Buxoro turizmini rivojlantirishda maxsus turlar taklifining ahamiyati - Экономика - Дипломные работы

Buxoro turizmini rivojlantirishda maxsus turlar taklifining ahamiyati

Загружено в:

28.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75.8017578125 KB

Buxoro turizmini rivojlantirishda maxsus turlar taklifining ahamiyati 1

Mundarija Kirish……………………………………………………………………………. IBob. Turizmning maxsus turlari va uning turizm taraqqiyotida tutgan o’rni…………………………………………………………………………………. 1.1. Turizmda“tur” kategoriyasi tasnifi………………………………………… 1.2. Turizmda maxsus turlarni shakllantirish va tasniflanishi…………………….. 1.3. Maxsus turlarning turizm sanoatida tutgan o’rni………………………….. 1.4. Turizmdagi maxsus turlarning geografiyasi……………………………. IIBob.Buxoroda turizmni rivojlantirishda maxsus turlar taklifini oshirish yo’nalishlari............................................................................................................... 2.1 . O’zbekiston turizm sanoatida mavjud turlarning umumiy tahlili……………………………………………………………………………….. 2.2. Buxoroning sayyohlik sohasi taklif qilayotgan turizm turlari………………… 2.3. Buxoroda turizmning maxsus turlar taklifini oshirish yo’nalishlari………....... Xulosa……………………………………………………………………………… Annotasiya………………………………………………………………………… Adabiyotlar ro’yxati……………………………………………………………….. 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi . Bu tavsiyalar ham Rossiya davlatida chop qilingan adabiyotlar bo`yicha amalga oshirildiki, milliy turizmni rivojlantirish nuqtai nazaridan ham qayd qilingan tavsiyalar bizning sharoitimizda ham kutilgandek to`liq moslashgan emas. Mamlakatimizda turistik resurslarni to`liq ro`yxatga olishga, ularning mohiyatini yozishga jadal kirishilmayotganligining bosh sababi ana shunday holatda ekanligimizda. Prezidentimizning qayd qilingan farmonidagi talablar bo`yicha ishlaganimizda shu narsa ma`lum bo`ldiki, xalqimizning boy tarixiy, madaniy, ijodkorlik va yaratuvchanlik merosi, tabiatimizdagi tabiiy-tarixiy ko`rinishlar xalqlarimizning o`tmish madaniyatini, hayotini aks ettirgan bitiklar hunarmandchilik ijodlari kabi ishlab chiqarish sohalarini ham ichki va xalqaro turistik resurslarga aylantirishning juda katta imkoniyatlari mavjud ekan. Respublikamizda turizmning keng qamrovli va salohiyatli turlari bilan birga nazarimizda kichik, noan’anaviy bo’lib ko’ringan resurslardan ham turizmda muvaffaqiyatli foydalanish imkoniyatlari beqiyos darajada salohiyatlidir.Mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, Prezidentimizning farmonida “Mamlakatimizda turistik resurslarni tadqiq qilish, bu resurslardan ichki va xalqaro turizmni rivojlantirishda muntazam foydalanishni yo’lga qo’yish” – talablarini amalda bajarish hisoblanadi. Mavzu dolzarbligini hisobga olib turizmning maxsus turlariga baho berish, tavsiflar yozish, bu turlarning tizimidagi asosiy turlardan farqlanishini turizmdagi o`rnini aniqlash tadqiqotlari bilan ishlamoqdamiz. Mavzuning ilmiy yangiligi respublikamizda turizmni rivojlantirish uchun yangi turistik resurslarni tadqiq qilishdagi dastlabki ilmiy ishlardan ekanligidir. Mavzuning maqsadi turizmdagi maxsus turlarni aniqlash va turlarning ro`yxatini tuzish, maxsus turlardan turizmda foydalanishni asoslash, maxsus turlarning turizm marketingdagi o`rnini, ahamiyatini belgilashdir. Mavzuning vazifasi turizmdagi maxsus turlarning geografiyasini o`rganish va maxsus turlarga ta`rif berish, turizmga jalb qilish hisoblanadi. 3

O`rganish ob`ekti xalqimizning qadimiy hayot kechirishi davomida hozirgacha saqlanib kelingan va yanada rivojlanib borayotgan ijodkorlik, yaratuvchanlik mehnati, kasbiy yo`nalishlari, sohalari, milliy urf-odatlarini, o`yinlari, folklor san`ati, tabiatning tarixiy, ekologik, iqlim jarayonlarini yuzaga kelgan jarayonlaridir. Ishning amaliy ahamiyati. O`zbekiston turizmidagi asosiy ro`yxati turlariga qo`shimcha bo`lib, ya`ni istiqbolli maxsus turlar ro`yxatining yaratilishi va bu maxsus turlardan turizmni rivojlantirishda foydalanishning asoslanishi hisoblanadi. Turizmdagi maxsus turlar ta`rifidan keyin har bir maxsus tur bilan qiziquvchilar amalda ko`payadi, tadbirlarning harakatlari boshlanadi, marshrutlar ishlab chiqiladi, maxsus turlar ijodkorlarida fidoiylik,chuqur jisman kuchayadi, maxsus turlardan turizmda foydalanish dasturlari yaratiladi, turlardan foydalanish ommaviylashadi. 1.1. TURIZMDA “TUR” KATEGORIYASI TASNIFI Tur – turist uchun ma’lum marshutda, ma’lum turistik obyektga, ma’lum muddatda taqdim etiladigan, turli xizmatlar (joylashtirish, ovqatlantirish, transport xizmati, maishiy, turistik ekskursiya va boshqa ) to’plamidir. Kompleks xizmat ko‘rsatish o‘z ichiga turistik xizmatlar to‘plami turpaketni oladi. Turizmda xizmatlar turli tumandir: joylashtirish, ovqatlantirish, tashish, ekskursion, dam olish-ko‘ngilochar va maishiy xizmatlar, sport va kurort dasturlari, turistik safarlar va h.k. Turistik amaliyotda asosiy va qo‘shimcha xizmatlar tushunchalari amal qiladi. Ular o‘rtasida qanday farq bor? Iste’molchilik xususiyatlari nuqtai nazaridan ular o‘rtasida hech qanday farq mavjud emas. Ekskursiyalar agar ular turning narxiga va kompleks xizmat ko‘rsatishiga kiritilgan bo‘lsa ular asosiy xizmatlar hisoblanadi, ammo agar turist o‘z hohishiga binoan to‘langan turga qo‘shimcha ravishda yana biror ekskursiyani harid qilsa, bu qo‘shimcha xizmatga aylanadi. Shunday qilib asosiy va qo‘shimcha xizmatlar o‘rtasidagi farq ularning turist tomonidan dastlabki sotib olingan turga aloqadorligiga bog‘liq. 4

Amaliyotda asosiy turistik mahsulot bu xizmat ko‘rsatish kompleksidir, ya’ni turistlarga yagona paketda sotiluvchi xizmatlarning standart to‘plami. Xizmatlar paketi (turpaket) - turoperator tomonidan yaratilgan va ma’lum xizmatlar to‘plami: tashish, joylashtirish, ovqatlanish, ekskursiyalar va h.k. xizmatlar to‘plamidan iborat turistik mahsulotdir. Turdagi xizmatlar paketi turist tomonidan tanlangan turistik dam olish turi bo‘yicha ularning ehtiyojlari va sayohat maqsadidan kelib chiqqan holda shakllantiriladi. Tur va uning paketini shakllantirishda turistlar bilan ishlashning ikki varianti mavjud: 1) buyurtmali turlar sotilishi; 2) inklyuziv turlar sotilishi. Buyurtmali tur. Buyurtmali turlarning sotishda dasturni shakllantirish va xizmatlar tarkibini yaxlitlash turist hohishiga binoan, uning bevosita ishtirokida amalga oshiriladi. Turistga taklif etilayotgan dam olish maskanida turli xil tur xizmatlarning har biri bo‘yicha turli xizmat ko‘rsatish variantlari taklif etiladi:  joylashtirish-joylashgan joyi va turi, darajasi bo‘yicha turli xil mehmonxonalar;  ovqatlanish-turli variantlar (to‘liq yoki to‘liq yarim pansion, yoki umuman ovqatlanishsiz) shved stoli yoki “alya kort” va x.k.;  ekskursiyalar, harid -ko‘ngilochar xizmatlar ;  transport xizmatlari – aviauchish variantlari, temiryo‘l tashuvlar, avtomobil ijarasi va h.k. variantlari;  sport va davolanish kurort xizmatlari ;  viza xizmatlari, shuningdek sug‘urta xizmatlari. Yuqorida aytilganidek bunday turlarni tuzishda turistning o‘zi bevosita ishtirok etadi.Turist tomonidan talangan xizmatlar tur dasturiga shakllantirladi. Narx hisoblanadi, uni turist turpaketga ega bo‘lgach to‘laydi. Odatda bunday buyurmalar agentliklarda shakllantiriladi va so‘ng joriy uchun turoperatorga yo‘naltiriladi. Buyurtmalarning tez va sifati ajralishini ta’minlash uchun bugungi kunda xalqaro turizmda turagentliklar va operatorlik kompaniyalari tomonidan zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan foydalanmoqda. Xalqaro turizmda 5

paketni yaxlitlash muammolari, narxni hisoblash va turni sotishni operativ hal qilish uchun kompyuter va telefaks aloqasidan keng foydalaniladi. Turizmning barcha turlari ishlab chiqarish va insoniyatning ijodi va yaratuvchilik sohalaridan kelib chiqgan. Ziyoratgoh joylar, tarixiy obidalar, diniy rahnomolarning dahmalari jahonning mashhur kishilari hayotidir. Faqatgina ekologik turizm turlari tabiat mahsuli hisoblanadi. Ishlab chiqarish sohalarining yoki insonlar guruhining mo‘jizakor, mukammal va hayratomuz ko‘rinishga ega bo‘lgan mahsulotlari, inshootlari insonlar oqimini o‘ziga jalb qilishi turizm sohasini keltirib chiqardi, sohadagi turlarning ko‘payib borayotganligi ham ana shu omillarga bog‘liq. Dunyoning 7 mo‘jizasini ko‘rish, ularning siru-asrorlari bilan tanishishga qiziqish qadim sivilizatsiyada turistlar oqimini tashkil qilganligi ma’lum. Bu yerda birgina «turizm» so‘zi hali kashf qilinmagan, tarifi berilmagan edi. O‘zga yerlardagi odamlarni, tabiatni ko‘rishga qiziqish, asosiy hollarda boylik izlash uchun chiqgan kishilar hozirda buyuk geografik kashfiyotchilar nomini olgan. Bu davr ham jahonda turizmning rivojlanishida alohida bosqich hisoblanadi. Hozirga kelib inson o‘zining qiziqishi sohalarini ko‘rib ulgurish, qoniqish olish, o‘rganish, tanlash xususiyatlari va imkoniyat darajalaridan to‘g‘ri foydalanish uchun ishlab chiqarish sohalarini, tabiiy biologik resurslarni, insonlarning yashash tarzlarini alohida-alohida turizm sohasiga aylantirdi. Dastlab inson o‘zida paydo bo‘lgan e’tiqod hissi nuqtai-nazaridan o‘z dinidagi barkamol insonlar, avliyo va shayxlarga, keyinchalik ularning qabriga sig‘indi, bu harakatlari unga xotirjamlik, osoyishtalik keltirishini sezdi. Bunday harakatlar turizmda ziyoratgoh yoki diniy turizm nomini oldi. Keyinchalik o‘tmishdagi o‘z ajdodlari qurgan mo‘’jizakor, mahobatli qurilish inshootlariga, insoniyatning mashhur sarkardalari qurdirgan qasrlarni ko‘rishga intildi. Bu harakatlar hozirda tarixiy obidalar turizmi deb nomlangan. Shu tariqa turizmning turlari ro‘yxati to‘lib bordi. Hozirgi rossiyalik mutaxassislarning yozishicha jahonda turizmning asosiy turlari 20-22 yo‘nalishdan 6

iborat. Qayd qilingan fikr, mulohazalar shuning uchun ham keltirildiki, turizmdagi maxsus turlar ro‘yxatini tuzishdan oldin turizmdagi asosiy turlarning mohiyatiga to‘xtalish zarurati bor. Asosiy turlar bilan maxsus turlar mohiyatini, mazmunini taqqoslash bu turlarni bir-biridan ajratish xususiyatlarini, sabablarini tushuntira oladi. Turizmning turlari haqida mulohazalar, fikrlar bildirilganda ishning kirish qismida qayd qilganimizdek rossiyalik turizm mutaxassislarining fikrlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarjima qilinib berilayapti. Turizmdagi turlarni tasniflashdagi chalkashliklar ham turizmdagi turlarga, turistlar sonini, harakatlanishini, xizmatlar turini ham aralashtirish, turizmdagi haqiqiy turlar xilini aniqlashni ham qiyinlashtiradi, haqiqiy turlarning qaysilari muhimrog‘u, qaysi turlar o‘z salohiyati bo‘yicha keyinroq turadi, ajratish mushkullashadi. Talabalardan turizmning turlarini sanab bering degan savolga talaba - ichki turizm, xalqaro turizm, kiruvchi turizm, chiquvchi turizm, avtoturizm deb keyinchalik ziyoratgoh turizmi, ekologik turizm, sport turizmi deb davom etadi. Javobdan malum bo‘ladiki, talaba turizmning turlarini statistika uchun kerak bo‘ladigan turistlar oqimini hisobga oladigan ichki, xalqaro, kirish va chiqish turistlar harakatiga qo‘shib yubormoqda. Ichki, xalqaro, kirish va chiqish turizmi deganda turistlarning sonini hisobga olish va o‘sish yoki kamayishga qarab rejalashtirish ishlarini amalga oshirish tushuniladi. Bu ko‘rsatgichlar turizmdagi tur emas. Turizmdagi tur turistning malum bir qiziqish obekti-turistik resurs – makonni anglatadi. Turizm rivojlangan mamlakatlarda qaysi turlar ro‘yxatga olingan va qaysi belgilar asosida turni darajalarga bo‘lganligini bilmaganimiz pand bermoqda. Yuqoridagi turizm turlarini maxsus yoki asosiy deb ajratish xususiyatlarini topish qiyin. Ekologik, ziyoratgoh va sport turizmlari jahonda eng katta turistlar oqimini tashkil qiladigan turlar hisoblanadi. Golf, Dayv turizmi va Ekstremal turizm turlarini diniy, tarixiy, ekologik va sport turizmi turlariga tenglashtirib 7

bo‘lmaydi. Demak Rossiya davlati turizmida turizmdagi turlar darajalarga ajratilgan emas. Rossiyalik yana bir olima, mutaxassisning turizmdagi turlarni tiplarga ajratishini ko‘rib chiqamiz (1 - jadval). 1-jadval Turistlarning maqsadi bo‘yicha turlarni tiplarga ajratish Turning tiplari Turistlarning maqsadi O‘tkazish joylari Faol dam olish (aktiv) tipi 1. Sport bilan shug‘ullanish 2. Sarguzasht 3. Yangi ta’surotlar izlash Hamfikrni axtarish Tog‘ chang‘i sporti bilan haftani o‘tkazish Sust (passiv) dam olish tipi 1. Ekologik toza muhitli joylarda dam olish. 2. Tabiat landshaftlari- dagi betakrorlikdan zavqlanish. 3. Bo‘sh vaqtni ko‘ngil- xushlik bilan o‘tkazish Antaliyada haftalik dam olish Davolanish tipi 1. Hamma qulayliklar sharoitida dam olish 2. Parhezli ovqatlanish 3. Organizmni sog‘lomlashtirish Kislovodsk shahridagi sanatoriyalarda dam olish Bilishga, o‘rganishga oid tiplar 1. Har xil mamlakatlar, regionlardagi aholi- ning urf-odatlari va madaniyati bilan tanishish 2. Ko‘rgazmalarga, teatr larga va muzeylarga borib dunyoqarashini kengaytirish 3. Yangi tanish ortirishga Intilish Yevropa davlatlari poytaxtlariga avtobuslarda turlarni o‘tkazmoq Chet elda o‘qish, ta’lim olish tipi 1. Litsenziya, diplom va sertifikatlar olish Malta davlatida ingliz tilini o‘rganish Mavzuli turlar tipi (sab-tur) 1. Hamfikr bilan muloqot yo‘lini izlash 2. Dunyoqarshni kengaytirish 3. Tajriba almashtirish Finlyandiyadagi kattejlarda dam Olish Rural Insentiv turlar tipi 1. Alohida xizmat ko‘rsatgan ishchilarni rag‘batlantirish Firmalararo musobaqa g‘oliblar-iga qora dengizga yo‘llanma berish Ekotur tipi 1. Tabiat bag‘rida bo‘lish 2. Flora va fauna Kavkaz qo‘riq - xonasiga sayohat 8

bilan tanishish Voqeali turlar tipi 1. Voqealarda, konsertlarda, olimpiya o‘yinlarda qatnashish Venesiyadagi karnavalga sayohat Ekstremal turlar tipi 1. Hayot yoki sog‘liq uchun tavakkal qilish 2. Adrenalin qabul qilish Sibir daryolari bo‘ylab raft turlar Klubli dam olish 1. «Buyurtma» bo‘yicha dam olish 2. Maksimal komfort va sifatli xizmat 3. Ko‘p maqsadli turlar (dam olish, sport, ekskursiya va boshq…) Bolear orollaridagi klublarga sayohat Manba: Sorokina A.A. 2010 Jadval ma’lumotlari bo‘yicha turizmdagi turlar tiplarga, turizm tiplari esa turizmdagi turlarga aralashtirilib yuborilgan. Turizmning turlari bor, tiplari yo‘q. Turizmning ba’zi bir turini ko‘p tarmoqli bo‘lganligidan tiplarga ajratish mumkin. Masalan sport turizmini – futbol sporti tipi, valeybol sporti tipi, chang‘i sporti tipi, yengil va og‘ir atletika sporti tipi va hakozolar. Shuningdek, suv sporti turini – suvga sakrash, suvda har xil usullarda (erkin, brass) suzish, qayiqda (kanoe, baydarka) suzish tipi va hakozolar, tog‘ chang‘i sportini – marraga yugirish, tramplindan sakrash, to‘siqlardan o‘tish va hakozolar tiplarga bo‘lish mumkin. Lekin qayd qilingan sport o‘yinlari – sport tiplari emas. Xalqaro miqyosda sport turlari deb tan olingan. Shuning uchun ham turizmdagi turlarni tiplarga bo‘lish turizmdagi turlarning mohiyatini, mazmunini adashtirib yuboradi. Jadvalda faol dam olishni aktiv tip deb va bu tipga turistning sport bilan shug‘ullanish, sarguzasht izlash, yangi ta’surotlar olish va hamfikrlar axtarish maqsadlari qo‘yilgan. Sport bilan shug‘ullanish turist uchun tur emas balki, o‘zining jismoniy salomatligini mustahkamlash hisoblanadi. Turist uchun dam olish biror sport turiga ishqiboz bo‘lish, o‘sha sport turi musobaqalarini zimdan kuzatish, tomosha qilish hisoblanadi. Sarguzashtni xohlovchi turist aktiv dam olishdan ancha uzoqda bo‘ladi. Chunki, sarguzasht turizmida oldinda yuz beradigan voqealarni bilib bo‘lmaydi va dam oladigan, belgilangan makon ham bo‘lmaydi. Sarguzasht turizmi faqat qandaydir voqealarni, ko‘rmagan yerlarni, ta’surotlarni kutib harakat qilish hisoblanadi. 9

Shu jadvaldagi aktiv dam olish tipiga yangi ta’ssurotlar izlash va hamfikrni axtarish maqsadini kiritish umuman tushunib bo‘lmaydigan iboralardir. Chunki, ma’lum bir turistik resursga sayyohatga chiqgan turist ta’surotni ham, hamfikrni ham hech qachon izlamaydi. Ikkala hodisa ham sayohat vaqtida yuz beradi. Xuddi shuningdek , sust dam olish passiv tipga ajratilgan. Bu yerda turistning maqsadi – ekologik toza muhitli joylarda dam olish, tabiat landshaftlaridagi betakrorlikdan zavqlanish, bo‘sh vaqtni ko‘ngilxushlik bilan o‘tkazish hisoblanadi. Endi tasavvur qiling, qayd qilingan joylarda dam olish, yayrash passiv dam olish hisoblansa. Axir har qanday inson uchun toza havoli tabiat bag‘rida dam olish azaliy orzu bo‘lib kelgan. Shu o‘rinda turizmda aktiv, passiv so‘zlarini ishlatishda ham ancha mushohada qilishni talab qiladi.Bu so‘zlar Rossiya davlati turizmida ishlatilayotgandir. Lekin bizda, ayniqsa dam olishni aktiv, passiv deb darajalash butunlay noto‘g‘ri xulosadir. Jadvaldagi bilishga o‘rganish tipi va chet elda ta’lim olish tiplari ilmiy va kasbiy faoliyat turizmi deyiladi. Lekin chet elda ta’lim olish, o‘qish uchun faqat Malta davlatida ingliz tilini o‘qish shart emas. Shuningdek, davolanish tipi sog‘lomlashtirish turizmiga, sab-tur tipi, rural-tur tipi va insentiv turlar tipidagi turistlarning maqsadi – kasbiy faoliyat turizmi va agroturizm mavzularidir. Insentiv tur tipi bizda ijtimoiy turizmning mohiyatini anglatadi. Shuningdek «Tabiat bag‘rida bo‘lish, tabiatdagi betakrorlikdan zavqlanish» ekotur, sarguzasht, passiv dam olish, rural tur va klubli dam olish turi tiplariga ham kiritilgan va bu holatda aniq ekoturga ta’rif berish ham chalkashib ketgan. Ikkinchidan, sab, rural va insentiv so‘zlari S.I.Ojegov va N.Yu. Shvedovlarning mashhur – «Tolkoviy slovar russkogo yazika», (Moskva, 1999 Rossiyskaya akademiya nauk).kitobida yo‘q, ma’nosi ma’lum emas. A.V. Sorokinaning yuqorida tahlil qilingan jadvalini ushbu qo‘llanmada keltirishga umuman zarurat ham, ehtiyoj ham yo‘q edi. Jadvalni keltirishning sababi shundaki, institutimizning turizm va servis ta’limi yo‘nalishida turizmga oid ko‘plab fanlar, kurslar o‘qitilmoqda. Bu fanlarning deyarli barchasi turizmdagi turlar va resurslar bilan birga ishlaydi. Hozirgi vaqtda bu fanlardan uslubiy 10

qo‘llanmalar va ma’ruza matnlari tayyorlanib talabalarga yetkazilib berilmoqda. Yangi ma’ruza matnlarida, uslubiy qo‘llanmalarda mualliflar Rossiyalik turizm mutaxassislari, professor-o‘qituvchilari nashr qilgan darslik, qo‘llanmalardagi turizm atamalarini keltirishi to‘g‘ri albatta. Lekin, O‘zbekiston turizmi uchun o‘ziga xos bo‘lgan, qulay, milliy turizm atamalari haqida ayniqsa turizmning turlari va resurslari haqida yagona fikrlarni, atamalarni talabalarga yetkazish va tushuntirishga kelishib olish juda zarur. Turizmning haqiqiy mohiyati, bu sohaning rivojlanish manbai, o‘zagi, yadrosi turistik resurslar va bu turistik resurslardan foydalanishda aniq mavzuli, resurs mazmunini, mohiyatini anglatadigan turni ishlab chiqish hisoblanadi. Tur nomi esa birinchidan, turistik resursning, (ob’ektning) mohiyati mazmunidan (masalan, diniy ziyoratgoh turizmi va hakozo….) ikkinchidan, turistning hohishi, qiziqishidan (masalan, sport turizmi, sog‘lomlashtirish turizmi, dam olish turizmi, kasbiy faoliyat turizmi va hakozo..) kelib chiqadi. Shuningdek, turizmning shakllarini ham turizmdagi turlarga aralashtirish, qo‘shish butunlay noto‘g‘ri xulosalarni keltirib chiqaradiki bunday holatga aslo yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Tur– turist uchun ma’lum marshrutda, ma’lum turistik ob’ektga, ma’lum muddatda taqdim etiladigan, turli xizmatlar (joylashtirish, ovqatlantirish, transport xizmati, maishiy, turistik ekskursiya va boshqa ) to‘plamidir. Butunjahon turizm tashkiloti (WTO) – turizmning beshta turini istiqbolli yo‘nalish deb e’lon qilgan. 1. Sarguzasht turizmi. Bu tur asosan tog‘ cho‘qqilariga chiqish, suv osti kemalarida sayohat qilish va « y erning oxiri»ga sayohat yo‘nalishlarida rivojlanib bormoqda. O‘zbekistonda bu turni tog‘ so‘qmoqlari, cho‘llar bo‘ylab va Orol dengizi havzasiga sayohat marshrutlari bo‘yicha rivojlantirish mumkin. 2. Dengiz va suv havzalari bo‘ylab sayohat turizmi . 3. Madaniyatni o‘rganish turizmi. a) diniy ziyoratgoh turizmi. 11

b) Madaniy-tarixiy turizm. 4. Ekoturizm. 5. Mavzuli turizm. a) iqlimni o‘rganish. b) hayvonot olamini o‘rganish. v) o‘simlik dunyosini o‘rganish. g) paleontologiyani o‘rganish. Qayd qilingan ro‘yxatda bizning fikrimizcha katta turistlar oqimini tashkil qiluvchi turlar jamlangan. Turizmning shakllari deyilganda xalqaro statistikada sayohatlarning yo‘nalishlari bo‘yicha qo‘yidagi shakllarni ajratish mumkin. 1. Ichki turizm – o‘z davlati chegarasida sayohat. Ekspertlar xulosasiga ko‘ra sayoh 80-100 km dan oshgan masofaga sayohat qilsa, turizm sayyohi deyiladi. 2. Kirish turizmi - O‘zbekistonga boshqa davlatlardan turistlarning kelishi. 3. Chiqish turizmi – agar O‘zbekistonlik Malayziyaga sayohat qilsa, chiqish turizmi (turist) bo‘ladi. Malayziyaga borgandan keyin, u turist Malayziya uchun kirish turizmiga kiradi. 4. Milliy turizm – ichki va chiqish turizm shakllarini birlashtiradi. 5. Xalqaro turizm – kirish va chiqish turizmlaridan tashkil topadi. Shuning uchun ham rossiyalik mutaxassislar adabiyotidagi chalkash tasniflardan foydalanib O‘zbekistonda turizmning qaysi turlarini rivojlantirish istiqbollari borligiga to‘xtalish fikrimizcha to‘g‘ri bo‘ladi. Umuman olganda turizmning turlarini belgilashda O‘zbekiston uchun qulay bo‘lgan usulni qo‘llashimizni hech kim taqiqlamaydi. Respublikamizda turizmni rivojlantirishga jadal kirishilayotgan ekan, turizmdagi turlarni salohiyatiga qarab, ularga keladigan turistik oqimlarga qarab ma’lum bir guruhlarga ajratishimiz mumkin. Turistik resurslar salohiyatiga qarab Respublikamizda turizmdagi quyidagi asosiy turlarni rivojlantirish mumkin va bu turlarni asosiy turlar deb qabul qilish lozim. 12

Diniy turizm - Islom dini olamidagi mashhur kishilarning qabrlarini ziyorat qilish. Makkaga, Madinaga haj va umra safarlari. Buxoro, Samarqand, Shaxrisabz shaharlariga kelib masjidlarda «juma» namozlarini o‘qish. Tarixiy obidalar turizmi - Buxoro, Xiva, Samarqand, Shaxrisabz, Toshkent shaharlaridagi va Respublikamiz tumanlaridagi tarixiy obidalarni ko‘rishga qiziqish. Ekologik turizm - Vatanimizning go‘zal tabiat mintaqalariga, noyob o‘simliklar olami va hayvonot dunyosiga, 4 faslning iqlimiy xususiyatlarini ko‘rishga qiziqish. Arxeologik turizm - Samarqand, Buxoro, Xorazm shaharlarining qoldiqlari, qadimiy qal’alar harobalari, ko‘hna qadimiy Markaziy Osiyo xalqlari hayoti haqidagi arxeologik topilmalarga qiziqish. Sport turizmi - Xalqimizning hozirda jahon bo‘yicha ommaviylashib borayotgan milliy kurash, tennis, futbol, chang‘i sporti, boks va boshqa musobaqalariga qiziqish. Sog‘lomlashtirish turizmi - Vatanimizning sog‘lomlashtirish markazlarida, kurort va sanatoriyalarida, mineral, shifobaxsh suvlari maskanlarida, shifobaxsh qum- balchiqlarida, ma’danli suvlari manzillarida davolanishga qiziqish. Rekreatsion turizm - Tabiat bag‘ridagi mo‘jizakor go‘shalarda, tog‘ o‘rmonlaridagi shifobaxsh daraxtlar ichida, tabiiy sharsharalar, zilol buloqlar yonida vaqtinchalik dam olishga qiziqish. Ovchilik turizmi- Respublikamizda ov qilishning huquqiy-qonuniy me’yorlari yaratilganligi, ovchilik maydonlarining katta hududlarni egallashi, ovchilik obektlarining aniqligi, ovda harakatlanishning erkinligidan qurol va qurolsiz ovchilikka qiziqish. Kasbiy faoliyat turizmi - kasbiy faoliyat yuzasidan chet davlatlarga borishga, chet elliklarning respublikamizga kelishiga, tijoratchilar, tadbirkorlar, savdogarlar, qo‘shma korxonalar tuzuvchilarning mamlakatlardagi o‘z kasbi faoliyati doirasida malakalar oshirish, mahsulotlar, asbob-uskunalar va zamonaviy texnologiyalarni sotib olishga yoki tanishishga qiziqish. 13

Ilmiy turizm - Vatanimizda va xorijda talim olish, xalqaro ilmiy markazlarda o‘qish, xalqaro yirik Universitetlarda ilmiy-amaliy malakalarini oshirish, xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyalar, simpoziumlarga qatnashish, xalqaro ilmiy grant loyihalarni bajarishga, magistratura, aspirantura va doktoranturani xorij mamlakatlarda , vatanimizda o‘tkazishga qiziqish. Savdo turizmi - Vatanimizda va xorijda faqat savdogarchilik masalalariga, mol olib kelish va olib ketish, ayriboshlash, savdo markazlari ochish, narx-navo o‘zgarishiga, valyutalar bahosiga, yangi bozorlarga, haridor talab mollar savdosiga qiziqish. Ijtimoiy turizm - Davlat tomonidan yoki shaxs ishlab turgan korxona hisobidan sayohatga chiqish, sog‘lomlashtirish, dam olish maskanlariga, kurort va sanatoriyalarga borishga qiziqish.O‘zbekistonda bunday imtiyozlarni O‘zbekiston kasabachilar uyushmasi federatsiyasi ishlab chiqadi. Ekskursiya (tanishuv, ko‘rish) turizmi- bu tur asosan mamlakat ichkarisida ko‘proq rivojlanadi. Yakka shaxs yoki guruh bo‘lib tashabbuskor (o‘qituvchi, ekolog, injener, mutaxassis) boshliq rahbarligida qisqa muddatlarda o‘lkashunoslik, tarixiy, madaniyat muzeylarini, botanika bog‘larini, zavod, fabrikalarning ish faoliyatlarini, yaqin masofalardagi oromgohlar, tabiiy landshaftlarni, hayvonot bog‘lari, suv va daryo havzalarini ko‘rishga qiziqish. Shaharsozlik turizmi - O‘z vatanida va xorij davlatlaridagi zamonaviy shaharlarni ko‘rishga qiziqish. Toshkent, Samarkand, Buxoro, Xiva, Shaxrisabz shaharlaridagi yangi obidalar va yangi tipda kengaytirilgan shaharlar, ayniqsa cho‘llarimizda bunyod etilgan Navoiy, Zarafshon, Uchquduq shaharlariga qiziqish ichki turizmda ham xalqaro turizmda ham o‘zining turistik bozorini topishni taminlashimiz lozim. Qayd qilingan 14 ta turizm turi Respublikamizda talablar darajasida rivojlanishi mumkin. Chunki bu turizm turlariga (ichki va tashqi turizmda) turistlarning qiziqishlari haqida batafsil ma’lumotlar bor. Ikkinchidan, qayd qilingan turlarning turistik resurslari - obektlari xilma-xilligi, mazmundorligi, diqqatga sazovorligi, ulug‘vorligi, muqaddasligi, noyobligi, betakrorligi jihatlari, 14

ko‘rinishlari ta’riflari shiddatli ravishda televideniye, internet axborotlar tizimida reklama qilinmoqda. Shuningdek, turizm rivojlangan davlatlardagi tajribalardan ma’lumki, bu turlarga turistlarning oqimi juda katta masshtablarda bo‘ladi. Shuning uchun ham qayd qilingan turlarni turizmdagi asosiy turlar deb nomlash ham to‘g‘ri bo‘ladi. 1.2. TURIZM TURLARI VA TASNIFI Turizmdagi maxsus turlar hozircha turizm turlari emas. Bu haqda birinchi bobda to‘liq aytildi. Biz turizmda maxsus turlar bo‘lishi mumkinligin hisobga olib, madaniyat sohalari, hunarmandchilik, milliy o‘yinlar va ishlab chiqarish sohalari nomlanishiga turizm so‘zini qo‘shib turizmdagi maxsus turlar ro‘yxatini – tasnifini keltirishga harakat qildik. 1. Milliy madaniyatga qiziqish turizmi . Xalqimizning urf-odatlari, tildagi shevalar, oila hayoti, kattalar va yoshlar munosabatlari, salomlashish, mehmon kutish va mehmondorchilik, to‘y va diniy marosimlar, oila bayramlari, oiladagi huquqlar, kelin va sunnat to‘ylari, uy tutish va hokazolarga qiziqish. 2.Agroturizm Qishloqlarning turli- tumanligi va tabiiy –tarixiy davrda yuzaga kelishi, qishloq aholisi hayoti, fermerlar hayoti va faoliyatiga qiziqish. 3. Etnik va sog‘inish turizmi Xalqlar, ellar, urug‘lar, ularning yashash tarzi, millatlarning urf-odatlari, kelib chiqishi tarixi, joylashishi, o‘zaro aloqalari. Xalqlarning, millatlarning har xil sabablar bilan dunyo bo‘ylab tarqalib ketishi, ularning bir-birlariga intilishi, sog‘inishi, qo‘msashidagi ichki va xalqaro turizm. 4. Milliy san ’ at turizmi Milliy sanat, milliy folklor, qo‘shiqchilik, milliy raqslar, askiyalar, laparlar, aytishuvlar, rassomchilik va haykaltaroshlik, baxshilar,o‘lan aytish qo‘shiqchiliklari kabi san’at turlariga qiziqish. Buturquyidagiyo ‘ nalishlargabo ‘ linadi : 15

4.1. Qo ‘ shiqchilikvaraqssan ’ atiyo ‘ nalishlari . 4.2. Baxshilar qo ‘ shiqchiligi maktablari . 4.3. Askiyalar, laparlar, aytishuvlarga qiziqish. 4.4. Milliy rassomchilik va haykaltaroshlik. 4.5. Milliy folklor turlari. 5. Tabiiy – tarixiy tasvirlar turizmi Tabiat muzeylari va tabiat haykallari, tog‘ qoyatoshlaridagi qadimiy rasmlar, o‘lkashunoslik va milliy xalq hayoti tarixiy muzeylariga qiziqish. Bu tur ham quyidagi yo‘nalishlarni o‘z tarkibiga oladi: 5.1. Tabiat muzeylari va tabiat haykallari 5.2. O‘lkashunoslik muzeylari 5.3. Milliy xalq hayoti tarixi muzeylari 5.4. Qoyatoshlaridagi qadimiy rasmlar 5.5. Hayvonot bog‘lari. 6. Milliy hunarmandchilik turizmi Milliy hunarmandchilikning turlari, milliy hunarmandchilikdagi yo‘nalishlar, xalq – memor, xalq- usta shiori va reklamasi, milliy hunarmandchilik buyumlarining mukammal va mo‘jizakorligiga qiziqish. Bu turizm turi quyidagi tarmoqlarga bo‘linib ketadi:  Duradgorlik va uning maktablari .  Kulolchilik va uning maktablari .  Kashtachilik, zardo‘zlik, milliy liboslar(do‘ppi, to‘n, belbog‘lar) tikishdagi yo‘nalishlar.  Milliy ustachilik  Temirchilik  М usiqasozlik  Beshiksozlik  Aravasozlik  Sandiqsozlik  Mahsido‘zlik 16

 Gilamchilik va palos to‘qish. 7. Milliy o‘yinlar turizmi . Markaziy Osiyo xalqlarida milliy o‘yinlar nomini olgan o‘ziga xos musobaqalari, mardlik, jasurlikni namoyish qiluvchi bellashuvlar va Dune xalqlarida ko‘plab uchraydigan hayvonlar va parrandalarni urishtirishga qiziqish. Bu tur quyidagi yo‘nalishlardan iborat:  Ko‘pkari-uloq.  Milliy kurash.  Qo‘chqor urishtirish.  Xo‘roz urishtirish.  Bedana urishtirish.  Dorbozlik 8. G‘orshunoslik turizmi O‘lkamizdagi tarixiy g‘orlar,g‘orlar haqidagi ma’lumotlar, tarixiy shaxslar hayoti bilan bog‘liq g‘orlar, paleontologik g‘orlar, g‘orlardan o‘tmishda va hozirda foydalanish, yer osti qasrlariga sayohatga qiziqish. 9. Sirk turizmi Sirkdagi mashhur kishilar – san’atkorlar, sehrgarlar, gipnozchilar va hayvonot turlari ishtirokidagi o‘yin dasturlariga qiziqish. 10.Agroturizm Mamlakatimizdagi asosiy ekinlar, milliy gulchilik, introduksiya, o‘simliklar seleksiyasiga, qishloqdagi dehqonchilik, polizchilik, meva- sabzavotchilik, bahorikor va sug‘orma dehqonchilikga qiziqish. 11. Xalqaro polvonlar bellashuvi turizmi Vatanimizda xalq polvonlari o‘yinlari va xalqaro polvonlarning bellashuviga qiziqish. 12. Hayot uchun xavfli sport o‘yinlari turizmi Bu turlar asosan xorij mamlakatlarida rivojlanib bormoqda. Hayot uchun xavfli sport o‘yinlari turizmdagi bazi bir turlar faqat jahonda faqat bitta davlatda rivojlangan (masalan, korrido Portugaliyada, asov otni jilovlash Ispaniyada) bo‘lib 17

turizm mavsumida bu hayot uchun xavfli o‘yinlarni millionlab turistlar hayajon, qo‘rquv va qiziqish bilan tomosha qiladilar. Bu turlarni ba’zida ekstremal turizm turlari deb ham atashadi. Mazkur turlarga ichki va ayniqsa xalqaro turistlarni jalb qilish, taklif qilishdagi tashkiliy tadbirlar ishlab chiqilsa , maxsus turlardan turizmda foydalanishning dastlabki rejalari amalga oshirilgan bo‘ladi. Ichki turizmda maxsus turlarning ommaviy rivojlanmayotganligining bosh sababi maxsus turlar manzillariga marshrutlarning yo‘qligi, bu turlar manzillarini hatto ekskursiyaga chiquvchilar ham, shuningdek shaharlarda yashayotgan aholining ham ko‘pchiligi bilmasligidir. Bu holatning yana bir sababi, qadimiy xalq hunarmandchiligi maskanlari, xalq ustalari haqida kam yozilishi, radio, ommaviy axborotlar va televideniyeda ma’lumotlar, reklamalarning juda siyrak holatda berilayotganidir. Aks holda Samarqand shahriga boshqa viloyat va shaharlardan kelgan mehmonlar albatta xalq ustalari, hunarmandlari ishlarini tomosha qilishga qiziqish tufayli bunday joylarga ekskursiyalar, tashriflar qilishi mumkin edi. Doimo yodda saqlashimiz lozimki, O‘zbekiston azaldan xalq hunarmandchiligi bilan mashhur bo‘lib kelgan. Hozirgi vaqtda respublikada xalq hunarmandchiligi asosida esdalik buyumlar ishlab chiqaruvchi 500 ga yaqin korxona mavjud. Ular chinni va sopol buyumlar, pichoqlar, sopol o‘yinchoqlar, zardo‘zi mahsulotlar, gilam, poloslar va milliy kiyimlar va boshqa buyumlar ishlab chiqarmoqda. Turizmdagi maxsus turlarning tavsifi bo‘yicha hozircha hayot uchun xavfli sport turlari turizmlarini rivojlantirib bo‘lmaydi. Chunki bu turlarni tashkil qilish hozircha boshlanmagan. Hayotga xavf soluvchi sport o‘yinlari turizmining ayrim turlarini tadbirkorlar keyinroq tashkil qilishi mumkin. Sarguzasht va hayotga xavf soluvchi sport o‘yinlari turizmining huquqiy- qonuniy meyorlari bizda ham ishlab chiqilmagan. Maxsus turlarning ayrim turlarini hozirdanoq ommaviylashtirishning katta 18

imkoniyatlari bor. Masalan, tobora unutilib borayotgan dorbozlik o‘yinlarini qaytadan tiklash, doimiy dorbozlik maskanlarini belgilash lozim. Bunday holatda turistlarni bu o‘yinlarga taklif qilish vaqtlari aniq bo‘ladi. Xuddi shuningdek, ko‘pkari-uloq 2-3 oy davom etadigan, turistlarning katta oqimlarini o‘ziga jalb qiladigan g‘oyat qiziqarli turistik obekt. Bu turni ommaviylashtirish uchun eng muhim muammo turistlarni kutib olish, xizmatlarni tashkil qilish, joylashtirish, dam olish, ovqatlantirish va tunashi sharoitlarini tashkil qilish ishlarining haligacha boshlanmaganligidir. Maxsus turlarning tavsifi va tasnifini tayyorlashdagi ma’lumotlarning tahlili natijasida shunday asosiy xulosaga kelish mumkinki, bu turlardan turizmda foydalanish istiqbollari juda katta va murakkab muammolarni yechishni talab qilmaydi. Dastlab tashkiliy jarayonlar va bu turlarning reklamasini turizm bozoriga chiqarish talab qilinadi. 1.3.TURIZM MAXSUS TURLARINING TASNIFI Tasniflash har qanday sohaga muhim to`liq ma`lumotlar beruvchi sohlarini rivojlantirishda asosiy manba bo`luvchi jadval muhim ma`lumotnomadir. Tasniflashda o`rganilayotgan sohaning barcha jihatlari, xilma-xilliklari ma`lumotlari bo`lishi lozim. Maxsus turizm turlarining ro`yxatini tuzishda ba`zi bir turlar ma`lumotlarning yo`qligi tufayli qolib ketish mumkin. Bunday turlar aniqlanib to`liq tavsif ta`rif berilgandan keyin turizmdagi o`rni, talabga javob berishi belgilangandan keyin tasnifga qo`shimcha qilib kiritiladi. Turizmdagi maxsus turlar hozircha turizm turlari emas. Biz turizmda maxsus turlar bo`lishi mumkinligini hisobga olib, madaniyat sohalarixunarmandchilik, milliy o`yinlar va ishlab chiqarish sohalari nomlanishiga turizm so`zini qo`shib turizmdagi maxsus turlar ro`yxatini tasnifini keltirishga harakat qildik. Milliy madaniyatga qiziqish turizmi. Xalqimizning urf-odatlari, tildagi shevalar, oilahayoti, kattalar va yoshlar munosabatlari, salomlashishi, mehmon 19

kutish va mehmondorchilik, to`y va diniy marosimlar, oila bayramlari, oiladagi huquqlar, kelin va sunnat to`ylari, uy tutish va hokazolarga qiziqish. Agroturizm. Qishloqlarning turli-tumanligi va tabiiy-tarixiy davrda yuzaga kelishi, qishloq aholisi, hayoti, fermerlar hayoti va faoliyatiga qiziqish. Etnik va sog`inish turizmi. Xalqlar, ellar, urug`lar,ularning yashash tarzi, millatlarning urf-odatlari, kelib chiqish tarixi, joylashishi, o`zaro aloqalari, xalqlarning, millatlarning har xil sabablar bilan dunyo bo`ylab tarqalib ketishi, ularning bir-birlariga intilishi, sog`inish qo`msashdagi ichki va xalqaro turizm. Milliy san`at turizmi. Milliy san`at, milliy folklor,qo`shiqchilik, milliy raqslar, askiyalar, laparlar, aytishuvlar,rassomchilik va haykaltaroshlik, baxshilar, o`lan aytish, qo`shiqchilik kabi san`at turlariga qiziqish. Bu tur quyidagi yo`nalishlarga bo`linadi: Qo’shiqchilik va raqs san`ati yo`nalishlari. - baxshilar qo`shiqchiligi maktablari; -askiyalar, laparlar, aytishuvlarga qiziqish; -milliy rassomchilik va haykaltaroshlik. Tabiiy-tarixiy tasvirlar turizmi. Tabiat muzeylari va tabiat haykallari, tog` qoya toshlaridagi qadimiy rasmlar, o`lkashunoslik vamilliy xalq hayoti tarixiy muzeylariga qiziqish. Bu tur ham quyidagi yo`nalishlarni o`z tarkibiga oladi. -tabiat muzeylari va tabiat haykallari; -o`lkashunoslik muzeylari; -milliy xalq hayoti tarixiy muzeylari; -qoyatoshlardagi qadimiy rasmlar; -hayvonot bog`lari. Milliy hunarmandchilik turizmi. Milliy hunarmandchilik turlari, milliy hunarmandchilikdagi yo`nalishlar, xalq-me`mor, xalq-usta shoiri va reklamasi, milliy hunarmandchilik buyumlarining mo`jizadorligiga qiziqish. Bu turizm turi quyidagi tarmoqlarga bo`linib ketadi: -duradgorlik va uning maktablari; 20

-kulolchilik va uning maktablari; -kashtachilik, zardo`zlik, milliy liboslar, do’ppi, to’n, belbog`lar tikishdagi yo`nalishlar; -milliy ustachilik; -temirchilik; -misgarlik; -musiqa sozlash; -beshiksozlik; -aravasozlik; -sandalsozlik; -sandiqsozlik; -egarsozlik; -maxsido`zlik; -gilamchilik va polos to`qish. Milliy o`yinlar turizmi. Markaziy Osiyo xalqlarida milliy o`yinlar nomini olgan o`ziga xos musobaqalari, mardlik, jasurlikni namoyish qiluvchi bellashuvlar va dunyo xalqlarida ko`plab uchraydigan hayvonlar va parrandalarni urushtirishga qiziqish. Bu tur quyidagi yo`nalishlardan iborat: -ko’pkari-uloq; -milliy kurash; -qo`chqor urushtirish; -xo`roz urushtirish; -bedana urushtirish; -dorbozlik; G`orshunoslik turizmi. O`lkamizdagi tarixiy g`orlar, g’orlar haqida ma`lumotlar, tarixiy shaxslar hayoti bilan bog`liq g`orlar paleontologik g`orlar, g`orlardan o`tmishda va hozirda foydalanish, yer osti karerlariga qiziqish. Sirk turizmi. Sirkdagi mashhur kishilar-san`atkorlar, sehrgarlar, chiponozchilar va hayvonot turlari ishtirokidagi o`yin dasturlariga qiziqish. 21

Agroturizm. Mamlakatimizdagi asosiy ekinlar, milliy gulchilik, o`simliklar seleksiyasi, qishloqdagi dehqonchilik, polizchilik, meva-sabzavotchilik, bahorgi va sug`orma dehqonchilikka qiziqish. Xalqaro polvonlar bellashuvi turizmi. Vatanimizda xalq polvonlari o`yinlari va xalqaro polvonlarning bellashuviga qiziqish. Hayot uchun xavfli sport o`yinlari turizmi. Bu turlar asosan xorij mamlakatlarida rivojlanib bormoqda. Hayot uchun xavfli sport o`yinlari turizmdagi ba`zi bir turlar faqat bir nechta davlatlarda rivojlangan (masalan, asov otni jilovlash Portugaliyada, asov ho`kiz (buqa)ni jilovlash Ispaniyada) bo`lib, turizm mavsumiy, bu hayot uchun xavfli, o`yinlarni mehmonlar, turistlarhayajon, qo`rquv va qiziqish bilan tomosha qiladilar. 1. 4 .TURIZMDAGI MAXSUS TURLARNING GEOGRAFIYASI Turizmdagi maxsus turlarning geografiyasi aniq manzillar bo`yicha aniqlanmagan. Maxsus turlarni hosil qiluvchi ishlab chiqarish sohalari, milliy o`yinlar va hokazolar hozirgacha aniq manzillar bo`yicha ro`yxatga olinmagan. Samarqand shahridagi o`lkashunoslik va O`zbekiston xalqlari tarixiy muzeyidan ham O`zbekistonda hunarmandchilik rivojlangan tumanlar, yoki milliy folklor guruhlar,zardo`zlik yoki milliy o`yinlarning aniq geografik manzillari topilmadi. Shuning uchun ham turizmdagi maxsus turlarning geografiyasi asosan so`rov, savdo-tijoratdagi axborotlar, og`zaki hikoyalar, ko`p yillik ekskursiyalarda yuruvchilarning axborotlari va hayotiy kuzatuvlari asosida tuziladi. Turizmdagi maxsus turlarning geografiyasi. 2-jadval . 22

№ Turizmdagi maxsus turlar. Turizmda qiziqish foydalanish ob`ekti. Ommaviy rivojlangan, joylashgan tumanlar. 1. Milliy madaniyatga qiziqish Turizmi Urf-odatlar, oila hayoti, milliy etiket, kattalar va yoshlar munosabati, uy tutish,kelin to`y, sunnat to`yi, mehmon kutish va mehmondorchilik marosimlari O`zbekiston Respublikasining barcha viloyatlari shaharlari, tumanlari, qishloqlari. 2. Qishloq va fermer hayoti turizmi Qishloqlarning turli tumanligi va tabiiy-tarixiy davrga yuzaga kelishi, qishloq aholisi hayoti, fermerlar hayoti va faoliyati Respublikamiz hududlaridagi qishloqlar, tog`dagi qishloqlar, suv havzalaridagi qishloqlarga qiziqish. 3. Etnik va sog`inish turizmi Xalqlar, ellar, urug`lar, ularning yashash tarzi, millatlarning urf- odatlari, kelib chiqishi tarixiy joylashishi, o`zaro aloqalari. Xalqlarning millatlarning har xil sabablar bilan dunyo bo`ylab tarqalib ketishi,ularning bir- birlariga intilishi, sog`inish O`zbekiston va dunyo mamlakatlari doirasida O`zbekiston Respublikasi va qo`shni M.O. davlatlari. 4. Sarguzasht turizmi Tabiiy mintaqalarga, uzoq yurtlarga, ellarga, tog`larga reja asosida piyoda yoki transportda yo`lga chiqish O`zbekistonda rivojlantirishga qiziqish juda kam. 5. Milliy san`at turizmi Milliy san`at, qo`shiqchilik, raqs, rassomchilik, baxshilar hayoti, askiyalar, laparlar, milliy folklor. O`zbekiston Respublikasining hududlarida 5.1. Qo`shiqchilik 5.1.Xorazm usuli Xorazm, Buxoro, Qoraq. A.R. 5.1.2.Samarqand usuli O’rta Zarafshon vodiysi Farg`ona vodiysi. Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari. 5.2. Qo`shiqchilikda baxshilar faoliyati. 5.2.2.Zarafshon-Nurota usuli. Samarqand va Navoiy viloyatlari. 5.2.3. Xorazm usuli. Xorazm, Buxoro viloyatlari. 5.3.2.Qoraqalpoqcha usuli. Qoraqalpog`iston. 5.3. Raqqoslik 5.3.3 Buxorocha usul. Buxoro viloyati, Tojikiston Respublikasi. 5.3.4. Farg`onacha usul. Farg`ona viloyati, Toshkent viloyati. 5.4. Askiyalar va aytishuvlar 5.4.1.Askiyalar. Farg`ona vodiysi. 5.4.2. Aytishuvlar. Qoraqalpog`iston, Xorazm. 5.5. Milliy rassomchilik va haykaltaroshlik. 5.5.2.Haykaltaroshlik. Samarqand shahri, Toshkent shahri. 5.6.Milliy folklorlar san`ati. 5.6.1.”Boysun” folklorlari Surxondaryo viloyati Boysun tumani 5.6.2.”Lazgi” folklorlari. Xorazm viloyati. 5.6.3.”Beshqarsak” folklorlari. Samarqand viloyati Urgut tumani. 5.6.4”Oyguloyim” folklorlari. Qoraqalpog’iston. 6. Tabiiy-tarixiy tasvirlar turizmi. 6.1.1. Sharsharalar. 6.1.2. Qadimiy buloqlar. “Arslonbobo”-Farg`ona. “Baxmal”, “Forish”, “G`allaorol” 23

6.1 Tabiat muzeylari. tumanlarida. Jizzax viloyati,Nurobod tumani,Navoiy viloyati va h.k. 6.2 Qayotoshlardagi qadimiy rasmlar. 6.2.1.Tabiat haykallari, rasmlar. Urgut tumani, Nurobod tumani, Samarqand viloyati, G`allaorol tumani, Navoiy viloyati. 6.3. Hayvonot bog`lari. 6.3.1.Noyob hayvonlar yashash tarzi. Toshkent shahri, Termiz shahri. 6.4. O`lkashunoslik muzeylari. 6.4.1. Dunyo tabiatidagi hayvon va parrandalar tabiati. Viloyat markazi shaharlari. 7. Milliy hunarmandchilik turizmi. 7.1. Duradgorlik va uning maktablari. 7.1.1. Yog`ochga o`yib shakl berish. Xorazm usuli, Urgut usuli, Samarqand usuli, Buxoro usuli, Farg`ona usuli. 7.1.2Sovg`alar, shkatulkalar. Buxoro usuli, Samarqand usuli. 7.2Kulolchilik va uning maktablari. 7.2.1. Sopol buyumlar yasash. Xorazm usuli, Buxoro usuli,Samarqand usuli, Fag`ona usuli 7.3.Kashtachilik. 7.3.1.Matoga rangli gul solish. Buxoro usuli,Samarqand usuli, Jizzax usuli, cho`lliklar usuli, 7.3.2.Zardo`zi kashtachilik. Urgut usuli, Samarqand usuli, Buxoro usuli, F`arg`ona usuli, 7.4.Milliy liboslar. 7.4.1.Milliy do`ppi. Farg`onacha, Namangancha, Buxorocha, Xorazmcha, Qahqadaryocha. 7.4.2.Milliy to`n. Xorazm viloyati,Surxondaryo viloyati, Toshkent viloyati, Farg`ona viloyati, Jizzax viloyati, 7.4.3.Atlas va beqasam buyumlar. Marg`ilon shahri. 7.4.4.Baxmal buyumlar. Samarqand shahri. 7.5.Milliy ustachilik. 7.5.1.Temirchilik, qadimiy asboblar. Respublikadagi tumanlar. 7.5.2.Misgarlik. Samarqnd, Buxoro, Xorazm, Xiva. 7.5.3. Musiqasozlik. Samarqand, Xorazm, Farg`ona vodiysi. 7.5.4.Beshiksozlik. Samarqand, Buxoro, Farg`ona vodiysi, Urgut. 7.5.5. Aravasozlik. Qo`qon. 7.5.6.Sandiqsozlik. Urgut, Samarqand, Buxoro, Farg`ona vodiysi. 7.5.7.Egarsozlik. Baxmal tumani, Jizzax viloyati, Qashqadaryo vodiysi. 7.5.8.Maxsido`zlik Namangan. 7.5.9.Gilamchilik. Xorazm viloyati, Jizzax viloyati, Nurota tumani, Navoiy viloyati. 7.5.10. Polos to`qish. Cho’l xalqi, Jizzax va Navoiy viloyati. 8. Milliy o`yinlar turizmi. 8.1.Ko`pkari-uloq. 8.1.Chavandoz ot ustidagi tortishuvda marraga uloq olib borish-ko`pkari Qashqadaryo, Jizzax, Navoiy. 9. Milli kurash. 8.2.Polvonlar milliy kurashi. Buxoro viloyati, Surxondaryo 24

viloyati, Qashqadaryo viloyati, 10. 8.3.Qo`chqor urushtirish. 8.3.Qo`chqor urushtirish musobaqasi. Xorazm, Buxoro,Qoraqalpog`iston viloyatlarida. 11. 8.4.Xo`roz urushtirish. 8.4.Xo`rozlar jangi tomoshasi. Samarqand shahri, Buxoro shahri, Farg`ona vodiysi shaharlari. 12. 8.5. Bedana urushtirish. 8.5.Bedanalar jangi tomoshasi. Samarqand, Buxoro, Farg`ona vodiysidagi shaharlar. 13. 8.6.Dorbozlik. 8.6.Baland tortilgan arqondan yurish va o’yin ko’rsatish. Toshkent viloyati,Farg`ona viloyati, 14. G`orshunoslik turizmi. 9.Tabiatdagi yer osti karerlariga sayohat. 9.1.Amir Temur g`origa qiziqish. O`zbekiston hududidagi g`orlar. Qashqadaryo viloyati. 15. Agroturizm. 10.Xalqimizning dehqonchilik usullariga qiziqish (xalqaro turizm uchun). O`zbekistonning sug`oriladigan yerli hududlarida. 16 Xalqaro polvonlar bellashuvi turizmi. Xorij mamlakatlarida. Xorij mamlakatlari. 17. Hayot uchun xavfli sport o`yinlari turizmi. Xorij mamlakatlarida. Xorij mamlakatlarida. B uxoro viloyati-O’zbekiston respublikasining 12 viloyatlaridan biri.O’zbekiston viloyatlari ichida, chegarasining kattaligi bo’yicha Navoiydan ikkinchi o’rinda turadi.1938-yil 15-yanvarda tashkil etilgan.Buxoro viloyati hududi asosan Qizilqum cho’lida joylashgan.Janubi-sharqini Zarafshon vodiysi egallaydi. Shimoli-g’arbda Xorazm viloyati va Qoraqalpog’iston respublikasi, shimol va sharqdan Navoiy viloyati, janubi-sharqda Qashqadaryo viloyati, janubi-g’arbda Turkmaniston bilan chegaradosh. Maydoni 39.4ming km 2 . Buxoro viloyati tarkibida 11 qishloq tumani: Buxoro, Vobkent, Jondor, Kogon, Olot, Peshku, Romitan, Shofirkon, Qorovulbozor, Qorako’l, G’ijduvon, 11 shahar (Buxoro, Galaosiyo, Vobkent, Gazli,Kogon, Olot,Romitan, Shofirkon, Qorovulbozor, Qorako’l, G’ijduvon), 3 shharcha (Jondor, Zafarobod, Yangibozor), 121 qishloq fuqarolar yig’ini bor. Markazi Buxoro shaxri. Buxoro viloyati hududining relyefi aksariyat geomorfologik xususiyatlariga ko’ra bir muncha murakkab tekisliklardan iborat.Eng baland joy Quljuqtov tizmasi.Quljuqtov bilan Zarafshon daryosi vodiyi oralig’ida Oyoqog’itma botig’i joylashgan. Buxoro viloyatida quyidagi relyef ko’rinishlarini ajratish mumkin: 1. Alohida ifodalangan past tog’lar, platolar (Kuljiqtov, Tuzkoy tog’i, Jarqoq, Saritosh); 2. Tekis yuzali plato va qirlar (Qorako’l, Dengizko’l, Uchboshm Qoraqir); 3. Daryo va ko’l yotqiziqlari bilan qoplangan va shamol ta’sirida vujudga kelgan akkumulyativ tekisliklar; 25

4. Alohida ifodalangan berk botiqlari(Qoraxotin, Oyoqog’itma, Dengizko’l); 5. Yassi yuzali vohalarda balandligi 5-15 m li tepalar mavjud. Iqlimi keskin kontinental: yozi issiq, uzoq, quruq, iyulning o’rtacha harorati 28-32 o , qumliklarda 60-70 o gacha ko’tariladi. Yanvarning o’rtacha harorati 0 o dan - 2 o gacha, yiliga 90-150 mm yog’in tushadi. Asosan bahor va qishda yog’adi. Vegetatsiya davri 220 kun. Buxoro viloyatining asosiy suv manbai Amu Buxoro vashina kanali. Quyimozor, Todako’l, Sho’rko’l suv omborlarining ahamiyati katta. Bundan tashqari vohalar atrofida zovur va oqova suvlar tashlanadigan Dengizko’l, Qoraqir, Katta Tuzkon va Devxona kabi ko’llar mavjud.Buxoro viloyati bo’yicha obikor erlarning 94.4%i turli darajada sho’rlangan. Buxoro m е 'morchiligi: Ark. U Siyovush tomonidan ilk bora qurilgan. Obida 20 m е tr balandlikda va 4,2 g е ktar maydonni egallagan ulkan inshoot bo`lib, ko`p burchakli, atroflari qo`rg`on d е vorlari bilan o`ralgan. Arkda hokimlar, xonlar va amirlar istiqomat qilishgan. Unda zarbxona, xazina, zindonlar bo`lgan. Ark eramizdan oldingi birinchi ming yillik o’rtalaridan beri mavjuddir. IX-X asrlarda Ark boshqatdan qurilib, qal’a devori bilan o’raldi. O’n uchinchi asrda Chingizxon boshchiligidagi bosqinchilar tomonidan olib borilgan urush natijasida Ark vayronaga aylantirildi. Arkning hozirgi ko’rinishi XVI asrdan boshlab saqlanib kelinmoqda. Arkka XVIII asrda qurilgan darvoza orqali kirish mumkin. Darvozaning ikki tomonida qo’shbo’g’inli minoralar qurilgan. To’rt ustunli usti yopiq uch tomoni ayvon bilan o’ralgan masjidning ichki bezaklari XIX asr oxiri va XX asr boshlariga xosdir. Masjiddagi ganch naqshlarni Buxorolik mashhur naqshkor Usto Shirin bajargan. XX asrning boshlarida Arkning aholisi uch ming kishiga yaqin bo’lgan. Jome masjididan o’tgandan keyingi ko’cha amirning birinchi vaziri - qushbegining qarorgohi bo’lgan. Ismoil Somoniy maqbarasi. Somoniylar sulolasining asoschisi Ismoil Somoniyning otasi qabri ustiga bunyod etilgan bu yodgorlik 9 - 10 asrlarga 26

mansubdir. U kub shaklida va usti yarim sharsimon qubbali bo`lib, burchaklari ham to`rtta kichik qubbalardan iborat. D е vorning qalinligi 1,8 m е tr. Pishiq g`ishtdan qurilgan. K е yinchalik Ismoil Somoniyning o`zi ham shu erga dafn etilgan. Mahoki Attori masjidi. 9 - 16 asrlar obidasi hisoblangan ushbu masjid shahar markazidagi attorlar rastasi yonida joylashganligidan shunday nom olgan. Tosh ustunga qurilgan bu masjiddagi p е shtoq va tahmonsimon eshik o`ymakor ganch, g`isht, koshin, sopol g`ishtchalar bilan b е zatilgan. Juda go`zal, o`ziga xos yodgorlik hisoblanadi. Chashmai Ayyub maqbarasi. 12 - asr yodgorligi bo`lgan mazkur obida to`rttda binodan iborat bo`lib, turli davrlarda bunyod bo`lgan. U Ayyub payg`ambar nomi bilan atalgan. Aytishlaricha, qurg`oqchilik yillarida payg`ambardan yordam so`raydilar. Ayyub esa hassasini erga sanchganda buloq otilib chiqqan. Shundan ushbu nom berilgan. Yodgorlik jarda, ya'ni buloq oqib turgan joyda turibdi. T е mur bu erda ham ikkita bino bunyod etgan. To`rttala yodgorlikning hammasida o`ziga xos qubbalar mujassam. Namozgoh masjidi. Ushbu yodgorlik 12- , 14- , 16 - asrlarga t е gishli bo`lib, gumbaz, naqshinkor p е shtoq, m е hrob koshinlar bilan b е zatilgan. Minorai Kalon. Markaziy Osiyo hududidagi eng baland minora (46,5 m е tr) hisoblangan ushbu minora 1127 - yilda qoraxoniylardan Arslonxon hukmronligi yillarida qurdirilgan. Pishiq g`ishtdan terilgan, ichidagi zinapoyasi 104 tani tashkil etadi. Ustida 16 darchali m е zona bor. Minoradan azon aytilib namozga chaqirilgan va undan dushmanni kuzatishda ham foydalanilgan. Poyd е vorining chuqurligi 10 m е trdan oshadi. Sayfuddin Bahorziy maqbarasi. Bu yodgorlik 13 - asrda yashab ijod etgan kishining nomi bilan bog`liq bo`lib, ziyoratxona va maqbaradan iborat. K е yinroq maqbaraga taqalib katta p е shtoq qurilgan. Ikki tomonida ikkita m е zona mujassam. Buyon Qulixon maqbarasi. Bu yodgorlik Sayfuddin Bahorziy maqbarasi bilan bilan yonma - yon joylashgan bo`lib, 14 - asrda Samarqandda o`ldirilgan mug`ul xoni chingiziylardan Buyon Qulixon mozori ustiga bunyod etilgan, ikki 27

xonali. Sag`ana kichik xonada. Yodgorlikning to`rtta tomonida ustunlar bor. Maqbaraning ichki va tashqi tomoni zangor, ko`k, binafsha ranglar bilan b е zatilgan va naqshinkordir. Ulug`b е k madrasasi.Amir T е murning nabirasi Mirzo Ulug`b е k ushbu madrasani 1417 - yilda qurdirgan. Ulug`b е k Gijduvon va Samarqandda ham madrasalar bunyod etgan. L е kin, ilk madrasasi Buxorodadir.U to`g`ri to`rtburchak shaklida. Unda hovli, p е shtoq, darsxona, masjid bo`lib ikki qavatli. Ustasi Ismoil Tohir o`g`li hisoblanadi. Masjidi Kalon. Bu arx е ologik qidiruv ma'lumotlariga qaraganda 12 - asrda qadimgi imorat qoldiqlari ustiga 14 - 15 - asrlarda qurila boshlanib, 16 - asr boshlarida ta'mirlangan. Jom е masjidi hisoblanib, Bibixonim masjididan k е yin kattaligi jihatdan Markaziy Osiyoda ikkinchi o`rinda turadi.Yodgorlikning qurilish an'analari t е muriylar davrini eslatadi. Uning е ttita eshigi bo`lib, asosiy eshigining ichki va tashqi tomonlari ayvonlar bilan b е zatilgan. Masjid 127 x 78 m е tr bo`lib, bir g е ktar maydonni egallagan. Hovlining yo`lagi 208 ta ustun t е pasiga qurilgan 288 ta qubba bilan qoplangan. Mir Arab madrasasi. 1530 - yilda qurilgan bu madrasa tarxi xuddi Mirzo Ulug`b е k madrasasi kabidir. Faqat darsxona o`rniga maqbara joylashgan.Maqbaraning ichiga Mir Arab dafn etilganligi bois, unga shu nom berilgan.Mir Arab asli yamanlik shayx Abdullohdir.Maqbarada uning avlodlari ham joylashgan.U turli koshinlar, ganchlar bilan b е zatilgan. Obida ikki qavatli bo`lib, hujralardan iborat. Ko`kaldosh madrasasi. Yodgorlik Abdullaxon hukmronligi yillari (1578 - yil)da qurib bitkazilgan bo`lib, Markaziy Osiyodagi yirik madrasalardan biridir. Uning 160 ta hujrasi bor. Eshigi, p е shtoq, ayvonchali bolxonalar go`zal qilib qurilgan. P е shtoq koshinlarida ko`k, yashil va oq naqshinkor b е zaklar o`simliklarni tasvirlagan. Madrasada yozuvchi Sadriddin Ayniy yashagan va o`qigan. Qo`sh madrasa.Qo`sh madrasa d е yilishiga sabab, ikkita madrasadan iborat. Biri Modarixon madrasasi (1566 - yil), ikkinchisi Abdullaxon madrasasi (1588 - yil) dir. Bular ham Ko`kaldosh kabi Abdullaxon davrida qurdirilgan. 28

Modarixonning xajmi kichikroq, b е zaklari oddiy uslubdadir.Abdullaxon esa serhasham. Bozor toqilari. Shayboniylar sulolasi davrlarida turli savdo toqilari qurilgan: Toqi sarrofon (sarroflar -bir davlatning pulini ikkinchi bir davlat puliga almashtirib beruvchi kishilar); Toqi t е lpakfurushon (t е lpak, do`ppi sotuvchilar); Toqi kitobfurushon (kitob sotuvchilar); Toqi zargaron (zargarlik buyumlari tayyorlovchilar va sotuvchilar). Bularning bari 15- asrga oid m е 'moriy yodgorliklarimizdir. Labihovuz maydoni.Maydon o`rtasida 1620 - yili katta hovuz qazilib, atroflari sinchlar bilan mustahkamlangan, harsanglardan zinapoyalar, marmardan tarnovlar ishlangan. Hovuzning eni 36 m е tr, bo`yi 45,5 m е tr, chuqurligi 5 m е tr bo`lib, uning g`arbiy tomonida Nodir D е vonb е gi xonaqohi (Labihovuz masjidi), sharqiy tomonida Nodir D е vonb е gi madrasasi, shimoliy tomonida Ko`kaldosh va Ernazar elchi nomli madrasasi (saqlanmagan) qad ko`targan. Bari obidalar 16 - 17 asrga oiddir. Abdulazizxon madrasasi.Ushbu yodgorlikni Buxoro xoni Abdulazizxon 1652 - yilda Ulug`b е k madrasasi ro`parasida qurdirgan. Juda dabdabali p е shtoqi bor. Unda Xitoy ajdari va s е murg` qushining surati aks etgan. M е 'mori Mimxokon ibn Xo`ja Muhammadamindir. Madrasada ikkita masjid bor. Bolahovuz masjidi.Ark qarshisida 1712 - yilda qurilgan. U hujralar va 20 ta baland yog`och ustunlardan iborat, hashamatli ayvondan tashkil topgan. Ayvonlar 1917 - yilda qurilgan. Chor Minor. 1807 - yilda qurilgan mazkur madrasani xalifa Niyozqul madrasasi ham, d е b ataladi. U m е 'moriy majmuydan iborat. Ya'ni, ayvonsimon masjid, bir qavatli madrasa, hovuz (hozirda ko`milgan) va maftunkor old darvoza. Ushbu darvoza zangor va ko`k koshinlar bilan b е zatilgan 4 ta baland m е zonali qubbka shaklida qurilgan. M е zanalar husndor va minoraga o`xshaydi, shu boisdan madrasani Chor Minor d е yiladi. Unda Hindiston masjidlari m е 'morchiligi an'analari ko`rinadi. 29

IIBOB.BUXORODA TURIZMNI RIVOJLANTIRISHDA MAXSUS TURLAR TAKLIFI OSHIRISH YO’NALISHLARI 2.1. O ’zbekiston turizm sanoatida mavjud turlarning umumiy tahlili O’zbekiston turizm sanoati bugunga kelib rivojlanib borayotgan sohalaridan biri bo’lib kelmoqda, buni biz o’tgan yilgi statistik ma’lumotlarga nisbatan solishtirib kuzatishimiz mumkin. Shunday bo’lsada hozirgi kunda kelib bizda 30

mavjud turistik resurslardan, salohiyatdan to’liq foydalanilayotgani yo’q. Buni biz bizda mavjud turlarning sonidan ham bilib olishimiz mumkin. O’zi umuman turizmda qanday turlar mavjud, ularning ta’rifi, o’ziga xos xususiyatlari, o’ziga xos tomonlari, qanday afzalliklari, sayyohlarni jalb qila olish darajasi haqida bilib olsak. Dam olish, rohatlanish va ko`ngil ochish maqsadidagi turizm . Bunday turizm sayyohlikning k е ng tarqalgan turidir. Soglomlashtirish va davolash maqsadlarida qilinadigan turizm - sanatoriylar, sog`lomlashtiruvchi - davolovchi tashkilotlar, kurortlarda, shifobaxsh suvlar, shifobaxsh balchiqlar va boshqalar yordamida (shifobaxsh mineral suvli kurortlarda) olib boriladi. Turistik prosp е ktlarda maxsuslashtirilgan sog`lomlashtirish maqsadlariga qarab, k е mpinglarda mineral suvlarni ichish yoki mineralli va servodorodli vannalar qabul qilish imkoniyatlarini b е lgilaydilar. Kavkaz mineral suvlari dunyoga mashhurdir. R е spublikamizda ham mineral suvli davolanish maskanlari ko`p. Tabiiy - iqlim sharoitlaridan har doim ham davolash va sog`lomlashtirish maqsadlarida samarali foydalaniladi. Masalan, davolash loylari, mineral suvlar va buloqlar, toza va quruq yoki buning aksi bo`lgan d е ngiz havosi. Bunday kurortlardagi ot е llarda vrachlar, davolash va sog`lomlashtirish prots е duralari, massajistlar va boshqalar xizmati ko`rsatiladi. Ammo, kurort tanlash va davolash muassasalarini tanlashda vrach maslahatlari va ko`rsatmalari orqali amalga oshirilishi kerak. Ekoturizm - turizmning yangi sohasi bo`lib, ikkinchi nomi "tabiatga yumshoq t е guvchi turizm", ya'ni atrof muhitga eng kam ta'sirini ta'minlovchi turizmdir. Ekoturizm dasturi odatda ekologik toza joylarga borishni nazarda tutadi va tabiat qo`riqxonalariga uyushtiriladi. Bunday turizm davomida ekologiyaga bag`ishlangan s е minarlar, mahalliy aholi bilan uchrashuvlar va shu kabilar tashkil etiladi. Ekoturizmga yana botqoqlik bo`ylab sayrlar ham kiradi. Florida botqoqliklaridagi sayrlar ayniqsa mashhurdir. Bu botqoqlik ichkarisiga kirish qiyin, shu sababli u erdagi flora va fauna juda boy. Turistlar uchun botqoqlik maxsus qayiqlar yordamida qatnov dasturi asosida amalga oshiriladi, unda 2 kunlik 31

botqoqlik bo`ylab sayr, kam uchraydigan qush va hayvonlarni rasmga olish, borish qiyin erlarni tomoshalari amalga oshiriladi. Bundan tashqari h ozirgi kunda ekologik turizmga har qachongidan ham talab katta. Bu dunyoning barcha davlatlariga tegishli bo‘lib, faol dam olishning bir turi, unga ko‘ra inson uz sog‘ligini tiklabgina kolmay balkim, bir qancha estetik hissiyotlar oladi. Hozirgi kunda ekologik turizm eng rivojlangan dam olish turi bo‘lib, bu sport turi ham hisoblanib, turizmning eng rivojlangan sohasiga aylanmokda. Ekoturizmning maqsadi hozirgi va kelajak avlodlarning ekologik xavfsizligi va barqaror rivojlanishini ta’minlash uchun tabiatdan turistlik yo‘nalishda oqilona foydalanishdan iborat. Ekologik turizm deb tan olish uchun quyidagi qoidlarga rioya qilish kerak: ko‘rsatilgan xizmat yo‘nalishi ekologik bo‘lishi shart, turistlarlarga xizmat ko‘rsatadigan transport ekologik toza, foydali ekologik toza ovqat, uning tarkibida mahalliy mahsulotlar bo‘lishi, malakali gidlar, sayyohlarni qiziqarli va ekologik toza tabiiy va madaniy joylarga boshlab borish kerak. Butunjahon turistlik tashkiloti (BTT) – “Tabiiy hududlarga ma’suliyat bilan sayohat qilish natijasida tabiatni muhofaza etishni ta’minlaydi va mahalliy xalqning turmush darajasini yaxshilaydi”. O‘zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirish Konsepsiyasida – ekoturizm deganda nafaqat ma’rifiy-ma’naviy maqsadlarni ko‘zlagan holda ekzotik tabiiy hududlarga, ularning hayvonot va o‘simlik dunyosiga sayohat balki, ijtimoiy- iqtisodiy masalalarning amalga oshirilishi yordamida ekologiya muammolarini hal qilish bilan bir-biriga bog‘liq majmualar yig‘indisini tushunamiz. O‘zbekistonlik ekolog olimlarning umumlashtirilgan fikrlari – ekoturizm ma’rifiy-ma’naviy tushunchalar ostida ekoturistlarning ekzotik tabiiy hududlarga, ularning hayvonot va o‘simliklar dunyosiga, tabiiy hududlarning tarixiy yodgorliklariga, arxeologik topilmalariga, geologiyasiga, paleontologik qoldiqlariga sayohatlari kabi tabiat bilan bog‘liq majmualar kiradi. O‘zbekistonda ekoturizmni rivojlantirish uchun quyidagi vazifalarni bajarish lozim bo‘ladi: 32

1. Ekoturizm industriyasini shakllantirish uchun maxsus qonunlarni ishlab chiqish va ularning huquqiy mexanizmlarini yaratish; 2. Ekoturistlik fan, ta’lim va amaliyotning nazariy asoslarini ishlab chiqish; 3. Aholining ekolgik ongi va madaniyatini ekoturizm orqali o‘stirish, ekotrizm yo‘nalishidagi ta’lim va tarbiya yo‘lga qo‘yish; 4. Ekoturizm bo‘yicha mutaxassisliklarni o‘qitish va qayta tayyorlash; 5. Ekoturistlik ob’ektlarni har tomonlama baholash va ularning kadastrini olib borish; 6. Ekoturizm monitoringi va istiqbolini olib borishni yo‘lga qo‘yish; 7. Milliy davlat hududlarini ekoturizm bo‘yicha rayonlashtirish; 8. Davlatlarning va xalqaro jamiyatning ekoturizmga oid taktik reja va strategi tadbirlarini ommaviylashtirish; 9. Biologik xilma-xillikni saqlash. Qayd qilingan vazifalarni bajarishda quyidagi ekoturistlik tamoyillarni, ya’ni ekologik munosabatlarni turizm orqali tartibga solishga yo‘naltirilgan qoidalarga qattiq, ma’suliyat bilan rioya qilish talab qilinadi. - Ekoturizmda tabitni muhofaza qilish va barqaror rivojlantirish masalalarining ustivorligi; - Ekoturizmning tarixiy, madaniy va boshqa turizm turlari bilan bog‘langanligi; - Turizm va servis sohasi yo‘nalishidagi barcha ta’lim muassasalarida ekoturistlik o‘quv kiritilishiningmaqsadga muvofiqligi; - Mahalliy aholining ekologik ongi va madaniyatini o‘stirishda ekoturizmni jalb qilish zaruriyati; - Tabiatdan oqilona foydalanish va tabiatni muhofaza qilishning mazmunini ekoturistlik marshrutlarda aks ettirish; - Davlat, jamiyat, mahalliy boshqaruv idoralarning ekologik turizmdan manfaatdorligi; - Ekoturizmda ekologik ijtimoiy-iqtisodiy manfaatdorlikning yagonaligi; - Ekoturizmda milliy g‘urur va iftixorni shakllantirishning zarurligi. 33

Tur dasturiga asosan ekoturlar quydagilarga bo‘linadi: botanik, zoologik, geologik, ekologo-etnografik, arxeologik, va ekologo-madaniy agroturlar yoki qishloq yashil turlari; speleologik, suvli, tog‘li, va boshqalar. Tabiatning go‘zalligi- ekoturizmni rivojlanishi uchun muhim, lekin yetarlicha shart emas. Bugungi kunda dunyo turizm bozorida jiddiy raqobat mavjud, ammo bu bozorga kirish oson emas, bu yerda o‘ziga xos xususiyatlar va qiyinchiliklar mavjud. Diniy - ziyorat turizmi . Bular diniy maqsaddagi sayrlardan iborat bo`lib, uning ildizlari tarixga borib taqaladi. Bu kabi sayohatchilarning birinchilari o`rta asr ibodatchilaridir. Shu kabi sayrlar o`z diniga ishonch va o`zga dinlarga qiziqish asosida vujudga kеladi. Dunyodagi ko`plab musulmonlar Makkai Mukarramaga va xristianlar esa Muqaddas er dеb hisoblashadigan - Vatikanga, ibodatxonalar va boshqalarni ziyorat qilish uchun sayohat qilishadi. Ziyorat kasallikdan qochiy, baxtsizlik, gunoxlarini yuvish uchun ham amalga oshiriladi. Marko Polo (XIII asr) hozirgi Shrilanka hududida shu kabi ziyoratlarni ko`rganini aytadi. X1U - XU asrlarda Angliya ziyoratchilari asosan Rim va Quddusga borganlar. U vaqtlarda sayohatlar ancha qiyin k е chgan: 1388 - yildan boshlab qirol Richard II buyrug`i bilan inglizlar ziyorat uchun maxsus ruhsatnoma olishlari kerak bo`lgan. 11 yildan so`ng Richard II ingliz ziyoratchilari sayohat qilishi mumkin bo`lgan joylardagi portlarni qisqartirdi, ba'zi joylargagina ruhsat berildi. Boshqa erdan k е lish uchun esa qirolning maxsus farmoni kerak edi. Ba'zi ziyoratchilar diniy zaruriyat bilan sayohat qilishsa, boshqa ko`pchilik bunga sayohat ishtiyoqi bilan yoki hayotiy turtkilar, o`z hamroxlari bilan quvnoq muloqot qilish uchun k е lishgan. Hozirda ham bir qancha qadamjolar bor. Ko`pchilik xristianlar Quddusga Iso Masih qabri ziyoratiga boradilar. Islomga e'tiqod qiluvchilar esa Makkai Mukarrammaga xaj va umra ziyoratiga boradilar. Tarixiy obidalar turizmi – Bunda asosan tarixiy obidalar, avvalgi inshootlar, tarixiy maskanlar, qadimiy binolarni borib ko’rish, o’sha zamonda xuddi o’zini his qilishi nazarda tutiladi. Turizmning bu turi hozirgi kunda juda ham rivojlangan turi hisoblanadi, sababi hech bir davlat yo’qki o’zining ma’lum tarixiga ega bo’lmasa, har bir davlat o’zining boshidan ma’lum tarixiy voqealarni 34

boshidan kechiradi, shu asnosida tarixiy obyektlarmi, obidami, joymi o’sha voqeani dalili sifatida qoladi. Bu esa albatta sayyohlarni o’ziga jalb qilib qolmasdan qo’ymaydi, ularga albatta qiziq tuyuladi avvalgi avlodlari qay yo’sinda hayot kechirishgan, nimalar bilan mashg’ul bo’lishgan, bunday savollar albatta nafaqat sayyohni balki oddiy insonni qiziqtirishi tabiiy. Qumsash turizmi – bu asosan qarindosh yoki do‘stlarini ziyorat qilishga mo‘ljallangan bo‘lib, o‘z mamlkatlaridan ayrim sabablarga ko‘ra ko‘chib ketgan kishilar bilan bog‘liq. Ko‘chib ketganlar shartli ravishda ikki turga bo‘linadi:  majburiy ko‘chganlar, o‘zlarining tarixiy yerlarini diniy, harbiy yoki siyosiy sabablariga ko‘ra tashlab ketganlar.  o‘z xohishlari bo‘yicha ko‘chganlar – o‘z yurtlarini yaxshi hayot izlab tashlab ketganlar. Majburiy ko‘chganlar - sayyoramizda ko‘pchilikni tashkil qiladi. Aholi migratsiyasi iqtisodiy, siyosiy va diniy omillar ta’sirida bo‘ladi. Ming yillar oldin Norvegiyaliklar va Irlandiyaliklar, Islandiya va Grilandiyaga ko‘chgan edilar. Tarixda Angliyadan Amerika qit’asiga diniy qarashlari tufayli ko‘chganlar haqida ham ma’lumotlar bor. Jahon urushlari sanoqsiz kulfatlar va yangi qochoqlar tulqinini vujudga keltirdi, ularga urushdan qochganlar va asrlar kirib, o‘z vatanlariga qaytishdan xavfsirab boshqa yerlarga ko‘chganlar. Keyingi turdagi ko‘chganlarga Volga buyi nemislarini kiritish mumkin. Bu yerda ular rus shohlari tomonidan yashashga taklif qilingan, 200 yildan keyin esa kommunistlar ularni vatan xoini deb Qozog‘istonga ko‘chirishgan, qayta ko‘rish va ittifoqning birligini yo‘qolishi, ular hayotini yanada qiyinlashtirdi, faqatgina 300 yil o‘tib ular o‘zlarining vatani - Germaniyaga (minglab aholi) qaytib kelishmoqda. Qumsash turizmga yaqqol misol bo‘lib, O‘zbekistonda Sobiq ittifoq davrida yashagan va hozirgi paytda ham ularning qarindosh urug‘lari respublikamizning turli shaharlarida faoliyat ko‘rsatib kelayotgan qrim-tatar, zakavkaz xalqlari, nemislar va boshqa millatga mansub bo‘lgan aholini ko‘rsatishimiz mumkin. Bunday turlarni juda ko’p misol qilishimiz mumkin. Endi mana shu turlarni 35

O’zbekiston turizm sanoatida qanchalik amalda mavjud, bundan tashqari O’zbekistonda o’zida mavjud turistik resurslardan to’liq foydalana olyaptimi va ularni umumiy tahlil etsak. Hozirgi kunda biz O’zbekistonlik turoperatorlarning taklif etayotgan turpaketlari asosan tarixiy turizm bilan bog’liq bo’lib qolmoqda. Deyarli barcha turagentliklar o’zlarining turmahsulotlarini ana shu yo’nalish asosida sotmoqdalar va marshrut ham shu asosida shakllantirilgan. Ya’ni turist Toshkent-Samarqand- Xorazm-Buxoro-Toshkent shu marshrut bo’yicha sayohat qilib yana uyiga qaytib ketmoqda. Bu albatta juda ham yomon va shu o’rinda bu bizning katta kamchiligimiz hisoblanadi. Boshqa turlar bo’yicha oladigan bo’lsak, misol uchun Ekologik turizm. Turizmning bu turi bo’yicha O’zbekiston juda katta salohiyatga ega. Hozirgi vaqtda ekoturistlik mahsulotga xorijiy va mahalliy turistlar orasida ehtiyoj katta. Mutaxassislarning fikriga ko‘ra, Markaziy Osiyo tabiat qo‘yniga qilinadigan sayyohatchilar uchun o‘ziga xos «Makka» bo‘lib qolishi mumkin. Ekologik sayyohat – bizning mamlakatimizda yangi va kelajagi porloq yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Ammo bugungi kunga kelib, u ma’lum xususiyatlarga ega bo‘lib, ekologik muvozanatni saqlab turolmaydi. Bu ekoturlarning ko‘pi tabiat resurslaridan bir taraflanma foydalanish bo‘lib, unga qaytarishni uylamaydi. Masalan, shaharliklar tabiat qo‘yniga sayyohatlarining 90% bu bir kunlik, yaqin oradagi hududni ko‘rish bilan bog‘liq. Dam oluvchilar sanitar qoidalarga rioya qilmaydilar. Bu o‘z navbatida suvni, artof muhitni ifloslanishiga olib keladi. Bu kabi «ekoturistlar» daraxtlarni sindiradilar, qushlarni inini buzadilar, qo‘riqlanadigan hayvonlarni otishdan lazzat oladilar, o‘rmon va bo‘tazorlarni kuydirish xavfi tug‘iladi. Shu kabi hollarni hisobga olib, bizning ekoturlarimizni ba’zan «qozon-turizmi» deb atash mumkin, chunki bunda ekologik tafakkurdan ko‘ra, iste’molchilik tuyg‘usi ustun turadi. Mahalliy aholi turizmga kamdan-kam holda jalb qilinadi, vohalanki bu ikki tamonga ham foyda keltirishi mumkin turistlar qator servisga ega bo‘lar edilar (joylashtirish, ovqatlantirish, gidning xizmati) mahalliy aholiga esa qo‘shimcha 36

moliyaviy daromad bo‘ladi. Muhimi natijada ikkala taraf ham atrof-muhitni va tabiatni saqlashga manfaatdor bo‘ladilar. Hisoblarga qaraganda, O‘zbekistondagi turistlik tashkilotlarning atigi 15 % ekologik turizm bilan shug‘ullanadi. Ko‘p hollarda bu ixtisoslashgan firmalar, tor ekotur bozor segmentlarida faoliyat ko‘rsatadilar (saffari, ov, baliq ovida). Bundan tashqari ayrim kompaniyalar o‘z turlarida tabiat bilan bog‘liq har xil yo‘nalishlarni taqdim etadi (oromgohlar, tarixiy obidalar, diniy turizm, daryo va ko‘llar, tog‘larga sayohat qilish) O‘zbekistonda ekosayyohatchi bu shaharda yashovchi aholi bo‘lib, o‘z vaqtini tabiat bag‘rida, ya’ni shahardan tashqarida o‘tkazishni nazarda tutadi. Bunday sayyohatning davomiyligi odatda 5-7 kundan iborat bo‘ladi. Ko‘p hollarda esa bu bir kunlik tur bo‘lib, shanba va yakshanba kunlariga mo‘ljallanadi. Bu turning tarkibi oilalilar 60%, korxona jamoalari 30%, har xil tashkilotlar 10% ni tashkil qiladi. Harajatlar bir sutkada bir kishiga 20mingdan 40ming sumgacha to‘g‘ri keladi bu servis turlarinig talabiga ko‘ra (transport, ovqatlanish, joylashishga qarab) belgilanadi. O‘zbekistonda ekologik sayyohatni rivojlantirish borasida mahalliy aholini jalb qilish loyihalari ishlab chiqilmokda. TASIS tashkilotining moliyalashtirishga asosan Qozog‘iston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston davlatlari davlatlararo G‘arbiy Tyan-Shan bioxilmaligini saqlash bo‘yicha loyiha tuzdilar. Bu Nurota-Qizilqum tabiatni muhofaza qilish kompleksida, ruxsat etilgan jonivorlarni ov qilish faoliyatidan daromad keltirib va bu jonivorlarning ko‘payishini va tiklashga yordam beradigan xarajatlarga ishlatiladi. Yoki bo’lmasa Diniy-ziyorat turizmi bo’yicha oladigan bo’lsak bu borada ham respublikamizda salohiyatdan to’liq foydalanilayotgani yo’q, zero tuizmning bu turi bo’yicha juda ham ko’p diniy ahamiyatiga bog’liq ziyoratgohlar, avliyolar, diniy kitoblar mavjud. Misol uchun birgina Buxoroni avliyolar maskani deb aytilishi bejiz emas, yeti pirning mavjudligi, Samarqandni oladigan bo’lsak Imom Al-Buxoriy ziyoratgohi, Toshkentda Hazrati Imom masjidi, Amir Temur muzeyida saqlanayotgan Qur’oni Karimning bir qismi saqlanayotgani ham ziyoratchilarni jalb qilib qolmasdan iloji yo’q. 37

2.2. BUXORONING SAYYOHLIK SOHASI TAKLIF QILAYOTGAN TURIZM TURLARI Buxoro Markaziy Osiyoning eng ko’xna shaxarlaridan biridir. Bugungi kunda dunyodagi ming-minglab sayyoxlarning e’tiborini uziga jalb etayotgan Sharqning ana shu afsonaviy shaxrida saqlanib qolgan me’moriy obidalarning aksari qismi olis moziyning bizga nisbatan yaqinroq, bosqichi – uyg’onish davrida bunyod etilgan. Lekin O’zbekiston Fanlar akademiyasi olimlari olib borgan me’morlik qazilmalaridan ma’lum bo’ldiki, bu obidalarning ostida "madaniy cho’qindilar"ning boy qatlamlari bor ekan. Ular bir paytlar yer yuzidan yuqolib ketib, keyin o’zining qonuniy o’rnida kayta bino bo’gan manzilgoxlarning qoldiqlaridir. Bu shahar bush joylar hisobiga kengaygan emas. Aksincha, hamma vaht sobit qolib yuksalib borgani aniq. Olimlar tuproqning qariyb 20 metr qulochlik qatlamida hayoti va tarixining turli davrlariga tegishli turar-joylar, jamoat binolari, mudofaa inshootlarining xarobalarini topdilar. Ularning qaysi davrlarga taalluqli ekanini sopol idish-tovoqlar, uchoqlar, mu’jaz tasvir va yozuvlar zarb qilingan tangalar, zargarlik buyumlari, xunarmandlik kurollari, xullas, shuning kabi kishilik jamiyati faoliyatini, binobarin, uning madaniyatini xam ta’riflab beradigan jami ashyolardan bilib olsa buladi. Ayniksa, shaxar tuprogining antik davr (miloddan avvalgi III—IV asrlardan to eramizning V asrigacha) katlamlari juda zich; yukori katlamlar XIX asr va XX asr boshlaridagi shaxardan kolgan, kuyi katlamlar esa miloddan avvalgi birinchi ming yillik urtalariga tegishli. Buxoro Xitoydan Rimgacha olib boruvchi Buyuk Ipak yo’lining eng muhim chorrahalaridan birida joylashgan. Bu qadim shaharda arab istilosi natijasida Islom dini joriy etilgan. Asta-sekin Buxoro musulmon olami, ayniqsa Osiyoda eng muhim diniy markazga aylangan va tobora katta mavqe va nufuzga ega bo’lib borgan. “Buxoroi Sharif” deya e’tirof etilishining asosiy sababi ham shundan. Rivojlanish davrida shahar bir necha bor forslar, arablar, mo’g’ullar tomonidan vayron qilingan va tiklangan. Buxoroning o’ziga xos iqtisodiy va madaniy rivojlanishi Somoniylar va Shayboniylar sulolasi boshqargan davrlarga 38

to’g’ri keladi. Shu o’rinda ta’kidlash kerakki, hozirgi Buxoro (qariyb 300 ming nafar aholi) O’zbekistonning boshqa shaharlari singari eski va yangi shaharga bo’lingan. Lekin bizning shahrimiz shak-shubhasiz ustunlikka ega: buning sababi agar boshqa joylarda eski shahar qismida faqat tarixiy yodgorliklar bo’lib, hech bir aholi yashamagani uchun ochiq osmon ostidagi muzey sifatida qabul qilinsa, Buxoroda odamlar ming yillar ilgarigidek yashamoqdalar. Bu har bir kishiga shaharning boy tarixini yorqinroq tasavvur qilish imkonini beradi. Xozirgi kunda Buxoroning turistik tashkilotlari tomonidan asosiy taklif qilinayotgan turizm turlari bu:  Madaniy-tarixiy turizm. Bu turizm turi asosan qadimiy tarixiy va me’moriy obidalarga ekskursiyalar uyushirish orqali amalga oshadi.  Undan tashqari ekologik turizmi rivojlanmoqda. Hozirda yurtimizning Buxoro viloyati hududida “Jayron ekomarkazi” faoliyat ko‘rsatmoqda. Dastlab ushbu ekomarkaz “Jayronlarni ko‘paytirish bo‘yicha Buxoro ixtisoslashtirilgan qo‘riqxonasi” deb nomlangan va tobora kamyob bo‘lib borayotgan bu jonivorlarni ko‘paytirish, ularni biologik o‘rganish, yashashi va ko‘payishi uchun qulay sharoitlar yaratish asosiy vazifa qilib olingan edi. Bu sohada ijobiy natijalarga erishilgandan so‘ng qulon, sayg‘oq, Buxoro bug‘usi, Prjevalskiy oti, chiroyli tuvaloq, yo‘lbarssimon yirtqich hayvonlarni saqlash va ko‘paytirish choralari ko‘rildi. Bu boradagi ishlar kutilgan natijani bergach, Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 26 dekabrdagi farmoyishi bilan qo‘riqxonaga “Jayron ekomarkazi” nomi berildi. Ayni paytda markaz hayvonlarning kamyob turlarini ko‘paytirish, ularning biologik xususiyatini o‘rganish, genetik zahirasini yaratish bilan shug‘ullanayapti. Qo‘riqxona maqomiga ko‘ra o‘ziga xos ilmiy ishlab chiqarish muassasasi hisoblanib, unda ayni paytda 33 kishi faoliyat ko‘rsatadi. Jumladan, o‘n ikki kishidan iborat ilmiy bo‘lim tadqiqot ishlarini — jayronlar, qulonlar, Prjevalskiy otlari bo‘yicha monitoring olib boradi. Boshqa tashkilotlar ham bu borada ilmiy hamkorlikni yo‘lga qo‘ygan. 39

Ekomarkaz Qizilqum cho‘llarida — Buxoro shahridan 42 kilometr uzoqlikda joylashgan. U tabiatni asrash tartibidan kelib chiqib, ikki hududga bo‘lingan. Birinchi hudud — qariyb 5200 gektar maydonni egallagan bo‘lib, atrofi ikki metrli sim to‘rlar bilan o‘ralgan. Bu yerda hayvonlar asosan ko‘paytirish uchun saqlanadi. Ikkinchi hudud — atrofi o‘ralmagan 27000 gektardan ziyod maydonni tashkil etadi. Qo‘riqxona hududi murakkab tabiiy releflardan iborat bo‘lib, asosan, Qizilqum va Qarnobcho‘l qumliklari hamda yarimqumliklardan tashkil topgan. Uning birinchi qismida sho‘rlik darajasi turlicha bo‘lgan to‘rtta kichik ko‘ldan iborat suv havzalari mavjud. Ko‘llar asosan tabiiy suv manbalari va Amu — Buxoro kanalidan oqib o‘tadigan suv bilan to‘ldiriladi. Ularning minerallilik darajasi chegara doirasida. Markaz hududining o‘simliklar dunyosi boy va xilma-xil. Bu yerda o‘simliklarni turiga qarab o‘n bir turkumga bo‘lish mumkin. Birinchi hududda asosan tuyoqli hayvonlar yashashi, ko‘payishi va rivojlanishi uchun yetarli sharoit mavjud. Ma’lumotlarga ko‘ra, 2006 yilning o‘zida tuyoqli hayvonlardan — jayronlar ming ta, qulonlar ellik uchta, Prjevalskiy otlari qirq bittaga yetgan. Ikkinchi hududda esa, 30-40 ta jayron yashaydi. Bu hudud tuyoqli noyob hayvonlar yetishtirishda zahira vazifasini bajaradi.  Diniy turizm. Buxoro viloyati Imom al-Buxoriy, Abdulxoliq G`ijduvoniy, Bahouddin Naqshband, Najmiddin Kubro kabi jahon sivilizatsiyasiga ulkan hissa qo`shgan minglab allomalarning vatani hisoblanadi. Birgina Buxoroning o`zida 7000 dan ortiq avliyolar yashab o`tgan. Islom ahli o`rtasida Buxoro viloyati hududida joylashgan olamga mashhur “Yetti pir”ning qadamjolarini ziyorat qilish muqaddas haj ziyoratiga tenglashtirilgan. Bu turizm turi asossan mahalliy turistlar orasida tarraqiy topgan. Mamlakatimizning barcha hududlaridan ekskursiyalar uyushtirilib, avtobuslarni yollab ziyoratchilar Buxoroga tashrif buyurishadi. Menimcha bu turizm turi xozircha tashkil qilinmagan turizm turlariga kiradi. Mahalliy turfirmalar shu turizm turning katta potensialida e’tibor berishlari darkor. 40

Buxoro viloyatida turizm turlarining taklifini oshirish masalasida keng qamrovli ishlar jaddallik bilan olib borilmoqda. Jumladan, “Akademik va xalq badiiy jamoalari” tasarrufidagi “Maqom”, “Buxoracha”, “Buxoro go'zallari” ansambllari 1980 yildan buyon O'zbekistonga jumladan Buxoro shahriga turizm yo'li bilan tashrif buyuradigan xorijiy sayyoxlarga, shuningdek, davlat axamiyatiga ega nufuzli delegatsiyalar, qabul marosimlarida maxsus dasturlar asosida Devon begi madrasasida qator madaniy xizmatlar ko'rsatib kelmoqda. Mazkur dasturlarda Farg'onacha, Xorazmcha va xususan Buxoroning o'ziga xos mumtoz san'ati bilan birga fol'klor na'munalari “Buxorcha” va “Zaboniy” turkum ma'rosim qo'shiqlarga keng o'rin berilib, xorijiy delegatsiyalar va mexmonlarga Buxoro san'ati va madaniyati haqidagi ta’assurotlarini yanada boyitishga yordam beradigan jihatlariga e'tibor qaratilgan. Kuy va qo'shiqlar, musiqa asboblari xaqidagi dastur davomida o'ziga xos tarzda ma'lumotlar berib borilishi konsert saviyasini ko'tarishiga ko'maklashadi. 2.3. Buxoroda turizmning maxsus turlar taklifini oshirish yo'nalishlari O’zbekiston juda katta turistik potentsialiga ega. Mamlakatimiz nafaqat Markaziy Osiyoda, balki butun jahonda ham turizmning markazlaridan biri hisoblanadi. Turistlarni jalb etuvchi qadimdan Xitoy va Evropa mamlakatlarni bog`lab turuvchi Buyuk Ipak yoli o’tgan katta miqdordagi me’moriy haykallar va tarixiy davrga ega bo’lgan shaharlardan: Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Qoqon, Termizdir. O’zbekistonning qadimgi shaharlarda zamonaviy me’morchilik O’zbekiston uchun o’zigacha hususiyatga ega bo’lgan o’tgan asrlar milliy binokorlikning xaykallari bilan bog`liqdir. O’zbekiston xorijiy mehmonlarni jalb qilishda ham boshqa zahiralarga ega: (gohida faqat O’zbekistonda uchraydigan) hayvonot va o’simliklar olamiga boy bo’lgan cho’l va qo’riqxonalar, turizmning faol ravishda rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan tog` qirralar va daryolar, dunyoda uchramaydigan shifobahsh suvning mineral manbaalar, faqat O’zbekistonda uchraydigan amaliy 41

san’atning an’anasi va o’zga xos madaniyati va yildan-yilga o’sayorgan mamlakatdagi iqtisodiy potensiali. Pespublikaning rekreativ zahiralar dam olishning turli yo’llarni, turistik yo’llarni va har yillik xorijiy mehmonlarni kutib olishni tashkillashtirishda ijozat beradi. Pespublikada turist-sayohat xizmar ko’rsatish majmuasi mehmonxona, kafe va restoranlar, kempinglar, o’yin-kulgi va dan olish obe’ktlar, shuningdek ajoyib tog`li joylarga va daryolarga ko’pgina turistik xizmatlarning tamoyillariga ega. Butun dunyoga o’zining bir necha asrlik boy tarixi, madaniy merosi bilan dong taratgan Buxoroi Sharifning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish asosiy omillaridan biri sayyohlik va turizm tarmog’i hisoblagnadi. Statistik ma’lumotlarga nazar tashlasak, mazkur qaror qabul qilinganidan buyon o’tgan davr mobaynida shahar hududida ko’plab sa’y-harakatlar amalga oshirildi, o’nlab me’moriy obidalar, tarixiy ahamiyatga ega inshootlar qayta chiroy ochdi. Sayyohlarga erkin valyuta almashtirish uchun qulaylik yaratish maqsadida Buxoro shahridagi yirik mehmonxonalar, aholi gavjum maskanlar va zarur bo’lgan joylarda bankomat va pul almashtirish shaxobchalarini tashkil etish bo’yicha o’nlab bankomat o’rnatilgan. Internet tarmogida o’tkazilgan statistik so’rovnomaning natijasiga ko’ra Uzbekistonga tashrif buyurmoqchi insonlarning 39 foizi mintaqaning tarixiy va arxiteqtura yodgorliqlariga qiziqish bildirgan, 24 foizi esa – Uzbekistonning madaniyati va urf-odatlari bilan tanishmoqchi bo’lgan 1 . Demak tashrif buyurayotgan xorijiy turistlarning asosiy qismi quyidagilarga qizikish uyg’otgan:  Tarixiy joylar,  Maqbaralar,  Muzeylar,  Me’moriy-arxitektura binolari, (madrasalar, masjidlar, darvozalar, zindonlar). 1 http://ru.wikipedia.org/wiki/Туризм в Убекистане 42

Shuning uchun hozirgi vaqtda Buxoroning turistik tashkilotlari tomonidan asosiy taklif qilinayotgan turizm turi bu:  Madaniy-tarixiy turizm. Bu turizm turi asosan qadimiy tarixiy va me’moriy obidalarga ekskursiyalar uyushirish orqali amalga oshadi. Men o’ylaymanki, turizm sohasini taklifini oshirish uchun madaniy-tarixiy turizm turi bilan birga yana bir nechta turizm turlarini rivojlantirish maqsadga muvofiq: 1. Animatsion turizmni rivojlantirish. Animatsiya – bu bo’sh vaqtni o’tkazishning maxsus dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish bo’yicha faoliyatdir. Bunga turistlar va ekskursantlarni “tirilgan” tarixiy personajlar kutib oladigan animatsion shou – muzeylar kechasi yoki mehmonxonada turistlar ishtirokida shoular tashkil qilishlar kiradi. Buxoroda turistik ob'ektlarida mavsum davomida teatr aktyorlarini (tarixiy obrazlarda) tarixiy kiyimlarda jalb qilingan holda milliy liboslar namoyishini shuningdek, sayyohlar oqimini kengaytirish maqsadida madaniy me'rosimiz, milliy xalq o'yinlari va marosimlarimizni qamrab olgan maxsus dastur ishlab chiqish. Hozirgi kunda sayyohlar uchun “Ko'kaldosh” madrasasida viloyat musiqali drama teatrining milliy udum va marosim hamda badiiy liboslar namoyishlari mujassamlashgan maxsus teatrlashtirilgan tomosha dasturi asosida ishlar olib borilmoqda. 2. MICE - Meeting - uchrashuv, Incentive – insentiv-turlar, Conference - konferensiyalar, Events – ma’rosim. Usbu turizm turi korporativ mijozlarga taklif qilinadi. Bir vaqtni o’zida ish yuzasidan uchrashish, xordiq chiqarish va qiziqarli ma’rosimlarda qatnashish amalga oshadi. Buxoroda turizmning maxsus turlar taklifini oshirish ning yana bir jihati, bu kichik biznеs vа xususiy tаdbirkоrlik ni sohaga kengroq jalb qilish. Kichik biznеs vа tаdbirkоrlik sub’еktlаrini mоliyaviy jihаtdаn qo’llаb-quvvаtlаsh tаdbirlаri kuchаytirildi. 43

Kеyingi yillаrdа O’zbеkistоngа хоrijiy mаmlаkаtlаrdаn kеlаyotgаn turistik оqimning аsоsiy qismigа kichik vа o’rtа biznеs bilаn shug’ullаnuvchi tаdbirkоrlаr хizmаt ko'rsаtishmоqdа. Qo’shimcha xizmat sifatida men turizmni maxsus turlar taklifini oshirish maqsadida bir kunlik ecologic ekskuriyani rejasini ishlab chiqdim. Ekskursiya xorijiy va mahalliy turislarga muljallangan bo’lib, uning asosiy maqsadi cho’lining tabiati bilan yaqinroq tanishish. Buxoro viloyatining SHofrikon o`rmon xo`jaligi hududida joylashgan qum cho`l landshafti, u yerdagi o`simliklar va hayvonlar hamda tarixiy yodgorliklar (Vardanza shahar xarobalari) xamda "Vardanza qo`riqxonasi » ekskursiya uyushtirish , 3-4 kishidan iborat bo’lgan guruh maxsus instructor bilan avtotransportda Buhorodan chiqib fotoov bilan shug’ullanishadi. Uning rejasi quyidagicha: 1. 7.00 - Guruh yig’ilib avtotransportda shahardan chiqish. 2. 7.30-8.00 – Bobkent shahridagi tarixiy yodgorliklar bilan tanishish (Vobkent minorasi) 3. 10.00-11.00 – «Vardanza qo`riqxonasi»ga yetib kelish va o’sha erning o’zida milliy xonadonda o’zbekcha choy ichish. 4. 11.00-19.00 qo’riqxonani o’zida fotoov bilan shuqullanish. 5. Tushlik maxsus tayyorlangan joyda (palatkada) 6. 19.00 – Buxoroga qaytish XULOSA Turizm hozirgi kunda i qtisodiy rivojlanishning asosiy yo`nalishlaridan biridir. Turizm mamlakat iqtisodiyotining asosiy tarmog’i hisoblanadi. 44

Xulosa qilib aytganda, turizm ko‘pgina davlatlar uchun nafaqat muhim daromad manbai, balki iqtisodiyotni yuksaltiruvchi kuch hisoblanadi. Xorijlik va mahalliy sayyohlar talabi tufayli sanoatning ko‘pgina tarmoqlari, xizmat ko‘rsatish sohasini rivojlantirish rag‘batlantirilmoqda. O‘zbekiston R е spublikasi ham turizm iqtisodiyotini rivojlantirish imkoniyatlariga ega bo‘lgan davlatlardan biridir. O`zbekiston zamonaviy turizm industriyasini rivojlantirish uchun barcha zarur manbalarga ega. Buyuk Ipak yo`li ustida joylashgan Vatanimiz qulay tabiiy- iqlim sharoitlariga, boy tarixiy, madaniy merosga va ayni paytda ham ichki, ham xalqaro turizmni rivojlantirish uchun yuqori salohiyatga ega. Zamonaviy turistlik tashkilot va korxonalar bugungi kunda yangi axborot tizimlari, komp'yuter texnologiyalaridan foydalanuvchi texnika bilan ta`minlangan yuqori texnologiyali ishlab chiqarishga ega. Men ushbu bitiruv malakaviy ishimdan kelib chiqib Buxoroda turizm resurslaridan foidalanishning bir qancha ilmiy va amaliy takliflarini bermoqchiman:  Turizmdagi maxsus turlar resurslariga turistik marshrutlar ishlab chi q ishni, marshrutlarda talab q ilinadigan xizmatlar majmuasini yaratish, maxsus turizm turlari h a q ida ja h on andozalari, talablariga javob beradigan reklama tizimini ishlab chi q ishni va dunyo mamlakatlari bo`ylab doimiy ravishda tar q atib, tar g’ ibot q ilishni ta`minlash;  Turizmdagi maxsus turlarni rivojlantirishda tadbirkorlik faoliyatlariga keng yo`l, sharoitlar vа imkoniyatlar ochib berish.  Turizmdagi maxsus turlarning hunarmandchilik, ustachilik markazlari shaharlarda joylashganligi uchun shahardagi talabalar, kollej va akademik litseylar o`quvchilarini shuningdek atrof tumanlardagi maktablar o`quvchilarini imtiyozli ekskursiya usulida bu ?unarmandchilik va ustachilik markazlarini ko`rishlarini ta'minlash ichki turizmning rivojiga ijobiy ta'sir ko`rsatishini yaxши anglashimiz kerak.  Turizmdagi maxsus turlardagi milliy o`yinlarimizni turistik firmalar yoki turistik tashkilotlar tashkil qilishiga aslo hojat yo`q. Bu o`yinlarni xal?imiz yilning mavsumlarida o`zlari doimo tashkil qilmoqdalar. Turizm sohasidagi 45

mutaxassislarning vazifasi turistlarni bu milliy o`yinlarga taklif qilish h isoblanadi. Taklifgacha esa o`yinlarga etib borish marshrutlari aniqlangan va turistlarga ko`rsatiladigan barcha xizmatlar ko`rsatish majmualari, sharoitlari yaratilishi talab qilinadi.  Animastion turizmni rivojlantirish. Animatsiya – bu bo’sh vaqtni o’tkazishning maxsus dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish bo’yicha faoliyatdir. Bunga turistlar va ekskursantlarni “tirilgan” tarixiy personajlar kutib oladigan animatsion shou – muzeylar kechasi yoki mehmonxonada turistlar ishtirokida shoular tashkil qilishlar kiradi. ANNOTATION OF THE BACHELOR'S GRADUATION QUALIFICATION THESIS OF THE STUDENT OF 3-1TUR-13 GROUP JUMAYEVA ZARINA Title of the thesis: The importance of special tours in the development of Bukhara Tourism 46

specific species, increases the sense of pride in our creativity, use of a special type of tourism programs will be created. Concluding that an important source of income for many countries, not only tourism, but also increase the strength of the economy. Due to the demand of foreign and local tourists stimulated the development of many sectors of industry, services sector. Turkey is one of the countries to be able to develop the tourism economy. Uzbekistan advanced all the necessary resources for the development of the tourism industry. The Great Silk Road on the country's favorable natural and climatic conditions, rich historical and cultural heritage and at the same time, both domestic and international high potential for tourism development. Modern tourism organizations and enterprises today, new information systems, computer- based technology provided high-tech industries? Able to raise. I have drawn from this final qualifying out of the tourism resources in Bukhara want to foidalanishning a number of scientific and practical suggestions: • tourism development of tourist routes, the routes have different resources required to create an array of services, tourism, meets the requirements of international standards on the types of advertising and the development of the system on a regular basis throughout the world, spreading propaganda; • Tourism is a special species in the development of business activities, thereby, conditions and opportunities. • Tourism specific types of crafts, Design Center located in the cities of city students, colleges and academic training. ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Oʻzbekiston Respublikasining “Turizm toʻgʻrisida” Qonuni -Oʻzbеkistonning yangi qonunlari. - T.: Adolat, 2000, b.131-140 b. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekturizm” MKsining tashkil topishi” to’g’risidagi farmoni № PF-447. 1992.27.07 48

3. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2016 yil yakunlari va 2017 yil iqtisodiy va ijtimoiy dasturi eng muhim yo`nalishlari va ustivor vazifalariga bag`ishlangan majlisidagi ma`ruzasi. Xalq so`zi 2017 yil 16-yanvar. 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2016-yil 2- dekabrdagi Turizmni rivojlantirish Davlat qo`mitasini tashkil etish to`g`risidagi 2666sonli farmoni. 5. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida bartaraf etishning yo’llari va choralari. T., O’zbekiston, 2008. – 56 b. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT Jahon Sayyohlik Tashkiloti Ijroiya Kengashi 99-Sessiyasining ochilish marosimidagi nutqi. 02.10.2014. 7. Bosh maqsadimiz - mavjud qiyinchiliklarga qaramasdan, olib borayotgan islohotlarni, iqtisodiyotimizda tarkibiy o'zgarishlarni izchil davom ettirish, xususiy mulkchilik, kichik biznes va tadbirkorlikka yanada keng yo'l ochib berish hisobidan oldinga yurishdir. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2015 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016 yilga mo'ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo'nalishlariga bag'ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma'ruzasi. 16.01.2016. 8. Alieva M.T., Norchayev A.N. Turizm menejmenti. O‘quv qo‘llanma. -T.: “TDIU” 2010. -168 bet. 9. Аliеvа M.T. Turistik mаmlаkаtlаr iqtisоdiyoti, dаrslik, T., TDIU, 2009. 63- b . 10. Александрова А.Ю. Международный турaм. Учебник.- М: Аспект Пресс, 2004.- 470 стр. Александрова А.Ю. Международный турaм (учебник). М.: Аспект Пресс, 2002. -470 с. 11. Бабаскин С.Я. Инновационный проект: методы отбора инструмента аналaа рисков. Издательство «Дело» АНХ, 2009. - 240 с. 12. Баумгартен Л.В. Стратегический менеджмент в турaме. Учебное пособие. М.: Академия, 2007. – 346 с. 49

13. Биско И.А. Органaация обслуживания туристов. Tourism Sеrvicе Organization. Учебное пособие.по англ. языку. - М.:КНОРУС, 2010. 192 с. 14. Биржаков М.Б. Введение в турaм. -С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2006. 192 с. 15. Биржаков М.Б. Экономика туристской отрасли: Краткий курс лекций. СПб.,Невский фонд, 2007. – 92 b . 16. Биржаков М.Б., Пшенко К.А. Международные туристкое право, законодательство государств – участников СНГ в сфере турaма. СПб.,Невский фонд, 2008. – 232 b . 17. Быстров С.А. Турaм: макроэкономика и микроэкономика. М., Герда, 2007 – 464 b . 18. Богданов Е.И., Богомолова Е.С., Орловская В.П. Экономика отрасли турaм. Учебник. М.: Инфра-М, 2014. – 312 с. 19. Воскресенский В.Ю. Международный турaм. М., Юнити-Дана, 2008. – 463. 21. Komilova F., Nurmuhamedova M. Mehmonxona va restoran xo‘jaligi marketingi. o‘quv qo‘llanma. –T.: TDIU, 2002. 56 b. 22.Komilova F.K. Turizm marketingi o‘quv qo‘llanma. Toshkent , Uzinkomsentr . 2003. 20. 23. Котлер Ф. и др. Маркетинг. Гостепримство. Турaм. Учебник. М.- ЮНИТИ, 2004. – 760 с. 21. Новиков В.С. Инноваци в турaме. Учебное пособие. М.: Академия, 2010. – 207 с. 22. Стерхова С.А. Инновационный продукт: инструменты маркетинга. Издательство «Дело» АНХ, 2008. – 296 с. 23. Кусков А.С. Основы турaма. М., КноРус, 2008 – 400 b . 24. K озырев В. M ., Зорин И. В., Сурин А. И. и др. M енеджмент турaма. Экономика турaма. Учебник. - M : Финансы и статистика, 2004. 120-b. 25. Самойленко А. А. География турaма: Учебное пособие. – Ростов на Дону: Феникс. 2006. 93-b. 50

26. Памятка для иностранного путешественника. НК «Узбектурaм», 2016. 1- 6 b. 27. Travel and tourism. Economic impact 2016. Uzbekistan. World travel and tourism council, UK 28. Юванен Е., Шмидт Ю.Оценка рекреационно-туристской привлекательности территори. Тихоокеанский государственный экономический университет, г. Владивосток, 2014. 29. Kаmilоvа F.K., Tаishеvа I.M., SаyfutdinоvSH.S. Turizm industriyasi. O’quvqo’llаnmа. T.,TDIU, 2007. 98-b. 31.Komilova F.K. Xalqaro turizm bozori. o‘quv qo‘llanma. Toshkent: TDIU. 2001. 32. Tashmuratov T., Umarqulov E., Norchayev A. Xalqaro turizm. -T: TDIU. 2000. -74 b. 34. Tashmuratov T., Saidov A., Umarqulov E. Turizm iqtisodi. – T.: TMI. -2000. – 200 b. 37. Щедловская М.В. Влияние инфраструктуры на формирование и развитие привлекательности и конкурентоспособности туристской дестинаци (на примере Наро–Фоминского муниципального района). М, 2013. 38. Тухлиев Н., Таксанов А. Экономика большого турaма. – Т.: “Ў збекист о н Миллий Эн ц иклопедияси ”, 2001 й. 3 9. Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Экологический турaм: сущность, тенденци и стратегия развития. –Т.: Ўзбекистон Миллий Энцтиклопедияси, 2006 й. 40. Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Основы безопасности в турaме. –Т.: Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси, 2008 й. 41.Тухлиев Н., Абдуллаева Т. Менеджмент и органaация бaнеса в турaме Узбекистана. – Т.:Ўзбекистон Миллий Енциклопедияси, 2006 й. 42. www.gov.uz – O‘zbekiston hukumatining rasmiy sayti. 43. www.stat.uz – O‘zbekiston davlat statistika qo‘mitasining rasmiy sayti. 44. www.unwto.org – BMTning Jahon turizm tashkilotining rasmiy sayti. 45. www.uzbektourism.uz - «O‘zbekturizm» milliy kompaniyasi rasmiy sayti. 51

46. www.uzairways.com - «O‘zbekiston Havo Yo‘llari» milliy aviakompaniyasi rasmiy sayti. 47. www.uzrailway.uz – «O‘zbekiston Temir Yo‘llari» Davlat hissadorlik temiryo‘l kompaniyasining rasmiy sayti. 48. www.cer.uz – Iqtisodiy tadqiqotlar markazining sayti. 49. www.apta-uz.com – O‘zbekiston xususiy turistik firmalari assotsiatsiyasining sayti. 50. www.uzintour.uz - Uzintur turizm kompaniyasining sayti. 51. www.statistics.uz - O‘zbekiston iqtisodiy statiskasiga oid sayt. 52. www.mail.uz – O‘zbekiston elektron axborot portali. 52

Похожие

Kichik biznesni rivojlantirishda yagona soliq to’lovining ahamiyati

O`zbekistonda yoshlar turizmini rivojlantirish imkoniyatlari

Mahalliy byudjet daromadlarini shakllantirishda va hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda soliqlarning ahamiyati

O'zbekistonda mintaqaviy turizmni rivojlantirishning ijtimoiy-iqtisodiy jihatlarini, uni takomollashtirish yo’llar

Hududlarda ichki turizmni rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari