Davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanish masalalari - Экономика - Дипломные работы

Davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanish masalalari

Загружено в:

27.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1878.740234375 KB

Davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanish masalalari 1

MUNDARIJA: bet la r Kirish …………………………………………..…................... 1-BOB. DAVLAT BYUDJETINING NAZARIY VA TASHKILIY ASOSLARI …........................................................................... 1.1. Davlat byudjetining iqtisodiy mohiyati, takror ishlab chiqarish jarayonidagi o’rni va ahamiyati ....…………..……………… 1.2. Byudjet mablag’lari(daromadlari)ning tarkibiy tuzilishi, manbalari va klassifikasiyasi ................................................... 1.3. Byudjetdan moliyalashtirishning mohiyati, zaruriyati va uni amalga oshirish usullari ...…………………………………….. I-bob bo’yicha xulosa ………………………………………… 2-BOB. DAVLAT BUDJETI MABLAG’LARINI SHAKLLANTIRISH VA UNDAN XARAJATLARNI MOLIYALASHTIRISH AMALIYOTINING TAHLILI .... 2.1. Davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning amaldagi holatining tahlili ......................................................................... 2.2. Davlat budjetidan xarajatlarni moliyalashtirish amaliyotining tahlili ........................………………………………………... II-bob bo’yicha xulosa ……………………………………… 3-BOB. IQTISODIYOTNI MODERNIZASILASH SHAROITIDA DAVLAT BYUDJETI MABLAG’LARIDAN SAMARALI FOYDALANISHNI TAKOMILLASHTIRISH YO’NALISHLARI ..…………………………….…………… 3.1. Davlat byudjeti mablag’laridan foydalanishda g’aznachilik tizimi rolini oshirish imkoniyatlari ……………........................ 3.2. Davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanishni ta’minlash yo’llari ...................................................................... III-bob bo’yicha xulosa ……………………………………… Xulosa va takliflar ……………………………………..…… Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………… Kirish. 2

Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi. Hammamizga ma’lumki, jahon iqtisodiyotiga, birinchi navbatda, rivojlangan yirik mamlakatlar iqtisodiyotiga 2008-yilda boshlangan global moliyaviy- iqtisodiy inqiroz haliberi salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. O’tgan davr mobaynida ahvolni yaxshilash maqsadida ko’rilayotgan barcha chora- tadbirlarga qaramasdan, aksariyat davlatlarda o’sish sur’atlari va ishlab chiqarishning amalda pasayishi kuzatilmoqda. Ko’pgina taraqqiy topgan mamlakatlarda vaziyat qanday tus olishini oldindan aytib bo’lmaydigan va turli xavf-xatarlar saqlanib qolayotgan bir sharoitda davlat qarzlari va davlat byudjeti taqchilligi tobora ortib bormoqda. Shu bilan birga, jahon zaxira valyutalarining beqarorligi, moliya-bank tizimi kredit qobiliyatining keskin pasayishi va investitsiyaviy faollikning susayishi bilan bog’liq murakkab muammolar ko’plab davlatlar iqtisodiyotining tiklanish va o’sish sur’atlariga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, “O‘tgan yil yakunlarini sarhisob qilar ekanmiz, avvalambor shuni ta’kidlashimiz kerakki, global jahon iqtisodiyotida hali-beri saqlanib qolayotgan jiddiy muammolarga qaramasdan, 2012- yilda O‘zbekiston o‘z iqtisodiyotini barqaror sur’atlar bilan rivojlantirishni davom ettirdi, aholi turmush darajasini izchil yuksaltirishni ta’minladi, dunyo bozoridagi o‘z pozitsiyasini mustahkamladi. Bu davrda mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti 8,2 foizga o‘sdi, sanoat ishlab chiqarish hajmi 7,7 foizga, qishloq xo‘jaligi 7 foizga, chakana savdo aylanmasi hajmi 13,9 foizga oshdi. Makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiyotning mutanosibligi ta’minlandi. Inflyatsiya darajasining o‘sish sur’ati prognoz ko‘rsatkichlari doirasida saqlab qolindi va 7 foizdan oshmadi. 2012-yilda soliq yukini kamaytirish siyosati davom ettirildi. Kichik korxona va mikrofirmalar uchun yagona soliq to‘lovi stavkalari 6 foizdan 5 foizga tushirilgani, yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun belgilangan soliq 3

stavkasi esa sezilarli tarzda, ya’ni o‘rtacha ikki barobar kamaytirilgani buni yaqqol tasdiqlaydi. 4

Shularga qaramasdan, davlat byudjetining daromadlar qismi bo‘yi cha ko‘rsatkichlari to‘liq bajarildi, erishilgan profitsit yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,4 foizni tashkil etdi. Davlat jami xarajatlarining asosiy qismi, ya’ni qariyb 59,2 foizi ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy himoya qilish chora-tadbirlarini amalga oshirishga qaratildi, uning 34 foizdan ortig‘i ta’lim, 14,5 foizdan ko‘prog‘i sog‘liqni saqlash sohalarini moliyalashtirishga yo‘naltirildi. Bugungi kunda, dunyoning ko‘plab mamlakatlarida davlat qarzining ortib borishi bilan bog‘liq muammolar saqlanib qolayotgan bir sharoitda, O‘zbekistonimiz chetdan qarz olish bo‘yicha puxta o‘ylangan siyosat olib borishi natijasida davlatimiz qarz hajmining ulushini nisbatan past darajada ushlab qolishga va o‘z majburiyatlariga to‘liq javob beradigan mamlakat sifatida barqaror obro‘-e’tiborini saqlab qolishga erishdi” 1 . Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so’ng o’z daromadlarini mustaqqil tasarruf etadigan, o’z xarajatlarini o’zi qoplaydigan bo’ldi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida davlat byudjeti hisobiga mablag’ bilan ta’minlanadigan tarmoqlarda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, byudjet mablag’laridan samarali foydalanishni nazoratini takomillashtirish bugungi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Madomiki, respublikamizda davlat bosh islohatchiligi hamda aholini kuchli ijtimoiy himoyalash eng asosiy vazifalardan deb belgilangan ekan, o’z navbatida iqtisodiyotni boshqarishning ta’sirchan dastagi hisoblangan davlat byudjeti mablag’lari doimo aniq bir maqsadga yo’naltirilgan bo’lishi kerak. Bunda, albatta, byudjet-soliq siyosatni ishlab chiqish va to’g’ri yuritish, byudjet mablag’laridan samarali va oqilona foydalanish talab etiladi. Chunki, byudjetda ko’zda tutilgan tadbirlar va dasturlarni aniq va o’z vaqtida moliyalashtirilishi ayni paytda davlat dasturlarining ham pirovard natijada to’liq bajarilishini ta’minlaydi. 1 Karimov I. A. Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish T.: “O’zbekiston”, 2013 y. 64 b. 5

ABY Tranrr0 BBY.c A DTrasr . w.BB .oDavlat moliyasini isloh qilish yuzasidan olib borilayot gan o’zgarishlarning markazida davlat byudjetining shakllanishi va uning harajatlaridan yanada samarali foydalanish, byudjet taqchilligi o’sishiga ta’sir etuvchi omillarning oldini olish, ish haqi va nafaqalarni o’z vaqtida to’lashni ta’minlash, shu bilan birga byudjet mablag’laridan foydalanish jarayonida byudjet intizomlariga rioya etilishini va bunda byudjet nazoratini kuchaytirish, qolaversa, davlat byudjetining mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi samarali ahamiyatini oshirish masalalari turadi. Byudjet tashkilotlarini moliyaviy mablag’ bilan ta’minlashda byudjet mablag’laridan samarali va oqilona foydalanish muammosi hamisha dolzarb masala bo’lib kelgan va hozirgi sharoitda ham dolzarbligicha qolmoqda. Bu esa mazkur sohada ilmiy tadqiqotlar olib borishning naqadar muhimligini yanada aniqroq ko’rsatib beradi. Shuning uchun ham biz mazkur bitiruv malakaviy ishimizda ushbu masalani tadqiq etishni o’z oldimizga maqsad qilib qo’ydik. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi- davlat byudjeti mablag’laridan foydalanishning amaldagi holatini tahlil va tadqiq etish asosida uni yanada takomillashtirish bo’yicha taklif va tavsiyalarni ishlab chiqishdan iborat. Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqib, bitiruv malakaviy ishning oldiga quyidagi vazifalar qo’yildi: - Davlat byudjetining iqtisodiy mohiyati, takror ishlab chiqarish jarayonidagi o’rni va ahamiyatini o’rganish; - Byudjet mablag’lari(daromadlari)ning tarkibiy tuzilishi, manbalari va klassifikasiyasini ko’rib chiqish; - Byudjetdan moliyalashtirishning mohiyati, zaruriyati va uni amalga oshirish usullarini tadqiq etish; - Davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning amaldagi holatini tahlil etish; - Davlat budjetidan xarajatlarni moliyalashtirish amaliyotining tahlilini amalga oshirish; - Davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanishda g’aznachilik tiz imi rolini oshirish imkoniyatlarini tadqiq qilish; 6

- Davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanishni ta’minlash yuzasidan xulosa va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishning ob’yekti va predmeti. Bitiruv malakaviy ishning ob’ekti bo’lib O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti mablag’lari hisoblanadi. Mazkur malakaviy ish predmeti esa O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetidan mablag’ bilan ta’minlanadigan sohalar va tashkilotlarda byudjet intizomiga rioya qilish va uni amalga oshirishdagi tashkiliy va moliyaviyiqtisodiy munosabatlardir. Bitiruv malakaviy ish mavzusining nazariy-amaliy ahamiyati. Davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanishni ta’minlashda byudjet intizomiga rioya qilish, uning samarali tadbirlari tizimini yanada takomillashtirishning nazariy va amaliy masalalari iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida o’ta ahamiyatli va ilmiy tadqiq uchun dolzarb muammolardan biri bo’lib hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishning tarkibiy tuzilishi. Bitiruv malakaviy ish kirish, 6 paragrafni o’zida mujassamlashtirgan uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda ilovalardan iborat. 7

ABY Tranrr0 BBY.c A DTrasr . w.BB .o1-BOB. DAVLAT BYUDJETINING NAZARIY VA TASHKILI Y ASOSLARI. 1.1. Davlat byudjetining iqtisodiy mohiyati, takror ishlab chiqarish jarayonidagi o’rni va ahamiyati. Har bir mamlakatning normal ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jihatdan rivojlanishi uchun muhim moliyaviy manba - davlat budjeti zarur. Davlat bu manba orqali jamiyatga va mamlakat fuqarolariga zarur tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish, iqtisodiyot va ijtimoiy tarmoqlarning samarali faoliyat qilishi uchun me’yoriy va institutsional tuzilmalarning qonuniy asoslarini yaratish va shu bilan o’z fuqarolarining yashashi va ishlashi uchun moddiy va boshqa shart-sharoitlarni yaratib berish vazifalarini bajaradi. Davlat o’z funksiyalarini muvaffaqiyatli bajarishi uchun, shuningdek, rivojlanishning har bir bosqichida dolzarb bo’lgan strategik maqsadlarni amalga oshirish uchun mamlakatda yaratilgan moliyaviy resurslarning ma’lum bir qismini o’z qo’lida to’plamog’i ob’ektiv zaruriyatdir. Aynan shu ob’ektiv zaruriyatning mavjud bo’lishi davlat byudjetining mavjud bo’lishini va amal qilishini taqozo etadi. Davlat byudjetining mazmunini yoritishga turli davr va turli yo’nalishdagi iqtisodiy maktablar iqtisodchi olimlari turlicha yondoshganlar. Masalan, yuqorida nomi keltirilgan o’quv qo’llanmada “Davlat byudjeti deyilganda, eng avvalo, ikki tushunchaning qo’shilishini tushunmoq kerak: birinchisi davlat miqyosida yalpi ichki (milliy) mahsulotni taqsimlash natijasida vujudga keladigan iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlar (iqtisodiy kategoriya) va ikkinchisi shu kategoriyaning namoyon bo’lish shakli sifatida davlatning asosiy moliyaviy rejasi” 2 -deb izohlangan. O’zbekiston Respublikasining “Byudjet tizimi to’g’risida”gi Qonunida esa davlat byudjetiga quyidagicha ta’rif berilgan: “Davlat byudjeti - davlat pul mablag’larining (shu jumladan davlat maqsadli jamg’armalari mablag’larining) 2 Malikov T.S., Haydarov N.H. Davlat byudjeti. O’quv qo’llanma. – T.: “IQTISOD–MOLIYA”, 2007. 5- bet. 8

markazlashtirilgan jamg’armasi bo’lib, unda daromadlar manbalari va ular dan tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi” 3 . Davlat byudjetining turli belgilari va xususiyatlarining yuqorida bayon qilingan tavsiflariga tayangan holda, uning mohiyatini aniqlab beruvchi quyidagi ta’rifni berish mumkin: davlat byudjeti - umumjamiyat miqyosida markazlashgan va davlat ishtirokida to’plangan va uni jamiyat taraqqiyoti turli sohalarining rivojlanishiga sarflanadigan moliyaviy resursdir. Davlat byudjetining iqtisodiy kategoriya sifatidagi xususiyatlari uning shakli, moddiy mazmuni va mohiyatida namoyon bo’ladi. Shakl jihatidan, davlat byudjeti - bu davlatning asosiy moliyaviy rejasi bo’lib, unda byudjet pul munosabatlari tizimi sifatida miqdor jihatidan ifodalanadi. Binobarin, aynan byudjet rejasi mamlakatning muhim moliyaviy hujjati sifatida tuziladi, ko’rib chiqiladi, tasdiqlanadi va ijro etiladi. Unda pul mablag’larining markazlashtirilgan jamg’armasini shakllantirish, taqsimlash va undan foydalanishga doir iqtisodiy munosabatlar aks etadi. Moddiy mazmun jihatidan, davlat byudjeti - davlatning byudjet rejasini ijro etish jarayonida tashkil topadigan va foydalaniladigan asosiy markazlashtirilgan pul mablaglari jamg’armasidir. Mohiyat jihatidan , davlat byudjeti - davlat boshqaruvining muhim vositasi bo’lib, uning yordamida davlat takror ishlab chikarish jarayonlariga ta’sir ko’rsatadi, inson irodasiga buysunmaydigan bozor kuchlarining salbiy ta’sirini bartaraf etadi. Huquqiy kategoriya sifatida davlat byudjeti - bu davlatning vazifa va funksiyalarini moliyaviy ta’minlash uchun mo’ljallangan pul mablag’lari jamg’armasini tashkil etish va sarflashning qonun bilan belgilangan shaklidir. Byudjet huquqiy akt shakliga ega bo’lib, vakolatli hokimiyat organi tomonidan qabul qilinadi va shu sababdan qonuniy kuchga egadir. 3 O’zbekiston Respublikasining “Byudjet tizimi to’g’risida”gi Qonunining 4-moddasi(o’zgartirishlar bilan), 2000 y., 14 dekabr 9

Davlat byudjeti mamlakatning moliya tizimida markaziy o’ri nni egallaydi. Markazlashtirilgan pul fondini shakllantirish orqali uning yordamida katta hajmdagi moliyaviy resurslar davlatning qo’lida to’planadi va ular umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga sarf etiladi. Davlat byudjetining iqtisodiy ahamiyatini quyida keltirilayotgan 1-rasm orqali ifoldalash mumkin. 10 moliya tizimida markaziy o’rinni egallaydi

Y Tranrr01-rasm. Davlat byudjetining iqtisodiy ahamiyati 4 Davlat byudjeti iqtisodiyot alohida tarmoqlarining rivojlanishida asosiy manba rolini ham o’ynaydi. Masalan, ilmiy-texnika taraqqiyoti asosida milliy iqtisodiyotda yangi tarmoq vujudga kelayotgan bo’lsa, uning paydo bo’lishini hozirgi sharoitda byudjetdan moliyalashtirishsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Davlat byudjeti milliy iqtisodiyot korxonalarini texnikaviy jihatdan qayta qurollantirishda alohida ahamiyatga ega. Byudjetdan iqtisodiyotga qilinayotgan xarajatlar va markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish, eng avvalo, ana shu maqsadlarga xizmat qiladi. Ayniqsa, ijtimoiy soha (maorif, sog’li qni 4 Malikov T., Haydarov N. Byudjet daromadlari va xarajatlari. –T.: “Iqtisod-moliya”, 2007 y., 19-bet 11 ustuvor yo’nalishlar uchun moliyaviy resurslarni kontsentratsiya qilishda asosiy instrument bo’lib xizmat qiladi iqtisodiyot alohida tarmoqlarining rivojlanishida asosiy manba rolini ham o’ynashi mumkin uning yordamida katta hajmdagi moliyaviy resurslar davlatning qo’lida to’planadi va ular umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga sarf etiladi Davlat byudjetining ahamiyati sub’ektlarning moliyaviy barqarorligini ta’minlashda byudjet katta ahamiyat kasb etadi

Y Tranrr0 BBY.c saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy ta’minot) xarajatlarini moliyalashtirish, oilalarga ijtimoiy nafaqa berish, aholi uchun ijtimoiy ahamiyat kasb etgan xizmatlar bahosidagi farqlarni byudjetdan qoplash, davlat hokimiyati organlari, boshqaruv va sud organlarini saqlash, fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish organlarini moliyalashtirish, mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash kabi vazifalarning o’z vaqtida bajarilishini ta’minlashda davlat byudjetining ahamiyati juda beqiyosdir. Har qanday iqtisodiy kategoriyaning mohiyati uning funksiyalarida namoyon bo’ladi. Davlat budjeti moliya iqtisodiy kategoriyasining tarkibiy bo’linmasi hamda byudjet munosabatlari moliyaviy munosabatlarning tarkibiy qismi hisoblangani uchun ularga pul shakli xosdir va ular taqsimlash, qayta taqsimlash va nazorat funksiyalarini bajaradi 5 . Davlat byudjetining funksiyalarini quyida keltirilayotgan 2-rasm orqali ifodalashni maqsadga muvofiq bildik. Davlat byudjetining funksiyalari 6 Taksimlash funksiyasini soliq, zayom, davlat mulkidan tushgan daromadlar, qogoz pullar emissiyasidan tushgan daromadlarni o’z ichiga oluvchi 5 Srojiddinova Z.X. O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimi. T.: infoCOM.UZ MChJ, 2010 y., 11- bet. 6 Iqtisodiy adabiyotlar asosida mutaqil tuzildi 12 2- rasm. Davlat byudjetining funksiyalari taqsimlash nazorat qayta taqsimlash

Y Tranrr0budjet daromadlari amalga oshiradi. Bunda byudjet jamg’arm asi xo’jalik sub’ektlari (yuridik va jismoniy shaxslar) daromadlari hisobiga shakllanadi. Bu daromadlar sof milliy mahsulotning birlamchi taqsimoti (ishchi va xizmatchilarning ish haqi, yollanma ishchilarning daromadlari, tadbirkorlik foydasi, renta, foiz) natijasida yuzaga keladi. Byudjetning qayta taqsimlash funksiyasi aniq maqsadli bydjet xarajatlariga tegishlidir. Davlat umumiy xo’jalik sub’ekti sifatida faoliyat yuritib, takror ishlab chiqarish jarayoni barcha ishtirokchilarining iqtisodiy manfaatlarini hisobga oladi, shuning uchun xam byudjet xarajatlari hamma soha va tarmoqlarni qamrab oladi. Agar taqsimlashning birinchi bosqichida byudjet mablag’lari milliy daromadda davlatning ulushi sifatida maydonga chiqsa, uning ikkinchi bosqichida esa ana shu ulush qismlarga bo’linadi va ko’p sonli kanallar orqali turli tadbirlarni moliyalashtirishga va fondlarni shakllantirishga yo’naltiriladi. Davlat byudjetining nazorat funksiyasi ham o’ziga xos bo’lgan xususiyatlarga ega. Byudjetning milliy iqtisodiyot bilan uzviy bog’liqligi takror ishlab chiqarishning barcha bo’linmalarida ahvolning qandayligi to’g’risida ma’lumotlar bilan doimiy ta’minlab turadi. Milliy iqtisodiyot istalgan bir sohasi yoki korxonaning moliyaviy ahvoli, albatta, davlat byudjeti bilan bo’ladigan o’zaro munosabatlarda – soliqlarda, to’lovlarda, byudjetdan moliyalashtirish hajmlarida, byudjet assignovaniyalarini o’zlashtirishda va hokazolarda – o’z ta’sirini ko’rsatadi. Davlat byudjeti takror ishlab chiqarishning barcha bosqichlariga faol ta’sir ko’rsatadi, milliy daromadni milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari o’rtasida, shu jumladan moddiy ishlab chiqqarish sohasidan nomoddiy sohaga (aholining kam ta’minlangan qatlami – pensionerlar, talabalar, ishsizlar, ko’p bolali, kam ta’minlangan oilalar va boshqalarning turmush darajasini barqaror ushab turish uchun sharoitlar yaratadi) qayta taksimlanishini ta’minlaydi; mahsulotlari va xizmatlari jamiyat uchun juda muhim va zarur bo’lgan, lekin 13

Y Tranrr0barqaror past daromadli tarmoqlar (energetika, transport, aloqa va boshqala r)ni moliyaviy qo’ullab-quvvatlashni amalga oshiradi. Davlat bozor iqtisodiyoti sharoitida budjet daromadini shakllantirishning asosiy manbai hisoblangan soliqlar yordamida alohida tarmoqlarning, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning va jismoniy shaxslarning iqtisodiy faolligini ular ixtiyorida qoladigan pul mablag’lari ulushini ko’paytirish yoki kamaytirish orqali, tiyib turish yoki rag’batlantirish siyosatini amalga oshirish yo’li bilan tartibga soladi va shu tariqa, iqtisodiy muvozanatni ta’minlaydi. Yalpi ichki (milliy) mahsulotni davlat byudjeti orqali taqsimlash, bir vaqtning o’zida, o’zaro bog’langan va ma’lum darajada nisbatan mustaqil ham bo’lgan uch bosqichga egadir: 1) umumdavlat pul fondini shakllantirish (byudjet daromadlari); 2) hududiy va ma’lum maqsadlarga mo’ljallangan ko’p sonli byudjet fondlarini yaratish; 3) byudjet fondidan foydalanish (byudjet xarajatlari). Davlat byudjeti orqali yalpi ichki (milliy) mahsulotni taqsimlashning bu uch bosqichlari bir vaqtning o’zida va uzluksiz sodir bo’lsa-da, bu narsa ularning nisbatan alohidaligini ham inkor etmaydi. Birinchi bosqichda yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli bo’lgan pul mablag’larining bir qismini davlatning qo’lida konsentratsiyalashtirish (to’plash, jamlash, olish) sodir bo’ladi. Ikkinchi bosqichda, yuqorida qayd aytilganidek, hududiy va ma’lum maqsadlarga mo’ljallangan ko’psonli fondlarning shakllanishi yuz beradi, ya’ni umumdavlat pul fondini bo’lishning murak-kab taqsimlanish jarayoni amalga oshiriladi. Uchinchi bosqichda byudjet fondlari hududlar va maqsadga mo’ljallanganligi bo’yicha xarajat qilinadi, ya’ni ko’pchilik hol-larda, bir mulkchilik shakli doirasida byudjet mablag’larini qaytarilmaslik tarzida berish sodir bo’ladi. (3-ramga qarang). 14

Sof milliy mahsulot: - ishchilarning ish haqi; yollanma - ishchilarnig daromadlari; foyda-tadbirkorlarning - lari; tadbirkorlarning ren-- talari; yer egalarining rentalari; - - tadbirkor va omonatchilarning ssuda bankfoizi) ( Amortizatsiya jamg’armasi Yalpi m illiy m ahsulot Budjet fondi Noishlab chiqarish sohasi: boshqaruv; - mudofaa; - - ta’lim; madaniyat; - - sog’liqni saqlash; - ijtimoiy ta’minot Davlat dasturlariga Mamuriy hududlarga Milliy iqtisodiyotning ba’zi tarmoqlariga soliqlar Majburiy to’lovlar Bojlar Zayomlar moliyalashtirish moliyalashtirish investitsiyalar investitsiyalar Moliyaviy yordam Budjet daromadlari Budjet xarajatlari

3- rasm. YAIMni budjet orqali taqsimlash 7 13 7 Srojiddinova Z.X. O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimi. T.: infoCOM.UZ MChJ, 2010 y., 13- bet.

Click here to bu YPDFTransformByudjet fondini shakllantirishda ikki xil tushunchadan foydalaniladi: 1) byudjetga to’lovlar (soliqlar, ajratmalar, bojlar va boshqalar); 2) davlat byudjetining daromadlari. Bu tushunchalar bir xil ma’noni anglatadi. Chunki ularning ikkalasi ham davlat va mablag’larni to’lovchilar o’rtasida vujudga keladigan bir xildagi taqsimlash munosabatlarini ifoda etadi. Davlat byudjetiga to’lovlar (soliqlar, ajratmalar, bojlar va boshqalar), eng avvalo, to’lovchilarning xarajatlaridan iborat bo’lib, ularning daromadlaridan chegirilsa-da, bir vaqtning o’zida, davlat byudjetida ular davlatning daromadlari sifatida gavdalanadi. Ana shundan, taqsimlash munosabatlariga kirishgan ishtirokchilar (tomonlar) o’rtasidagi manfaatlarda ba’zi bir farqli jihatlar vujudga keladi. Davlat byudjetning daromadlarini oshirishdan manfaatdor bo’lsa, bu narsa u yoki bu darajada to’lovchilarning (yuridik va jismoniy shaxslarning) manfaatdorligini pasaytiradi. Davlat byudjetining xarajatlari, xuddi uning daromadlari singari, ikki yoqlamalik xarakteriga ega. Bir tomondan, bu davlatning xarajatlari, boshqa tomondan esa – sub’ektlarning ixtiyoriga tushadigan qaytarilmaydigan mablag’lar bo’lib, ularning daromadlariga aylanadi va ular tomonidan turli maqsadlarga mo’ljallangan tegishli fondlarni shakllantirishda foydalaniladi. Ana shu ikkiyoqlamali xarakter davlat byudjeti xarajatlarining yakuniy emas, balki taqsimlash jarayonlarining faqat oraliq bos-qichi ekanligidan dalolat beradi. Bu erda byudjet fondlarining egasi – davlat va pul mablag’larini oluvchilar –

ABY Tranrr0 BBY.c A DTrasr .sub’ektlar o’rtasida yangi taqsimlash munosabatlari paydo bo’ladi. Bu bosqichda (birinchisidan farqli o’laroq) davlat va aholi o’rtasida bevosita taqsimlash munosabatlari paydo bo’lmaydi. Chunki bu bosqichda iste’mol maqsadlari uchun ajratilgan barcha byudjet resurslari tegishli sub’ektlarning fondlarini (masalan, ijtimoiy soha xodimlarining ish haqi fondi, ijtimoiy iste’mol fondlari va boshqalar) shakllantirishga yo’naltiriladi. 14 1.2. Byudjet mablag’lari(daromadlari)ning tarkibiy tuzilishi, manbalari va klassifikasiyasi. Byudjet mablag’lari(daromadlari) davlatning markazlashtirilgan moliyaviy resurslari bir qismidan iborat bo’lib, davlatning funksiyalarini bajarish uchun zarurdir. Ular pul mablag’lari fondlarini shakllantirish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni o’zida ifoda etadi va turli darajadagi hokimiyat organlarining ixtiyoriga kelib tushadi. Davlat byudjetining mablag’lari(daromadlari) mamlakat yalpi ichki mahsulotini taqsimlash va qayta taqsimlash umumiy jarayonining elementlaridan biri bo’lib, ular oraliq xarakterga ega. Byudjet daromadlariga professorlar T.S.Malikov va N.X.Haydarovlar quyidagicha ta’riflaganlar: “Pul mablag’lari fondlarini shakllantirish jarayonida vujudga keluvchi iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlarni

Click here to bu YPDFTransformo’zida ifoda etadigan, hokimiyat organlarining turli darajalari ixtiyoriga kelib tushadigan, davlatning funksiyalarini bajarish uchun zarur bo’lgan davlat markazlashtirilgan moliyaviy resurslarining bir qismi byudjet daromadlari deyiladi” 8 . Davlat byudjetining daromadlari o’zlarining manbalari, ijtimoiy-iqtisodiy xarakteri, mulkchilik shakli, soliq va to’lovlarning turi, mablag’larning tushish shakli va ularni byudjetga undirish metodlariga muvofiq klassifikatsiya qilinishi mumkin. Eng avvalo, davlat byudjetining daromadlari o’zlarining manbalariga ko’ra quyidagi uch guruhga bo’linadi 9 : • soliqli daromadlar; • nosoliqli daromadlar; • tiklanmaydigan (qaytarilmaydigan) tarzda o’tkaziladigan pul mablag’lari. Quyida keltirilayotgan 4-rasmda davlat byudjeti mablag’larining mazmunmohiyatini ko’rishimiz mumkin. 15 8 Malikov T., Haydarov N. Byudjet daromadlari va xarajatlari. –T.: “Iqtisod-moliya”, 2007 y., 9-bet 9 Malikov T., Haydarov N. Davlat byudjeti. –T.: “Iqtisod-moliya”, 2007 y., 31-bet

Davlat byudjetining mablag’lari manbalariga ko’ra uch guruhga bo’linadi tiklanmaydigan soliqli daromadlar nosoliqli daromadlar (qaytarilmaydigan) tarzda o’tkaziladigan pul mablag’lari Byudjetning soliqli Byudjetning soliqsiz daromadlari tarkibi davlat Byudjetning o’tkaziladigan pul mablag’lariga tiklanmaydigan byudjet tarzda daromadlari tarkibi mulkidan foydalanishdan olingan daromadlar; mamlakat soliq qo- byudjet tashkilotlari tomonidan ko’rsatilgan haqli tizimida boshqa darajada turgan byudjetdan nunchiligiga muvofiq (to’lovli) xizmatlardan kelgan daromadlar; dotatsiyalar, subventsiyalar va subsidiyalar umumdavlat soliqlari fuqarolik-huquqiy, ma’muriy va jinoiy choralarni yoki mablag’larni qaytarilmaslik va va yig’imlari, mahalliy qo’llash na-tijasida olingan mablag’lar, jumladan, tiklamaslikning boshqa shakllarida soliqlar va yig’imlar, jarimalar, konfiskatsiyalar, kompensatsiyalar va olinadigan moliyaviy yordamdir. Jismoniy bojxona bojlari, boj davlat sub’ektlariga etkazilgan zararlarni tiklash va yuridik shaxslardan, xalqaro tashkilotlar yig’imlari va boshqa bo’yicha olingan mablag’lar va majburiy va xorijiy davlatlar hukumatlaridan boj to’lovlari, davlat undirilgan boshqa mablag’lar; moliyaviy yordam qaytarilmaydigan yoki tiklanmaydigan boji, penya va ko’rinishidagi daromadlar (byudjet ssudalari va shaklda o’tkazilayotgan mablag’lar ham jarimalardan iborat. byudjet kreditlaridan tashqari) va boshqa byudjetning shunday daromadlari tarkibiga nosoliqli daromadlardan iborat. kiradi. 4- rasm. Davlat byudjetining mablag’larining manbalariga ko’rah guruhlanishi 10 10 Malikov T., Haydarov N.larning “Davlat byudjeti” (T.: “Iqtisod-moliya”, 2007 y) o’quv qo’llanmasi asososida mustaqil tuzildi.

ABY Tranrr0 BBY.c A DTrasr .O’zining ijtimoiy-iqtisodiy belgisiga ko’ra byudjet daromadlari i kki guruhga bo’linishi mumkin: 1) xo’jalik yurituvchi sub’ektlardan olinadigan daromadlar; 2) aholidan tushumlar. Mulkchilik shakliga ko’ra byudjet daromadlari quyidagi ko’rinishlarni olishi mumkin: 1) nodavlat sektordan olinadigan daromadlar; 2) davlat xo’jaliklaridan olinadigan daromadlar; 3) aholidan olinadigan mablag’lar. Byudjet daromadlarining yuqorida sanab o’tilgan har bir guruhlari daromadlarning manbalari, to’lovlarning turlari va hokazolar bo’yicha kichik guruhlarga bo’linishi ham mumkin. Masalan, davlat xo’jaliklaridan olinadigan daromadlarga davlat korxona va tashkilotlarining to’lovlari, davlat mulkini sotishdan olinadigan daromadlar, davlat tashkilotlari tomonidan ko’rsatiladigan xizmatlardan olinadigan daromadlar kiradi. Aholidan byudjetga kelib tushadigan mablag’lar esa soliqlar va boshqa ixtiyoriy to’lovlardan iborat bo’lishi mumkin. O’z navbatida, har bir kichik guruhlarga biriktirilgan Davlat byudjetining daromadlari tushumlarning alohida turidan iborat. Masalan, davlat korxonalari tomonidan byudjetga o’tkaziladigan daromadlarning tarkibiga qo’shilgan qiymat solig’i, aktsizlar, daro-mad (foyda) solig’i va boshqalar kiradi. Shuningdek, davlat mulki-dan olinadigan daromadlar tarkibi bojxona daromadlaridan, egasiz va musodara qilingan mol-mulkni, talab qilib olinmagan yuklar va pochta jo’natmalarini, meros huquqi bo’yicha davlatga o’tgan mol-mulklarni realizatsiya qilishdan olingan tushumlardan iborat. Davlat tashkilotlari va muassasalari tomonidan ko’rsa-tilgan xizmatlar uchun olingan daromadlarga davlat avtomobil inspektsiyalari tomonidan undiriladigan yig’imlar, tovar belgilarini qayd etganlik uchun yig’imlar, o’lchov asboblarini davlat tekshiruvidan o’tkazilganligi uchun haq, sud va arbitraj organlari hamda notarial idoralari tomonidan aholiga ko’rsatilgan xiz-matlar uchun olinadigan haq va boshqalar kiradi. 23

Y Tranrr0Sub’ektlarning daromadlari byudjet ixtiyoriga ikki xil metodlarni qo’ll ash evaziga olinishi mumkin: 1) soliqli metodlar; 2) nosoliqli metodlar. Soliqli metodlar uchun mablag’larning davlat byudjeti foydasiga aniq belgilangan miqdorlarda va oldindan o’rnatilgan muddatlarda undirilishi xarakterlidir. Soliqlarning undirili-shi mamlakat yalpi ichki (milliy) mahsuloti va milliy daro-madining taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi bilan bog’liq. Ular yordamida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va aholiga tegishli bo’lgan mablag’larning bir qismi davlat ixtiyoriga o’tkaziladi. Soliqlarning tarkibiga qo’shilgan qiymat solig’i, aktsizlar, daromad (foyda) solig’i, er solig’i, molmulk solig’i va boshqa soliqlar kiradi. Nosoliqli daromadlar davlatga tegishli bo’lgan korxona va tashkilotlardan olinadigan to’lovlardir. Davlat mulkiga aylanadigan va qaytarilishini talab etmay-digan mablag’lar ham Davlat byudjetining daromadlari bo’lishi mumkin. Biroq ayrim to’lovlar davlatning ixtiyoriga vaqtinchalik foydanish uchun o’tkazilishi ham mumkin. Bunday holda davlat olingan mablag’larni sarf etsa-da, u bu mablag’larni belgilangan muddatlarda va to’liq ravishda qaytarishga majbur. Ana shunday byudjet daromadlarining ko’rinishlaridan biri davlat obligatsiyalarini realizatsiya qilishdan olingan tushumlar hisoblanadi. Davlat byudjetining daromadlariga ular shartli ravishda, faqat shu yilning byudjeti daromadlari nuqtai-nazaridan kiritilishi mumkin. Byudjet daromadlarining deyarli barchasi sarflanish nuqtai-nazaridan oldindan mo’ljallangan maqsadlarga ega emas. Ular umumiy fondga tushiriladi va odatdagi moliyalashtirish tartibida foydalaniladi. Byudjet daromadlarining faqat ba’zi birlarigina oldingan belgilangan maqsadlar uchun mo’ljallangan. Ularning tarkibiga ijtimoiy sug’urta badallarini kiritish mumkin. 24

ABY Tranrr0 BBY.c A DTrasr .Soliqlar, to’lovlar, yig’imlar, bojlar va majburiy ajratmalar alohida shakllari va turlarining yig’indisi byudjet daromadlarining yagona tizimini shakllantiradi. Turli sub’ektlardan kelib tushadigan byudjet daromad lari umumdavlat ehtiyojlarini ta’minlab, bir-biri bilan o’zaro bog’langandir. Hozirgi kunda amaliyotda davlat byudjetining daromadlari quyidagi tartibda klassifikatsiya qilinayotganligini ko’rishimiz mumkin. (5-rasmga qarang). Hozirgi amaliyotda davlat byudjetining daromadlari quyidagi tartibda klassifikatsiya qilinayapti To’g’ri (bevosita) soliqlar (yuridik shaxslarning foydasidan olinadigan soliq; savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to’lovidan davlat byudjetiga ajratmalar; yagona soliq to’lovidan (mikrofirmalar va kichik korxonalar bilan birgalikda) davlat byudjetiga ajratmalar; obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun soliqjismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan soliq va tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanayotgan yuridik va jismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan qat’iy soliq) Egri (bilvosita) soliqlar (qo’shilgan qiymat solig’i; aktsiz-lar; bojxona bojlari; jismoniy shaxslardan olinadigan yagona boj to’lovi; transport vositalari uchun benzin, dizel yoqil-g’isi va gaz iste’moliga olinadigan soliq) Resurs to’lovlari va mol-mulk solig’i (mol-mulk solig’i; yer solig’i; yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq va suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq) Ustama foydadan olinadigan soliq . Boshqa daromadlar 25

Y Tranrr05- rasm. O’zbekistonda byudjetining daromadlarining klassifikasiyalanishi 11 11 Iqtisodiy adabiyotlar asosida mustaqil tuzildi 26

ABY Tranrr0 A DTrasr . Byudjet daromadlarining tarkibi va uning tuzilmasi doimiy bo’lmasd an, ular mamlakat taraqqiyoti va davlatning oldidagi vazifalarning o’zgarishiga muvofiq ravishda o’zgarib boradi. Milliy iqtisodiyotda qo’llanilayotgan byudjet daromadlari tizimining samaradorligi mablag’larning byudjetga tushumini tashkil etishga bevosita bog’liq. Bu narsa o’z ichiga quyidagilarni oladi: - byudjetga tegishli bo’lgan daromadlarni (soliqlar, to’lovlar,bojlar, ajratmalar va boshqalar) huquqiy jihatdan rasmiylashtirish; - mablag’lar tushumining hajmi va muddatlarini aniqlash tartibi; - daromadlarni (to’lovlarni) byudjetga o’tkazish tartibi; - byudjetga daromadlarni to’lovchilarni hisobga olish; - byudjetga daromadlarni to’lovchilarning javobgarligi; - byudjetga daromadlarni o’z vaqtida va to’liq o’tkazilishini ta’minlashga yo’naltirilgan chora-tadbirlar tizimi; - byudjetga daromadlarni undirishda soliq organlarining huquq va majburiyatlari. Yuqoridagilarni ishlab chiqish va amalga oshirishda davlat va byudjetga daromadlarni to’lovchilar o’rtasidagi manfaatlarning oqilonaligini ta’minlashga katta e’tibor bermoq lozim. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, byudjet daromadlarining asosiy moddiy manbai milliy daromaddir. Agar davlatning moliyaviy ehtiyojlarini qondirish uchun milliy daromad etarli bo’lmasa, davlat bunday ehtiyojni qondirishga milliy boylikni jalb etishi mumkin. Milliy daromadni davlat ixtiyoriga o’tkazish turli metodlar yordamida amalga oshiriladi. Soliqlar, davlat krediti va pul emissiyasi davlat hokimiyat organlari tomonidan milliy daromadni qayta taqsimlash va byudjet daromadlarini shakllantirish uchun foydalanilayotgan metodlarning asosiylari bo’lib hisoblanadi. Bu metodlar o’rtasidagi nisbat 27

mamlakatlar va davrlar bo’yicha turlicha bo’lib, mamlakatdagi iqtisodiy vaziyat, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa qarama-qarshiliklarning o’tkirlik darajasi, davlatning moliyaviy siyosati va moliyaviy ahvoli bilan belgilanadi. 1.3. Byudjetdan moliyalashtirishning mohiyati, zaruriyati va u ni amalga oshirish usullari. Byudjetdan moliyalashtirish deyilganda rejada ko’zda tutilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun sub’ektlarga byudjetdan mablag’larni taqdim etish tizimi tushuniladi. U pul mablag’larini taqdim etishning o’ziga xos bo’lgan shakl va metodlari bilan xarakterlanadi hamda ma’lum bir printsiplarga tayanadi. Byudjetdan moliyalashtirishning printsiplari, shakllari va metodlari bu tizimning tarkibiy elementlari bo’lib hisoblanadi va uning amal qilish natijalariga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Muhim ijtimoiy-iqtisodiy vazifalar hal etilayotgan hozirgi paytda oqilona va samarali byudjetdan moliyalashtirish tizimining ahamiyati yanada ortadi. Davlatning o’z funksiyalari va vazifalarini bajarishi bilan bog’liq ravishda vujudga kelgan chiqimlar - byudjet xarajatlari davlatning markazlashtirilgan pul fondlari mablag’larini turli yo’nalishlar bo’yicha foydalanish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi. Jamiyatning iqtisodiy hayotida byudjet xarajatlarining roli va ahamiyatini aniqlash uchun ularni ma’lum belgilarga ko’ra turkumlashtirish maqsadga muvofiq. Nazariya va amaliyotda byudjet xarajatlarini klassifikatsiya qilishning bir necha belgilari mavjud. Ular o’zlarining iqtisodiy mazmuni, funktsionalligi, ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi roli, ishlab chiqarish tarmoqlari va faoliyat turlari yoki idoraviy bo’linishi, ijtimoiy mo’ljallanganligi bo’yicha, hududiy turkumlanishi, ma’lum maqsadlari va yuridik nuqtai-nazardan yoki davlat boshqaruvi darajasiga ko’ra alohida guruhlarga ajratilishi mumkin. Eng avvalo, o’zining iqtisodiy mazmuniga ko’ra byudjet xarajatlari kapital va joriy xarajatlarga bo’linadi. Bu xarajatlar kengaytirilgan takror ishlab 28

ABY Tranrr0 A DTrasr .chiqarish jarayoniga ularning qanday ta’sir ko’rsatishi mumkinligini ifoda etadi. Byudjetning kapital xarajatlari innovatsion va investitsion faoliyatga yo’naltirilgan xarajatlardir. Bu xarajatlarning tarkibiga: a) tasdiqlangan investitsion dasturga muvofiq harakatdagi yoki yangidan b) tashkil etilayotgan yuridik shaxslarga investitsiyalar uc hun mo’ljallangan xarajatlar; с ) yuridik shaxslarga investitsion maqsadlar uchun byudjet kreditlari sifatida beriladigan mablag’lar; d) kengaytirilgan takror ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan kapital ta’mirlashni amalga oshirish xarajatlari va shu bilan bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlar; e) amalga oshirilishi davlat mulkiga tegishli bo’lgan mulkni oshirish yoki uni yangidan yaratishga olib keladigan xarajatlar; f) byudjet xarajatlarining iqtisodiy turkumlanishiga muvofiq byudjetning kapital xarajatlari tarkibiga kiritiladigan boshqa xarajatlar kiradi. Davlat hokimiyat organlari, mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari, byudjet tashkilotlarining joriy faoliyatini ta’minlashga yo’naltirilgan byudjet xarajatlari, boshqa byudjetlar va iqtisodiyot alohida tarmoqlariga dotatsiya, subsidiya va subventsiya shaklida ko’rsatiladigan davlat tomonidan qo’llabquvvatlash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar va byudjet xarajatlarining turkumlanishiga muvofiq kapital xarajatlarning tarkibiga kiritilmagan boshqa xarajatlar byudjetning joriy xarajatlari deyiladi. Aniqroq ravishda byudjetning joriy xarajatlari tarkibi quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: • davlat iste’moli xarajatlari (iqtisodiy va ijtimoiy infratuzilmani, milliy xo’jalikning davlat darmoqlarini saqlash, fuqarolik va harbiy 29

xarakterdagi tovarlar va xizmatlarni sotib olish, davlat muassasalarining joriy xarajatlari); • hokimiyatning quyi organlari, davlat korxonalari va xususiy korxonalarga joriy subsidiyalar; • transfert to’lovlari; • davlat qarzlari bo’yicha foizlarni to’lash; • boshqa xarajatlar. Bu xarajatlar oddiy byudjetda yoki joriy xarajatlar va daromadlar byudjetida aks etgan chiqimlarga, asosan, mos keladi. 30

Funktsional nuqtai-nazardan byudjet xarajatlarining klassifikats iya qilinishi ijtimoiy faoliyat sohalariga pul mablag’larining yo’naltirilganligini aks ettiradi. Bunda byudjet xarajatlari quyidagi yirik guruhlarga bo’linishi mumkin: Byudjet xarajatlarining funksional nuqtai-nazardan klassifikasiyasi · davlat boshqaruvi va mahalliy o’z-o’zini boshqarish; · sud hokimiyati; · xalqaro faoliyat; · milliy mudofaa; · huquqni muhofaza qilish va davlat xavfsizligini ta’minlash; · fundamental tadqiqotlar va ilmiy-texnika taraqqiyotini ta’minlash; · sanoat, energetika va qurilish; · qishloq xo’jaligi va baliqchilik; · atrof-muhitni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish, gidrometeorologiya, xaritashunoslik va geodeziya; · transport, yo’l xo’jaligi, aloqa va informatika; · uy-joy-kommunal xo’jaligi; · maorif; · sog’liqni saqlash va jismoniy tarbiya; · madaniyat, san’at va kinematografiya; · ommaviy axborot vositalari; · davlat qarziga xizmat qilish; · boshqa darajadagi byudjetlarga moliyaviy yordam; · maqsadli byudjet fondlari; · davlat zahiralari va rezervlarini to’ldirish; · ijtimoiy siyosat; · boshqa xarajatlar Byudjet xarajatlarining yuqoridagi tartibda klassifikatsiya qilinishi ijtimoiy hayotning turli jabhalarida davlatning rolini ko’rsatadi 31

6- rasm. Byudjet xarajatlarining funktsional nuqtai-nazardan klassifikasiyalanishi 12 Amaliyotda byudjetdan moliyalashtirish, yuridik nuqtai-nazar dan, quyidagi ikki ko’rinishda amalga oshiriladi: 1) xarajatlarni respublika byudjetidan moliyalashtirish; 2) xarajatlarni Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetidan va mahalliy byudjetlardan moliyalashtirish. O’zbekiston Respublikasi “Byudjet tizimi to’g’risida”gi Qonunining 22moddasida respublika byudjetidan moliyalashtirishtiriladigan xarajatlar tarkibi keltirilgan bo’lsa, o’z navbatida, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetidan va mahalliy byudjetlardan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda moliyalashtiriladigan xarajatlar tarkibi yuqoridagi qonunning 23-moddasida keltirilgan. Byudjetdan mablag’larni taqdim etishning metodlari byudjetdan moliyalashtirishning muhim elementi bo’lib hisoblanadi. Ularning yordamida moliya organlari byudjetda ko’zda tutilgan tadbirlarni pul mablag’lari bilan ta’minlaydi, pul mablag’laridan foydalanishda yuqoriroq natijalarga erishish uchun mablag’larni qayta o’zgartirib taqdim etishni amalga oshiradi, moliyaviy resurslarni taqsimlashda tarkib topayotgan proportsiyalarni tartibga soladi. Byudjet mablag’larini sarf qilishning asosiy tamoyili ularning mo’ljallanganligi va vaqt bo’yicha qattiq reglamentatsiya qilinganligidir (tartibga solinganligidir). Xarajatlarini moliyalashtirish (to’lash) byudjet ijrosi jarayonida xaajatlar ro’yxati va smetasiga kiritiladigan o’zgartirishlarni hisobga olgan holda tasdiqlangan byudjet parametrlariga hamda byudjet tashkilotlarining xarajatlar smetalariga muvofiq tuzilgan byudjet xarajatlarining yillik ro’yxatiga binoan amalga oshiriladi. Byudjet tashkilotlari O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan byudjetdan mablag’ bilan ta’minlash normativlari 12 Malikov T., Haydarov N. Byudjet daromadlari va xarajatlari. –T.: “Iqtisod-moliya”, 2007 y., 185-bet 32

Y Tranrr0 BBY.casosida smeta va shtatlar jadvalini mustaqil ravishda ishlab chiqadilar va tasdiqlaydilar. Smeta - notijorat faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotning maqsadga yo’naltirilganligi nuqtai nazaridan pul mablag’larining tashkil topishi va sarflanishi to’g’risidagi axborotni o’zida mujassamlashtiruvchi moliya viy rejasidir. Ish haqini to’lashga va joriy faoliyatga xarajatlar byudjetdan ajratilganligini, shuningdek mablag’larning maqsadliligi va choraklar bo’yicha taqsimoti hajmini belgilovchi hujjatdir. Xarajatlar smetasi mohiyatini quyidagi rasm ma’lumotlaridan ham kengroq tushunish mumkin. Xarajatlar smetasiniong mohiyati 13 Shtatlar jadvali esa doimiy ishchilarning lavozimlari nomlarining ro’yxati bo’lib, unda bir nomdagi lavozimlar va lavozim bo’yicha maoshlarning hajmi qayd etiladi, u mulk egasi, rahbar yoki yuqori organ tomonidan tasdiqlanadi. Shtat jadvali korxona, tashkilot va muassasalarning tarkibiy bo’linmalari shtatlarini tegishli toifadagi ishchilar bilan to’ldirib olish huquqini beradi. 13 T.Malikov va N. Haydarovlarning “Byudjet daromadlari va xarajatlari” (T.: “Iqtisod-moliya”, 2007 y.) o’quv qo’lanmasi asosida mustaqil tayyorlandi. 33 7- rasm. Xarajatlar smetasi byudjetdan mablag’ oluvchi tashkilotning moliyaviy rejasi hisoblanadi daromadlar qismiga ega emas Smeta asosida moliya organlari sosial ehtiyojlar uchun xarajatlarning hajmini aniqlaydi va u narsa joriy yilning byudjeti tarkibiga kiritiladi

Byudjet tashkilotlari tasdiqlangan smeta va shtatlar jadvalini ro’yxatdan o’tkazish uchun O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga yoki hududiy moliya organlariga taqdim etadilar. Tasdiqlangan smeta va shtatlar jadvalini ro’yxatdan o’tkazish, ilovalarni kelishish taqdim etilgan hujjatlarning tasdiqlangan byudjet xarajatlari limitlariga va normativlariga hamda byudjet parametrlariga muvofiqligi tahlili asosida tegishli moliya organlarida amalga oshiriladi. Ro’yxatdan o’tkazish maz kur byudjet tashkiloti xarajatlarini moliyalashtirish (to’lash), byudjet parametrlari tasdiqlangan paytdan boshlab 40 kundan kechiktirmay moliya organlari tomonidan amalga oshiriladi. Smetalar O’zbekiston respublikasi davlat byudjeti daromadlari va xarajatlarining amaldagi tasnifnomasiga muvofiq xarajatlarning to’liq yoyilmasi ilova qilingan holda xarajatlarning to’rt guruhi bo’yicha tuziladi va hisobot berish maqsadida foydalaniladi. Budjetdan mablag’ oluvchilarni xarajatlar guruhlari bo’yicha davlat budjetidan moliyalashtirish I. Ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlar (bolali oilalarga nafaqalar va kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam, stipendiyalar va boshqalar) II. Ish haqiga qo’shimchalar III. Kapital qo’yilmalar (Davlat investitsiya dasturida nazarda tutilgan aniq ro’yxatlarga muvofiq) IV. Boshqa xarajatlar 34

Y Tranrr0 BBY.c 8- rasm. Budjetdan mablag’ oluvchi tashkilotlar smetalaridagi xarajatlarning tarkibi 14 Budjetdan mablag’ oluvchi tashkilotlarining tasdiqlangan xarajatlar smetasi va shtatlar jadvalini, shuningdek amaldagi smeta va shtatlar jadvaliga kiritiladigan moliya organlarida ro’yxatdan o’tkazilgandan so’ng amalga kiritiladi. Byudjet tashkilotlarining tasdiqlangan xarajatlar smetasi va shta tlar jadvalini, shuningdek amaldagi smeta va shtatlar jadvaliga kiritiladigan o’zgartirishlar albatta Moliya vazirligining G’aznachiligi va uning hududiy bo’linmalari bilan kelishiladi. Xarajatlarning I va II guruhlariga kiritilgan byudjet tashkilotlari xarajatlari birinchi navbatda moliyalashtiriladi (to’lanadi). Bunda II xarajatlarning guruhiga tegishli mablag’ o’tkazmasdan I guruh xarajatlarini amalga oshirish taqiqlanadi. Yagona g’azna hisob raqamida, shuningdek hududiy g’aznachilik hisob raqamida birinchi va ikkinchi guruhlar bo’yicha to’lanmagan xarajatlar summasidan ortiq mablag’lar mavjud bo’lganda ortiqcha summa miqdorida uchinchi va to’rtinchi guruhlar bo’yicha xarajat qilishga ruxsat etiladi. Kapital qo’yilmalarga ajratmalar (III guruh xarajatlari) joriy byudjet yili uchun tasdiqlangan Respublika investitsiya dasturiga muvofiq qurilishlarning aniq ro’yxatlariga muvofiq ajratiladi. G’aznachilik tomonidan xizmat ko’rsatiladigan buyurtmachilar ob’ektlari qurilishiga davlat byudjetida nazarda tutilgan xarajatlar G’aznachilik va uning hududiy bo’linmalari tomonidan O’zbekiston Respublikasining joriy yilga tasdiqlangan Investitsiya dasturiga hamda qurilishlarning aniq ro’yxatiga muvofiq, buyurtmachilarning Moliya vazirligining G’aznachiligida va uning 14 Iqtisodiy adabiyotlar asosida mustaqil tayyorlandi. 35

hududiy bo’linmalarida ro’yxatdan o’tkazilgan shartnomalarga asosan to’lanadi. Xarajatlarning I va II guruhlarini respublika va mahalliy byudjetlardan xarajatlarini moliyalashtirish (to’lash) smetalarga va byudjet xarajatlari ro’yxatlariga, ularga kiritilgan o’zgartirishlarni hisobga olgan holda, shuningdek oldingi hisobot davri uchun belgilangan baholash ko’rsatkichlarining bajarilishiga muvofiq har oyda amalga oshiriladi. Kapital qo’yilmalarni va boshqa xarajatlarni moliyalashtirish (to’lash) byudjetga mablag’lar tushishiga qarab har oyda amalga oshiriladi. G’azna ijrosiga o’tmagan byudjet tashkilotlari xarajatlarini: 36

ABY Tranrr0 A DTrasr .- respublika byudjetidan mablag’ bilan ta’minlash (to’lash) - O’zbekis ton Respublikasi Moliya vazirligida belgilangan shakldagi maqsadli sertifikat (unda byudjet tasnifnomasi paragraflari va xarajatlar guruhlarini ko’rsatgan holda) va xarajatlarning har bir guruhi bo’yicha bir satrda mablag’ o’tkazish uchun to’lov qog’ozi bilan rasmiylashtiriladi; - mahalliy byudjetlardan mablag’ bilan ta’minlash (to’lash) - tegishli moliya organlarida belgilangan shakldagi tayinlash sertifikati va xarajatlarning har bir guruhi bo’yicha bir satrda mablag’ o’tkazish uchun to’lov qog’ozi bilan rasmiylashtiriladi. G’azna ijrosiga o’tgan byudjet mablag’i oluvchilar bo’yicha xarajatlarni to’lash: - respublika byudjetidan - O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining G’aznachiligi va uning tegishli hududiy bo’linmalari tomonidan ro’yxatdan o’tkazilgan shartnomalar yoki byudjet mablag’larini yuridik va jismoniy shaxslarning hisob raqamlariga o’tkazish majburiyatini yuklaydigan boshqa hujjatlar asosida amalga oshiriladi; - Qoraqalpog’iston Respublikasi va mahalliy byudjetlardan – Moliya vazirligi G’aznachiligining tegishli hududiy bo’linmalari tomonidan ro’yxatdan o’tkazilgan shartnomalar yoki byudjet mablag’larini yuridik va jismoniy shaxslarning hisob raqamlariga o’tkazish majburiyatini yuklaydiganboshqa hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Byudjet tashkilotlarining xarajatlarini moliyalashtirishda (to’lashda) yangi byudjet yilida mablag’ ajratish rejasi byudjet tashkilotlarining hisobot yilidan keyingi yilning 1 yanvaridagi holatiga ko’ra tovar-moddiy boyliklarning normativdan ortiq qoldig’i summasiga kamaytiriladi. O’tgan yillar debitorlik qarzlarining qaytarilgan summasi, asosiy vositalarni va boshqa tovar-moddiy boyliklarni sotishdan tushgan summa (byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari mablag’lari hisobiga sotib olinganlari bundan mustasno) tegishli byudjetlar daromadiga o’tkaziladi. 37

ABY Tranrr0 BBY.c A DTrasr .Byudjet mablag’lari byudjet tashkilotlari tomonidan mustaqil ravish da, byudjet ijrosi jarayonida belgilangan tartibda ularga kiritilgan o’zgartirishlarni hisobga olgan holda tasdiqlangan xarajatlar smetasi doirasida sarflanadi. Bunda xarajatlarning I va II guruhlarini moliyalashtirish (to’lash) birinchi navbatda amalga oshiriladi. Xarajatlarning III guruhi byudjet tashkilotlari tomonidan Respublika investitsiya dasturida joriy moliya yili uchun belgilangan limitlar doirasida moliyalashtiriladi (to’lanadi). "Boshqa xarajatlar" IV guruhi bo’yicha mablag’lar belgilangan limitlar doirasida quyidagi navbatga rioya qilgan holda sarflanadi: • ovqatlantirish; • dori-darmonlar; • kommunal xizmatlar; • boshqaxarajatlar. Xarajatlarning u yoki bu guruhida paydo bo’lgan kreditorlik qarzlar joriy moliya yiliga belgilangan limitlar doirasida ularning paydo bo’lishi navbatiga ko’ra har qaysi guruh bo’yicha to’lanadi. Hisobot choragining oxirgi ish kuni oxirida byudjet tashkilotlarining hisob raqamlarida qolgan tejab qolingan byudjet mablag’lari (kapital qo’yilmalarni mablag’ bilan ta’minlash uchun nazarda tutilgan mablag’lar bundan mustasno) olib qo’yilmaydi, Byudjet tashkilotini rivojlantirish jamg’armasiga o’tkaziladi. G’azna ijrosiga o’tgan byudjet tashkilotlari bo’yicha hisobot choragining oxirgi ish kuni oxirida byudjet tashkilotlarining Moliya vazirligi G’aznachiligida va uning hududiy bo’linmalarida ochilgan hisob raqamlarida qolgan tejab qolingan mablag’lar (kapital qo’yilmalar bo’yicha xarajatlarni to’lash uchun nazarda tutilgan mablag’lar bundan mustasno) olib qo’yilmaydi, Byudjet tashkilotini rivojlantirish jamg’armasiga o’tkaziladi. Byudjet mablag’lari hisobot choragida tejab qolinsa, tashkilotlarni kelgusi choraqda mablag’ bilan ta’minlash hajmi kamaytirilmaydi. 38

ABY Tranrr0 BBY.c A DTrasr . I-bob bo’yicha xulosa. Davlat byudjetining nazariy va tashkiliy asoslariga bag’ishlangan 1-bob boyicha quyidagi asosiy xulosalarga kelindi: 1) Davlat o’z funksiyalarini muvaffaqiyatli bajarishi uchun, shuningdek, rivojlanishning har bir bosqichida dolzarb bo’lgan strategik maqsadlarni amalga oshirish uchun mamlakatda yaratilgan moliyaviy resurslarning ma’lum bir qismini o’z qo’lida to’plamog’i ob’ektiv zaruriyatdir. Aynan shu ob’ektiv zaruriyatning mavjud bo’lishi davlat byudjetining mavjud bo’lishini va amal qilishini taqozo etadi. 2) Davlat budjeti moliya iqtisodiy kategoriyasining tarkibiy bo’linmasi hamda byudjet munosabatlari moliyaviy munosabatlarning tarkibiy qismi hisoblangani uchun ularga pul shakli xosdir va ular taqsimlash (qayta taqsimlash) va nazorat funksiyalarini bajaradi. 3) Byudjet mablag’lari(daromadlari) davlatning markazlashtirilgan moliyaviy resurslari bir qismidan iborat bo’lib, davlatning funksiyalarini bajarish uchun zarurdir. Ular pul mablag’lari fondlarini shakllantirish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni o’zida ifoda etadi va turli darajadagi hokimiyat organlarining ixtiyoriga kelib tushadi. Davlat byudjetining mablag’lari(daromadlari) mamlakat yalpi ichki mahsulotini taqsimlash va qayta taqsimlash umumiy jarayonining elementlaridan biri bo’lib, ular oraliq xarakterga ega. 4) Byudjetdan moliyalashtirish deyilganda rejada ko’zda tutilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun sub’ektlarga byudjetdan mablag’larni taqdim etish tizimi tushuniladi. U pul mablag’larini taqdim etishning o’ziga xos bo’lgan shakl va metodlari bilan xarakterlanadi hamda ma’lum bir printsiplarga tayanadi. Byudjetdan moliyalashtirishning printsiplari, shakllari va metodlari bu tizimning tarkibiy elementlari bo’lib hisoblanadi va uning amal qilish natijalariga o’z ta’sirini ko’rsatadi. 39

ABY Tranrr0 BBY.c A DTrasr .5) Byudjet mablag’larini sarf qilishning asosiy tamoyili ularn ing mo’ljallanganligi va vaqt bo’yicha qattiq reglamentatsiya qilinganligidir (tartibga solinganligidir). Xarajatlarini moliyalashtirish (to’lash) byudjet ijrosi jarayonida xaajatlar ro’yxati va smetasiga kiritiladigan o’zgartirishlarni hisobga olgan holda tasdiqlangan byudjet parametrlariga hamda byudjet tashkilotlarining xarajatlar smetalariga muvofiq tuzilgan byudjet xarajatlarining yillik ro’yxatiga binoan amalga oshiriladi. 6) Byudjet tashkilotlari O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan byudjetdan mablag’ bilan ta’minlash normativlari asosida smeta va shtatlar jadvalini mustaqil ravishda ishlab chiqadilar va tasdiqlaydilar. 40

ABY Tranrr0 A DTrasr .II-BOB. DAVLAT BUDJETI MABLAG’LARINI SHAKLLANTIRISH VA UNDAN XARAJATLARNI MOLIYALASHTIRISH AMALIYOTINING TAHLILI. 2.1. Davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning amaldagi holatining tahlili. M a’lumki, davlat byudjetining daromadlari o’zlarining manbalariga ko’ra quyidagi asosan ikki guruhga bo’linadi: - soliqli daromadlar; - nosoliqli daromadlar; Byudjetning soliqli daromadlari tarkibi mamlakat soliq qonunchiligiga muvofiq umumdavlat soliqlari va yig’imlari, mahalliy soliqlar va yig’imlar, bojxona bojlari, boj yig’imlari va boshqa boj to’lovlari, davlat boji, penya va jarimalardan iborat. Nosoliqli daromadlar davlatga tegishli bo’lgan korxona va tashkilotlardan olinadigan to’lovlardir. Nosoliqli daromadlar tarkibiga esa davlat mulkidan foydalanishdan olingan daromadlar, byudjet tashkilotlari tomonidan ko’rsatilgan haqli (to’lovli) xizmatlardan kelgan daromadlar, fuqarolik-huquqiy, ma’muriy va jinoiy choralarni qo’llash natijasida olingan mablag’lar, jumladan, jarimalar, konfiskatsiyalar, kompensatsiyalar va davlat sub’ektlariga etkazilgan zararlarni tiklash bo’yicha olingan mablag’lar va majburiy undirilgan boshqa mablag’lar va boshqa nosoliqli daromadlar kiradi. Davlat mulkiga aylanadigan va qaytarilishini talab etmaydigan mablag’lar ham davlat byudjetining daromadlari bo’lishi mumkin. Davlat byudjeti daromadlarining tarkibi va uning tuzilmasi doimiy bo’lmasdan, ular mamlakat taraqqiyoti va davlatning oldidagi vazifalarning o’zgarishiga muvofiq ravishda o’zgarib boradi. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining daromadlarining 20092013 yillardagi tarkibi va ularning budjet daromadlaridagi salmog’ini quyida 41

Click here to bu YPDFTransform wABBYY.cokeltirilayotgan 1-jadval ma’lumotlaridan ko’rishimiz mumkin. (1-jadvalga qarang). 1-jad val 2009-2013 yillarda O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti daromadlarining tarkibi va ularning budjet daromadlaridagi salmog’i 15 Ko’rsatkichlar 2009 yil 2010 yil 2011 yil 2012 yil 2013 yil (reja) mlrd. so’m % da mlrd. so’m % da mlrd. so’m % da mlrd. so’m % da mlrd. so’m % da Davlat budjetining jami daromadlari (Davlat maqsadli jamg’armalari daromadlarisiz ) 10421,4 100 13116,4 100 16 178,6 100 20 614,1 100 25104,9 100 I. To’gri soliqlari, shu jumladan 2769,1 26,6 3420,5 26 4238,71 26,2 5196,40 25,3 6583,80 26,2 1.Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i 542,3 5,2 645,5 4,9 825,01 5,1 917,2 4,5 1239 4,9 2.Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalaridan olinadigan yagona soliq to’lovidan davlat byudjetiga ajratmalar 222,4 2,1 297,0 2,2 527,5 3,3 703,5 3,4 817,3 3,3 3.Yagona soliq to’lovidan davlat byudjetiga ajratmalar 256,0 2,5 346,3 2,6 378,4 2,3 538,5 2,6 755,8 3,0 4. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i 1281,6 12,3 1535,0 11,7 1 789,7 11,1 2 372,7 11,5 2769,7 11,0 5. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan qat’iy soliq 108,6 1,1 139,1 1,1 187,5 1,1 218,1 1,1 342,1 1,4 6. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i 358,2 3,4 457,6 3,5 530,6 3,3 446,4 2,2 659,9 2,6 II. Egri soliqlar, shu jumladan 5162,1 49,5 6973,9 53,3 8656,8 53,4 11187,8 54,3 13039,4 51,9 7.Qo’shilgan qiymat solig’i 3094 29,7 3988 30,4 5 228,8 32,3 6 784,5 32,9 7737,8 30,8 8. Aksiz solig’i 1503,8 14,4 2191,1 16,7 2 481,8 15,3 3 115,5 15,1 3726,5 14,8 9. Bojxona boji 361,1 3,5 479,3 3,8 515,9 3,2 732,4 3,6 992,6 4,0 10. Transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq 203,2 1,9 315,5 2,4 430,3 2,6 555,4 2,7 582,5 2,3 III. Resurs soliqlari, 1662,5 16,0 1974,2 15,0 2308,9 14,2 2746,4 13,4 3755,5 15,0 15 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 29 dekabrdagi PQ-1024-sonli, 2009 yil 12 dekabrdagi PQ-1245-sonli, 2010 yil 24 dekabrdagi PQ-1449-sonli, 2011 yil 30 dekabrdagi PQ-1675-sonli va 25 dekabrdagi PQ-1887-sonli “Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar pragnozi va davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi Qarorlari asosida mustaqil tayyorlandi. 42

shu jumladan 11. Mol-mulk solig’i 319,1 3,1 354,1 2,7 490,5 3,0 642,0 3,1 831,4 3,3 12. Yer solig’i 275,1 2,7 303,9 2,3 346,9 2,1 446,0 2,2 646,3 2,6 13. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq 43,5 0,4 51,2 0,4 61,8 0,4 73,1 0,4 97,7 0,4 14. Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq 1024,8 9,8 1265 9,6 1 409,7 8,7 1 585,3 7,7 2180,1 8,7 IV. Ustama foyda solig’i 238,5 2,3 25,7 0,2 142,3 0,8 250,0 1,2 294,5 1,2 V. Boshqa daromadlar 589,1 5,6 722,1 5,5 831,8 5,1 1 233,5 6,0 1432,4 5,6 1-jadval ma’lumotlaridan ham kuzatishimiz mumkinki, O’zbekis ton Respublikasida byudjet daromadlarini shakllantirishda soliqlar hal qiluvchi ahamiyatga ega. Jadval ma’lumotlariga e’tibor bersak, so’nggi yillarda mamlakatimizda soliqlar byudjet daromadlarining 94-95 foizini tashkil etayotganini ko’rishimiz mumkin. Agar bu ko’rsatkich 2009 yilda 94,4 foizni, 2010 yilda 94,5 foizni, 2011 yilda 94,9 foizni, 2012 yilda 94,0 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2013 yilda 94,4 foizni tashkil etishi rejalashtirilgan. Mos ravishda soliqsiz daromadlar byudjet daromadlarining 5-6 foizini tashkil etayotganini ko’rishimiz mumkin. Agar bu ko’rsatkich 2009 yilda 5,6 foizni, 2010 yilda 5,5 foizni, 2011 yilda 5,1 foizni, 2012 yilda 6,0 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2013 yilda 5,6 foizni tashkil etishi rejalashtirilgan. Davlat byudjeti daromadlari tarkibida soliqli va soliqsiz daromadlar salmog’ini quyidagi 9-rasm orqali yaqqol ko’rishimiz mumkin. 43

Click here to bu YPDFTransform wABBYY.co 9-rasm. Davlat byudjeti daromadlari tarkibida soliqli va soliqsiz daromadlar salmog’i 16 (foizda) 16 Yuqoridagi 1-jadval ma’lumotlari asosida tuzildi 44 y.2009 y.2010 y.2011 2012 y. y. (reja2013 ),94 4 94 , 5 94 , 9 0,94 4,94 , 65 ,5 5 5 , 1 6 5 , 6 soliqli daromadlar soliqsiz daromadlar

Click here to bu ABBYPDFTransform wABBYY.coMa’lumki, soliqlar iqtisodiy mohiyatiga ko’ra to’gri soliqlar va egri soliqlarga bo’linadi. Biz to’gri va egri soliqlarni budjet daromadlaridagi salmog’ini ham tahlili qilishni maqsadga muvofiq bildik. Davlat byudjetining soliqli daromadlarini to’gri va egri soliqlar kesimida tahlil qiladigan bo’lsak, 1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, egri soliqlari bo’yicha davlat byudjetiga tushumlar davlat budjetida etakchi salmoqqa ega bo’lib, bu ko’rsatkich biz tahlil qilayotgan yillarda o’rtacha 50-54 % ni tashkil qilayotganini ko’rishimiz mumkin. Egri soliqlaridan davlat byudjetiga 2009 yilda 5162,1 mlrd. so’m, 2010 yilda 6973,9 mlrd.so’m, 2011 yilda 18656,8 mlrd. so’m, 2012 yilda 11187,8 mlrd.so’m tushgan. 2013 yilda esa umumdavlat soliqlaridan tushumlar davlat byudjetda 13039,4 mlrd. so’mni tashkil etishi rejalashtirilgan. Lekin, tahlil qilayotgan davrimizda umumdavlat soliqlarining davlat byudjeti jami daromadlarida tutgan o’rni tebranib turgan. Masalan, 2009 yilda egri soliqlarining davlat byudjetining jami daromadlaridaga hissasi 49,5 %ni, 2010 yilda 53,3 %ni, 2011 yilda 53,4 %ni tashkil etgan bo’lsa, 2012 yilga kelib bu ko’rsatkich 54,3 %ni tashkil etgan. 2013 yilda esa bu ko’rsatkich 51,9 %ni tashkil etishi kutilmoqda. Jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, to’g’ri soliqlar bo’yicha davlat byudjetiga tushumlar salmog’i egri soliqlarga nisbatan bir oz kamroq ulushga ega. Ammo egri soliqlar kabi to’g’ri soliqlarning ham tahlil qilayotgan davrimizda davlat byudjeti jami daromadlarida tutgan ulushi ham tebranib turganini kuzatishimiz mumkin. 2009 yilda to’gri soliqlarning davlat byudjetining jami daromadlaridaga hissasi 51,5 %ni, 2010 yilda 46,7 %ni, 2011 yilda 46,6 %ni tashkil etgan bo’lsa, 2012 yilga kelib bu ko’rsatkich 46,7%ni tashkil etdi. 2013 yilda esa bu ko’rsatkich 48.1 %ni tashkil etishi kutilmoqda. To’gri soliqlarning budjet daromadlaridagi ulushi biz tahlil qilayotgan yillarda o’rtacha 46-50 % ni tashkil qilgan. 45

Click here to bu ABBYPDFTransform wABBYY.co Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, budjet daromadlari tarkibida egri soliqlarning ulushi katta. Buni quyidagi rasm ma’lumotlaridan ham ko’rishimiz mumkin. 10-rasm. Davlat byudjeti daromadlari tarkibida to’g’ri va egri soliqlarning salmog’i 17 (foizda) Agar davlat byudjetining daromadlarini to’g’ri va egri soliqlar turlari bo’yicha tahlil qiladigan bo’lsak, eng katta ulushni egri soliqlar tarkibiga kiruvchi qo’shilgan qiymat solig’idan tushumlar tashkil qilayotganinin ko’rishimiz mumkin. 2009 yilda 3094,0 mlrd.so’m, 2009 yilda 3094,0 mlrd.so’m, 2010 yilda 3988,0 mlrd.so’m, 2011 yilda 5228,8 mlrd.so’m, 2012 yilda 6784,5 mlrd.so’mni tashkil qilgan bo’lsa, 2013 yilda bu ko’rsatkich 7737,8 mlrd.so’mni tashkil qilishi rejalashtirilgan. Uning jami daromadlardagi ulushi mos ravishda 29,7 %, 30,4 %, 32,3 % ,32,9 % va 30,8 % ni tashkil qilmoqda. 17 Yuqoridagi 1-jadval ma’lumotlari asosida tuzildi 46 5,49 ,53 353 , 454 3,9,51 551 , , 746 , 646 7,45 1,48 2009 y. y.20102011 y.2012 y. y. 2013 )( reja egri soliqlar to'g'ri soliqlar

Click here to bu ABBYPDFTransform wABBYY.coSalmog’i jihatdan keyingi o’rinda aktsiz solig’i turadi. Aktsiz solig’i bo’yicha tushumlar 2009 yilda 1503,8 mlrd.so’m, 2010 yilda 2191,1mlrd.so’m, 2011 yilda 2481,8 mlrd.so’m, 2012 yilda 3111,5 mlrd.so’mni tashkil qilgan bo’lsa, 2013 yilda bu ko’rsatkich 3726,5 mlrd.so’mni tashkil qilishi rejalashtirilgan. Uning jami daromadlardagi ulushi mos ravishda 14,4 %, 1 6, 7 %, 15,3 %,15,1 % va 14.8% ni tashkil qilmoqda. To’gri soliqlardan byudjet daromadlarida salmog’i jihatdan bo’yicha jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i uchinchi o’rinda turadi. Mazkur soliq turi bo’yicha tushumlar 2009 yilda 1281,6 mlrd.so’m, 2010 yilda 1535,0 mlrd.so’m, 2011 yilda 1789,7 mlrd.so’m, 2012 yilda 2372,7 mlrd.so’mni tashkil qilgan bo’lsa, 2013 yilda bu ko’rsatkich 2769,7 mlrd.so’mni tashkil qilishi rejalashtirilgan. Uning jami daromadlardagi ulushi mos ravishda 12,3 %, 11,7 %, 11,1 % ,11,5 % va 11,0 % ni tashkil qilmoqda. Byudjet daromadlarida salmog’i jihatdan to’rtinchi o’rinda turuvchi to’g’ri soliq bu - yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqdir. Mazkur soliq turi bo’yicha tushumlar 2009 yilda 1024,8 mlrd.so’m, 2010 yilda 1265,0 mlrd.so’m, 2011 yilda 1409,7 mlrd.so’m, 2012 yilda 1585,3 mlrd.so’mni tashkil qilgan bo’lsa, 2013 yilda bu ko’rsatkich 2180,1 mlrd.so’mni tashkil qilishi rejalashtirilgan. Uning jami daromadlardagi ulushi mos ravishda 9,8 %, 9,6 %, 8,7 % ,7,7 % va 8,7,0 % ni tashkil qilmoqda. To’g’ri soliqlar ichida muhim ahamiyatga ega bo’lgan yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’ining ulushi tahlil qilinayotgan yillar davomida o’rtacha 4-5 % ni tashkil qilgan. Yana bir to’g’ri soliqlar tarkibiga kiruvchi soliq - suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq tushumlar byudjet daromadlarida eng kichik ulushga ega soliqlardan birirdir. Uning jami daromadlardagi ulushi tahlil qilinayotgan yillar davomida 0,4% ni tashkil qilgan. 47

Click here to bu ABBYPDFTransform wABBYY.coXulosa qilib aytadigan bo’lsak, O’zbekiston Respublikasida byudjet daromadlarini shakllantirishda soliqlar hal qiluvchi ahamiyatga ega. Biz tahlil qilgan yillar (2009-2013 yillar)da soliqlar mamlakatimiz byudjeti daromadlarining 94-95 foizini tashkil etganligini kuzatdik. Bu ko’rsatkich aksariyat rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarga xos bo’lgan xususiyatdir. 2.2. Davlat budjetidan xarajatlarni moliyalashtirish amaliyotinin g tahlili. Har qanday davlatning iqtisodiyot va siyosatidagi xususiyatlari uning xarajatlari ustuvorliklarida ham aks etadi. O’zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning ustuvorliklaridan kelib chiqqan holda har yili mamlakatning soliq va byudjet siyosatining asosiy yo’nalishlari belgilanadi va ular davlat byudjetini ishlab chiqishda asos sifatida xizmat qiladi. Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti xarajatlarining amaldagi tarkibi quyidagicha: 48

Click here to bu ABBYPDFTransform wABBYY.co11-rasm. O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti xarajatlarining amaldagi tarkibi 18 18 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 30 dekabrdagi PQ-1675-sonli va 25 dekabrdagi PQ-1887-sonli “Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar pragnozi va davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi Qarorlari asosida mustaqil tayyorlandi. 49 Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari Fuqarolik jamiyati institutlari, IIChB va NNTlarning rivojlanishiga grantlar va mablag’lar Iqtisodiyot xarajatlari Markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari Davlat hokimiyat organlari, boshqaruv va sud organlarini saqlash xarajatlari Fuqarolarning o’z-o’zini boshqarish organlarini saqlash xarajatlari Vazirlar Mahkamasining rezerv fondi Boshqa xarajatlar Davlat byudjeti xarajatlarining amaldagi tarkibi

Davlat byudjeti daromadlarining shakllanish samaradorligi va barqaror ligi amalga oshirilishi ko’zda tutilgan xarajatlar ijrosining moddiy asosini tashkil etadi. Shuningdek, davlat byudjeti xarajatlari davlat tomonidan olib borilayotgan islohotlarning tom ma’nodagi ifodasini o’zida aks ettiradi. Buni quyidagi 2- jadval ma’lumotlaridan ko’rishimiz mumkin. 2-jadval Davlat byudjeti xarajatlari to’g’risida ma’lumot 19 № Ko’rsatkichlar 2011 yil 2012 yil 2013 yil(reja) mlrd. so’m foizda mlrd. so’m foizda mlrd. so’m foizda Davlat byudjeti xarajatlari 16991 100 21571 100 26312 100 1. Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvatlash xarajatlari 10112 59,5 12513 58,0 15573 59,2 2. Iqtisodiyot xarajatlari 1952 11,5 2372 11,0 2791 10,6 3. Markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirish 950 5,6 1059 4,9 1300 4,9 4. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, sud organlari xarajatlari 472 2,7 629 2,9 825 3,1 5. Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari 152 0,9 191 0,9 287 1,1 6. Vazirlar Mahkamasining zaxira jamg’armasi 57 0,3 70 0,3 85 0,3 7. Boshqa xarajatlar 3296 19,4 4735 21,2 5448 20,7 2-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, davlat byudjeti xarajatlarida ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlarining salmog’i yuqori bo’lmoqda. Xususan, ushbu xarajatlar 2011 yilda 10112 milliard so’mni 2012 yilda esa 12513 milliard so’m bo’lib, jami byudjet xarajatlarida mos ravishda 59.5 va 58 foizni tashkil etlgan bo’lsa, 2013 yil uchun kelib ushbu xarajatlar 15573 milliard so’m hajmida rejalashtirilgan va uning jami byudjet xarajatlaridagi ulushi 59,2 foizni tashkil etishi ko’zda tutilgan. Demak, ushbu sohaga qilinayotgan xarajatlar, birinchidan, nominal mazmunda va shuningdek, umumiy xarajatlar salmog’ida ham ortib bormoqda. 50

Y Tranrr0 BBY.c19 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 24 dekabrdagi PQ-1449-sonli, 2011 yil 30 dekabrdagi PQ-1675- sonli va 25 dekabrdagi PQ-1887-sonli “Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar pragnozi va davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi Qarorlari asosida mustaqil tayyorlandi. Mustaqillikka erishilgandan so’ng, davlat xarajatlarining salmoqli qi smi aholini ijtimoiy-iqtisodiy talablarini qondirishga yo’naltirilmoqda. Byudjet xarajatlari tarkibida ijtimoiy soha va aholini qo’llab-quvvatlash xarajatlari jami xarajatlarning 60 %ga yaqinini tashkil etadi. Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari o’z tarkibiga maorif, sog’liqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy ta’minot, aholi uchun ijtimoiy ahamiyat kasb etgan xizmatlar baholaridagi farqlarni byudjetdan qoplash va oilalarga ijtimoiy nafaqalarni oladi. 3- jadval Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvatlash xarajatlarining tarkibi va ularning salmog’i 20 Ko’rsatkichlar 2011 yil 2012 yil 2013 yil (reja) mlrd. so’m foiz mlrd. so’m foiz mlrd. so’m foiz Davlat byudjeti xarajatlari 16991 100 21571 100 26312 100 Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab- quvatlash xarajatlari, jami shu jumladan: 10112 59,5 12513 58 15573 59,2 - ta’lim 5890 34,6 7223 33,4 8984 34,1 - sog’liqni saqlash 2217 13,0 2820 13,0 3768 14,3 - madaniyat va sport 194 1,1 226 1,0 279 1,1 - ilm-fan 111 0,6 140 0,6 173 0,7 - ijtimoiy ta’minot 74 0,4 93 0,4 107 0,4 - oilalarga ijtimoiy nafaqalar 1582 9,3 1899 8,8 1839 7,0 - Qishloq joylarda uyjoylar qurishni hamkorlikda moliyalashtirish uchun kredit liniyalari - - - - 375 1,4 51

20 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 24 dekabrdagi PQ-1449-sonli, 2011 yil 30 dekabrdagi PQ-1675- sonli va 25 dekabrdagi PQ-1887-sonli “Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar pragnozi va davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi Qarorlari asosida mustaqil tayyorlandi. 3-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, davlat byudjetining ijtim oiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvatlash xarajatlari tarkibida ta’lim va sog’liqni saqlash xarajatlarining salmog’i va miqdori yildan yilga oshib bormoqda. 2011 yilda ta’lim xarajatlari 5890 milliard so’m, 2012 yilda esa 7223 milliard so’mni tashkil etdi. 2013 yilda yurtimizda ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvatlash xarajatlarining tarkibida 8984,6 milliard so’m hajmidagi mablag’lar ta’lim-tarbiya sohasiga sarflanishi rejalashtirilgan bo’lib, xarajatlarning asosiy qismini tashkil etgan. Maskur xarajatlar davlat budjetining o’rtacha 33-35 % ni tashkil qilmoqda. Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvatlash xarajatlarining tarkibida sog’liqni saqlash xarajatlari 2011 yilda 2217 milliard so’m, 2012 yilda esa 2820 milliard so’mni tashkil etdi. 2013 yilda bu sohaga 3768 milliard so’m sarflanishi rejalashtirilgan. Sog’liqni saqlash xarajatlari davlat budjetining o’rtacha 13-15 % ni tashkil etmoqda. 2013 yil - “Obod turmush yili”da qishloq joylarda yakka tartibdagi uyjoylar qurishni hamkorlikda moliyalashtirish uchun 374,7 milliard so’m miqdorida mablag’ sarflanishi ko’zda tutilgan. Amalga oshirilayotan islohotlarda aholining turmush farovoligini va daromadlarini izchil oshirib borish ustuvor ahamiyatga ega bo’lmoqda. Ushbu sohadagi islohotlar 2013 yilda ham davom ettirilib, davlat byudjetidan jami 1839,9 milliard so’m mablag’ ayni shu maqsadlar uchun ajratilishi rejalashtirilgan. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti xarajatlarining tarkibiy tahliliga asoslangan holda ta’kidlash joizki, aholi turmush farovonligini oshirishdagi yanada ijobiy o’zgarishlarga erishish maqsadida byudjet sohasi xodimlari ish haqi, pensiyalar, nafaqalar, stipendiyalar miqdorini izchil oshirib borish kabi ijtimoiy sohadagi tadbirlarni moliyalashtirish bilan birga jahonda global miqyosda avj olib borayotgan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida 52

Y Tranrr0 BBY.cmamlakatimizni barqaror iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim omili sifatida ichki talabni rag’batlantirishga yo’naltirilgan chora-tadbirlar kompleksini joriy etishga alohida ahamiyat berilmoqda. 2012 yilda byudjet tashkilot lari xodimlarining ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlar miqdorini bosqichmabosqich ko’paytirish davom ettirilib, ish haqini inflyatsiya darajasidan yuqori bo’lgan miqdorda oshirish uchun davlat byudjetidan 1,3 trillion so’m mablag’ ajratildi. 2012 yilning 1 yanvaridan boshlab yagona tarif setkasini qayta ko’rib chiqish va mehnatga haq to’lashning bazaviy darajasini birinchi razryad miqdorida belgilash amalga oshirildi. Davlat budjeti xarajatlari tarkibida iqtisodiyotga sarflanadigan xarajatlar salmog’i jihatdan keyingi o’rinda turadi. 4-jadval Iqtisodiyot xarajatlarining tarkibi va ularning salmog’i 21 Ko’rsatkichlar 2011 yil 2012 yil 2013 yil (reja) mlrd. so’m foiz mlrd. so’m foiz mlrd. so’m foiz Davlat byudjeti xarajatlari 16991 100 21571 100 26312 100 Iqtisodiyotga ajratilgan xarajatlar 1952,1 11,5 2372,0 11,0 2791 10,6 Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi tasarrufidagi suv xo’jaligi tashkilotlari tomonidan iste’mol qilinadigan elektrenergiyasi to’lovlari 648,8 3,8 766,9 3,5 863,9 3,3 Moliya vazirligi huzuridagi Sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash fondiga maqsadli ajratmalar 184,5 1,1 210,0 0,9 211,5 0,8 Hosildorligi past erlarda davlat ehtiyojlari uchun qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchi fermer xo’jalklarini moliyaviy qo’llab-quvvatlash uchun maqsadli mablag’lar 140,0 0,8 160,0 0,7 200,0 0,7 Boshqa xarajatlar 978,8 5,7 1235,1 5,7 1515,6 5,8 53

21 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 24 dekabrdagi PQ-1449-sonli, 2011 yil 30 dekabrdagi PQ-1675-sonli va 25 dekabrdagi PQ-1887-sonli “Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar pragnozi va davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi Qarorlari asosida mustaqil tayyorlandi. 54

ABY Tranrr0 BBY.c A DTrasr . w.BB .o3-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, davlat byudjeti xarajatlar ida iqtisodiyotga sarflangan xarajatlar 2011 yilda 1952,1 milliard so’mni 2012 yilda esa 2372 milliard so’m bo’lib, jami byudjet xarajatlarida mos ravishda 11.5 va 11 foizni tashkil etlgan bo’lsa, 2013 yil uchun kelib ushbu xarajatlar 2791 milliard so’m hajmida rejalashtirilgan va uning jami byudjet xarajatlaridagi ulushi 10,6 foizni tashkil etishi ko’zda tutilgan. Mazkur xarajatlar o’tgan yillarga nisbatan jami xarajatlarga nisbatan foizda kamayish kuzatilgan bo’lsa-da, ushbu sohaga qilingan nominal xarajatlar hajmi ortib bormoqda. Umuman, davlat byudjetidan iqtisodiyot xarajatlari asosan qishloq va suv xo’jaligi tarmog’ida faoliyat yurituvchi xo’jalik sub’ektlarini moliyaviy qo’llab-quvvatlashga yo’naltirilmoqda. Shu orqali agrar tarmoqda faolyat yurituvchi korxonalarni va xususan, fermer xo’jaliklarining barqaror faoliyatini davlat tomonidan qo’llabquvvatlash uchun zarur shart-sharoitlar yaratib berilmoqda. Davlat budjeti xarajatlari tarkibida markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari ham muhim ahamiyatga egadir. So’nggi yillarda mazkur soha xarajatlar miqdori 12-rasmda ifodalangan. 55 050001000015000200002500030000 2011 yil 2012 yil 2013 yil (reja )16991 21571 26312 950 1059 2791 davlat budjeti xarajatlari Markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari

ABY Tranrr0 A DTrasr . w.BB .o12- rasm. Davlat byudjeti xarajatlari tarkibida markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlarining miqdori 19 (mlrd. so’mda) 12-rasm ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, davlat byudjeti xarajatlar ida tarkibida markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari 2011 yilda 950 milliard so’mni 2012 yilda esa 1059 milliard so’m bo’lib, jami byudjet xarajatlarida mos ravishda 5.6 va 4.9 foizni tashkil etlgan bo’lsa, 2013 yil uchun kelib ushbu xarajatlar 1300 milliard so’m hajmida rejalashtirilgan va uning jami byudjet xarajatlaridagi ulushi 4.9 foizni tashkil etishi ko’zda tutilgan. Davlat byudjeti xarajatlarida tarkibida markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari salmog’ini kamayishini so’nngi yillarda investisiya loyihalarini moliyalashtirishda budjet mablaglaridan tashqari budjetdan tashqari jamg’armalar mablag’lari, korxona va aholi mablag’lari hamda xorijiy davlatlar, shuningdek xalqaro moliya institutlar mablag’larini keng jalb qilinayotgani bilan ifodalash mumkin. Davlat budjeti xarajatlari tarkibida davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, sud organlari xarajatlari salmog’i jihatdan keyingi o’rinda turadi. Davlatning boshqaruv faoliyati o’z maqsadlari va funksiyalarini murakkab tuzilishga ega bo’lgan va turli yo’nalishlarda faoliyat yurituvchi o’z (davlat) apparati orqali ta’minlashida namoyon bo’ladi. Uning bir qismi qonunlarni ishlab chiqish, ko’rib chiqish, tasdiqlash va ijro etish bilan shug’ullanadi, ya’ni funktsional ko’rinishdagi davlat boshqaruvi bilan bog’liq, boshqa qismi davlatning ichki (huquq-tartibot) va xalqaro barqarorligi va xavfsizligini, uning jahon hamjamiyati bilan o’zaro munosabatlarini ta’minlaydi. Sud, prokuratura organlari va adliyaning boshqa muassasalarini saqlash xarajatlari o’zida O’zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog’iston Respublikasi Oliy sudi; viloyat, shahar va xalq sudlari; O’zbekiston Respublikasi va mahalliy organlarning Oliy xo’jalik sudi; O’zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi, 19 Yuqoridagi 2-jadval ma’lumotlari asosida tuzildi 56

ABY Tranrr0 BBY.c A DTrasr . w.BB .oQoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri prokuraturasi; FHAQQ bo’limlari va boshqa xarajatlarni mujassamlashtiradi. Davlat hukumat organlarini saqlash xarajatlariga O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti apparatini, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudini, O’zbekiston Respubli-kasi Markaziy Saylov komissiyasi apparatini, Qoraqalpog’iston Respubli kasi Jo’qorg’i Kengesi apparatini saqlash, xalq deputatlari faoliyatini ta’minlash va boshqa xarajatlar kiradi. Davlat boshqaruv organlarini saqlash xarajatlari o’zida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi apparatini; Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi apparatini; Qoraqalpog’iston Respublikasi vazirliklari apparatini; vazirliklarning markaziy apparati, davlat qo’mitalari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasarrufidagi qo’mitalar va boshqa idoralarni; O’zbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat qo’mitalari va boshqa idoralarning mahalliy organlarini; MDH mamlakatlari hukumatlari huzuridagi O’zbekiston Respublikasining doimiy vakolatxonasini; hokimliklarni; Qoraqalpog’iston Respublikasi vakolatxonalarini; hokimliklarning bo’limlari va boshqarmalarini; chet elda joylashgan respublika vakolatxonalari, konsulliklari, agentliklari va boshqa diplomatik muassasalarini saqlash uchun xarajatlarni mujassamlashtiradi. Hozirgi kunda davlat byudjeti xarajatlari tarkibida davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, sud organlari xarajatlari salmog’i quyidagichadir. 57

ABY Tranrr0 A DTrasr . w.BB .o13-rasm. Davlat byudjeti xarajatlari tarkibida davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, sud organlari xarajatlari salmog’i 20 (foizda) 20 Yuqoridagi 2-jadval ma’lumotlari asosida tuzildi 58 020406080100 2011 yil 2012 yil 2013 yil (reja )100 100 100 7,2 2 9, 3 , 1 davlat budjeti xarajatlari Markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari

ABY Tranrr0 BBY.c A DTrasr . w.BB .oDavlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, sud organlari ta’minoti uc hun saqlash xarajatlar jami xarajatlar tarkibida 2011 yilda 2,9 foizni, 2012 yilda 3,1 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2013 yilda bu xarajatlar 3,1 foiz darajasida bo’lishi ko’zda tutilgan. Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlarining ta’minot xarajatlari 2013 yilda jami byudjet xarajatlarining 1,1 foizini tashkil etayotgani kuzatilmoqda. Bu o’z navbatida davlat boshqaruvi tizimida mahalla institutining rolini oshirish, uning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash bo’yicha amalga oshirilayotgan islohotlar bilan bevosita bog’liqdir. O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti xarajatlari tarkibida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Zaxira jamg’armasi miqdori ham nazarda tutiladi. Zaxira jamg’armasi mablag’lari Respublika byudjetiga tushuvchi daromadlarning bir qismi hisobiga shakllantiriladi va byudjetni tuzishda hisobga olinishi mumkin bo’lmagan iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy va boshqa sohalardagi ko’zda tutilmagan qo’shimcha xarajatlarni yil davomida o’z vaqtida va uzluksiz mablag’ bilan ta’minlaydi: - epidemiyalarga qarshi, epizootiyaga qarshi kurash chora-tadbirlari va boshqalarga; - tabiiy ofatlar oqibatlarini bartaraf etish ishlariga; - byudjetda ko’zda tutilgan rejali ajratmalarni ko’paytirishga; - O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlariga muvofiq olimlar, mutafakkir, sarkarda, davlat va jamoat arboblarining yubileylariga; - sport-madaniy tadbirlarga, festivallar, umumdavlat va milliy bayramlarga; - davlat byudjetining tasdiqlangan parametrlarida nazarda tutilmagan boshqa xarajatlarga. Zaxira jamg’armasi miqdori tegishli yilga Davlat byudjeti xarajatlari miqdoridan foizlarda tasdiqlanadi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Zaxira jamg’armasi mablag’larining tasarrufchisi hisoblanadi. Jamg’arma mablag’larini oluvchilar tomonidan Zaxira jamg’armasi mablag’laridan boshqa maqsadlarda foydalanilishiga yo’l qo’yilmaidi. Zaxira 59

ABY Tranrr0 A DTrasr . w.BB .ojamg’armasi mablag’lari hisobi 216-bo’lim bo’yicha daromadlar va xaraja tlar funktsional tasnifining tegishli boblari va paragraflarida, shuningdek davlat byudjeti xarajatlari iqtisodiy tasnifining turlari, ob’ektlari, yordamchi ob’ektlari bo’yicha yuritiladi Bundan tashqari davlat budjetidan har y mudofaa, milliy xafvsizlik, faoliyatlarini moliyalashtirish uchun mablag’lar sarf qilinadi. Mudofaa kompleksi va huquq-tartibot organlari xarajatlari o’zida Mudofaa vazirligini; Milliy xavfsizlik xizmatini; O’zbekiston Respublikasi Davlat chegarasini qo’riqlash qo’mitasini; favqulodda vaziyatlar bo’yicha organlarni; Ichki ishlar vazirligini; Davlat bojxona qo’mitasini; Soliq va bojxona organlari akademiyalarini; balog’at yoshiga etmaganlar ishlari bo’yicha inspektsiya va boshqa organlarni saqlash uchun xarajatlarni mujassamlashtiradi. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, bugungi kunda davlat budjeti mablaglaridan mamlakatda kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirishda, iqtisodiyotni rivoshlantirish va markazlashgan investisiyalarni samarali moliyalashtirishda, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, sud organlari xarajatlarini moliyaviy ta’minlash uchun foydalanilmoqda. Bititruv malakaviy ishimizning keying bobida yuqoridagi sohalarni moliyalashtirishda davlat budjeti mablag’laridan samarali, oqilona foydalanish yo’nalishlarini tadqiq etamiz. II-bob bo’yicha xulosa. Davlat budjeti mablag’larini shakllantirish va undan xarajatlarni moliyalashtirish amaliyotining tahlili tahliliga bag’ishlangan 2-bob boyicha quyidagi asosiy xulosalarga kelindi: 1) Byudjetning soliqli daromadlari tarkibi mamlakat soliq qonunchiligiga muvofiq umumdavlat soliqlari va yig’imlari, mahalliy soliqlar va yig’imlar, 60

ABY Tranrr0 BBY.c A DTrasr . w.BB .obojxona bojlari, boj yig’imlari va boshqa boj to’lovlari, davlat boji, penya va jarimalardan iborat. 2) Nosoliqli daromadlar davlatga tegishli bo’lgan korxona va tashkilotlar dan olinadigan to’lovlardir. Nosoliqli daromadlar tarkibiga esa davlat mulkidan foydalanishdan olingan daromadlar, byudjet tashkilotlari tomonidan ko’rsatilgan haqli (to’lovli) xizmatlardan kelgan daromadlar, fuqarolikhuquqiy, ma’muriy va jinoiy choralarni qo’llash natijasida olingan mablag’lar, jumladan, jarimalar, konfiskatsiyalar, kompensatsiyalar va davlat sub’ektlariga etkazilgan zararlarni tiklash bo’yicha olingan mablag’lar va majburiy undirilgan boshqa mablag’lar kiradi. 3) So’nggi yillarda mamlakatimizda soliqlar byudjet daromadlarining 94-95 foizini tashkil etayotganini ko’rishimiz mumkin. Agar bu ko’rsatkich 2009 yilda 94,4 foizni, 2010 yilda 94,5 foizni, 2011 yilda 94,9 foizni, 2012 yilda 94,0 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2013 yilda 94,4 foizni tashkil etishi rejalashtirilgan. 4) Soliqsiz daromadlar byudjet daromadlarining 5-6 foizini tashkil etayotganini ko’rishimiz mumkin. Agar bu ko’rsatkich 2009 yilda 5,6 foizni, 2010 yilda 5,5 foizni, 2011 yilda 5,1 foizni, 2012 yilda 6,0 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2013 yilda 5,6 foizni tashkil etishi rejalashtirilgan. 5) Mustaqillikka erishilgandan so’ng, davlat xarajatlarining salmoqli qismi aholini ijtimoiy-iqtisodiy talablarini qondirishga yo’naltirilmoqda. Byudjet xarajatlari tarkibida ijtimoiy soha va aholini qo’llab-quvvatlash xarajatlari jami xarajatlarning 60 %ga yaqinini tashkil etadi. Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari o’z tarkibiga maorif, sog’liqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy ta’minot, aholi uchun ijtimoiy ahamiyat kasb etgan xizmatlar baholaridagi farqlarni byudjetdan qoplash va oilalarga ijtimoiy nafaqalarni oladi. 6) O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti xarajatlarining tarkibiy tahliliga asoslangan holda ta’kidlash joizki, aholi turmush farovonligini oshirishdagi yanada ijobiy o’zgarishlarga erishish maqsadida byudjet sohasi xodimlari ish 61

ABY Tranrr0 A DTrasr . w.BB .ohaqi, pensiyalar, nafaqalar, stipendiyalar miqdorini izchil oshirib borish kabi ijtimoiy sohadagi tadbirlarni moliyalashtirish bilan birga jahonda global 62

Y Tranrr0 BBY.cmiqyosda avj olib borayotgan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoit ida mamlakatimizni barqaror iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim omili sifatida ichki talabni rag’batlantirishga yo’naltirilgan chora-tadbirlar kompleksini joriy etishga alohida ahamiyat berilmoqda. 63

Y Tranrr0 BBY.cIII-BOB. IQTISODIYOTNI MODERNIZASILASH SHAROITI DA DAVLAT BYUDJETI MABLAG’LARIDAN SAMARALI FOYDALANISHNI TAKOMILLASHTIRISH YO’NALISHLARI. 3.1. Davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanishda g’aznachilik tizimi rolini oshirish imkoniyatlari. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida davlat byudjeti hisobiga mablag’ bilan ta’minlanadigan sohalarda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, byudjet mablag’laridan samarali foydalanishni nazoratini takomillashtirish bugungi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Barcha islohatlarning maqsadi byudjet siyosatida davlat byudjeti taqchilligini belgilangan me’yoridan oshib ketishiga yo’l qo’ymaslik, byudjet xarajatlarini samaradorligini oshirish, ijtimoiy xarajatlarning aniq maqsadli va manzilli bo’lishini ta’minlashdir. Byudjet ijrosini belgilangan parametrlar doirasida ijro etish, byudjetdan mablag’ bilan ta’minlashni takomillashtirish hamda mablag’lardan samarali va maqsadli foydalanish, byudjet intizomini ta’minlash byudjet tizimi oldida turgan muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Byudjet jarayonlari, jumladan, byudjet ijrosi uni bajarilishini qat’iy ta’minlashda byudjetdan birinchi darajali ustivor ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirish, ulardan maqsadli, samarali foydalanishda byudjet intizomini mustahkamlash borasida olib borilayotgan ishlar bilan bir qatorda echimini kutayotgan muammolar ham mavjud. Bugungi kunda dasturlarni moliyaviy ta’minlash va davlat mablag’lari foydalanilishi ustidan nazorat o’rnatish ishida g’aznachiliksiz mufaqqiyatga erishib bo’lmaydi. G’aznachilikni joriy etish davlat mablag’larini boshqarish tizimining samadorligini oshirishga ko’maklashadi. G’aznachilik tizimida qilinayotgan xarajatlarni eng yuqori darajadagi «tiniqligi»ga erishiladi. 64

Y Tranrr0G’aznachilik organlarining asosiy vazifalaridan biri byudjet mablag’larini maqsadli va samarali ishlatilishini nazorat qilish hisoblanadi. O’zbekistonda yaratilayotgan markazlashtirilgan g’aznachilik tizimi g’aznachilikning yagona hisobraqamida naqd pullarni markazlashtirishni, shuningdek, byudjet ijrosin ing nazoratini va hisob-kitobini ko’zda tutadi. Rivojlangan mamlakatlardagi amalda ishlayotgan g’aznachilikning yagona hisobraqami kontseptsiyalardan va kassadagi naqd pul oqimlarini va pulli operatsiyalarni boshqarish amalga oshiriladi. Bunda faol g’aznachilikning yagona hisobraqami faoliyat ko’rsatadi va markazlashtirilgan buxgalteriya nazorati amalga oshiriladi. Barcha byudjet mablag’lari g’aznachilikning yagona hisobraqamida to’planadi, to’lovni amalga oshirish uchun so’rovnoma va uni tasdiqlaydigan xujjatlar g’aznachilikka yo’naltiriladi, g’aznachilik dastlabki nazoratni amalga oshiradi, to’lovlarni rejalashtiradi va to’lovni amalga oshiradi. Bizning fikrimizcha, respublikamizda g’aznachilik tizimi faoliyati boshlanishi bilan O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi Nazorattekshiruv Bosh boshqarmasi nazorat ishlarini tashkil qilish va muvofiqlashtirish maqsadida, xo’jalik sub’ektlari bilan o’zaro aloqadorlikning hamda reviziya va tekshiruvlarni o’tqazishning yangi tartibi ishlab chiqilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Davlat byudjetining ijrosi g’aznachilik tizimi orqali amalga oshirilganda joriy va yakuniy nazorat Moliya vazirligi Nazorat taftish bosh boshqarmasi va g’aznachilik organiga yuklatiladi. Kunlik joriy nazorat g’aznachilik zimmasiga o’tgach, moliya organlari va byudjet muassasalarining pul mablag’lari va tovarmoddiy boyliklarni saqlanishi, ulardan to’g’ri, samarali foydalanishi, ish haqlarini to’g’ri hisoblanishi va to’lanishi kabi masalalarni nazorat qilishning yangi yo’llari topiladi. 65

Y Tranrr0 BBY.cG’azinachilik tizimida byudjetni ijro qilish jarayoni detallashtirilgan, u quyidagi ko’rsatkichlarni aniq nazorat qilish imkonini beradi: - barcha byudjet mablag’larining miqdori; - byudjetdan moliyalashtirishning kafolatlangan limiti; - byudjetdan mablag’ oluvchilar tomonidan haqiqiy tuzilgan shartnomalarning hajmi; - tuzilgan shartnomalar asosida berilgan avans to’lovlarning hajmi; - tovar-moddiy boyliklar va bajarilgan ishlar hajmi qabul qilinganligi tasdiqlangandan keyin, shuningdek taqdim qilingan schyot- fakturalarning to’g’riligini tekshirilganidan so’ng to’lanadigan ish haqi va boshqa turdagi pul mablag’lari summasi; - to’lovga taqdim etilgan hisobraqamlardagi mablag’lar miqdori; - byudjet mablag’lari hisobraqamidan haqiqiy ko’chirilgan mablag’lar miqdori. Davlat byudjetdan mablag’ oluvchilarning shaxsiy hisobraqamlaridan dastlabki va joriy nazoratni amalga oshirishda barcha byudjet tashkilotlari va muassasalar qamrab olinishi ko’zda tutiladi. Davlat byudjeti mablag’larini maqsadli ishlatilishining yakuniy nazorati G’aznachilikning mintaqaviy organlari tomonidan Moliya Vazirligi iqtisodiy va nazorat ishlarining asosiy masalalari Rejasiga muvofiq, boshqa tashkilotlar bilan birgalikda amalga oshirilishi ko’zda tutilmoqda. Chet mamlakatlar amaliyoti shuni ko’rsatadiki, G’azinachilik boshqarmasi xar yili nazorat-tekshiruv boshqarmasiga territoriyalarda joylashgan xo’jalik sub’ektlari, byudjet mablag’lari hisobidan moliyalashtiriladigan tashkilotlar faoliyati to’g’risida, shuningdek, o’tgan yil mobaynida Davlat byudjetidan mablag’ olgan tashkilotlar to’g’risida boshlanayotgan yilning 01.01. holatiga axborotlar taqdim qiladi. 66

Y Tranrr0Nazorat-tekshiruv boshqarmasi tekshirish natijalariga ko’ra materiallarni G’azinachilik boshqarmasiga Davlat byudjeti daromadlarini to’ldirish uchun, shtraf sanktsiyalari qo’llash uchun maqsadli ishlatilmagan mablag’lar to’g’risidagi ma’lumotlarni yo’naltiradi. G’azinachilik organlari taqdim qilingan materiallarni ko’rib chiqib, shtraf sanktsiyalari qo’llanilgandan keyin byudjetdan mablag’ oluvchilarga joriy yilning moliyalashtirish rejasi shu miqdorda kamaytirilganligi to’g’risida ma’lumot yuboradi. G’aznachilik organlari tekshiruv natijalarini to’liq amalga oshirish va mas’ul rahbar xodimlarni, shuningdek, qonunni buzgan shaxslarni jazolash maqsadida byudjet 67

Y Tranrr0 BBY.cmablag’larini noqonuniy ishlatish holatlari bo’yicha sud, prokratura organlar iga axborot beradi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, g’azinachilik organi faoliyatining uzluksiz qismi-bu nazoratdir deb aytish mumkin. G’aznachilik organlari byudjet oluvchilar tomonidan davlat byudjetining mablag’larini maqsadli ishlatilishi ustidan doimiy nazorat olib boradi. Bunda byudjet ijrosida g’aznachilik tizimining maxsusligi ko’rinadi. Banklar tomonidan mijozning hisob moliya xujjatlari, hisob raqamida qolgan mablag’ miqyosida operatsiyalarni bajaradi va to’lov manzilini nazorat etilmaydi. G’aznachilik organi esa qolgan mablag’ miqyosida iqtisodiy tasnif moddalari bo’yicha to’lov mo’ljallanganligi ustidan nazorat olib boradi. Byudjet oluvchilarning g’aznachilikka ijro uchun olingan moliya xujjatlari bankka g’aznachilik bo’limlari nomidan taqdim qilinadi va xarajat hisoblaridan olinadi. Byudjet tashkilotlari tomonidan naqd pul mablag’lari olish uchun maxsus tartib ko’zda tutiladi. G’aznachilik organi ma’lum tartib asosida byudjet tashkilotlarining ishonchli vakiliga pul chekini rasmiylashtiradi va shu chek asosida naqd pul banklardan g’aznachilik organi hisobiga olinadi. G’aznachilik organi hisobidagi tushumlar va xarajatlar operatsiyalari ma’lumotnomalarda aks ettiriladi, har kuni bank g’aznachilik organiga ma’lumot taqdim etadi, o’z navbatida g’aznachilik organi har bir hisob bo’yicha byudjet oluvchiga ma’lumot beradi, to’lov xarajatlarining nusxalarini rasmiylashtiradi, bu xujjat xarajat etilganligi to’g’risida dalolat beradi. Davlat byudjeti daromad va xarajatlar rejasini ijro etuvchi barcha banklar, byudjet mablag’larini hisobdan chiqarish, ko’chirish va hisobga olish muddatlariga amal qilishlari lozim. Bank tomonidan qonunbuzarlik sodir etilsa, g’aznachilik tomonidan jarimalar belgilanadi, hatto, Markaziy Bankga mazkur bankni litsenziyadan mahrum etish to’g’risida taklif kiritiladi. Bundan tashqari, g’aznachilik barcha byudjet oluvchilar tomonidan olingan mablag’ning 68

Y Tranrr0 BBY.cmaksadli ishlatilishi ustidan nazorat olib boradi, g’aznachilik organlari tomonidan shu maqsadda barcha hisobxonalar, moliyaviy va boshqa xujjatlar mablag’ning maqsadli va qonun asosida ishlatilishi tekshiriladi. Noqonuniy ishlatilgan ligi aniqlansa, bu haqda joriy yil byudjetini qisqartirish yo’li bilan olib qo’yiladi. Xulosa qilib aytganda, respublikamizda bozor munosabatlari sharoitida amalga oshirilayotgan iqtisodiy o’zgarishlarni ta’minlashdagi jarayonlar, jumladan, byudjet ijrosining bajarilishini qat’iy ta’minlashda, byudjetdan birinchi darajali ustivor ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirishda va byudjet mablag’laridan maqsadli, samarali foydalanishda byudjet intizomini mustahkamlash borasida olib borilayotgan chora-tadbirlarni yanada takomillashtirish lozim. G’aznachilik tizimining faoliyati nafaqat davlat moliyaviy resurslarni safarbar qilish orqali davlat xarajatlarini muntazam boshqarish imkoniyatinigina yaratibgina qolmay, ular ustidan samarali nazorat tashkil qilish imkonini ham beradi. Markaziy g’aznachilik organi va uning xududlardagi bo’limlariga jarima sanktsiyalarini qo’llashga ruxsat berish kerak. Masalan, alohida band sifatida «shartnoma shartlarini buzganligi va o’z vaqtida bajarmaganligi uchun shartnomada ko’rsatilgan summaga nisbatan jarima qo’llaniladi» deb kiritilsa va bajarilishiga amal qilinsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Bunda birinchidan, ta’minotchi va iste’molchilarning mas’uliyati oshadi, ikkinchidan byudjet tashkilotlarining qo’shimcha daromad manbasi yaratiladi. G’aznachilik faoliyatini tashkil etishning dastlabki chora-tadbiri sifatida mahalliy byudjetlardan moliyalashtiriluvchi byudjet tashkilotlariga hamda respublika byudjetidan moliyalashtiriladigan ayrim byudjet tashkilotlariga byudjetdan mablag’lar oluvchilar bilan mahsulot etkazib beruvchilar o’rtasidagi shartnomalarni g’aznachilik organlarida ro’yxatdan o’tkazish zarur va tuzilgan 69

Y Tranrr0 BBY.cshartnomalarga qo’shimcha va o’zgartirishlar kiritishni nazorat qilishni takomillashtirish kerak. Kelgusida davlat byudjeti xarajatlarini boshqarishda mablag’larnimaqsadli taqsimlash, tejamkorlik rejimiga qat’iy amal qilish, davlat moliya-byudjet, shtat-smeta intizomiga rioya qilish kuchaytirilishi kerak. Belgilangan ushbu maqsad va vazifalarni amalga oshirishda g’aznachilik tizimidagi moliyaviy nazorat orqali ijobiy natijalarga erishish mumkin deb umid qilamiz. Ko’zlan gan maqsad respublikamizning kelgusida ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanish ravnaqi, ulkan iqtisodiy o’zgarishlarni ta’minlash, sarflanayotgan har bir so’m byudjet mablag’i respublikaning kelajak ravnaqi va istiqboli uchun o’z natija va samarasini berishi kerak. G’aznachilik tizimining faoliyati nafaqat davlat moliyaviy resurslarni safarbar qilish orqali davlat xarjatlarini muntazam boshqarish imkoniyatinigina yaratibgina qolmay, ular ustidan samarali nazorat tashkil qilish imkonini ham beradi. 3.2. Davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanishni ta’minlash yo’llari. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida davlat byudjeti hisobiga mablag’ bilan ta’minlanadigan tarmoqlarda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, byudjet mablag’laridan samarali foydalanish nazoratini takomillashtirish bugungi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Byudjet mablag’laridan oqilona foydalanishga esa samarali nazorat tizimini shakllantirmasdan turib erishib bo’lmaydi. Ma’lumki, byudjet jarayonining asosiy bosqichlaridan biri davlatning moliyaviy nazorati 70

Y Tranrr0 BBY.chisoblanadi. Moliyaviy nazorat mamlakatimizda amalga oshirilayotgan nazorat faoliyatining tarkibiy qismi hisoblanadi. Iqtisodiyoti rivojlangan hech bir mamlakat yo’qki, moliya sohasida davlatning nazorat organlari mavjud bo’lmasin. Moliyaviy nazorat instituti davlatning nazorat organlarining umumiy tuzilishini o’zida mujassamlashtiradi va moliyaviy mexanizmning asosiy elementi sifatida namoyon bo’ladi. Moliya, byudjet, soliq intizomiga etarli darajada rioya qilinmayotganligi va byudjet mablag’larini maqsadsiz ishlatilishida ko’p sonli holatlarning mavjudligi barcha mamlakatlarda davlatning moliyaviy nazora tini kuchaytirishning zarurligini ko’rsatmoqda. Albatta, byudjet mablag’larini sarflashda byudjetdan qilinadigan xarajatlarning cheklanganligi, byudjet taqchilligining mavjudligi, byudjetda ijtimoiy sohalardan tashqari boshqa xarajatlarga-aholini ijtimoiy jihatdan himoyalash, iqtisodiyot tarmoqlarining mutanosib rivojlanishini ta’minlash, mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlashga ham zaruriyat mavjudligini hisobga olishimiz kerak bo’ladi. Byudjet mablag’larini sarflashda yo’l qo’yilayotgan xato va kamchiliklarni kelib chiqish sababi moliya hamda nazorat taftish idoralari xodimlarining ular oldiga qo’yilgan asosiy vazifa-byudjet intizomiga rioya etishni ta’minlashga mas’uliyat bilan yondashishni talab qiladi. Byudjet tashkilotlarining xarajatlar smetasi ijrosi chuqur tahlil qilinishi, talab darajasida nazorat o’rnatilishi, byudjet tashkilotlarida mablag’larni maqsadli sarflash to’g’risida keng doiradagi tushuntirish ishlari etarli darajada olib borilishi lozim. Byudjet tashkilotlarining xarajatlarni katta qismini kommunal xizmat haqlari egallaydi va ular bilan shartnomalarni aniq, to’g’ri hisoblar bilan tuzish muhimdir. Byudjet tashkilotlarida kommunal xizmatlar (issiqlik energiyasi, issiq va sovuq suv, kanalizatsiya), gaz va elektr energiya sotib olish xarajatlari limitlariga qat’iy rioya etish talab etiladi. 71

Y Tranrr0 BBY.cBank tizimida byudjet tashkilotlarining xarajatlar smetasi tasdiqlanganidan so’ng bir hafta ichida kommunal xizmatlari ko’rsatuvchi, gaz, va elektr energiyasi sotuvchi korxonalar bilan shartnomalarni ushbu xizmatlarga smetalarida ko’zda tutilgan limitlar doirasida tuzishni ta’minlash, hisobkitoblarni oyma-oy amalga oshirib borish, limitdan ortiqcha ko’rsatilgan xizmatlarga haq to’lamaslik muassasalarda ushbu xarajatlarga mas’ul bo’lgan xodimlarni buyruq bilan biriktiriladi. Kommunal xizmatlar gaz va elektr enegiyasini sotib olishga tuzilgan ikki tomonlama shartnomalarni hududiy moliya idoralarida nazorat-taftish boshqarmalari tekshirgandan so’ng ro’yxatdan o’tkazish va bu jarayondagi intizomga, ta’riflarga va haqiqiy ehtiyojlarga qarab xarajat qilinishining doimiy monitoringi olib boriladi. Suv, issiqlik, gaz, va elektr energiyasi is’temol qilinayotgan byudjet tashkilotlarida o’lchov asboblarining to’liq o’rnatilishi va ishlashi nazorat kilinadi. Hozirgi vaqtda byudjet muassasalarida ortiqcha mablag’ sarflanishini bartaraf etish maqsadida gaz, sovuq suv, issiq suv, elektr energiya tarmoqlari bo’yicha mutaxassislar shartnoma to’g’ri tuzilishi va byudjet mablag’larini maqsadli ishlatilishini nazorat qilib, mablag’larni iqtisod qilishi mumkin. Kommunal xizmatlar bo’yicha shartnomalar tuzilish davrida shartnomalarni sifatli va asosli tuzishni ta’minlash maqsadida malakali xodimlarni jalb qilish maqsadga muvofiq bo’ladi. Davlat byudjeti xarajatlarini moliyalashtirish rejasini va byudjet majburiyatlari limitini byudjet mablag’larini taqsimlovchilariga va byudjet mablag’i oluvchilariga Davlat byudjeti xarajatlarining iqtisodiy, vazifa jihatidan, tashkiliy tasniflari ko’rsatkichlari ko’rsatilgan holda, etkazishni amalga oshirish maqsadga muvofiq bo’ladi. Shuningdek, ijtimoiy-madaniy tadbirlarga ajratilgan byudjet mablag’laridan foydalanish, dastur asosida aniq ro’yxatli bo’lishini, byudjetdan mablag’ oluvchilarni moliyalashtirish mexanizmini soddalashtirish byudjet 72

Y Tranrr0 BBY.cmablag’laridan foydalanish hisobini yuritishda kuchli moliyaviy nazoratini ta’minlashni taqozo etadi. Kelgusida davlat byudjeti xarajatlarini boshqarishda mablag’larni maqsadli taqsimlash, tejamkorlik rejimiga qat’iy amal qilish, davlat moliyabyudjet, shtat-smeta intizomiga rioya qilish kuchaytirilishi kerak. Belgilangan ushbu maqsad va vazifalarni amalga oshirishda g’aznachilik tizimidagi moliyaviy nazorat orqali ijobiy natijalarga erishish mumkin. Byudjet mablag’laridan foydalanish ustidan byudjet nazoratini kuchaytirish, byudjet intizomini mustahkamlash va uni takomillashtirish yo’llarini belgilashda amalga oshirilgan tahlil natijalariga tayanish bilan birgalikda shu muammolarga nisbatan ilg’or xorijiy mamlakatlarning tajribalari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Shu munosabat bilan qayd etish lozimki, 73

Y Tranrr0so’nggi yillarda iqtisodi rivojlangan mamlakatlarda samaradorlik nazorati deb nomlanuvchi nazorat turi keng qo’llanilmoqda. Bunda an’anaviy nazorat usullari dasturli baholash, so’nggi natijaga keltirilganligi, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatiga muvofiqligi kabi yangi vositalar bilan to’ldirilmoqda. Ilg’or xorijiy mamlakatlar tajribalarining ko’rsatishiga, bu mamlakatlarda byudjet mablag’laridan foydalanish yuzasidan olib boriladigan nazorat rentabelli hisoblanadi. Masalan, AQShda nazorat organlari tomonidan sarflangan 1 dollar byudjetga 5 dollar bo’lib tushadi, ya’ni shuncha miqdorda mablag’larning byudjetga qaytarilishi ta’minlanadi. Buyuk Britaniyada esa nazorat organlarining faoliyati uchun sarflangan 1 funt sterling 13 funt sterlingni byudjetga tiklashga olib kelar ekan. Mazkur masalani o’rganish O’zbekiston Respublikasi uchun butkul dolzarb hisoblanadi. Bu esa, o’z navbatida, bu boradagi xorij davlatlari tajribalarini kengroq va chuqurroq o’rganishni taqozo qiladi. BMI ishida bu boradagi AQSh, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Germaniya, Finlyandiya va Yaponiya kabi mamlakatlarning mavjud tajribalari o’rganildi. Ularni hisobga olgan holda, bizning fikrimizcha, byudjet mablag’laridan foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish, byudjet intizomini yanada mustahkamlash va uni davr talablariga moslashtirib takomillashtirish uchun, eng avvalo, quyidagilarning amalga oshirilishini maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz: - davlat siyosatiga mos ravishda moliyaviy nazorat va uning tarkibiy qismi bo’lgan byudjet nazorati tizimini isloh qilishning aniq maqsadlarini shakllantirish; - qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun moliya va byudjet nazorati sohasidagi asosiy vazifalarni aniqlash; - umumiy moliyaviy (byudjet) nazorat tizimida nazorat-taftish ishlarini olib boruvchi organlarning samarali faoliyatini ta’minlovchi tashkiliy tuzilmani ishlab chiqish; 74

ABY Tranrr0 BBY.c A DTrasr . w.BB .o- nazorat-taftish organlarining byudjet xarajatlarini optimallashtirishga qaratilgan yuqori samarali faoliyatini tashkil etish; - nazorat-taftish sohasida amalga oshirilishi lozim bo’lgan ilmiy-tadqi qot ishlari ko’lamini kengaytirish va chuqurlashtirish; - bu tizimning barcha tuzilmaviy elementlari yo’nalishlari va o’zaro ta’sirlari mexanizmini amalda o’rnatish; - moliyaviy nazorat (byudjet nazorati) tizimi organlari faoliyatini muvofiqlashtirishning me’yoriy-huquqiy asoslarini mustahkamlash va keyingi yillarda mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida ro’y bergan o’zgarishlarni hisobga olgan holda takomillashtirish; - nazorat organi tizimi bilan davlatni boshqarish tizimining boshqa bo’g’inlarini muvofiqlashtirish; - huquqni himoya qilish organlari bilan birgalikda tegishli sub’ektlarning faoliyatiga o’zaro ta’sir etish mexanizmini takomillashtirish; - ichki va muassasalar moliyaviy (byudjet) nazorati faoliyatlarini yanada faollashtirish; - ilg’or xorijiy davlatlarning nazorat-taftish organlari faoliyatini kuzatish va ularning tajribalarini o’rganishni davom ettirish, so’ngra ularning ijobiy yutuqlari va natijalarini amaliyotga tadbiq etish va h.k.. Respublikamiz oldida byudjetdan mablag’ oluvchi byudjet muassasalarini o’z vaqtida byudjet mablag’lari bilan ta’minlash, byudjet mablag’laridan maqsadli va samarali, oqilona va tejamli foydalanish maqsad qilib qo’yilgan ekan, byudjetdan moliyalashtiriladigan muassasalarga byudjet mablag’larining o’z vaqtida muddatidan kechikmasdan etib borishi hozirgi kunning asosiy talablardan biri bo’lmoqda. Bugungi kundagi byudjet mablag’larini sarflashdagi dolzarb masalalardan biri tizimlar boshqarmalarining byudjet mablag’larini markazlashtirib, ularni bir tomonga yo’naltirishdagi muammolar bo’lib, bu muammoni xal qilish byudjet mablag’larini markazlashtirish O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi yoki uning hududiy organlari roziligi bilan amalga oshirishni, umuman byudjet mablag’laridan oqilona, samarali 75

Y Tranrr0foydalanish va bu orqali hududiy moliya organlari mavqeini oshirish, bizningcha, maqsadga muvofiqdir. Shu munosabat bilan ta’kidlash joizki, byudjet mablag’la rini markazlashtirishni faqat O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining ruxsati bilan amalga oshirilishi byudjet mablag’lari hisobiga ayrim mansabdor shaxslar tomonidan ishxonalarni dabdabali jihozlashga, tanish-bilishlik orqali nopok yo’llar bilan daromad oluvchi firma yoki kichik korxonalarga byudjet mablag’larini o’tkazib, o’zlashtirishga chek qo’yadi. Byudjet mablag’laridan foydalanish ustidan byudjet nazoratini kuchaytirish, byudjet intizomini mustahkamlash va uni takomillashtirish yo’llaridan biri byudjet muassasalari bosh hisobchilarining yuqori tizimlari orqali tayinlanishi va ishdan bo’shatilishi bilan bog’liqdir. Chunki turli sabablar bilan attestatsiyadan o’tmagan yoki byudjet sohasida ish stajiga ega bo’lmagan bosh hisobchilarning byudjet tizimida ishlashi byudjet mablag’laridan noqonuniy foydalanish yoki byudjet intizomining buzilish hollarini ko’proq sodir etishga olib kelmoqda. Yuqoridagi xato va kamchiliklarni oldini olish maqsadida, bizning fikrimizcha, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining nazorat-taftish hududiy boshqarmalari hamda viloyat xokimliklari moliya boshqarmalari tomonidan barcha byudjet muassasalari hisobchilari egallab turgan vazifasiga loyiqligi yuzasidan har moliyaviy yilning 15 yanvariga qadar attestatsiyadan o’tkazilishi lozim. Shu vaqtgacha qonunda belgilanmagan uzrli sabablar bilan attestatsiyadan o’tmagan shaxs bosh hisobchilik vazifasidan vaqtincha chetlashtirilishi lozim. Shuningdek, hududiy moliya bo’limlari bosh hisobchilarining ham byudjet mablag’larining maqsadli ishlatilishi yuzasidan mas’uliyatini oshirish kerak. Chunki xozirgi vaqtda noqonuniy xarajat qilingan byudjet mablag’lari bo’yicha faqat moliya bo’limlari boshliqlari va byudjet inspektsiyasining boshliqlari javob berishmoqda. Holbuki, barcha moliyalashtirishda bosh hisobchi bevosita ishtirok etadi. 76

ABY Tranrr0 BBY.c A DTrasr . w.BB .oAna shularni hisobga olgan holda, bizning fikrimizcha, quyidagilarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir: 1) O’zbekiston Respublikasida ham xuddi iqtisodiy rivojlan gan davlatlardagidek, Nazorat-taftish bosh boshqarmasi va uning hududiy boshqarmalari davlat hisobiga kelib tushayotgan daromadlarni belgilangan me’yorlar bo’yicha tushumlari bo’yicha ham tekshirishlar o’tkazishlari lozim. Hozirda mazkur organlar faqat Davlat byudjetining xarajatlar qismining bajarilishi bo’yicha taftish va tekshirishlar o’tkazish bilan shug’ullanib qolmoqda. Shuningdek, tekshirishlar natijasida olingan ma’lumotlarni taqdim qilish borasida ham rivojlangan davlatlar tajribalaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo’lar edi. Masalan, AQSh byudjet-nazorat boshqarmasi Prezident va Kongressga tekshirish natijalari bo’yicha ma’lumotlarni, takliflar va fikrlari bilan birgalikda taqdim qiladilar. 2) Yuqoridagi tajribalari o’rganilgan davlatlar erishgan yutuqlardan foydalangan holda davlat byudjeti xarajatlarining nazoratini olib boradigan Bosh boshqarma, nazarimizda, markaziy va mahalliy davlat boshqaruv organlaridan ham mustaqil bo’lishi kerak. Umuman, ushbu Bosh boshqarma O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qoshida alohida Departament sifatida faoliyat olib borishi kerak. Ushbu Departament viloyat hokimliklarida olib borilgan taftish va tekshirishlar, joriy davrdagi Davlat byudjetining ijrosi va kutilayotgan ijrolari bo’yicha taklif va xulosalari bilan Vazirlar Mahkamasiga mustaqil ravishda ma’lumotlar taqdim qilib borishi lozim. 3) Byudjet xarajatlaridan foydalanish ustidan byudjet nazoratini kuchaytirish uchun, avvalom bor, ushbu nazoratni olib boruvchi xodimlarning malakasini, ish sifatini oshirish orqali byudjet nazorati tizimiga kuchli ta’sir o’tkazish zarur. Buning uchun, jumladan: - etarli tayyorgarlik va tajribaga ega bo’lishga erishmoq lozim. Taftishchi oldiga qo’yilgan vazifani bajarish uchun etarli darajada tajribaga, buxgalteriya hisobi va byudjet bo’yicha malakaviy darajaga ega bo’lishi kerak. Shu bilan birga o’z 77

Y Tranrr0kasbi bo’yicha doimo o’zi bilimlilik darajasining yuqori bo’lishiga intilishi zarur; 78

ABY Tranrr0 BBY.c A DTrasr . w.BB .o- xolislikni ta’minlamoq kerak. Albatta, ijtimoiy adolat sharoitida xoli slik bo’lmasa hech qanday taftish yoki tekshirishning keragi bo’lmaydi. Shuning uchun ham kasbiy ahloq kodeksida xolislikning zarurligi haqida alohida to’xtalib o’tilgan; - zaruriy kasbiy sinchkovlikka erishmoq lozim. Taftishchi bajarayotgan ishning sifati uchun doimo javobgardir. Zaruriy sinchkovlik bu ish xujjatlarini to’liq ko’zdan kechirish, yig’ilgan hisobotlarning to’laligi va oxiriga etkazilganligi, taftish va tekshirish xulosasining haqqoniyligini ta’minlashdan iboratdir; - etarli darajada hisbotlar va ma’lumotlar yig’moq lozim. Har qanday tekshirish va uning xulosasi isbotlar va ma’lumotlarga asoslanadi. Asoslar qanchalik ko’p bo’lsa, xulosa shu darajada kafolatlanadi. Nazoratni o’tkazish uslubiyatida, asosan, isbot va ma’lumotlar yig’ish ustida fikrlar bildiriladi. Bir tomondan bu ish tekshiruvchilarning tajribasi va bilimiga bog’liqdir; - natijalarni o’z vaqtida ma’lum qilish kerak. Tekshiruvchi xulosasida tekshirilgan moliyaviy hisobot to’la umumiy qabul qilingan buxgalteriya andozalariga mos holda tuzilganligi, albatta, ko’rsatilishi kerak. Taftish yoki tekshirishda ishtirok etayotgan har bir xodim etarli texnik tayyorgarlik va tajribaga ega bo’lishi ham kerak. Jami xodimlar o’z ishlarini kompyuterlarda bajarishi uchun mahoratini oshirishi kerak. Fikrimizcha, yuqoridagi taklif va tavsiyalarni amaliyotga joriy qilinishi mamlakatimizda davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanishni ta’minlashga ma’lum darajada xizmat qiladi. III-bob bo’yicha xulosa. Iqtisodiyotni modernizasilash sharoitida davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanishni takomillashtirish 79

ABY Tranrr0 A DTrasr . w.BB .oyo’nalishlariga bag’ishlangan 3-bob boyicha quyidagi asosiy xulosalarga kelindi: 1) Bugungi kunda dasturlarni moliyaviy ta’minlash va davlat mablag’lari foydalanilishi ustidan nazorat o’rnatish ishida g’aznachiliksiz mufaqqiyatga erishib bo’lmaydi. G’aznachilikni joriy etish davlat mablag’larini boshqa rish tizimining samadorligini oshirishga ko’maklashadi. G’aznachilik tizimida qilinayotgan xarajatlarni eng yuqori darajadagi «tiniqligi»ga erishiladi. 2) G’aznachilik organlarining asosiy vazifalaridan biri byudjet mablag’larini maqsadli va samarali ishlatilishini nazorat qilish hisoblanadi. O’zbekistonda yaratilayotgan markazlashtirilgan g’aznachilik tizimi g’aznachilikning yagona hisobraqamida naqd pullarni markazlashtirishni, shuningdek, byudjet ijrosining nazoratini va hisob-kitobini ko’zda tutadi. 3) Respublikamizda bozor munosabatlari sharoitida amalga oshirilayotgan iqtisodiy o’zgarishlarni ta’minlashdagi jarayonlar, jumladan, byudjet ijrosining bajarilishini qat’iy ta’minlashda, byudjetdan birinchi darajali ustivor ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirishda va byudjet mablag’laridan maqsadli, samarali foydalanishda byudjet intizomini mustahkamlash borasida olib borilayotgan chora-tadbirlarni yanada takomillashtirish lozim. 4) Kelgusida davlat byudjeti xarajatlarini boshqarishda mablag’larnimaqsadli taqsimlash, tejamkorlik rejimiga qat’iy amal qilish, davlat moliya-byudjet, shtat-smeta intizomiga rioya qilish kuchaytirilishi kerak. Belgilangan ushbu maqsad va vazifalarni amalga oshirishda g’aznachilik tizimidagi moliyaviy nazorat orqali ijobiy natijalarga erishish mumkin deb umid qilamiz. Ko’zlangan maqsad respublikamizning kelgusida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ravnaqi, ulkan iqtisodiy o’zgarishlarni ta’minlash, sarflanayotgan har bir so’m byudjet mablag’i respublikaning kelajak ravnaqi va istiqboli uchun o’z natija va samarasini berishi kerak. 5) Byudjet mablag’larini sarflashda yo’l qo’yilayotgan xato va kamchiliklarni kelib chiqish sababi moliya hamda nazorat taftish idoralari xodimlarining ular oldiga qo’yilgan asosiy vazifa-byudjet intizomiga rioya etishni 80

ABY Tranrr0 BBY.c A DTrasr . w.BB .ota’minlashga mas’uliyat bilan yondashishni talab qiladi. Byudjet tashkilotlarining xarajatlar smetasi ijrosi chuqur tahlil qilinishi, talab darajasida nazorat o’rnatilishi, byudjet tashkilotlarida mablag’larni maqsadli sarflash to’g’risida keng doiradagi tushuntirish ishlari etarli darajada olib borilishi lozim. 6) Davlat byudjeti xarajatlarini moliyalashtirish rejasini va byudjet majburiyatlari limitini byudjet mablag’larini taqsimlovchilariga va byudjet mablag’i oluvchilariga davlat byudjeti xarajatlarining iqtisodiy, vazifa jihatidan, tashkiliy tasniflari ko’rsatkichlari ko’rsatilgan holda, etkazishni amalga oshirish maqsadga muvofiq bo’ladi. 81

ABY Tranrr0 A DTrasr . w.BB .o 82

ABY Tranrr0 BBY.c A DTrasr .Xulosa va takliflar. Bitiruv malakaviy ishning xulosa qismida yuqorida amalga oshirilgan tahlil va tadqiq natijalariga asoslangan holda davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanish maqsadida chiqarilgan asosiy xulosalar va ishlab chiqilgan tavsiyalarni, qisqacha tarzda, aks ettirishga harakat qilamiz. Ularning eng asosiylari quyidagilardan iborat: 1. Hozirgi sharoitda byudjet intizomini mustahkamlashning zarurligi va ahamiyati mamlakatimizda bir tomondan, byudjet daromadlarini (mablag’larini) shakllantirish va ikkinchi tomondan esa, byudjet xarajatlaridan oqilona foydalanish masalalari bilan bog’liq. Bunda ularning maqsadliligi, samaraliligi, tartibliligi va qonuniyligini ta’minlash alohida ahamiyat kasb etadi. 2. Byudjet intizomini ta’minlashda byudjet mablag’larini belgilangan miqdorda shakllantirishda O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Qo’mitasining mas’ul bo’lsa, byudjet xarajatlaridan oqilona foydalanish yuzasidan esa O’zbekiston Respublikasi Nazorat-taftish boshqarmasi va O’zbekiston Respublikasi G’aznachilik boshqarmasi ga katta mas’uliyat tushadi. 3. Byudjet mablag’laridan oqilona foydalanishga samarali nazorat tizimini shakllantirmasdan turib erishib bo’lmaydi. Ma’lumki, byudjet jarayonining asosiy bosqichlaridan biri davlatning moliyaviy nazorati hisoblanadi. Moliyaviy nazorat mamlakatimizda amalga oshirilayotgan nazorat faoliyatining tarkibiy qismi hisoblanadi. 4. Iqtisodiyoti rivojlangan hech bir mamlakat yo’qki, moliya sohasida davlatning nazorat organlari mavjud bo’lmasin. Moliyaviy nazorat instituti davlatning nazorat organlarining umumiy tuzilishini o’zida mujassamlashtiradi va moliyaviy mexanizmning asosiy elementi sifatida namoyon bo’ladi. Chiqarilgan xulosalarga tayangan holda davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanishni takomillashtirish bilan bog’liq bo’lgan dolzarb muammolarni hal etish maqsadida quyidagi ilmiy-amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi: 83

ABY Tranrr0 A DTrasr .1. Hozirgi kunda davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanis hni takomillashtirish uchun, eng avvalo, byudjet mablag’laridan tejab- tergab, samarali va aniq foydalanish hamda byudjet intizomini mustahkamlash uchun byudjet tashkilotlari rahbarlarining mas’uliyatini oshirish lozim. 2. Byudjet intizomini mustahkamlash maqsadida byudjet xarajatlaridan samarali va oqilona foydalanishning asosiy shartlaridan biri tejamkorlik rejimidagi xarajatlarni nazorat qilish normalariga qat’iy rioya qilishdir. Buning uchun byudjetdan ijtimoiy-madaniy tadbirlarni moliyalashtiradigan mablag’lardan tashqari boshqa xarajatlarni bosqichma-bosqich optimal darajada kamaytirish zarur. 3. Byudjet tashkilotlarini boqimandalik kayfiyatidagi xo’jasizliklarcha faoliyat yurituvchi sub’ektlardan mablag’ ishlab topuvchi tashkilotlar darajasiga etkazish, ijtimoiy-madaniy sohalarda faqat davlat mablag’larigagina asoslanib faoliyat yuritayotgan tashkilotlarda pullik xizmatlar ko’rsatishni ham tashkil etishga o’tilishini ta’minlash kerak. Masalan, xalq ta’limi sohasiga qarashli maktablarda hamda maktabgacha tarbiya muassasalarida pullik xizmatlarga o’tish ko’lamini kengaytirish, sog’liqni saqlash tizimiga qarashli muassasalarda bemorlarning pullik tarzda davolanib shifo topish tizimini bosqichma-bosqich kengaytirish va bundan tushgan mablag’larni shu sohaning moddiy-texnika bazasini mustahkamlashga va malakali xodimlari rag’batlantirishga sarflashni ko’zda tutish, shu asosida byudjet tomonidan beriladigan xarajatlarni qisqartirishga erishish zarur. 4. Kommunal xizmatlardan foydalanganligi uchun hozirgi kunda ko’pchilik byudjet tashkilotlari va muassasalarida o’lchagichlarning yo’qligi va ayrim joylardagi o’rnatilgan o’lchagich asboblarining nosozligi mahalliy byudjet mablag’larining iqtisod qilinishiga to’sqinlik qilib kelmoqda. Shuning uchun ham kommunal xizmat turlaridan (issiqlik suv, sovuq suv, gaz, elektr energiya) tejamkorlikka erishish maqsadida barcha byudjet tashkilotlariga o’rnatilgan o’lchov asboblarini sozlab, o’rnatilmagan joylarga esa zudlik bilan o’lchov asboblarini o’rnatilishini ta’minlash va shundan so’ng tashkilotlardagi mod diy 84

ABY Tranrr0 A DTrasr . javobgar shaxslarniig faoliyatini qattiq nazoratga olish maqsadga muvofiqdir. 5. Mahalliy byudjetdan mablag’ olib faoliyat yurituvchi tashkilot va muassasalar tomonidan vaqtincha foydalanilmayotgan binolarni va davlatning boshqa mol-mulkini keng miqyosda boshqa yuridik va jismoniy shaxslarga ijaraga berish lozim. Bo’shab qolgan muassasalar binolarini, asbob-uskunalarini kim-oshdi savdosi orqali sotilishini keng qo’llash va yalpi ko’lamining kengaytirilishini ta’minlash darkor. Chunki bugungi kundagi amalga oshirilayotgan ishlar bugungi va ertangi kun uchun etarli emas. Yuqoridagi takliflarning amaliyotga tadbiq etilishi byudjet mablag’laridan oqilona foydalanishga imkon yaratadi, deb hisoblaymiz. 85

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati I. Normativ-huquqiy hujjatlar va Prezident asarlari: 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.-T.: “O’zbekiston”- 2007 y. 2. O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi. - T.: “Norma”, MJCh. 2013 y. -416 b. 3. O’zbekiston Respublikasi “Byudjet tizimi to’g’risida”gi qonuni, 2000 y, 14 dekabr. 4. O’zbekiston Respublikasining “Davlat soliq xizmati to’g’risida”gi Qonuni. 1997 y. 29 avgust. 5. O’zbekiston Respublikasining «Davlat byudjetining g’azna ijrosi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni. 2004 y. 26 avgust. 6. O’zbekiston Respublikasining «Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni. 1993 y. 2 sentabr. 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining 2009 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi PQ-1024-sonli Qarori (2008 yil 29 dekabr). 8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining 2010 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi PQ-1245-sonli Qarori (2009 yil 12 dekabr). 9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining 2011 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi PQ-1449-sonli Qarori (2010 yil 24 dekabr). 10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining 86

ABY Tranrr0 BBY.c A DTrasr .2012 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametlari to’g’risida”gi PQ-1675-sonli Qarori (2011 yil 30 dekabr). 11. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining 2013 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametlari to’g’risida”gi PQ-1887-sonli Qarori (2012 yil 25 dekabr). 12. Karimov I.A. Ijobiy ishlarimizni oxiriga etkazaylik. -T.: “O’zbekiston”, 1994. 32 b. 13. Karimov I.A. Halollik va fidoyilik faoliyatimizning asosiy mezoni bo’lsin. -T. :O’zbekiston, 1994. 32 b. 14. Karimov I.A. Adolatli jamiyat sari. -T.: “O’zbekiston”, 1998. 160 b. 15. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. -T.: “O’zbekiston”, 1999. 686 b. 16. Karimov I.A. Kuchli davlatdan - kuchli jamiyat sari. -T.:”Sharq”, 1998. 104 b. 17. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. -T.: “O’zbekiston”, 2000. 352 b. 18. Karimov I.A Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot-pirovard maqsadimiz.-T. “O’zbekiston”, 2000. 19. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. - T.: “O’zbekiston”, 2001. -432 b. 20. Karimov I.A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T.:”O’zbekiston”, 2002. -432 b. 21. Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik to’g’risida. -T.: “O’zbekiston”, 2005. -528 b. 22. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz ma’sulmiz. -T.: «O’zbekiston», 2001. 23. Karimov I.A. Xalqimiz farovonligini barqaror o’sishini ta’minlash - ustivor vazifa. -T.: «O’zbekiston», 2001. 87

ABY Tranrr0 BBY.c A DTrasr . 24. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz jamiyatni demokratiyalashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. -T.: «O’zbekiston», 2005. 25. Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik to’g’risida. –T.:, «O’zbekiston», 2005. -528 b. 26. Karimov I.A. Jahon moliyaviy - iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. –T.: “O’zbekiston”, 2009 y. -56 b. 27. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz - Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir /I.A.Karimov. - Toshkent: “O’zbekiston”, 2010. 80-b. 28. Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi. – T.: O’zbekiston. 2011. – 48 b. 29. Karimov I.A. 2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi:. – Toshkent: “O’zbekiston”, 2012. – 36 b. 30. Karimov I. A. Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish T.: “O’zbekiston”, 2013 y. 64 b. II. Darslik va o’quv adabiyotlari: 31. Alimardonov M. I., Qozieva N. R..Soliqlar va soliqqa tortish. O’quvuslubiy qo’llanma./ - T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2007. - 214 b. 32. Vahobov A.V., Malikov T.S. “Moliya” Darslik. – T.: “Sharq” nashriyoti, 2010. – 804 bet. 33. Vahobov A., Jo’raev A. Soliqlar va soliqqa tortish. Darslik. –T.: Sharq, 2009. – 526 b. 34. Vahobov A.A., Qosimova G.A., Jamolov X.N., Byudjet-soliq siyosati yaxlitligi.O’quv qo’llanma. - T., «Moliya-iqtisod». 2004. 296 b. 88

ABY Tranrr0 BBY.c A DTrasr .35. Vaxobov A., Malikov T. Moliya: umumnazariy masalalar. – T.: Iqtis od moliya. 2008. 316bet. 36. Vahobov A., Jumaev N., Burxanov U. Xalqaro moliya munosabatlari. –T.: Sharq, 2003. – 400 b. 37. Jo’raev A.S. Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishning samarali yo’llari. / Monografiya. “Fan” nashriyoti. 2004 y. 38. Jo’raev A.,Safarov G’. Soliq nazariyasi -T.:TMI, 2008. -210 b. 39. Jo’raev A., Amanov A. “Soliqlar va soliqqa tortish” fanidan o’quv-uslubiy kompleks. TMI, 2012 yil. -526 b. 40. Jo’raev A., Amanov A., Usmonova M. “Soliqlar va soliqqa tortish” bakalavriat ta’lim yo’nalishi bitiruvchi kurs talabalari uchun bitiruv malakaviy ishni bajarish yuzasidan uslubiy qo’llanma. TMI, “IQTISOD MOLIYA”, 2007 yil. -84 b. 41. Malikov T.S., Haydarov N.H. “Davlat byudjeti”. O’quv qo’llanma. “IQTISOD-MOLIYA” - Toshkent. TMI. 2007 y. 42. Malikov T.S., Haydarov N.H. “Byudjet daromadlari va xarajatlari”. O’quv qo’llanma. “IQTISOD-MOLIYA” - Toshkent. TMI. 2007 y. 43. Malikov T., Jalilov P., Byudjet-soliq siyosati. Mongrafiya. T.: Akademnashr, 2011. 472 b. 44. Malikov T., Vahobov D., Moliya: chizmalarda. O’quv qo’llanma. T.: Iqtisod-moliya, 2010, 660 b. 45. Malikov T.S. Soliqlar va soliqqa tortishning dolzarb masalalari. –T.: Akademiya, 2002. – 204 b. 46. Srojiddinova Z.X. O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimi. T.: infoCOM.UZ MChJ, 2010 y., 500 b. 47. Toshmatov Sh.A. Korxonalarni rivojlantirishda soliqlarni roli. -T., “Fan va texnologiya”- 2008, 204 b. 48. Toshmurodova B. Soliqlar vositasida iqtisodiyotni boshqarish mexanizmi. /Monografiya.–T.: “Yangi asr avlodi”, 2002.–127 b. 89

49. Toshmurodova B. Soliq munosabatlarini optimallashtirish. -T.: TMI, 20 05. – 203 b. 50. Yuldashev A. Soliq va soliqqa tortish. O’quv qo’llanma. - T.: “Fan texnologiya”, 2007. - 128 b. 51. Yahyoev Q.A. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. –T.: Fan va texnologiyalar markazi, 2003. -247 b. 52. Qosimova G. Davlat byudjeti ijrosining g’aznachilik tizimi. O’quv qo’llanma. T.: Iqtisod-moliya, TMI-2008. 53. Haydarov N. “Soliqlar va soliqqa tortish masalalari”. O’quv qo’llanma. “Akademiya” -Toshkent. 2007 y. -214 b. 54. Haydarov N. Moliya. T.: Akademiya, 2001. 72 b. IV. Internet saytlari: 55. http://www.gov.uz (O 'zbekiston Respublikasining Hukumat portali) 56. http://www.mf.uz ( O'zbekiston Respublikasining Moliya vazirligi web sayti) 57. http://www.undp.uz ( BMT TDning O`zbekistondagi Vakolatxonasi web sayti) 58. http://www.cbu.uz ( O'zbekiston Respublikasining Markaziy banki web sayti) 59. http://www.soliq.uz (O'zbekiston Respublikasining Davlat Soliq Qo’mitasi web sayti) 60. http://www.stat.uz (O'zbekiston Respublikasining Davlat Statistika Qo’mitasi web sayti) 61. http://www.lex.uz ( O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi sayti) 90

Похожие

Ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirishda davlat byudjeti mablag’larining roli

Mahalliy budjetlar mablag‘laridan samarali foydalanish yo‘llari

Region iqtisodiyotini rivojlantirishda turistik resurslardan samarali foydalanish

Investitsiya jarayonlarini moliyalashtirishda davlat byudjeti mablag’larining o’rni va ahamiyati

Davlat byudjetining g’azna ijrosi tizimini mustaxkamlashda mahalliy byudjetlar nazoratini tashkil etishdagi axamiyati