan hujjatlar asosida xarajatlarni to’lovini amalga oshiradi, shuningdek, sud qarorlarini ijro qiladi; § davlat muassasalarini yoki ularning ishonchli vakillariga qarashli pul mablag’larni va moddiy boyliklarni saqlashni va qo’riqlashni ta’minlaydi; § naqd pullar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarni bajaradi; § amalga oshirilgan moliyaviy operatsiyalarni tasdiqlaydigan buxgalteriya hisob-kitobi bo’yicha yuritiladigan xujjatlarni saqlaydi; § buxgalteriyada ularga yuklatilgan buxgalteriya hisob-kitobini olib boradi. “Mamlakatda g’aznachilik organlari Davlat byudjetini to’ldirish va ijro qilishni ta’minlaydigan 4000 dan ortiq bo’limlariga ega. G’aznachilik organlari davlatning soliqli va soliqsiz daromadlarini yig’ib oladi va kerakli nazorat ishlaridan keyin davlat mablag’larini sarflanishini amalga oshiradi. G’aznachilik organlari daromadlar tushumining va Davlat byudjeti xarajatlarining hisobkitobini yuritadi. Bu vazifa har bir geografik departamentda tayinlangan Bosh g’aznachiga yuklatilgan. Ularning amalga oshirgan moliyaviy operatsiyalari to’g’risidagi ma’lumotlar har kuni G’aznachilikning Markaziy Hisob agentligi Bosh buxgalteriyasida ishlov uchun yig’iladi. Bundan tashqari, G’aznachilik organlari davlat tashkilotlarini ta’lim muassasalarini, ijtimoiy ta’minot va boshqaruv organlarini hamda ijtimoiy turar joy tashkilotlarini moliyaviy faoliyatini tekshiradi va nazorat qiladi” 7 . Bosh G’aznachi joylardagi 7 Практика государственного управления во Франции: Государственное Казначейства. 2009 г. 47

27000 muassasalarni (davlat buxgalterlarini, davlat tashkilotlarini-ta’lim muassasalarini, ijtimoiy ta’minot va boshqaruv organlarini hamda ijtimoiy turar joy tashkilotlarini) nazorat qilishi shart. Davlat buxgalterlari mintaqalar, departamentlar, kommunalar, shuningdek, mahalliy davlat tashkilotlari bo’yicha hisob-kitob yuritadilar. Davlat buxgalterlari byudjet mablag’lari taqsimlovchilarini moliyaviy maslahatchilaridir. Davlat G’aznasi quyidagilarni nazorat qiladi: 1. Daromadlar sohasida: a) davlatning qarz talabnomalarini undiradi; b) davlat muassasalarining har bir guruhi uchun qabul qilingan amaldagi qonun hujjatlarida va nizomlarda ko’zda tutilgan daromadlar olishga ruxsat beradi. 2. Xarajatlar sohasida: a) byudjet mablag’larini taqsimlovchilarining vakolatlarini nazorat qiladi; b) kreditlarni mavjudligi nazorat qiladi; c) qarz majburiyatlarida ko’rsatilgan muddatlarni nazorat qiladi; d) xarajatlarni aniq byudjet tasnifi bo’yicha amalga oshirilishi nazorat qiladi. 3.Mol-mulk sohasida: a) mulk egalarining huquqlarni. imtiyozlarini, ipotekalarni va nazorat qiladi; b) buxgalteriya hisob-kitobi olib boriladigan mol-mulkni saqlanishi nazorat qiladi. G’aznachilik quyidagi daromadlarni yig’ilishini ta’minlaydi: § to’g’ri soliqlar (daromad solig’i va to’g’ri mahalliy soliqlar, korxonalar daromadiga soliq); § audio vositalaridan foydalanganligi uchun yig’im; 48

§ davlatning soliqsiz to’lovlari (masalan, jarimalar), mahalliy hokimiyat boshqaruv organlari va mahalliy davlat tashkilotlarining soliq yig’imlari. 8 Ushbu funktsiyalarni bajarish uchun soliqli to’lovlar va to’lovlarni yig’ishning avtomatlashtirilgan protseduralari ishlab chiqilgan. Qo’shimcha qiymat solig’ini to’laydigan 2000 ga yaqin soliq to’lovchilar to’lovlarni to’g’ridan-to’g’ri Markaziy bankning yagona hisobraqamga o’tkazadi, qolgan soliqlarning 50 foizi Tushumlar Derektorati tomonidan, 35 foizi Davlatning hisob-kitob yuritish bosh derektsiyasi tomonidan, 15 foizi Bojxona xizmati tomonidan yig’iladi. Byudjetning xarajatlar bo’yicha ijrosi Byudjet direktorati tomonidan nazorat qilinadi. Byudjet derektorati o’z tizimiga qarashli moliyaviy nazoratchilar yordamida mablag’larni xarajat qilish sur’atlarini nazorat qiladi. Xarajatlar juda qattiq nazorat qilinadi. Frantsiyadagi G’aznachilik Avstraliyadagi G’aznachilik kabi davlatning ichki va tashqi qarzlarini boshqaradi, yuqorida aytib o’tganimizdek, muomalaga qimmatli qog’ozlarni chiqarishni nazorat qiladi, ularni hajmiga, to’lov muddatiga va tarkibiga bog’liq masalalarni echadi. Frantsiyada ham davlat moliya axborot tizimi samarali faoliyat ko’rsatadi. Quyidagi jadvalda Frantsiyaning Davlat daromadlari va xarajatlari to’g’risida ma’lumot berilgan. (6-jadval) Mazkur tizimda byudjetni tayyorlash, byudjet xujjatlarini nashr qilish va byudjet ijrosi amalga oshiriladi. Shuningdek, Byudjet derektorati va tarmoq vazirliklarini bog’laydigan boshqa tizimlar ham mavjud. Buxgalteriya yozuvlari (provodkalar) asosida yagona hisobraqamdagi mablag’lar to’g’risida to’liq axborot olish uchun bir kun ketadi, har xafta to’liq kengaytirilgan ma’lumotlar olish mumkin. Davlat moliyasini boshqarish uni hisob-kitobini yuritish mablag’ jalb qilish bilan olib boriladi. U davlat majburiyatlarini boshqaradi, ichki va tashqi mablag’ni jalb qiladi, ularning hisob-kitobini yuritadi va har yilgi davlat qarzlari to’g’risidagi hisobotni tayyorlaydi. 8 Сборник документов Франко-российского сотрудничества №8. стр11. 2010 г. 49

6-jadval Frantsiyaning Davlat daromadlari va xarajatlari tavsifi 9 Davlat daromadlari Miqdori Davlat xarajatlari Miqdori Jami tushumlar 1281 Mahalliy hokimiyat organlari byudjetining taqsimlanishi 1194 Davlat byudjeti 870 Kommunalar 38.4% Mahalliy xokimiyat organlari byudjeti 366 Davlat tashkilotlari 11.9% Audio yig’imlar 13 Departamentlar 19.9% Ijtimoiy yig’imlar 31 Mintaqalar 6.6% Davlat sog’liqni saqlash muassasalari 23.2% Davlat xarajatlari 2055 Bosh g’aznachilar 108ta Joriy xarajatlar 1887 G’aznachilar Kapital xarajatlar 168 30ta mintaqaviy Axborot markazlarida 58000dan ortiq xodim G’aznachilikning yagona hisobraqami 580 Pensiyaonerlar soni 2227404 Pensiya to’lovlari 198 Xarbiy pensiyaonerlar 486362 Boshqa to’lovlar 432 Boshqa pensiyaonerlar 1741078 Frantsiyadagi g’aznachilik tizimi faoliyatining eng muxim tomonlaridan biri shundaki, kadrlar masalasiga alohida e’tibor beriladi. Frantsiyadagi Davlat G’aznasi organlarida 58000 xodim ishlaydi, o’tgan yillar mobaynida Davlat G’aznasi Bosh Boshqarmasi kadrlarni sifatli tanlash va xodimlarni samarali boshqarishga alohida e’tibor beradi. 1998 yili talab darajasida kasb xodimlarini tayyorlashga yo’naltirilgan kadrlarni tayyorlash tizimini modernizatsiyalash amalga oshirilgan. Xodimlar guruhlarga qarab taqsimlangan: § A guruhi: rahbarlik funktsiyalarini bajarishga tayyorlanayotgan darajali (litsenziyaga ega) davlat xizmatchilari; § B guruhi: o’rta maxsus ma’lumotga ega, o’rta rahbarlik funktsiyalarini bajarishga tayyorlanayotgan davlat xizmatchilari; 9 Практика государственного управления во Франции: Государственное Казначейства. Сборник документов Франко-российского сотрудничества №8. стр19. 2010 г. 50

§ S guruhi: maxsus kasb ma’lumoti to’g’risida diplomga ega davlat xizmatchilari. Davlat G’aznasi Bosh Boshqarmasi G’aznachilik organlarining malakali xodimlari to’g’risida axborotlarni tarqatilishi bo’yicha faol ravishda ish olib bormoqda. Shu maqsadda uch yo’nalishda ish olib borilgan: § Davlat G’aznasi xizmatiga kelgan xodimlarni boshlang’ich kasbga tayyorlash; § Davlat G’aznasi xizmatida ishlayotgan xodimlarni kasb mahoratini oshirish; § xizmat pog’onalaridan ko’tarilishni xohlovchi xodimlarni konkurs asosida tanlab, ularni rahbarlikka tayyorlash. Har bir xodimga va “deontoloniya” 10 ga bag’ishlangan axborot byulletenning 1995 yilgi “Davlat G’aznasining yangiliklari” nomli maxsus soni nashr qilindi. Mazkur tizimda mablag’lar harakati va ulardan maqsadli foydalanishi ustidan joriy va keyingi nazoratni kuchaytirishga oid qonunlarni, me’riy hujjatlarni, yo’riqnomalarni bilmasdan turib, g’aznachilik organlaridagi mutaxassislarning kasbiy tayyorgarligisiz ishni tashkil etish mumkin emas. Shu bois respublikamizda ham g’aznachilik bo’limlaridagi kadrlar masalalalarini hal etishda moliya, soliq, bank sohasida ish tajribasiga ega bo’lgan mutaxassislar tanlab olinishi va kasbiy malakasi oshirilishi zarurdir. Yaponiyada davlat moliyasini boshqarish. Osiyo mamlakatlarining ichida eng rivojlangan Yaponiyada ham o’ziga xos davlat moliyasini boshqarish tizimi yaratilgan. Unda asosiy o’rinni Moliya vazirligi egallaydi AQShda g’aznachilik to’g’ridan-to’g’ri Prezidentga bo’ysunadi va keng doiradagi iqtisodiy va moliyaviy funktsiyalarni bajaradi. Byudjet jarayonida byudjetni tayyorlashga javob beradigan Ma’muriy-byudjet boshqarmasi, auditga va nazoratga, hisob-kitob ishlariga javob beradigan Bosh byudjet-nazorat 10 Обично понятие профессионалной етики или деонтолонии определяеця как совокупност правил и объязанностей, которие определяют ту или иную профессую. Деонтолония часто ассоциируеця с некоторими категориями регламентированной 51

boshqarmasi kabi muassasalar qatnashadi, Soliq boshqarmasi va Bojxona boshqarmasi g’aznachiliknig bir qismi hisoblanadi. 3.2. Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini saradorligini ta’minlash yo’nalishlari Tajribalar shuni ko’rsatadiki, mazkur tizimni takomillashtirish bilan byudjet bajarilishini kuzatish, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda qulaylik yaratish, byudjet mablag’larini maqsadsiz sarflanishidan himoyalash va byudjetni rejalashtirish va prognozlashtirish sifatini oshirish mumkin. G’aznachilikni joriy etish byudjetning daromadlar qismida tushumlarning tushishini va byudjet mablag’larining maqsadli sarflanishining nazoratini kuchaytirish imkonini beradi. Respublikamizdagi g’aznachilik tizimini takomillashtirish byudjet daromadlarini boshqarishga kirishishdan oldin barcha hududiy boshqarma va bo’limlar quyidagilarni amalga oshiradi:  tushumlarni hisobga olish bo’yicha g’aznachilik organlarida hisob ochishga qaratilgan komleks tadbirlarni o’tkazish;  soliq organlari bilan birgalikda hisobraqamlarning o’zgarishi to’g’risida soliq to’lovchilarni ogohlantirish;  mahalliy boshqaruv organlari orqali boshqariladigan soliq tushumlarini hisobga olish va bular bo’yicha imtiyoz, hisobga olish, vaqtdan bir oz kechiktirish bo’yicha axborot berish;  joylarda bank tashkilotlari, moliya organlari va soliq organlari bilan g’aznachilik organlarining o’zaro aloqa tartibi va boshqa tadbirlarni o’tkazish. Keyinchalik daromadlar rejasining ijrosida g’aznachilikning barcha bosqichlarida daromadlar tushumi bo’yicha tezkor hisobotlar tuzish choratadbirlari ko’zda tutiladi. O’zbekiston Respublikasining viloyatlari bo’yicha g’aznachilik boshqarmasida tezkor hisobotlar detallashtirilgan ma'lumotlar asosida tuziladi, byudjet xarajatlarini moliyalashtirishga o’tkazilishi kerak bo’lgan byudjet 52

tushumi summasi vedomosti tuziladi. O’zbekiston Respublikasining viloyatlari bo’yicha g’aznachilik boshqarmasi tomonidan byudjet xarajatlarini moliyalashtirishga byudjet tushumlari miqdorini to’lov qog’ozlari orqali o’tkazish yo’li bilan amalga oshiradi. G’aznachilikning organlari byudjetdan mablag’ oluvchilardan boshqarish funksiyalarini tortib olmaydi. G’aznachilikning Bosh Boshqarmasi byudjetning bajarilish jarayonini yaxshilash uchun ularni yanada kengroq axborotlar bilan ta'minlaydi. Byudjet tasnifi bo’yicha berilgan xarajatlar to’g’risidagi axborotlar butun yil bo’yi xarajatlar tendensiyasini va xarajatlarni amalga oshirish uchun qo’shimcha kerak bo’ladigan ehtiyojlarni aniqlashga yordam beradi. G’aznachilikning faoliyat ko’rsatishi nahd pullarni to’g’ri va samarali boshqarish yo’li bilan byudjetga ishonchni mustahkamlashga yordam beradi. Daromadlar rejasi bajarilmagan holatda, boqimandalik muammosini yechishga harakat qiladi. G’aznachilikning tizimining modullarini kelgusida takomillashtirish yo’nalishlari, asosan, axborot tizimining rivojlani-shi, moliyaviy rejalashtirish va pullarni boshqarish usullarini takomillashtirish bilan bog’liq bo’ladi. Ya'ni, ushbu sohadagi fan-texnika taraqqiyoti hamda ijtimoiy joyalarni rivojlanishi bilan birgalikda yuksalib boraveradi. Bundan tashqari, g’aznachilikning tizimida boshlang’ich pog’onalarda hisob-kitob kassa usuli bilan amalga oshirilsa, kelgusida g’aznachilikning tizimida hisob-kitob ishlari hisoblash usuliga o’tkazilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Hozirgi kunga kelib tashkil etilgan g’aznachilik bo’limlari joriy ta'mirlandi, zamonaviy komp'yuter texnikasi, ofis mebeli va kerakli asbob-uskunalar bilan ta'minlandi. Bu borada avvalambor, tashkil etilayotgan g’aznachilik bo’linmalarini tajribali va malakali kadrlar bilan ta'minlash, mazkur soha uchun kadrlar tanlashda ularning professional bilimiga alohida e'tibor berilmoqda va tanlov asosida g’aznachilik tizimi xodimlari ishga qabul qilinmoqda. 53

Hozirgi paytda g’aznachilik organlari xodimlarini qayta tayyorlash Respublika O’quv markazida uch haftalik o’quv Dasturi asosida amalga oshirilmoqda. G’aznachilik tizimi, moliya organlari va byudjet tashkilotlarining hisobot moliya xodimlarini qayta tayyorlashni tashkil etish uchun "O’quv markazi" faoliyat olib bormoqda. Ma'lumki, davlat byudjeti ijrosining g’aznachilik tizimini takomollashtirishning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat: - davlat byudjeti mablag’larini samarali boshqarish; - byudjet mablag’laridan maqsadli foydalanish ustidan nazoratni yanada kuchaytirish; - davlat byudjetining ijrosi to’g’risidagi hisobotlar sifatini oshirish va ularni tayyorlash muddatlarini qisqartirish. Moliyaviy nazorat, uning turlaridan biri bo’lgan byudjet nazoratining quyidagi shakllari mavjud:  dastlabki nazorat;  joriy nazorat;  yakuniy nazorat. Dastlabki byudjet nazorati turli darajadagi byudjetlar loyhalarini tuzish, ko’rib chiqish, tasdiqlash; daromad va xarajatlar smetasini tuzish va tasdiqlash, byudjet amaliyotiga taalluqli qonun loyihalarini ishlab chiqish va qabul qilish jarayonida amalga oshiriladigan nazorat shaklidir. U moddiy va moliyaviy resurslarni noratsional ishlatilishining oldini olishga xizmat qiladi. Nazoratning bu shakli Xo’jalik operatsiyalarining byudjet yilining boshlanishidan oldinroq qonunlar va me'yoriy xujjatlar talablari buzilishining oldini oladi. Masalan, moliya organlari har byudjet yilining birinchi choragida barcha byudjet tashkilotlarining xarajatlar smetalarining to’g’ri tuzilishi, tasdiqlanishi va o’z vaqtida molyalashtiruvchi organga yetkazilishi ustidan dastlabki nazoratni o’tkazadilar . Joriy nazorat pul bitimlarini, moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish cho?ida, byudjet ajratmalarini va ssudalarini ajratish paytida, ajratilayotgan byudjet mablag’larning rejaviy ko’rsatkichlarga muvofiqligini aniqlashda amalga 54

oshiriladi. Nazoratning bu shakli moliyalashtiruvchi organlar tomonidan ajratilgan va sarflanayotgan mablag’larning o’zlashtirib olinishining, suiste'mol qilish holatlarining oldini oladi, moliyaviy intizomga rioya qilishni, pullik hisobkitoblarning o’z vaqtida amalga oshirilishini ta'minlaydi. Bunda buxgalteriya hizmatlari faoliyati alohida ahamiyatga ega. Yaxshi yo’lga qo’yilgan joriy nazorat moliyaviy resurslarni iqtisod qilish imkonini beradi. So’nggi moliyaviy nazorat hisobot davri va byudjet yili tugagandan so’ng amalga oshiriladi. So’nggi nazorat hisobot yilida mablag’larning ishlatilishi, rejaviy ko’rsatkichlarning bajarilishi, daromad va xarajatlar smetasining bajarilishi, byudjet limitlari va normativlariga rioya qilinganligi, buxgalteriya hisobi hamda moliyaviy hisobotlarni va yakuniy moliyaviy natijalarni tahlil va taftish qilish asosida o’tkaziladi. Ko’p hollarda so’nggi nazorat natijalari keyingi moliyaviy yil yoki davr uchun dastlabki nazoratga zamin yaratadi. Davlat byudjeti ijrosining g’aznachilik tizimi takomillashtirilishi bilan dastlabki va joriy moliyaviy nazoratni amalga oshirish Moliya vazirligi bilan bir qatorda, g’aznachilik organlariga ham yuklatiladi. Yakuniy nazorat Moliya vazirligining Nazorat-taftish bosh boshqarmasi va uning hududiy boshqarma va bo’limlari hamda boshqa vakolatli davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Dastlabki va joriy moliyaviy nazoratni o’tkazish byudjet mablag’lari oluvchilari majburiyatlarini hisobga olishni taqozo etadi. Majburiyat - bu odatda yozma ravishda rasmiylashtirilgan, so’zsiz bajarilishi talab qilinuvchi va'da demakdir. Iqtisodiy mazmuniga ko’ra majburiyat fuqarolik huquqiy munosabati bo’lib, ma'lum bir shaxs (qarzdor) boshqa bir shaxs (kreditor) manfaati hisobiga ma'lum bir harakatlarni amalga oshirishi, ya'ni: mol-mulkni berish, ish bajarish, xizmat ko’rsatish, pul to’lash yoki ma'lum harakatlardan voz kechish va boshqa shu kabilarni amalga oshirilishini anglatadi . 55

Byudjetni ijro etish tizimida esa majburiyatlarni qabul qilish - bu byudjet tashkiloti tomonidan smeta xarajatlarida ko’zda tutilgan mablag’lar doirasida kelajakda moliyaviy xarajatlarni amalga oshirish harakatidir. Majburiyat me'yoriy-huquqiy xujjatlarga asosan majburiyat qabul qilish huquqiga ega bo’lgan shaxs tomonidan qabul qilinadi. Qabul qilinadigan majburiyatlar summasi tasdiqlangan byudjet mablag’lari me'yoridan oshib ketmasligi lozim. III -bob bo’yicha hulosalar Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida davlat byudjetining g’azna ijrosini samarali tashkil qilish masalalari ko’rib chiqish jarayonida, davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimida xorijiy mamlakatlar tajribalaridan foydalanish imkoniyatlarini o’rganganimizda Avstraliyada vazirlik maqomiga ega bo’lgan va to’g’ridan-to’g’ri hukumatga bo’ysinadigan G’aznachilik departamenti mavjud bo’lib, uning asosiy vazifalaridan biri tushumlarni yig’ishdan iborat hisoblanadi. Frantsiyada esa g’aznachilik funktsiyalari Davlat G’aznasi va Davlatning hisob- kitob yuritish bosh derektsiyasi o’rtasida bo’lingan bo’lib, har ikkala tashkilot yuqori tashkilotlarning ikkinchi pog’onasi hisoblanadi: Davlat G’aznasi Moliya Vazirligining, Davlatning hisob-kitob yuritish bosh derektsiyasi byudjet vazirligining tarkibiga kiradi. Osiyo davlatlaridan Yaponiyada davlat moliyasini boshqarish eng rivojlangan bo’lib, unda asosiy o’rinni Moliya vazirligi egallaydi. AQShda esa g’aznachilik to’g’ridan-to’g’ri Prezidentga bo’ysunadi va keng doiradagi iqtisodiy va moliyaviy funktsiyalarni bajaradi. Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini saradorligini ta’minlash yo’nalishlarini ko’rib chiqqanimizda, g’aznachilikning tizimining modullarini kelgusida takomillashtirish yo’nalishlari, asosan, axborot tizimining rivojlanishi, moliyaviy rejalashtirish va pullarni boshqarish usullarini takomillashtirish bilan bog’liq bo’ladi. Ya'ni, ushbu sohadagi fan-texnika taraqqiyoti hamda ijtimoiy joyalarni rivojlanishi bilan birgalikda yuksalib boraveradi. Bundan tashqari, g’aznachilikning tizimida boshlang’ich pog’onalarda hisob-kitob kassa usuli 56

bilan amalga oshirilsa, kelgusida g’aznachilikning tizimida hisob-kitob ishlari hisoblash usuliga o’tkazilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, davlat byudjeti ijrosining g’aznachilik tizimini takomollashtirishning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat: - davlat byudjeti mablag’larini samarali boshqarish; - byudjet mablag’laridan maqsadli foydalanish ustidan nazoratni yanada kuchaytirish; - davlat byudjetining ijrosi to’g’risidagi hisobotlar sifatini oshirish va ularni tayyorlash muddatlarini qisqartirish. Xulosa Respublikamizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni yanada rivojlantirish va chuqurlashtirish masalalari Respublikamiz xukumati tomonidan bosqichma-bosqich sezilarli darajada olib borilmoqda. Bu borada byudjet tizimi bo’yicha xam bir qancha amalga oshirilganligini bitiruv malakaviy ishning yuqoridagi boblarida ko’rib chiqildi va byudjetlararo munosabatlarni 57

takomillashtirish yuzasidan paydo bo’layotgan muammolar ham borligi ko’rsatib o’tildi. Amalda yuzaga kelgan byudjetlararo tartibga solish mexanizmini juda keskin o’zgartirish maqsadga muvofiq emas. Respublika byudjeti g’azna ijrosi bilan mahalliy byudjetlar o’rtasidagi o’zaro aloqalarni takomillashtirish bo’yicha quyidagi tavsiyalarni berishni lozim deb hisoblaymiz: 1.Byudjetlararo tartibga solish mexanizmi qonuniy asosga ega lekin tartibga soluvchi soliqlar bo’yicha belgilangan normativlar, bozor iqtisodiyotiga o’tish davrini hisobga olib 3 yil davomida o’zgartirilmasligi kerak. Chunonchi, bu usul g’azna ijrosida mahalliy byudjetlar daromadlarining barqaror shakllanishiga, mahalliy hukumat organlarining soliq tushumlarini kupaytirish uchun rag’batlantiruvchi rolini oshirishga, soliq solish bazasini kengaytirishga, byudjet boqimandachiliklarini qisqartirishga xizmat qiladi; 2. Mahalliy xokimiyat organlarining rejadan ortiqcha soliqlar tushumini yig’uvchanligini rag’batlantirish maqsadida tartibga soluvchi soliqlar bo’yicha belgilangan rejadan ortiqcha tushumlarning 50 foizi mahalliy byudjetlar ihtiyorida qoldirilishi maqsadga muvofiqdir. 3. Mahalliy byudjetlar daromadlar tarkibida mahalliy soliqlar ulushini oshirish choralari ko’rilishi maqsadga muvofiqdir, bu yo’nalishda mulk solig’idan tushumlarning real oshirish yo’llaridan biri aholining uy joylarini hozirgi daromadidan kelib chiqqan holda bosqichma-bosqich BTI idoralari tomonidan bozor narxida baholashni o’tkazishdan olinishi mahalliy byudjet daromadini oshiradi 4. Byudjet tizimi to’g’risidagi qonunning 25-moddasida kelgusi moliya yili uchun Vazirlar Mahkamasi tomonidan o’rnatilgan muddatda Moliya vazirligi, Qorakalpogiston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shaxar hokimlariga tegishli byudjetlar loyihasini tayyorlash uchun byudjet so’rovi 58

yuborib, ushbu qonunning 26-moddasiga binoan mahalliy byudjetlarning tegishli byudjetlar loyihasini belgilangan shakllarga muvofiq qabul qilib olsada, lekin kelgusi yil byudjetini tasdiqlashda ushbu summa loyihadagiga nisbatan kamayishiga yo’l qo’yiladi. Ushbu salbiy holatni bartaraf qilish maqsadida mahalliy byudjetlar xarajatlarini sohalar bo’yicha me'yorlar asosida amalga oshirilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Hozirgi bosqichda mahalliy byudjetlar xarajatlarini sohalar bo’yicha kishi boshiga to’g’ri keladigan me'yorlar asosida hisoblash hamda tuman koeffitsentlarini hisobga olish eng oddiy va ob'ektiv usul hisoblanadi. 5. Respublika byudjetidan dotatsiya oluvchi g’azna byudjetlarga markazlashtirilgan xarajatlarni (birinchi sinf o’quvchilari uchun o’quv qurollari, kam ta'minlangan oilalar bolalari uchun qishki kiyimlar, kitoblar, kompyuterlar va jihozlar) maqsadli subvensiyalar ko’rinishida berish lozim. 6. Turli hududlarga moliyaviy yordam ko’rsatishning miqdorlarini aniqlashda va taqsimlashda yagona uslubiyat va me'zonlar ishlab chiqilishi lozim. 7. Buxgalteriya hisobi G’aznachilikning bosh kitobida olib borilishi kerak. Hisobotlarni halqaro andozalar bo’yicha tayyorlash. Bu hol davlat sektori haqidagi ma’lumotlarni haqiqiy va o’z vaqtida olish imkonini beradi. Byudjet tizimini rivojlantirish dasturinig boshlanishi bilan mahalliy g’aznachilik boshqaruviga alohida e’tibor berishimiz kerak. Chunki ularga barcha turdagi byudjetlarga to’lov va tushumlar ustidan nazorat qilish vazifasi yuklatilgan. Mahalliy g’aznachilik organlarini boshqarish quyidagilardan iborat:  ma’lumotlarni qayta ishlash markazi;  avtomatlashtirilgan hisob markazi;  mahalliy 59

g’aznachilik boshqaruvi;  tarmoq g’aznachilik boshqaruvi . Shunday qilib, davlat byudjeti ijro etishda g’aznachilik tizimi foydalanish va albatta uning istiqbolini to’g’ri belgilash byudjet moliyaviy resurslardan samarali foydalanishga olib keladi. Bizning fikrimizcha, davlat mablaglari hisob-kitobini yuritishda byudjet vazirliklariga bo’ysunuvchi byudjet birliklari operatsiyalari hisobga olinsa kompleks xarakterga ega bo’ladi. Shunda Moliya vazirligi G’aznachiligi bu tashkilotlarning hisob-kitoblarini yuritilishiga to’liq javobgar bo’ladi. Ushbu ko’rsatib o’tilgan amaliy tavsiyalar ayrim rivojlangan va bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan davlatlarda qo’llanilmoqda. Respublikamizda ham bu yo’nalishlar bosqichma-bosqich byudjet tizimiga joriy qilinsa, Respublika g’aznachilik va mahalliy byudjetlar o’rtasidagi o’zaro aloqalar bo’yicha ijobiy natijalar beradi deb hisoblayman. FOYDALANILGAN ADABIYОTLAR RO’YHATI I . Normativ-huquqiy hujjatlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T. “O’zbekiston”, 2009 yil. 2. O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi. O’zbekiston Respublikasining 2007 yil 25 dekabrdagi O’RQ-136-son Qonuni bilan tasdiqlangan. 3. O’zbekiston Respublikasi Bojxona kodeksi. O’zbekiston Respublikasining 1997 yil 26 dekabrdagi 548-I-son Qonuni bilan tasdiqlangan. 4. O’zbekiston Respublikasining «Byudjet tizimi to’g’risida»gi Qonuni. 2000 yil, 14 dekabr. 60

5. “Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida” O’zbekiston Respublikasining 1993 yil 2 sentyabrdagi 913-XII-son Qonuni. 6. O’zbekiston Respublikasining “Davlat byudjetining g’azna ijrosi to’g’risida” 2004 yil 26 avgustdagi Qonuni. 7. O’zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning o’zini- o’zi boshqarish organlari to’g’risida” Qonuni 1999 yil 14 aprel 8. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Byudjet tashkilotlarini mablag’ bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish to’g’risida»gi 1999 yil 3 sentyabrdagi 414-son Qarori. 9. O’zbekistan Respublikasi Prezidentining «2012-2016 yillarda O’zbekiston Respublikasida xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirish Dasturi to’g’risida»gi 2012 yil 10 maydagi PK,-1754-sonli Qarori 10. O’zbekiston Respublikasining 2011yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 24 dekabr PQ-1449 sonli Qarori. 11.O’zbekiston Respublikasining 2012 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi 12.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 30 dekabr PQ-1675 sonli Qarori. 13.O’zbekiston Respublikasining 2013yilgi asosiy makroiqtisodiy korsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 25 dekabr PQ-1887 sonli Qarori. 14.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” 2007 yil 28 fevraldagi PQ-594-son Qarori. 15. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Byudjet intizomiga rioya qilinishi ustidan nazoratni kuchaytirish chora-tadbirlari to’g’risida” 1999 yil 11 fevraldagi 66-son Qarori. 61

16. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Davlat moliyasini boshqarishni isloh qilish" loyihasini amalga oshirishga tayyorlanish chora- tadbirlari to’g’risida” 2002 yil 26 apreldagi 144-son Qarori. 17.O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Soliq solishning soddalashtirilgan tizimiga o’tgan mikrofirmalar va kichik korxonalarga soliq solish tartibi to’g’risida” 1998 yil 15 apreldagi 159-son Qarori. 18. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasida soliqlarning rag’batlantiruvchi ahamiyatini kuchaytirishning asosiy yo’nalishlari to’g’risida” 1994 yil 30 noyabrdagi PF-1014-son Farmoni 19.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining 1997 yilgi davlat byudjeti munosabati bilan soliq islohotini chuqurlashtirishga oid chora-tadbirlar to’g’risida” 1996 yil 27 sentyabrdagi PF-1565-son Farmoni 20.O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2001 yil 29 dekabrdagi 130son buyrug’i bilan tasdiqlangan “O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetini tuzish va ijro etish qoidalari”. Adliya vazirligida 2002 yil 14 martda 1111son bilan ro’yxatga olingan. 21.Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetiga va mahalliy byudjetlarga byudjet ssudalarini berish va olingan ssudalarni to’lash tartibi to’g’risida Nizom. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2001 yil 28 iyundagi 58-son buyrug’i, Adliya vazirligida 2001 yil 19 iyulda 1052-son bilan ro’yxatga olingan; II. Darslik va o’quv adabiyotlari: 22. Karimov I.A. O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. -T., «O’zbekiston», 1995yil. -73 b. 23. Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. -T., «O’zbekiston», 1995 yil.- 269 b. 24.Karimov I.A. Inson manfaatlarini ta’minlash, ijtimoiy himoya tizimini takomillashtirish-ustuvor vazifa. //Xalqso’zi gazetasi. 2006 yil 8 dekabr. 62

25.Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. -T. “O’zbekiston”, 2010. -80 b. 26. Karimov I.A. ”2012-yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi.” T.“O’zbekiston”NMIU,2012 yil. 27. Vahobov A., Srojiddinova Z. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti. O’quv qo’llanma. T.: “Iqtisod-moliya”. 2002. 28. Ваҳобов А., Срожидиннова З. Государственний бюджет. Учебник. – Т.: Иқтисод- молия. 2007. 29. Vahobov A., Qosimova G., Jamolov H. Byudjet – soliq siyosati yaxlitligi. O’quv qo’llanma. – T.: Iqtisod-moliya. 2005. 30. Vahobov A., Malikov T. Moliya : umumnazariy masalalari. O’quv qo’llanma. T.: “Iqtisod-moliya” 2008 yil. 31. Vahobov A., Malikov T. Moliya.Darslik.T.”Sharq”2011 yil 32.Malikov T.S., Haydarov N.H. Moliya: umumdavlat moliyasi. O’quv qo’llanma. T.: “Iqtisod-moliya” 2009 yil. 33.Qosimova G. G’aznachilik faoliyatini tashkil etish. O’quv qo’llanma. – T.: “Iqtisod-moliya”. 2005. 34. Qosimova G.A. Mahalliy byudjetlarni tuzish va ijrosini ta’minlash. O’quv qo’llanma. – T.: “Fan va texnologiya”. 2007yil. 35.Haydarov N.H. Davlat moliyasini boshqarish. O’quv qo’llanma. T.: Akademiya., 2005. 36.Malikov T.S., Haydarov N.H Davlat byudjeti daromadlari va harajatlari. Darslik. T.: “Iqtisod-moliya” ,2007. 37. Yo’ldoshev Z., Malikov T. “Uy xo’jaligi moliyasi” o’quv qo’llanma, Toshkent “Iqtisod-moliya” 2008 y, 105 b. 38. Нурмухамедова Б., Кабирова Н. Финанси. Т:, Издателский дом “Тасвир”, 2008. 75 б. 39. Ли А. Финансовое право Республики Узбекистан. Учебник. – Т.: ТГЮИ, 2003. 63

$40. Гаврилова А.Н. Сысоева Е.Ф., Барабанов, А.И., Чигарев, Фнансовый менеджмент. Учебное пособие. М.; КНОРУС, 2006. -336с.. 41. Пряничников С.Б. Финансовый менежмент. Учебное пособие. Н.Новгород. НОВО, 2005. – 168с 42. Романовский В.М. и др. Бюджетная система РФ. Учебник.: - М.: ЮНИТИ, 2003. 43. Шеремет А.Д. Финансы предприятий: менежмент и анализ. Учебное пособие. М. :ИНФРА М , 2006, 479с. 44. Бюджетная система России: учебник для студентов вузов, обучающихся по экономическим специальностям / под ред. Г.Б.Поляка. – 2-е изд., перераб. И доп. – М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2007. 45. Бюджетная система Российской Федерации: Учебник / О.В.Врублевская и др.; - 3 изд., испр. и перераб. – М.: Юрайт-Издат, 2003. III. Ilmiy jurnallardagi maqolalar: 46.Qosimova G. A. Xarajatlarni boshqarish asosi. \\ Jamiyat va boshqaruv. 2005 yil. 1-son. 31-33 bet. 47.Qosimova G. A. Davlat byudjeti xarajatlarining ijti moiy yo’naltirilganligi. \\Soliq to’lovchining jurnali. 2005 yil. 5-son. 47-48 bet. 48.Qosimova G. A. Ma’muriy buyruqbozlikdan-iqtisodiy usullarga. \\ Soliq to’lovchining jurnali. 2006 yil. 3-son. 29-31 49.Qosimova G. A. Byudjet mablag’i va uning samaradorligini oshirish muammolari. // Mulkdor. 2006 yil. 7 aprel. 14(597) son .7 6. 50.O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy –ijtimoiy taraqqiyotning Mustaqillik yillaridagi (1991-2010 yillar) asosiy tendensiya va ko’rsatkichlar hamda 2011-2015 yillarga mo’ljallangan prognozlar. T.:2011 y 51.Dots.G’.Umarxodjaeva.Davlat moliyasi tizimini takomillashtirish va uni rivojlantirish omillari. Iqtisod va moliya.Ilmiy jurnal.2012 yil 3- soni 64$ 52.Miryoqub Haydarov.Davlat byudjetining asosiy parametrlari obod turmush yilini ta’minlash omili sifatida. Iqtisod va moliya.Ilmiy jurnal.2013yil 1soni Internet saytlari: 53. www.mf.uz 54. www.treasure.uz 55. www.gov.uz 56. www.cer.uz 57. www.stat.uz 58. www.lex.uz 59. www.tfi.uz 60. www.uza.uz 65

Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini mustaxkamlashda mahalliy byudjetlar nazoratini tashkil etishdagi axamiyati

27.09.2019

0

174.8603515625 KB

Похожие