“without” so’zli turli birikmalar – elementlar, sintaktik birliklar, sintaksema va ularning variantlari - Английский язык - Дипломные работы

“without” so’zli turli birikmalar – elementlar, sintaktik birliklar, sintaksema va ularning variantlari

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

777.5 KB

Мундарижа: Кириш Гап бўлаклари Сўз туркумлари Предлоглар ҳақида умумий тушунча I боб. Without сўзининг морфологик таҳлили. 1.1. Without сўзининг предлог сифатида ифодаланиши. 1.2. Without сўзининг равиш сифатида ифодаланиши. 1.3. Without сўзининг боғловчи сифатида ифодаланиши. II. боб. Without сўзининг синтактик – семантик таҳлили. 2.1. Without сўзли бирикмаларининг бошқа гап бўлаклари билан синтактик алоқалари. 2.2. Предикатив синтактик боғланиш 2 . 1 . 2. Ядровий предикатив боғланиш 2 . 1 . 3. Субординатив синтактик боғланиш 2 . 1 . 4. Координатив синтактик боғланиш 2 . 1 . 5. Интродукив синтактик боғланиш 2.2. Without сўзли бирикмаларнинг синтактик – семантик белгилари 2.2.1. Категориал белгилар 2.2.2. Нокатегориал белгилари 2.3. Without сўзли бирикмаларнинг турли синтактиксеманларни ифода этиши. 2 . 3 . 1. Негатив комитатик синтаксема 2 . 3 . 2. Негатив комитатик синтив синтаксема 2 . 3 . 3. . Негатив комитатив квалитатив синтаксема 2 . 3 . 4. . Негатив комитатив актив синтаксема 2 . 3 . 5. Негатив комитатив обектив синтаксема 2 . 3 . 6. Негатив инструментал 2 . 3 . 7. Негатив к аузал III . боб. Юзасидан хулоса 12

Хулоса: Илова: Фойдаланилган адабиётлар 1. Илмий адабиётлар 2. Бадиий адабиётлар 3. Лўғатлар 13

Til bu – jamiyat o’tmishi, uning hayoti va kelajak intilishlari bilan bog’liq muhim vosita Jamiyat taraqqiyoti yo’lida til ulkan ahamiyat kasb etib , uning barcha sohalarida birdek xizmat qiluvchi ijtimoiy hodisadir . Jamiyatni tilsiz tassavur etib bulmaydi . Shu sababdan , til nafaqat tilshunoslar, balki satsiologlar tomonidan tadqiq etilmoqda . Tilni ko’plab ijtimoiy fanlar tadqiq etishga urindilar. Jumladan, sotsilogiya, psixologiya, falsafa singari fanlar tilni o’z nuqtai nazarlari yordamida takqin qildilar. Til sohasida juda ko’p ilmiy adabiyotlar chop qilindi, hamda ularning mazmuni tilning talqini va til tarkibiga kiruvchi unsurlarning nutqida namoyon bo’lishi holatlarini ochib berishga qaratilgan. Avvalombor til jamiyat a’zolari o’rtasida muloqat vositasi vazifasini o’taydi. Til-bu millatning ruhidir. Bu xususda O’zbekiston Respublikasi Prezdenti I.A.Karimov shunday yozadi: “ma’lumki, o’zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o’rtasidagi ruhiy-ma’naviy bog’liqlik til orqali namoyon bo’ladi. Jamiyki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo ona allasi ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili-bu millatning ruhidir” 1 . Shunday ekan, tilni qadrlash va uni tadqiq etish eng asosiy vazifalar sarasiga kiradi. Tilshunoslikning muhim vazifalaridan biri tilda uchraydigan hodisalar va til birliklarni o’zaro munosabatini o’rganishdan iborat. Shu ma’noda ushbu bitiruv malakaviy ishi hozirgi zamon ingliz tili gap tuzilishida “without” so’zining lingvistik tahlili yuzasidan ilmiy ishlarni olib boradi. Ishning maqsadi -“without” so’zining gap bo’laklari va turli sintaksimalarni ifodalash vositalari sifatida gapdagi o’rni, rolini aniqlashdan iboratdir. Shu bilan birga, bitiruv malakaviy ishni “without” so’zini nafaqat sifatida balki mustaqil bir so’z sifatida nomoyon bo’lishi hodisalarini ko’rib chiqishni o’z 1 Karimov I.A “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” –T. 2008 83-bet. 14

oldiga maqsad qilib quyadi. Bu maqsadni amalgam oshirishda bitiruv malakaviy ishi quyidagi konkret masalalarni ijobiy hal etishni o’z ichiga oladi: 1.Gap tuzilishida “without” so’zli birikmalarning o’rni va roli, ularning differensial sintaktik belgilarning o’rganish; 2.Gap tuzilishida “without”so’zli birikmalarning boshqa gap bilan sintaktik aloqalarni o’rganish; 3.”Without” so’zli birikmalarning turli sintaksemalarni ifodalash vositachilari sifatida namoyon bo’ladi; 4. Ajratib olingan sintaksemalar , ularning ,ifodalanishi, o’rni va gapdagi holatining distributiv xususiyatlarini aniqlash hamda ularning leksik belgilarini yoritilishi. Bitiruv malakaviy ishning hozirgi kundagi aktualligi tilshunoslikda “without” so’zli birikmalarning tutgan o’rni, turli sintaksemalarni ifodalash vositalari sifatida ingliz tilida muhim rol o’ynashidadir. “Without” so’zi amaliy hamda nazariy grammatikada gap bo’lagi sifatida ifodasini topmagan. Quyidagi without so’zi yuzasidan olib borilgan ilmiy izlanishlar bu bo’shliqni oz bo’lsa-da to’ldirib, muammolarni ijobiy hal qilishiga yordam beradi. Mavzuning dolzarbligi “without” so’zli turli birikmalar – elementlar, sintaktik birliklar, sintaksema va ularning variantlarining tildagi sistemalari aloqalarini tahlil qilish bilan bu ishning dolzarbligi namoyon bo’ladi. Bundan tashqari without so’zli birikmalar sintaktik-semantik jihatdan negativ sintaksemani o’zida mujassamlashtirganligi bilan ham ajralib turadi. Mavzuda yoritilgan “without” predlogini faqatgina predlog sifatida emas, balki so’z sifatida talqin etish hozirgi kunda tilshunoslikda kun tartibiga qo’yilgan dolzarb muammo hisoblanadi. Chunki tilshunoslikda uni batafsil talqin etish muammoni yanada yoritilishiga asos bo’ladi. Shu sababli bu mavzu o’ziga xos dolzarblikka ega. Bitiruv malakaviy ishi ham nazariy ham amaliy ahamiyatga ega 15

Bitiruv malakaviy ishining nazariy ahamiyati “without” so’zli birikmalarni gapni eng kichik elementar bo’lmaydigan sintaktik birikmalar, gap komponentlari va sintaksemalari doirasida o’rganishda o’z aksini topgan. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati esa bu yerda ilmiy izlanishlar natijasida to’plangan materiallar leksikada amaliy grammatikada so’zlashish nutqini o’stirishni o’rganishda o’quv qo’llanmalari uslubiy ko’rsatmalar tuzishda keng qo’llanilishi mumkinligidadir. Bitiruv malakaviy ishining obyekti. Bitiruv malakaviy ishi tilshunoslikda tadqiq etilishi lozim bo’lgan “without” so’zining leksik -semantik va sintaktik munosabatini o’rganar ekan, bunda sintaktik-semantik belgilar, aloqalar va sintaksemalar obyekt sifatida o’rganiladi. Ishning metodologik va nazariy asoslari Bitiruv malakaviy ishi mavzusida bir qancha jahon tilshunoslari o’zlarining tadqiqotlarini olib bordilar. Jumladan, B.N.Aksenenko, Ilish ishlariga alohida urg’u berish lozim. Rus tilshunoslari V.V.Vinogradov, A.A.Shaxmatov, A.I.Smirnitskiy, Y.S.Stepanov singari mashhur olimlar ishlarida bu muammoni mukammalroq o’rganishga e’tibor qaratildi. Ushbu ishda A.Muxinning sintaksem tahlil nazariyasi va B.Ilishning grammatika borasidagi tadqiqotlari nazariy asos bo’lib xizmat qiladi. Ilmiy izlanishlar olib borish jarayonida B.N.Aksenenko, J.B.Bo’ronov, Kaushanskaya, V.V.Vinogradov singari bir qator olimlar nazariyalaridan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi - bu birinchi navbatda, without predlogi so’z sifatida o’rganildi. Shuningdek without so’zi so’z sifatida sintaksem tahlil qilindi, sintasem va component tahlil birgalikda olib borildi, bog’lanishlar va sintaksemalar o’rganildi. Bitiruv malakaviy ishimda “without” so’zli birikmalarni gap tuzilishida tutgan roli va o’rni, boshqa gap bo’laklari bilan sintaktik munosabatlari ingliz 16

yozuvchilarning badiiy asarlaridagi jonli misollar orqali yoritib berishga harakat qildim. Gap bo’laklari Gapdagi so’zlar bir-biri bilan o’zaro bog’langan bo’lib, bu so’zlarning har biri gap tuzilishida biron bir grammatik vazifani bajaradi. Bunda mustaqil so’zlar nazarda tutilgan. Gap bo’laklari va so’z turkumlari orasida ma’lum bog’lanish bor. Gap bo’laklari sintaktik kategoriya bo’lib, gap tuzilishidagi elementlarni o’zaro munosabatini, bu munosabatning xarakterini, gapning grammatik jihatdan qanday bo’laklarga ajralishini, so’zning gapdagi rolini ko’rsatadi. Demak, bunday grammatik munosabatda gap bo’laklarining o’zaro aloqasini, bog’lanishini kuzatamiz. Gapning bo’laklari orasidagi sintaktik munosabatlar har xil vositalar yordamida ifodalanadi. Bunday munosabatlar so’z formalari, yordamchi so’zlar hamda bog’lanishda ishtirok etadigan vositalar orqali ifodalanadi. Bosh bo’laklar (ega va kesim) gapning mazmun jihatdan ham, normal jihatdan ham o’zaro bog’langan ikki uyushtiruvchi markazi bo’lib, ular o’zaro predikativ aloqa orqali tutashgan bo’ladi. Bu predikativ, yadro, konstruktiv markaz ikki sostavli gapning asosidir. Bunda modallik, zamon va shaxs-son ifodalanadi. Buni gap paradigmasi ko’rsatadi. Demak, gapning predaktiv asosini bosh bo’laklar tashkil etadi. Ikkinchi darajali bo’laklar (to’ldiruvchi, aniqlovchi va hol) odatda, gapning ikki markazidan biriga bog’lanadi. Egaga yoki kesimga shuningdek bir ikkinchi darajali bo’lak boshqa ikkinchi darajali bo’lakka ham bog’lanish mumkin. Ayrim ikkinchi darajali bo’laklar o’rniga qarab butun bir gapga qarashli bo’lishi ham mumkin. Har bir gap bo’lagi o’zining leksik-morfologik xususiyatlarga ham ega. Masalan, shu bo’lak uchun qaysi so’zning mos kelishi,qaysi bo’lak uchun qanday formaning xarakterli bo’lishi va boshqalar. Gapdagi bo’laklar turini aniqlashda so’zning liksek ma’nosi ham alohida ahamiyat kasb etadi. Ajratilgan bo’laklarning intonatsiya, inversiya yordami 17

bilan ajratilgan holatidir. Natijada ushbu bo’lak gapning odatdagi ikkinchi darajali bo’lagiga qaraganda nisbiy mustaqillikka ega bo’ladi. Ikkinchi darajali bo’laklarni ajratish fikrni ta’kid bilan emotsional qilib berishga xizmat qiladi. Ajratilgan bo’laklar sodda gapning strukturasiga kiradigan sintaktik kategoriyalardir. Ajratilgan konstruksiyalarning har xil kengaygan turlari qo’shma gaplar bilan ham bog’langandir. Gapning bo’laklari ajratilgan fikrni qismlarga ajratilishi bilan bog’liq. Gap bo’laklari gapni tashkil qilishdagi, uning tuzilishidagi roliga qarab ikki xil bo’ladi: bosh bo’laklar va ikkinchi darajali bo’laklar. Ikki sostavli gaplarfagi har xil sostavning Grammatik hokim so’zi birgalikda gapning bosh bo’laklarni tashkil etadi. Bu bo’laklar ega va kesimdir. Gap bo’laklari ma’lum grammatik munosabat bilan hosil bo’lgan butunlikning bo’laklaridir. Gap bo’lagining xususiyatlari uning shu butunlikdagi vazifasiga, boshqa elemntlar bilan bo’lgan munosabatga qarab belgilaniladi. Umuman olganda, gap bo’laklari, ularning turlarini belgilashda bir qancha hodisalar hisobga olinadi. ─ Sintaktik munosabatdagi holat va mazmun; ─ Grammatik aloqaga kirishgan so’zlarni qaysi so’z turkumiga mansubligi va formasi; ─ Gapdagi o’rni; ─ Intonatsion xususiyat. Bundan sintaktik munosabatlarning asosi, shuningdek, yuqoridagi hodisalarning bog’liqligi anglashilib turadi. Buning uchun sintaktik munosabatga kirishgan so’zlarning leksik-grammatik xususiyatlari hisobga olinadi: Gap bo’laklari, ularning turlariga aniqlashda so’zning leksik-grammatik turi, shuningdek, tuzilishi katta ahamiyatga ega. Bu hodisalar o’rtasida o’zaro moslik mavjud. 18

So’z turkumi So’zlarning mavhum grammatik ma’nosi morfologik va sintaktik belgilarga qarab guruhga bo’linishi so’z turkumi deyiladi. Har bir turkum o’ziga xos mavhum grammatik ma’noni anglatadi va ma’no ifodalovchi vositalarga ega bo’ladi. Jumladan, ot turkumi predmetlik ma’nosi (street, town, car, book, room kabi) fe’l turkumi harakatni (read, write, go kabi) sifat turkumi esa belgi ma’nosini (good, clear, beautiful kabi) anglatadi. Ot, sifat, fe’l va boshqa anglatgan bu mavhum ma’nolar Grammatik ma’noga kiradi. Bunday mavhum grammatik ma’no so’zlarni turkumlarga ajratishda asosiy belgi hisoblanadi. So’z turkumlarini xarakterlovchi Grammatik belgilar xilma-xildir. So’zning morfologik belgilari asosan uning maxsus shakl yasash va so’z o’rganilish shakllariga ega yoki ega emasligida ko’rinadi. Masalan; ot kelishik va egalik offiksini olib turlansa, fe’l shaxs-son va zamon affiksini olib tuslanadi. So’zning gapda qanday gap bo’lagi vazifasida kelishi va boshqa so’zlar bilan sintaktik munosabatga kirisha olishi so’z turkumlarining sintaktik belgilari hisoblanadi. Masalan: predmetlikni bildirgan ot gapda ega va to’ldiruvchi vazifasida keladi. Bu otning muhim belgisidir. Boshqa so’z turkumlari ega va to’ldiruvchi vazifasida kelishi uchun otlshadi. Otlar gapda fe’l, sifat, son kabi qator so’z turkumlari bilan sintaktik aloqaga kirisha oladi.kirisha oladi. Hozirgi o’zbek tilida so’zlar mavhum grammatik ma’nolari, morfologik va sintaktik belgilarga qarab besh guruhga ajraladi: 1. Mustaqil so’zlar 2. Yordamchi so’zlar 3. Modal so’zlar 4. Undovlar 5. Taqlid so’zlar Mustaqil leksik va grammatik ma’noga ega bo’lib, gapning biror bo’lagi vazifasida keladigan, shunga muvofiq shakl yashash xususiyatiga ega bo’lgan so’zlar mustaqil so’zlar deyiladi. Mustaqil so’zlar voqea-hodisalar haqidagi 19

tushunchalarni ifodalaydi. Mustaqil so’zlar uchun ikkinchi umumiy belgi gap bo’lagi vazifasida kelishi hisoblanadi. Ot, sifat, son, olmosh, fe’l va ravish mustaqil so’z turkumlari hisoblanadi. Ot narsa va predmetni bildiradi, son predmetning son-sanog’ini bildiradi, gapda ega, kesim, to’ldiruvchi, aniqlovchi hamda hol vazifalarida keladi. Sifat narsaning belgisini bildiradi; asliy va nisbiy sifatlari bo’ladi Qiyosiy va orttirma darajalari bilan xarakterlanadi; gapda aniqlovchi va kesim, otlashganda esa to’ldiruvchi vazifasida keladi. Olmoshlar ot, sifat, son kabi so’z turkumlari o’rnida qo’llaniladi, ammo narsaning belgi-miqdori kabilari ifodalaydi deb bo’lmaydi. Olmosh faqatgina atash ma’nosini bildiradi. Har qaysi so’z turkum bajargan vazifalarda keladi. Fe’l narsaning ish-harakati va holati anglatadi; mayl, zamon, shaxs-son va nisbat kategariyalariga ega; gap kesim, vazifadosh shakllari esa ega, aniqlovchi, to’ldiruvchi hol vazifalarini bajaradi. Ravish esa, asosan, harakatning belgisini anglatadi, gapda, asosan, hol vazifasida keladi. Yordamchi so’zlarning mustaqil so’zlardan farqi shundaki, ular leksik ma’no anglatmaydi, morfologik jihatdan o’zgarmaydi, mustaqil o’zi gap bo’lagi vazifasida kela olmaydi, yasalish xususiyati ham yo’q. D.Braun, C.Braun, D.Beyli kabi olimlar yordamchi fe’llar, predloglar va artikllarni funksional so’zlar deb ataydilar. V.Jigaldo, I.Ivanova, L.Iofik kabi bir qator olimlar esa predloglar, bog’lovchilar, yuklamalar va artikllarni yordamchi so’z turkumlari sifatida mustaqil so’z turkumlaridan ajratadilar. I.A.Krutnikov ta’kidlashicha, so’zlarni guruhga ajratish uning ma’nosiga bog’liq. Yordamchi so’zlar kamdan-kam yoki umuman gap bo’lagi bo’la olmaydi. Ta’rixdan ko’rinib turibdiki mustaqil so’z turkumlaridan farqlanganda, predloglar, bog;lovchilar, artikllar va yuklamalar yordamchi so’z turkumlari hisoblanadi. Kaushanskaya “The grammar of the English language” 20

Yordamchi so’z turkumlari Ko’makchi. Ko’makchi o’zi bog’lanib kelgan so’zdan keyin kelib, so’zlar orasidagi birgalik, payt, sabab va maqsad kabi turli-tuman munosabatlarini ifodalash uchun xizmat qiladi. Predloglar haqida tushuncha. Predlog bu ko’makchi so’z bo’lib, u predmetga aloqadorlogini ifoda etadi. Bir predmetning ikkinchi bir predmetga yoki hodisaga bo’lgan aloqadorligini bikdiruvchi so’z turkumi predlog deyiladi. Predlog ot, olmosh otlashgan sifat, son va gerundiylar o’rtasidagi aloqani ko’rsatadi. Azal-azaldan muhim grammatik munosabatlarni ifoda etuvchi ko’makchi so’zlar degan tushuncha saqlanib qolmoqda. Shu bois, boshqa leksik ma’noli so’zlarga nisbatan predloglar tarixan mustahkamdir. Predlog urg’u olmaydi va o’ziga tegishli bo’lgan so’z oldidan keladi. Masalan: We’ll have a walk and talk together. I walked with him to the door. Lekin predlog o’ziga tegishli bo’lgan so’zdan ajralib bosh gap yoki ergash gapning oxiriga quyiladigan holatlar ham uchraydi. Masalan: “Is it the white boy, you are talking about ?” Morfologik strukturasiga ko’ra predlog sodda, yasama, qo’shma va murakkab predloglarga bo’linadi. 1. Sodda predloglar bir o’zakdan iborat bo’lib, boshqa ma’noli bo’laklarga bo’linmaydigan predloglardir. Ular qadimgi ingliz tilidan saqlanib qolgan turg’un predloglar hisoblanadi. Sodda predloglardan ba’zilari tarixan 2 qismga bo’lingan bo’lsa-da, xozirda ular soddalashib ketgan. Etimologik jihatdan ular qo’shma yoki yasama bo’lganligiga qaramay hozirgi kunda ular sodda predloglar guruhiga kiradi B . N . Aksanenko “Предлог в ангелийский язык” 21

Sodda predloglar quyidagilar: above, abaut, after, at, ago, by, down, for, from, in, near, of, off, on, out, over, up 2. Yasama predloglar Prefiks va suffiksla yordamida yasalgan predloglar yasama predloglardir. Yasama predloglar quyidagilardir: across, against, along, among, before, beyond, below, beneath, beside, besides, between, behind, except, during, considering, past, regarding, respecting, unlike, concerning. Bulardan concerning, considering, during, except, past, regarding, respecting kabi predloglar sifatdoshlardan yasalganligi sababli ularni sifatdosh predloglar deyiladi. 3. Qo’shma predloglar Ikki yoki undan ortiq predloglarning qo’shilishidan yasalgan predloglar qo’shma predloglar deyiladi. Qo’shma predloglarga quyidagilar misol bo’la oladi: into, into, inside, outside, upon, toward, without. 4. Murkkab predloglar Ikki yoki undan ortiq so’zdan tashkil topgan predloglar murakkab predloglar deyiladi. Murakkab predloglar quyidagilardir: by means of, in front of, as to, because of, an account of, in spite of, in order to, away from, in course of, by reason of, apposite to, far from, out of, on behalt of. Yuqorida keltirilgan birikmalarning ayrimlari hali to’la predlogga aylangan emas. Predloglarning ma’no jihatdan turlari. Predloglar anglatadigan ma’nolarga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi: a) O’rin-joy va yo’nalishni bildiruvchi predloglar: at, in, on, about, above, after, by, down, up, from, near, out, over, through, under, till, across, amid, among, behind, below, beneath, beside, between, beyong, inside, into, to, outside, towards, forward, within, in front of, upon, onto, below va boshqalar. b) Vaqtni bildiruvchi predloglar: after, about, at, ago, by, for, on, in, from, near, since, till, until, before, between, during, within, over, past, beyond. 22

c) Sabab va maqsadni bildiruvchi predloglar: by reasons of, because of, by virtue of, on account of, thank to, for the sake of, in order to, by way of, for fear of. d) Qiyoslab qarama-qarshi qo’yishni bajartirishni ifodalovchi predloglar: like, unlike, in comparision, with, in spite, of, in opposition, to, to contrary, to despite with, in respect of, as to, asfor, accord nce with, in relation to. e) Ish-harakatni ma’lum bir sabab (qurol, transport) vositasida amalgam oshirishni ko’rsatadigan predloglar: with, by means of, by force of, by. Predloglarning gapdagi o’rni. Predlog o’zi aniqlab kelgan so’zlar bilan quyidagicha birikadi: a) predlog o’zi aniqlab kegan so’zlar bilan turkumlari bilan birga qullaniladi. Masalan: Then followed a battle of books between them (R.J.Stevenson) b) aniqlovchi predlogni otdan ajratib to’rishi mumkin. Masalan: he sank daily and my mother and I had all the in upon hands: and were kept busy, enough, without paying much regard to our un pleasant guest. (I bid). c) predlog o’zi aniqlab kelgan so’zdan ajralgan holda,gapning oxirida kelishi ham mumkin. Masalan, And what are you standing there for ? Avvalgi rus tilshunoslarning ishlarida predloglarning leksik ma’nosi haqida yagona qarash yo’q edi: K.S.Aksanov, N.P.Nekrasov, T.I.Buslayev, A.X.Vostokovlar predloglarni leksik ma’noga ega ekanligini tan olishgan. A.M.Peshkovskiy esa bu fikrni inkor etgan. A.A.Potebiya esa predloglarni rasmiyligini ta’kidlagan. Ko’pgina mualliflar predloglarni leksik ma’nosini mavjud yoki mavjud emasligini hisobga olmaydilar. Ammo ularning ishlarida qandaydir ma’nolar aytib o’tiladi. Bu bilan ularning predloglarni leksik ma’nosi mavjudligini tan olishlari kelib chiqadi. Keyinroq V.V.Vinogradov bu haqida shunday yozgan edi: “Otlarning kelishik formalari bo’lgan predloglar dunyodagi hodisalar, harakat va belgilar 23

o’rtasidagi aloqalarni bildiradi. Predloglarning gammatik sistemasiga kiruvchi kelishiklarning forma va funksialari ularning ma’nosiga kiradi”. Shunday qilib Vinogradov predloglarning leksik ma’nosi borligini tan olgan. Lingvestik ma’no izlovchilari nazariy va amaliy grammarika mualliflari ichida predloglarning o’z leksik ma’nosi mavjudligini to’liq inkor etuvchi olimlar juda kam. Ular faqatgina bir tomonlama xaraktirga ega. Ko’pgina ma’lumotlarni o’z ichida jamlagan kitoblar muallifi bo’lgan KBills tilda piridloglarning qo’llanishichalik o’z aniqlangan narsa yo’q deb ta’kidlangan ingliz leksikograflari, ya’ni lug’atshunos olimlari ko’pincha, analogok obrazga qarab, predloglarning ishlatilishi qonun-qoidalarini ishlab chiqish mumkin emasligini ta’kidlaganlar. Ular bu savolni to’liq o’rganmay, predloglarni leksik “bo’sh” so’zlar deb hisoblaydiganlarning fikriga qo’shiladilar. Predlogloglarni ishlatilishi prinsiplarini aniqlash mumkin bo’lmaganligidan qarama-qarshi mulohazalar ham uchraydi. Izlanuvchi mualliflar predloglarning o’z ma’nosini inkor etmay, ularni mustaqil so’zlarning sintaktik birikish natijasida kelib chiqqan deb hisoblaydilar. M.I.Steblin Kamenskiy shunday yozgan edi: “Predloglarning ma’nosi predlogli so’z birikmasi tarkibidagi mustaqil so’zlardan alohida olib ko’rilmaydi”. Izlanuvchilar ot va fe’l birikmali so’z birikmasining leksik variantlarining semantik tahlil qilish orqali predlog bildiruvchi munosabat predlog ma’nosining asosi deb hisoblanadi. Yuqoridagi fikrlar bo’yicha predloglar ma’nosidagi farq taqqoslanayotgan predlog matnlarning farqida bo’ladi. So’z birikmasi bo’lmagan predloglarninng o’z leksik ma’nosi haqida ko’pgina fikrlar mavjud. Ammo izlanuvchilar, ko’pincha, bu holatni barcha predloglarda ham uchrayvermaydi deb hisoblaydilar. Predloglarni grammatik va leksik turlari bor yoki ular leksik,ma’nosini saqlagan va yo’qotgan toza grammatik funksiyani bajaruvchilar deb ta’kidlaydilar. V . V . Vinagrdov “Русский язык”. 24

Predloglarni leksik ma’nolari haqidagi muammoni yechishda qandaydir chegaralanishlar va izohlarga intilishlar bo’ladi. Bu muammoning qiyinchiligi u yoki bu predlogni ta’rifini izlash va umumlashtirishdir. Bunda turli xil katta birikmalar, ya’ni so’z birikmalari ma’lumoti talab qilinadi. Predloklar ma’nosi ta’rifini berishning boshqacha bir usuli ham mavjud: Bir predlog boshqasi orqali ta’riflanadi, bir-biri bilan taqqoslanadi. Shu jumladan, ingliz predloglarining ma’nosi rus predlogo ma’nosi bilan taqqoslanadi. Albatta bu usul noto’g’ri. Birinchidan ular ekvivalent emas, ikkinchidan rus predlogi ma’nosi to’liq ochib berilgan emas. Chunki bir mavhum, noma’lum narsa ikkinchisi orqali ta’riflanayapti. U yoki bu predlogning ta’rif berishga qiynalgan, ba’zi bir izlanuvchilar ma’nosi uning matnda ko’rsatilishiga asosolanadi degan fikr bilan chegaralaniladi. Umuman olganda predloglarning o’z leksik ma’nosi mavjud degan fikrlar ingliz, nemis, rus va fransuz tillariga bag’ishlangan ishlarda ko’p uchradi. Xuddi shu o’rinda ingliz tili predloglari munosabati haqida ingliz grammarikasining chet ellik mualliflari ham o’z fikrlarini bildirganlar. A.A.Shaxmatov predloglarni quyidagicha ko’rinishga ega deb hisoblaydi. 1. Komitativ 2. Kauzal 3. Final 4. Ablativ 5. Distributiv 6. Modal 7. Transformativ 8. Temporativ 9. Posessiv 10. Komperativ 11. Temporal 25

Vinogradovning fikricha, predlog bildiruvchi Grammatik munosabatlar semantik munosabatlar asosida to’la ifodalaniladi. Predloglar gap bo’laklari o’rtasida aoqa o’rnatuvchi vositalardir. Predloglar barcha yordamchi bo’laklar singari narmal morfologik belgilarga emas, ularning aksariyati qadimgi ingliz tili so’zlari o’zagidan kelib chiqqan so’zlaridir. Shu bilan birga, biz bu so’zlarni har tomonlama mustaqil bo’lak deb ham qaray olamiz. Ular kamdan-kam va asta-sekin o’z-o’zini morfologik jihatdan to’ldirib boradi. Masalan: considering, during sifatdoshlarni misol qilib olishimiz mumkin. Bundan tashqari qo’shma va frazali predloglar ham mavjud: awing to —shunga ko’ra, in spite of —shunga qaramasdan. Predloglar yuz orqali beradigan munosabatlarni qamrovchi xarakterlarga ega bo’ladi. Vaqtga tegishli munosabatlar ko’proq mavhum bo’lishi mumkin. Bunday munosabatlar to’g’risida ko’p nazariylar mavjud bo’lib, ularni grammatizovanniye predloglar guruhiga ajratadilar, ya’ni mavhum aloqani anglatuvchi so’zlar guruhiga. Albatta bu guruhga mansub so’zlar semantik jihatdan kelishik qo’shimchalari uchun ham o’zbek tilida alohida predlog orqali tarjima qilinmaydi. Bu predloglar of, to, by, with. Bundan tashqari o’rin-joyni ko’rsatuvchi predloglar gapda tamomila boshqa mavhum munosabatlarni anglatuvchi so’z ham bo’lib kelishi mumkin. Masalan: “by” predlogi ham o’rin-joyni ko’rsatuvchi, vosita ma’nosida qo’llanilishi mumkin. Predloglar leksik ma’noga ega yoki ega emasligi haqidagi masalani favqulodda hal qilinishi juda qiyindir. Predloglar o’zbek tilida aniq bir nomga ega emaslar, ular o’zlari hosil qilgan munosabatlarni nomlaysilar va ko’rsatma beradilar. Predloglar mustaqil leksik ma’noga ega bo’lmagan ot hamda olmosh bilan birgalikda ishlatilib, ularning gapdagi boshqa so’zlarga bo’lgan munosabatini ko’rsatadigan so’z formasidir. Predlog quyidagi munosabatlarni ko’rsatish mumkin. a) otni—otga (yoki olmoshga) munosabati agar bir ot so’z turkumidagi 26

so’z boshqa bir ot so’z turkumiga xos bo’lgan so’z oldidan ishlatilsa, unda birinchi so’z aniqlovchi vazifasida keladi. Masalan: The bough of an apple—tree… was broken. b) otning fe’lga aloqasi: predlog oldidan kelgan ot, to’ldiruvchi, hol bo’lib keladi. Predloglar nafaqat so’zlarni, balki butun bir boshli gaplarni ham bir-birga bog’lash uchun xizmat qiladi. Masalan: He began to think of what presents he would like to take home to the others. Predlog ingliz tilidagi asosiy muamolardan biri hisoblanadi. Uni o’rganishda albatta olimlar tomonidan ishlab chiqilgan ma’lum bir nazariyalarga tayanish talab etiladi. Predlog to’g’risida deyarli barcha lingristlar ilmiy izlanishlar olib borganlar. Mana shunday olimlardan biri B.A.Ilish o’zining “The structure of modern English” “ Современный Английский язык ” kitoblarida predlog haqida juda ko’p ma’lumotlarni, unga bog’liq bo’lgan muammolar haqida so’z yuritadi va faktlar keltiradi. Ushbu malakaviy ishda predlog tushunchasiga ta’rif berishda xuddi o’sha faktlarga tayanildi. Predloglarning til strukturasiga tutgan o’rni haqida turli nazariylar quyida keltirib o’tildi. “ Ko’pgina til strukturalarida, ayniqsa, mustaqil so’z turkumlarida kelishik kategoriyasiga ega zamonaviy ingliz tiliga o’xshash tillarda predlog eng muhim element yoki birikmalaridan biridir”. Ba’zan gapda predloglar so’zlar o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalaydi degan fikr ilgari surildi va bu predloglar ma’nosining izohi sifatida olinadi. Agar buni haq gap deb oladigan bo’lsak, predloglar tildan tashqarida mavjud bo’lgan birorta ham bog’lanishni ko’rsatmaydi. Holibki bu shubhasiz, to’g’ri emas. Ikki yoki uchta oddiygina misol bilan buni isbotlash mumkin. Masalan, 1) The book is lying on the table 2) The book is lying under the table. 1.B.A.Ilish “The structure of Modern English” 1970.140 bet 27

Bu yerda predloglar so’zlar o’rtasidagi (ya’ni book va table) bog’liqlikni ifodalab yoki ko’rsatib kelayotgani aniq. Ammo bu ikki gapda bir-biridan farq qiluvchi ikkita vaziyat ifodalangan. Bu farq—ekstralingitistik farq deyiladi. Yoki boshqa misolda ko’rsak: He will come before dinner He will come after dinner Bu misoldan ko’rinib turibdiki, predloglar faqatgina “come” so’zi bilan “dinner” so’zlari o’rtasidagi bog’liqlikni emas, balki ekstralingvistikadagi fenomenlar (“his coming” va “dinner”) o’rtasidagi bog’liqlikni ham ko’rsatadi. Lekin shuni ham hisobga olish kerakki, predloglar faqatgina skstralingvistik fenomena bog’liqlikni ifodalamasdan, balki faqatgina so’zlarni bog’lab ham keladigan hollari ham uchraydi. Masalan: This depends on you Bu yerda on predlogi alohida ma’no kasb eta olgan deb aytolmaymiz. “Depend” fe’lidan so’ng boshqa hech qanday predlog ishlatilmasligi isbotlangan (“on” predlogining o’rniga ishlatiluvchi “upon” predlogidan boshqa). Zamonaviy lingvistik atamadan foydalangan holda, bu yerda “on” predlogi “depend” fe’li bilan aniqlanib kelmoqda, deyishimiz mumkin. Shuningdek, “characteristic of him” birikmasi ham shunga o’xshashdir. Agar “characteristic” sifatdan so’ng biror-bir predlogi ibora kelsa, ham “of” predlogi ishlatilishi kerak. Oddiygina, bizga mana bunday tarzdagi gap berilgan bo’lsin: He will come… the performance, nuqtalar o’rniga before, during, after predloglaridan birini qo’yish talab etilsa, unda kontekst mazmunidan kelib chiqib, to’g’ri tanlash mumkin. Demak, predlog ma’nosini aniqlashda biz avvalombor kelishiklarga e’tibor so’ngra predlog talab qilgan fe’llarning ma’nosini anglashimiz darkor. 28

Without so’zining morfalogik tahlili. Without so’zining morfalogik jihatdan o’rganish uning qaysi so’z turkumi vazifasida kelganligi, qanday so’z oldidan qo’llanilgani va leksik ma’noga ega yoki ega emasligini o’rganish demakdir. Ma’lumki, without so’zi, aksariyat hollarda, predlog vazifasida keladi. Bunday hollarda without so’zi ot, olmosh yoki fe’lning noaniq shakllaridan biri gerundiy oldidan qo’llanilib, o’zbek tilidagi –siz qo’shimchasiga to’g’ri keladi. Masalan: It had been a wartime wedding, without frills (SWPM 107) - U ortiqcha hashamlarsiz urush davridagi to’y bo’lgandi. Yuqoridagi gapda without so’zi negotiv ma’noni ifodalash uchun qo’llanilgan va bunday holatda without so’zi mustaqil leksik ma’noni bildirmay, o’zidan keyin kelgan so’zga qo’shimcha gramatik ma’no yuklaydi. Shu bilan birga, without so’zi nafaqat predlog, balki ravish sifatida ham qo’llaniladi. Without so’zi ravish sifatida ifodalanganda, alohida gap bo’lagi bo’lib, keladi va mustaqil leksik ma’noga ega bo’ladi. Masalan,: the voice of his aunt came from the gooseberry garden without. (P.K.A(IV)156) - Xolasining ovozi krijovnik bog’i tashqarisidan eshitildi. Bog’lovchi sifatida kelganda, ikkita soda gapni bog’lashga xizmat qiladi. Don’t came without you have some money (W.D.C.) -Yetarlicha puling bo’lmasa, kelma ushbu gapda without so’zi, agar bog’lovchisiga teng ma’noda kelgan. Endi yuqoridagi fikrlarni isbotlash maqsadida ularni chuqurroq o’rganib chiqsak. Without so’zining predlog sifatida ifodalanishi. Hozirgi zamon ingiliz tili gap tuzulishida without so’zini morfologik jihatdan o’rganadigan bo’lsak, aksariyat hollarda, uni predlog sifatida ifodalanishini ko’rishimiz mumkin. 29

2 3 4 1 2 311 Without so’zi predlog sifatida ifodalanganda ot, olmosh va fe’lning shaxssiz noaniq shakllaridan biri-gerundiy oldidan qo’llanilib, gapda negativ ma’noni ifodalashga xizmat qiladi. Quyida without predlogining ot, olmosh va fe’lning noaniq shaxssiz shakllardan gerundiy oldidan kelishiga misollar keltirib, uning gapdagi vazifasini tushuntirib beramiz. Without +ot 4 li birikmalar. Without predlogi ot so’z turkumiga mansub so’zlar oldidan qo’llanilganda, gapda aksariyat hollarda, ravish holi vazifasini bajaradi. Masalan, 1.He did it without question. U buni hech qanday muammosiz bajardi. Ushbu gapda without predlogi negativ ma’noni ifodalab kelgan va bir o’zi alohida gap komponenti bo’la olmaydi. Keltirilgan fikrlarni isbotlashuchun yuqoridagi va shu kabi 1 qator gaplarni component va yunksion modellarini ko’rib chiqsak. He 1 did 2 it 3 without )4( question 4 (T.G.R.L 118) NP 1 NP 2 D 2. she 1 t couldn ' )2( live 2 without )3( a )3( lipstick 3 (JM BS 102) -U lab bo’yog’isiz yashay olmaydi. 30

NP 1 NP 2. D 3. she 1 spoki 2 without )3( shyness 3 (P K A( Ш )252) -U hayosizlarcha gapirdi. NP 2 NP 2. D 4. he 1 went 2 without )3( ce resis tan 3 (P K A IV 51) -U qarshiliksiz ketdi. NP 1 NP 2 D 5. we 1 shall )2( be )2( able )2( to )2( dispose 2 of )2( him 3 without )5( too )4( much 4 difficulty (SW. PM 20) - Biz undan ulkan mashaqqatsiz qutula olamiz. 311 2 3 1 2 3 1 2 3 4 5

NP 1 NP 2 D. 2.D.3.D 6. Anger 1 is )3( never 2 without )3( a )3( , 3 reason (B.Franklin) -G’azab hech qachon sababsiz bo’lmaydi,.. NP 1 D.NP 2 7. I 1 would )2( accept 2 your 3 offer 4 without )5( hesitation 5 (M E D 1651) - Men sizning taklifingizni ikkilanishlarsiz qabul qilardim. NP 1 NP 2 D. 2D. 3D. Yuqoridagi tahlillar natijasida ma’lum bo’ldiki, “without +ot” li birikmalarda without so’zi qo’shimcha negativ ma’noni ifodalash uchun qo’llanilgan. “Without +olmoshli”birikmalar. Without predlogi olmosh so’z turkumiga mansub so’z oldidan qo’llanilganda ham “without +ot”li birikmalarda without so’zi qo’shimcha negativ ma’noni ifodalash uchun qo’llanilgan. “Without +olmoshli”birikmalar. Without predlogi olmosh so’z turkumiga mansub so’z oldidan qo’llanilganda ham “without+ot”li birikmalardagi kabi o’zi mustaqil gap bo’lagi sifatida qo’llanila olmaydi. Buni quyidagi misollarda ko’rib chiqsak : 1. I 1 t couldn ' )2( get 2 along )2( without )3( you 3 (J MB S151) -Men sizsiz iliq munosabatda bo’la olmayman. 32 1 2 3 1 2 3 4 5

NP 1 NP 2 D. 2.I 1 persuaded 2 my 3 parents 4 go 5 e hom 6 without )7( me 7 (SW.PM 23) -Men ota-onamni mensiz uyga ketishlariga ko’ndirdim. NP 1 NP 2 D. 2D. 3D. 4D. 5D. 3. I 1 t can ' )2( live 2 without )3( you 3 (M E D1651) -Men sizsiz yashay olmayman NP 1 NP 2 D 4. I 1 was )2( lost 2 without )3( it 3 (J M BS123) -Men usiz o’zimni yo’qotib qo’ydim. 1 2 3 331 2 3 1 2 4 5 6 7 3

NP 1 NP 2 D 5.we 1 got 2 Pierce T . 3 to )4( court 4 without )5( it 5 (CMJP429) -Biz T.Pierceni usiz e’tiborni qozonishga undadik. 1 2 3 4 5 NP 1 NP 2 D.2D. 3D 6. I 1 t can ' )2( live 2 without )3( you 3 (MED 1651) -men sensiz yashay olmayman 1 2 3 NP 1 NP 2 D. 7. Life 1 goes 2 on )2( without )3( you 3 (W.D.C.) -Ular sinsiz ketishdi. 1 2 3 NP 1 NP 2 D. 8. They 1 went 2 without )3( you 3 (W.D.C) -Ular sensiz ketishdi. 34

1 2 3 NP 1 NP 2 D Yuqoridagi fikirlarni tasdiqlash maqsadida bir qancha misollarni ko’rib chiqsak: 1.He 1 poited 2 without )3( 1 2 3 NP 1 NP 2 D 2. m I ' 1 leaving 2 the )3( states 3 without )4( seeing 4 her 5 (S.W.PM 31) -Men uni ko’rmay shtatlarni tark etyapman. 1 2 3 4 NP 1 NP 2 D.2D. 3. We 1 put 2 them 3 in )2( without )4( peeling 4 (PKA( ш )10) -Biz ularni artmay soldik 1 2 3 4 35

NP 1 NP 2 D. 2D 4. ' 1 You re )2( facing 2 the )3( prospect 3 of )4( dying 4 without )5( beeing )5( able )5( to )5( keep 5 the )6( ess bu sin 6 in )7( the )7( . 7 family (SWPM 18) -Siz oilaviy biznesni saqlab qola olmay, barbod bo’lish istiqboliga yuzlanyapsiz. 1 2 3 4 5 6 7 NP 1 NP 2 D.2D.3D.4D. 5D. 5 You 1 t wouldn ' )2( have )2( known 2 without )3( g adverti sin 3 (MED1651) -Sizreklama qilmay turib, bilmagan bo’lardingiz. 1 2 3 36

NP 1 NP 2 D. 6.Liz 1 closed 2 the )3( door 3 without )4( making )4( a )4( sound 4 (MED1651) -Liza ovoz chiqarmay eshikni yopdi. 1 2 3 4 NP 1 NP 2 D.2D. Without so’zining ravish so’z turkumi sifatida ifodalanishi. Yuqorida ta’kitlanganidek, without so’zi ravish so’z turkumi sifatida qo’llaniladi. Bunday holatda without so’zi mustaqil leksik ma’noga ega bo’ladi va gap strukturasida o’zi mustaqil component sifatida ifodalanadi. Masalan: Someone had entered the hause cautiously from without (W.D.C) -Kimdir ehtiyotkorlik bilan tashqaridan uyga kirdi. Ushbu gapda without so’zi tashqari”ma’noda kelib, gapda o’rin holi vazifasini bajaradi. Fikrimizni isbotlash maqsadida 1 nechta gaplarni component va yunksion modelini keltiramiz. 1. Someone 1 had )2( entered 2 the )3( house 3 coutiously 4 from )5( without 5 (WDC) – Kimdir tashqaridan uyga ehtiyotkorlik bilan kirdi. 1 2 3 4 5 37

NP 1 NP 2 D. 2D. 3D. 2. The )1( world 1 was )2( happier 2 without 3 (PKA( ш )251) -Dunyo tashqaridan qaraganda baxtliroq edi. 1 2 3 NP 1 NP 2 3. The carriage awaits without (W DC) -Arava tashqarida kelyapti. 1 2 3 NP 1 NP 2 D. 4…. the )1( voice 1 of )3( his 2 aunt 3 came 4 from )4( the )6( gooseberry 5 garden 6 without 7 (PKA(IV)156) - …..Xulosaning ovozi krijovnik bog’ining tashqarisidan eshitildi. ` 1 2 3 4 5 6 7 NP 1 D. 2D. NP 2 3D. 4D. 5D. 38

Without so’zining bog’lovchi sifatida ifodalanishi Yuqorida biz without so’zining predlog va ravish sifatida ifodalanishini ko’rib chiqdik. Predlog va ravish sifatida ifodalanganidan farqli o’laroq, bog’lovchi sifatida ifodalanganida without so’zi qo’shma gap tarkibifdagi ikkita sodda gapni bir-biriga bog’lash uchun xizmat qiladi Masan: Don’t came without you have some money (W.D.C.) - Yetarlicha puling bo’lmasa, kelma. Bog’lovchi sifatida ifodalanganda without so’zi “unless” bog’lovchisiga sinonim bo’lib keladi va bu o’zbek tilidagi “agar,-masa” bog’lovchisiga teng keladi. Buni isbotlash uchun “without”so’zining o’rniga unless bog’lovchisini qo’yib ko’raylik. Don’t came without you have same money  Don’t came unless you have some money Without so’zining bog’lovchi sifatida ifodalanish holatlari faqat shart ergash gapli qo’shma gaplarda kuzatiladi. Bunda without so’zi shart ergash gapni bosh gapga bog’lab keladi. 1. You don’t know about me without you have read a book by the name of The Adventures of Tom Sowyer 4 (Mark Twain) -“Tom Soyyerning sarguzashtlari”nomli kitobimni o’qimay turib, men haqimdagilarni bila olmaysiz.  You don’t know about me unless you have read a book by the name of The Adventures of Tom Sawyer 4 2. “Why”, he blurted, because they saw I’ve no right to came up like this without we mean to marry (W.D.C.)  “Whey”, he blurted, because they saw I’ve no right to came up like this unless we mean to marry 4 3. I shall go there tomorrov without I am too busy (W.D.C.) - Agar juda band bo’lmasam, u yerga boraman 39

 I shall go there tomorrow unless I am too busy. I- bob yuzasidan Xulosa Ma’lumki, bitiruv malakaviy ishi without so’zining nafaqat sintaktik-semantik xususiyatlari, balki morfologik xususiyatlarini ham tahlil qilishni taqozo etadi. Shu maqsadda olib brogan ilmiy izlanishlarim natijasi sifatida I bob without so’zini morfologik jihatdan tahlil qilib organdim. Bu quyidagi masalalarni o’z ichiga oladi. 1. Without so’zi gap strukturasida qaysi so’z turkumi sifatida ifodalanganligini o’rganish. 2. Gap strukturasida without so’zining leksik ma’noni ifoda eta olgani va olmaganligini aniqlash. 40

3. Gap strukturasida without so’zining qanday gramatik ma’noni ifodalab kelganligini aniqlash. Shu bilan birga, without so’zini predlog, ravish hamda bog’lovchi sifatida ifodalanishi o’rgandim va misollar orqali yorib berdim. Izlanishlarim natijasida shunga amin bo’ldimki predlog sifatida ifodalangan without so’zi,ot, olmosh va gerundiy bilan birga qo’llanilib, ularga qo’shimcha negative ma’no yuklaydi. Masalan, Liz closed the door without making a sound (MED 1651). Ravish sifatida ifodalanganida without so’zi leksik ma’no ifodalanib kelib, gapda o’rin holi vazifasini bajaradi. Masalan, The world was happier without (P K A ( ш )251) Bog’lovchi sifatida ifodalanganda, shart ergash gapli qo’shma gaplarni bir- biriga bog’lab keladi. I shall go there tomorrow without I am too busy (WDC) (Demak, without so’zi yuqoridagi morfologik xususiyatlarga ega.) Xulosa qilib, aytganda ushbu bobda without so’zi morfologik jihatdan o’rganib chiqildi va tahlil qilindi. WITHOUT SO’ZINING SINTAKTIK – SEMANTIK TAHLILI. Sintaksem tahlil problematikasida u yoki bu sintaksemalar tarkibini tuzgan differensial sintaktik-semantik belgilar muhim rol o’ynaydi. Gapning chuqur strukturasida belgilar tarkibi elementlar birligining sistemaviy aloqasini o’rnatib, aniq bir sintaktik-semantik belgilar majmuyida har bir sintaksema variantining ekvivalentligi va shu sintaksemaga qarama-qarshilik munosabatini ifodalaydi. Differensial sintaktik-semantik belgilarni bunday tushunish qiyoslanayotgan tillarning sintaksisi doirasida faqatgina sistemaviy asosni qurishda lingvo-tipologik analiz uchun muhim ahamiyatgaega. Shunday bo’lsa-da turli xil sintaktik-semantik belgilar berilgan tildagi sintaksema va ularning variantlarini ikki yoki undan ortiq tillar bilan qiyoslanayotgan sistemaviy munosabatni o’rnatishda bir xil-teng ahamiyat kasb etmaydi. 41

Sintaksem belgilar orasida eng katta uchta kategorial deb nom olgan sintaktik-semantikalar mavjud. Bular; 1. Substansial sintaksema; 2. Kvalikativ sintaksema; 3. Protsessual sintaksemalardir. Ushbu sintaktik-semantikalar qolgan barcha semantikalarni o’z ichiga oladi. Ma’lumki, gaplar turli tillarda turlicha tahlil qilish imkoniyatlarga ega. Xuddi shunday ingliz tilida ham bir necha analiz uslublari va metodlari ishlab chiqilgan. Professor A.M.Muxinning “Komponent va sintaksem tahlil” nazariyasiga tayanib, malakaviy bitiruv ishimdagi without so’zli birikmalarni tahlil qilar ekanman, dastlab without so’zli birikmalarning turli xil sintaktik bog’lanishlarni aniqlab, so’ngra yuqorida aytib o’tilgan sintaktik—semantikalarni topishga muvaffaq bo’ldim. Ingliz tili strukturasida ishlatilgan gaplarda mustaqil so’z turkumlari va yordamchi so’z turkumlari birikib, ma’lum bir munosabatni idodalaydi. Tilshunos olim A.M.Muxin gapda ishtirok etgan, mustaqil leksik ma’noga ega bo’lgan har bir so’zga leksema deb ta’rif berib, ularga alohida qaraydi. A.M.Muxin nazariyasiga tayanib shuni aytish mumkinki, “gapdagi komponentlar ma’lum bir sintaktik bog’lanishlar asosida bir—biri bilan birikadi 1 . 1 A . M . Muxin “Синтаксемный анализ и проблемы уровней языка” L 1980. Gapda so’zlar quyidagi sintaktik bog’lanishlar asosida birikadi: Predikativ bog’lanish: a) yadroviy predikativ bog’lanish: b)noyadroviy predikativ bog’lanish. 1. Subordintiv bog’lanish; 2. Koordinativ bog’lanish; 3. Oppozitiv bog’lanish; 4. Introduktiv bog’lanish. Predikativ bog’lanish ikki turga bo’linadi: 1. Yadroviy predikativ bog’lanish 2. Noyadroviy predikativ bog’lanish Yadroviy predikativ bog’lanish – bu ega va kesim o’rtasidagi aloqani ifodalovchi sintaktik birikuvdir. 42

Masalan; She was without motor Ushbu gapda she olmoshi hamda was without motor fe’li o’rtasidagi aloqa yoki munosabat ega va kesim orasidagi bog’lanishni ifodalaydi va bu munosabat yadroviy predikativ bog’lanish deb ataladi. Quyida yadoviy predikativ bog’lanishga nisollar keltirib, uni yanada chuqurroq ko’rib chiqsak : It 1 must (2) be (2) without (2) harm 2 and (2) without (2) malice 2 (P.K.A(II)135 1 2 NP 1 NP 2 Ushbu gapdagi “without harm and without malice” birikmasi murakkab kesimning tarkibida kelib, ega bilan yadroviy predikativ aloqaga kirishgan. 2. Anger 1 is (3) never 2 without (3) a (3) reason 3 ... ( P.K.A(IV)186) 1 2 3 NP 1 .D.NP 2 Subordinativ sintaktik bog’lanish. Ana endi sintaktik bog’lanishlardan biri bo’lgan subordinativ bog’lanish haqida qisqacha so’z yuritamiz Subordinativ bog’lanish sintaktik bog’lanishlar orasida eng keng tarqalgan turidir. Subordinativ bog’lanishni gapda mavjudligini aniqlash uchun lingvistik 43

eksperiment metodi bo’lgan tushirib qoldirish metodidan foydalanamiz va gap bo’laklarini navbatma-navbat strukturasidan tushirib qoldiramiz. They 1 could (2) not (2) exist (2) without (3) each 3 other ( J.M. B.I 129) …could exist without each other They… without each other They could not exist… Olib borilgan eksperiment natijalari shuni ko’rsatadiki, gap strukturasida ega yoki kesimning bo’lmasligi gap strukturasining buzilishiga olib keladi. Bizni qiziqtirayotgan “without each other” birikmasini tushirib qoldirish esa gap strukturasi ta’sir qilmasligini ko’rsatadi. Agar gapda biror bir elementi tushrib qoldirish qoldirish gap strukturasiga ta’sir qilmasa, u holda ushbu element gapning to be bo’lagi hisoblanadi. Demak, yuqoridagi gapdagi “without each other” birikmasi kesimga subordinativ-sintaktik bog’lanadi. Endi yuqoridagi va shunga o’xshash bir nechta gaplaening komponent va yunksion modelini keltiramiz. 1. They couldn’t exist without each other (J.m B1 129). 1 2 3 NP 1 NP 2 D 2. She 1 was (2) preparing 2 to (3) sneak 3 off (3) without (4) lights 4 (B.G.W.G.Pm 208) 1 2 3 4 44

NP 1 NP 2 D 2D 3. I 1 can’t (2) see 2 without (4) my 3 glasses 4 (m E D 1651) 1 2 3 4 NP 1 NP 2 D 2D 4. He 1 painted 2 without (3) looking 3 … (P.K.A. 107) 1 2 3 NP 1 NP 2 D 5. Liz 1 closed 2 the (3) door 3 without (4) making (4) a (4) sound 4 (M E D 1651) 1 2 3 4 NP 1 NP 2 D 2D 45

6.We got T.Pierce to court without it (Cm.JP 429) 1 2 3 4 5 NP 1 NP 2 D 2D 3D Without so’zli birikmalarning koordinativ bog’lanishlari. Koordinativ bog’lanish—uyishiq bo’laklar o’rtasidagi bog’lanishlardir. Ma’lumki uyishiq bo’laklar o’zlari alohida ajratib olinmaydi. Ular gapda ega yoki predikativ sintaktik bog’lanishi mumkin. O’z navbatida, gapda nafaqat tobe bo’laklar balki gapning yadroviy komponentlar, ya’ni ega va kesim ham uyushgan tarzda kelishi va koordinativ sintaktik bog’lanishga misol bo’lish mumkin. Quyida bizni qiziqtirayotgan without so’zli birikmalarning koordinativ sintaktik bog’lanishini ko’rib o’tamiz. 1.They had endured three days without food and water (M E D 1651) Ushbu gap strukturasida “without food and water” tobe gap sifatida uyishib kelib, koordinativ sintaktik bog’lanishni vujudga keltiradi. Buni yanada aniqroq tushunish uchun ushbu gapning komponent yunksion modelini keltiramiz 1. They 1 had (2) endured 2 three 3 days 4 without (5) food 5 and (6) water 6 46

1 2 3 4 6 5 NP 1 NP 2 D 2D 3D 4D 2. No one will ever again grow up without the presence and influence of the mass media (P.K.A.IV 188) 1 2 3 4 6 5 NP 1 D 2D NP 2 3D 4D 5D Introduktiv sintaktik bog’lanish. Biz ko’rib chiqishimiz kerak bo’lgan bog’lanishlardan yana biri, bu- introduktiv bog’lanishdir. Introduktiv sintaktik bog’lanish deganda kirish so’zlarning boshqa gap bo’laklari bilan aloqasi tushuniladi. Masalan: Without ceremony, Carmetita said… (B.G.W.G.Pm 194) (Takalluflarsiz, Karmelita dedi…) Ushbu gapda “without ceremony” kirish so’zi “Carmelita said”, ya’ni ega va kesimga nisbatan introduktiv aloqani hosil qilgan. 47

1. Without ceremony, Carmelita said… 1 2 NP 1 NP 2 Yuqoridagi komponent va yunksion tahlil natijalaridan ko’rinib turibdiki, kirish so’zlar gap bo’laklari bo’la olmaydi va boshqa gap bo’laklariga nisbatan tobe aloqani ifodalamaydi . 1. W ithout a word, Benson 1 went 2 into (3) the (3) room 3 (S.W.P.m 52) Bir so’z demay, Benson xonaga kirib ketdi: 1 2 3 NP 1 NP 2 D 3. Without hesitation, Sir Edward replied…(BG.W.G.Pm120) Ikkilanmay, janob Edward javob berdi. 48

1 2NP 1 NP 2 Pm 103) 4. Without maving, Henry said… (BG WG Hech qanday harakatsiz, Henry dedi… 1 2 NP 1 NP 2 Sentaktik—semantik belgilar Sintaktik—semantik belgilar ikki turga, ya’ni kategorial va nokategorial turlarga bo’linadi. Kategorial turga substansionallik (substansiya predmetga tegishli), protsessualik (ish-harakat jarayoniga tegishli), kvalifikativlik (belgi, xarakter, sifatga tegishli) kiradi. Nokategorial turga negativlik komitativlik , aktivlik, stativlik (holatga tegishli), kvalitivlik (sifatga tegishli) kabi sintaktik-semantik belgilar kiradi. 49

Umumiy negativ sintaksemani anglatuvchi without+ot, without+olmoshli birikmalar 20 ta kichik substansial sintaksemani ifodalash vositachilari sifatida xizmat qiladlar. Ular yettita negativ komitativ (aktiv, stativ, kvalitativ), to’rtta negativ konditsional (aktiv, stativ, kvalitativ), uchta negative ekzistensional (konditsional, kauzal), bitta negativ kvalitativ, ikkita negativ indefinit (komitativ, agentive va skzistensional) hamda negativ sotsiativ, negativ instrumental va negativ kauzal sintaksemalardir. Bu negativ sintaksemalar bir-biridan formal distributiv xususiyatlari bilan farq qiladi. Bu xususiyatlar, ya’ni bog’lanishlar ularning gapdagi o’rni holati kabilardir. I. Negativ substansial sintaksemani anglatuvchi without so’zli birikmalarning gaplardagi ko’rinishi: 1. Negativ komitativ sintaksema without—otli birikmalarga yoki egasiga to be bo’lak bo’lib keladi. Bu sintaksemani ifodalovchi bir qancha misollar keltirishimiz mumkin. 1. I 1 set 2 them 3 without (4) question 4 (P.K.A(III) 73) 1 2 3 4 NP 1 NP 2 D 2D 50

2. She 1 did 2 it 3 without (4) question 4 (T.G.P.L. 81) 1 2 3 4 NP 1 NP 2 D 2D 3. She 1 was 2 without (2) motor 2 (B.G.W.Gm.201) 1 2 NP 1 NP 2 4.) No thing 1 is (2) stolen 2 without (3) hands 3 (Proverb 51

1 2 3 NP 1 NP 2 D 5. She 1 was (2) preparing 2 to (3) sneak 3 off (3) without (4) lights 4 1 2 3 4 NP1 NP2 D 2D 6. Annie 1 slept 2 for (4) several 3 hours 4 without (6) any 5 danger 6 …(Jm BS 55) 2 4 6 5 1 3 NP1 NP2 D 2D 3D 4D 7. The (1) operation 1 proceeded 2 without (5) any 3 major 4 problems 5 (M E D 1651) 52

2 3 5 4 1NP1 NP2 D 2D 3D 8. I 1 would (2) accept 2 your 3 offer 4 without (5) hesitation 5 (M E D 1651) 2 3 5 4 1 NP 1 NP 2 D 2D 3D 9. She 1 couldn’t (2) live 2 without (3) a lipstick 3 (J.m BS 102) 1 2 3 NP 1 NP 2 D 53

10. I 1 can (2) not (2) do 2 it 3 without (5) your 4 help 5 (TG. RL 85)2 3 5 4 1 NP 1 NP 2 D 2D 3D 11. The author left the custom house without waiting for miss Bradly had been sitting in his luggage saying that miss Bradly had got through the customs too without any special difficulty (a custom home incident p 292) 12… of course, dear, agreed without hesitation. (an Eng tale p 142) 13. We began without much hope of finding anything (Macmillan English Dictionary p 1651) 14. They vere missing so much without a mother (“Cat and mouse” J.P p 414) 15. He did it without question (“Tree of Gold” R.L p 81) 16. “The first time it through without a mistake, I’ll give you five pounds” I said (“The Serenade” B. Shaw p 169) 17. She couldn’t live without a lipstick (J.m BS p 102) 18. He managed to do everything without much trouble (p 397 Cronin) 19. Without your help she wouldn’t realize her plans (Ch A T p 13) 20. I’m glad at least that we now speak about such things frankly without hypocrisy . (Ch A T p 118) 54

21. Their voices spurred him on he kept quietening his pace seemingly without into a gallop but sailed a long as easily as a bird in flight (Ch A Tales p 192) 22. Each chain had its own secret lock, you could never open it without the key (Ch A Tales p192) 23.”That they can’t do without an old wreck ” she said (p 287 Ch A Tales) 24. Deushen stood beside me stroking my hair without a word letting me have my cry (Tales p 109) Negativ komitativ sintaksema negativ sotsiativ sintaksema bilan taqqoslaganimizda aniqroq namoyon bo’ladi. Birinchi aspektda yadroviy predikatsiya etuvchi va etiluvchi bo’laklar sifatida ega va kesim aloqaga kirishadi. Bu belgilar “without” so’zli birikmalar va gapdagi boshqa bo’laklar o’rtasidagi sintaksem aloqalar jarayonida namoyon bo’ladi. Bu belgilar gapdagi u yoki bu komponentning sintaktik mohiyatini tashkil qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. “Without” so’zli birikmalar qo’llanilgan gap strukturasida sintaktik aloqalarni chuqurroq o’rganish maqsadida gapdagi komponentlarni navbatma- navbat tushirib qoldirish eksperimentini o’tkazamiz: They walked without hats (Galsworthy)  They walked……  … walked without hats  They… without hats Bu eksperimentdan ko’rinib turibdi-ki, faqat birinchi birikma they walked” o’zaro yadroviy predikativ aloqaga kirishadi va ularni tushirib qoldirib bo’lmaydi. Ular gap strukturasini tashkil qilishda asos va yadro bo’lib xizmat qiladi. Gapda 55

ulardan biri they” ega – yadroviy predikatsiya etiluvchi bo’lak, ikkinchisi “walked” kesim, yadroviy predikatsiya etuvchi bo’lak bo’lib keladi. Bir tomondan, ega va kesim predikatsiya etuvchi va predikatsiya etiluvchi bo’lak sifatida bir-biriga qarama-qarshi ham bo’la oladi, ikkinchibir tomondan ega va kesim yadroviylik belgisi ostida bir butunlikka, umumiylikka bo’ysunadilar. Shuning uchun gapda ega yoki kesimdan biri tushurib qoldirilganda, gap mazmuni buziladi, u biror bir mohiyatga ega bo’lmay qoladi. Ammo without so’zli birikmalar tushurib qoldirilganda, gapdagi asosiy ma’no buzilmaydi. “Without hats” birikmasi walked ga nisbatan tobe aloqada, ya’ni subordinativ aloqada bo’ladi. Negativ komitativ stativ sintaksema. Bu sintaksema “without+ot” li birikmalarda stativlik belgisini, ya’ni holat belgisini mavjudligini ifodalaydi. 1. W ithout hesitation , Sir Edward replied…(BG.WG Pm p 120) 2. …She looked at him without embarrassment (Jm B1 p 25) 3. When he began to speak, it was as though he was continuing the conversation without awareness of the long silence (Maugham) 4. I would accept your offer without hesitation (mED p 1651) Yuqoridagi gaplardagi”without+ot”li birikmalarni without to be yoki to fell yordamchi fe’llarning gerundiy yoki sifatdosh II yoki aniqlovchi formasida qo’yib o’zgartirish mumkin. Bunday holatda komitativlik va negativlik belgilari saqlanib qoladi. 1…. she looked him without being (or feeling) embarrassed 56

2.When he began to speak it was as though he was continuing the conversation without being aware of the long silence. 3. I would accept your offer without feeling hesitated Endi ushbu misollarning yunksion va komponent modellarini o’rganib chiqsak. 1. …she 1 looked 2 at (2) him 3 without (4) embarrassment 4 ( Jm BS p 25)1 2 3 4 NP 1 NP 2 D 2D 2. She 1 was (2) preparing 2 to (3) sneak 3 off 3 without (4) lights 4 (BG.WG.Pm 208) 1 2 3 4 NP 1 NP 2 D 2D 3. I 1 would (2) accept 2 your 3 offer 4 without (5) hesitation 5 (mED 1651) 57

2 3 5 4 1 NP 1 NP 2 D 2D 3D 4. They 1 had (2) endured 2 three 3 days 4 without (5) food 5 and (6) water 6 (mED 1651) 1 2 3 4 6 5 NP 1 NP 2 D 2D 3D 4D 5. We 1 began 2 without (4) much 3 hope 4 of (5) finding 5 anything 6 (mED 1651) 2 3 5 4 1 NP 1 NP 2 D 2D 3D 4D 6. The (1) operation 1 proceeded 2 without (5) any 3 major 4 problems 5 (mED 1651) 58

2 3 5 4 1 NP 1 NP 2 D 2D 3D 7. … the (1) party 1 drove 2 off (2) without (4) any 3 of (4) the (4) elation 4 of (6) high 5 spirits 6 (P.K.A (IV) 154) 2 3 5 4 1 NP 1 NP 2 D 2D 3D 4D 8. Without hesitation, Sir Edward 1 replied 2 … (BG.WG.Pm 120) 1 2 NP 1 NP 2 9. … he 1 went 2 without (3) resistance 3 (P.K.A(III) 50) 59

1 2 3 NP 1 NP 2 D 10. Without ceremony, Carmelita 1 said 2 …( BG. WG.Pm 194) 1 2 NP 1 NP 2 11. …he 1 was (2) continuing 2 the (3) conversation 3 without (4) awareness 4 of (6) the (6) long 5 silence 6 (BS.Jm 115) 2 3 5 4 1 6 60

NP 1 NP 2 D 2D 3D 4D Bu sintaksemaning boshqa sintaksimalardan farqi shunda-ki, u fe’llashgan bo’lib keladi va subyektning ruxiy yoki jismoniy holatini ifodalash uchun xizmat qiladi. N egativ komitativ kvalitativ sintaksema. Bu sintaksima o’z nomiga ko’ra kvalitativlikni, ya’ni sharoitni ifodalaydi, biror bir narsaning sifatini, belgisini ko’rsatadi. 1. She could not face life without the terrible strength of the weak 2. I am afraid of facing life without the slow beauty of our old world that is gone (Mitchel) Yuqoridagi gaplarda kvalitivlik belgisi mavjud Strength—kuch - quvvat Beauty—guzallik 1. (without) the terrible strength of the weak The weak are terrible (without) the slow beauty of our world Our world is beautiful. 1. …we 1 shall (2) be (2) able (2) to (2) dispose 2 him 3 without (5) too (4) much 4 difficulty 5 (SWPm 20)2 3 5 4 1 NP 1 NP 2 D 2D 3D 61

2 She 1 could (2) not (2) face 2 life 3 without (5) the(5) terrible 4 strength 5 of (6) the (6) weak 62 3 5 4 1 6 NP 1 NP 2 D 2D 3D 4D 3. No (1) life 1 was (2) right 2 without (5) this 3 kind 4 of (5) passion 5 (C m JP 411) 2 3 5 4 1 NP 1 NP 2 D 2D 3D 4. She 1 spoke 2 without (3) shyness 3 (P.K.A(II) 252) 62

1 2 3NP 1 NP 2 D Negativ komitativ aktiv sintaksema Ingliz tili nazariy grammatikasida komitativlik va negativlik belgisidan tashqari aktivlik belgisi ham mavjud. Aktivlik belgisi ish-harakatga tegishli belgi hisoblanadi. Masalan: 1. Annie smiled without protest 2. …he endured it without reply Aktivlik belgisi aniqlash uchun “without +ot”li birikmani “without+gerundiy”ga transformatsiya yo’li bilan o’tkazamiz.  Annie smiled without replying  …he endured it without protesting Negativ komitativ aktiv sintaksemaning negativ komitativ sintaksemadan farqi shundaki, negativ komitativ aktiv sintaksemani ifodalaydigan gaplarda “and” bog’lovchisini qo’llash mumkin, u holda without so’zining o’rnini fe’l- kesim egallaydi.  Annie smiled and did not reply  …he indured it and did not protest 63

Quyida negativ komitativ aktiv sintaksemaga misollar keltirib mavzuni mustahkamlaymiz 1. I 1 ’m (2) leaving 2 the (3) States 3 without (4) seeing 4 her 5 (SW.Pm 31)2 3 5 4 1 NP 1 NP 2 D 2D 3D 2. You’ 1 ’re (2) facing 2 the (3) prospect 3 of (4) dying 4 without (5) being (5) able (5) to (5) keep 5 the (6) business 6 in (7) the (7) family 7 (SW.Pm 8) 2 3 5 4 1 6 7 NP 1 NP 2 D 2D 3D 4D 5D NEGATIV KOMITATIV AGENTIV SINTAKSEMA Bu sentaksimaning negativ komitativ sentaksemadan farqi shundaki, bu sentaksema egalik olmoshi yoki qaratqich kelshigidagi ot bilan ifodalangan bо‘ladi va fe’llashgan ega vazifasini bajaradi. 1. Without you help she wouldn’t realize her plans (S.S.C.D. 70) 2. I can’t see without my glasses (MED 1651) 3. No one will ever again grow up without the presence and influence of the mass media (PKA 188) 4. We began without much hope of finding anything (MED 1651) 64

5. He came without his wife (WDS) Endi yuqridagi gaplarni component va yunksion modelini ko`rib chiqsak 1 (2) 2 ( 4 ) 3 4 I can’t see without my glasses 1 2 3 4 NP 1 NP 2 D 2 D We began without much hope of finding anything 1 2 3 4 5 6 NP 1 NP 2 D 2 D 3 D 4 D 1 2 (4) 3 4 He came without his wife 1 2 3 4 65

NP 1 NP 2 D 2 D NEGATIV KOMITATIV OBYEKTIV SENTAKSEMA The town was captured without a shot being fired (Travers) Yuqoridagi gapda “without a shot” komitativlik belgisini ifoda etsa, “being fired” obyektivlikni iqoda etadi. Bk gapdagi “without” predlogini and bog‘lovchisi va no inkorlik elementi bilan ifodalaymiz. The town was captured and no shot was fired Endi ushbu gapni component va yunksion modelini ko`rib chiqsak 1 (2) 2 (3) (3) 3 (4) 4 The town was captured without a shot being fired 1 2 3 4 NEGATIV I N STRUMENTAL SINTAKSEMA Bu sintaksema instrumentalllik belgisini, ya’ni biror quroli yoki qurol yordamida sodir etiladigan ish-harakatni ifodalaydi. 1. It was not easy to work but I van worked without rest 2. He couln’t walk now without the help of sticks Gapdagi ajratib kо‘rsatilgan birikmalar о‘rniga qо‘shma “without the help of” predlogli birikmasini qо‘yish bilan instrumentallkning sintaktik-semantik belgisini aniqlaymiz. “without the help of” qо‘shma predlogli birikma instrumental sintaksemaning asosiy vositachisi hisoblanadi. 1. It was not easy to work, but Ivan worked without the help of rest 2. He couldn’t walk now without the help of sticks Gapdagi va “without+ot” va “without the help of+ot” birikmalarining leksik ba’zasini konkret predmetlar, ish qurollarini anglatuvchi otlarni tashkil qilish bilan negativ instrumental sintaksemani ifoda etish ma’lum bо‘ladi. 66

1 (2) 2 (3) 3 He couldn’t walk without sticks 1 2 3 NP 1 NP 2 D 1 2 (3) 3 Ivan worked without rest 1 2 3 NP 1 NP 2 D NEGATIV KAUZAL SINTAKSEMA. Kauzal sintaksemaning asosiy belgisi uning biror bir sababni ifodalab kelishi hisoblanadi va u gapda kо‘pincha kesim vazifasida keladi. 1. A house looks glum and joyless without books (A( IV )p93) Gapdagi kauzallikni aniqlash uchun “without” sо‘zini because of“ qо‘shma predlogli birikma bilan almashtirib kо‘ramiz. Chunki “because of” birikmasi doimo kauzal sintaksemani ifodalaydi. A house looks glum and joyless without books A house looks glum and joyless because of books Endi ushbu gapni komponent va yunksion modelini kо‘rib chiqsak : (1) 1 2 3 (4) 4 (5) 5 A house looks glum and joyless without books 1 2 3 4 5 67

NP 1 NP 2 D 2 D 3 D II – BOB YUZASIDAN XULOSA Ushbu bob sо‘z “without” birikmalarining semantik taxliliga bag‘ishlandi. Bunda sо‘zli “without” birikmalar 2 aspektda о‘rganildi: Birinchidan, sintaktik belgilarni hisobga olgan holda gapning komponenti sifatida Ikkinchidan, sintaktik-semantik belgilarni hisobga olgan holda gapda sintaksema sifatida Ma’lumki, “without” sо‘zi negativ sintaksemani ifodalovchi vositalardan biri hisoblanadi. “without” sо‘zining negativ ma’noga ega ekanligi haqida izoxli lug‘atlarda ham, 2 tillik lug‘atlarda ham sо‘z boradi. Shu bilan birga, bir qancha lingvistik olimar V. I. Linokova, B. N. Aksanenko, V. N. Bondarenko, V. I. Kokla, T. Valmsley va boshqalar bu sо‘zning sintaksem jihatlari haqida fikr bildirdilar. 68

Oksford lug‘ati negativ ma’noni ifodalovchi gerundiyli “without” sо‘zini “not” yuklamasi orqali turshuntirib beradi: To pass by without seing him= To pass by so as not to see him= To pass by not seing him Yuqoridagi misoldan kо‘rinib turibdiki, har ikki holda ham, negativlik anglashilgan. Ushbu bobda sо‘zli “without” birikmalarning boshqa gap bо‘laklari bilan aloqalari о‘rganildi va A. M. Muxin nazariyasiga tayangan holda tahlil qilindi. Jumladan, “without” sо‘zli birikmalarning boshqa gap bо‘laklari bilan yadroviy predikativ, subordinativ, koordinativ, introduktiv aloqalari о‘rganildi va misollar orqali tushuntirib berildi. Shu bilan bir qatorda ushbu bobda “without” sо‘zli birikmalarning bir qancha negativ sintaksemalarni ifoda etishi о‘rganildi. Bunda biz komitativlik belgisi ostida bir qancha sintaksemalar bilan tanishdik. Jumladan, negativ komitativ aktiv, stativ, kvalitativ, agentiv, obyektiv sintaksemalarni va negativ kauzal hamda instrumental sintaksemalarni ingliz tilidagi badiiy asarlardan keltirilgan jonli misollar orqali ochib berishga harakat qildik. XULOSA Bitiruv malakaviy ishida hozirgi zamon ingiliz tili gap strukturasida “without”so’zining gramatik yoki leksik ma’noniifodalab kelishi, uning ot, olmosh yoki fe’lning noaniq shakli gerundiy hamda qo’shma fe’l-kesim bilan birga kelishi, boshqa gap bo’laklari bilan sintaktik aloqalari va simantikalar yuzasidan ilmiy izlanishlar olib borildi. Bitiruv malakaviy ishi hal etgan masalar quyidagi bo’limlarda aks etgan. Birinchidan , gap tuzulishida “without” so’zi = predlog sifatida kelganda qanday ma’noda kelganligini o’rganildi. 69

Bizga ma’lumki, ingiliz tili gramatikasida without so’zi asosan predlog vazifasida kelib, o’zi bog’lanib kelgan so’zga qo’shimcha gramatik ma’no yuklaydi. Masalan, I was lost without it (J MBS123) Ushbu gapdagi without so’zi olmosh oldidan ifodalanib o’zbek tilidagi siz qo’shimchasi to’g’ri keladi. Ya’ni, “Men usiz o’zimni yo’qotib qo’ydim” Gap tuzulishida without predlog vazifasini bajarganda ot, olmosh, fe’lningnoaniq shakllaridan gerundiy oldidan kelishi mumkin. Ikkinchidan, “Without”so’zi ravish sifatida o’rganildi. Bunda, without o’zi alohida mustaqil gap bo’lagi sifatida ifodalanadi va leksik ma’noni ifodalaydi. Masalan, The carriage awaits without (W.D.C) - Arava tashqarida kutyapti. Yuqoridagi gapda “without” so’zi tashqarida” ma’nosida kelib, o’rin-joy ravishini ifodalagan. Gapda esa o’rin holi vazifasini bajaradi. Uchinchidan , “without”so’zi bog’lovchi sifatida o’rganildi. Without so’zi gapda bog’lovchi vazifasida kelganda, ikkita sodda gapni, ya’ni ergash va bosh gapni bir-biriga bog’laydi. Masalan: Don’t came without you have same money. (WDC) Agar yetarlicha puling bo’lmasa, kelma. “Without” bog’lovchi bo’lib kelganda unless bog’lovchisiga sinonim bo’lib keladi. To’rtinchidan , gap sturukturasida without so’zining sintaktik aloqalari o’rganildi. Bizga ma’lumki, ingiliz tili gramatikasida gap bo’laklari o’rtasida yadroviy predikativ aloqa  subordinativ aloqa  koordinativaloqa  introduktiv aloqa  mavjud. Bu aloqalar ichida subordinativ aloqalar ko’proq bizning ishimizga tegishlidir. Masalan, he went withoutresistance 70

Yuqorida gaplardagi “without resistance” birikmasi gapning kesini “went”so’ziga tobe bo’lak bo’lib kelyapti, shuning uchun gapning ikki komponentlari o’rtasida subordinativ aloqa mavjud. Without so’zli birikmalarda bu aloqalardan yadroviy predikativ aloqa ham uchraydi.she 1 was )2( without )2( motor 2 “Without” so’zli birikmalarda keng tarqalgan aloqalardan biri introduktiv aloqadir. Bu kirish so’zlar bilan gap bo’laklari o’rtasidagi aloqa hisoblanadi. Masalan: Without a word, Benson 1 went 2 o int )3( the )3( room 3 (S.W.PM 52) Beshinchidan , “Without”so’zli birikmalarning turli sentaksemalarni ifodalab kelishi o’rganildi. Ma’lumki, sintaksema berilgan gapning semantic jihatlarini, ya’ni mazmun mohiyatini qamrab olgan holda tahlil qiladi. Kommitativlik belgisi ostida bir necha sintaksimalarga to’htalib o’tildi. 1. Negativ kommitativ aktiv sintaksema He pointed without looking… U qaramay ko’rsatdi. Without looking ish-harakatga tegishli sentaksema, ya’ni aktiv sintaksema orqali ifoda etilyapti. Gapda ot bilan ifodalanishi bilan komitativik belgisi ifodalanyapti. 2.Negativ komitativ stativ sintaksema bu sintaksema “without +ot”li birikmalarda stativlik belgisini ifodalaydi. She looked at him without embarrassment (Mangham) Bu sintaksemani boshqa sentaksemalardan farqi subyektning ruhiy yoki jismoniy holatini ifodalash uchun xizmat qiladi. 2. Negativ komitativ kvalitativ sintaksema bu sintaksema o’z nomiga ko’ra kvalitativlikni, ya’ni sifatini ifodalaydi. She could not face life without the terrible strength of the weak (mitchee) 71

Bu gapda kvalitativlik belgisi mavjud: strength- kuch-quvvat (without)the terrible strength of the weak.. 3. Negativ kauzal sintaksema Kauzallikning sintaktik-semantik belgisi uning biror-bir sababini ifoda etishidir. 1.A house looks glum and joyless without books 5. Negativ instrumental sintaksema Bu sintaksema instrumentallik belgisini, ya’ni biror ish quroli yoki qurol yordamida sodir etiladigan ish-harakatni ifodalaydi. I van worked without rest Gapda instrumentallikni aniqlash uchun “without the help of” qo’shma predlogli birikmasini qo’yib ko’ramiz. I van worked without the help of rest. 6. Negativ komitativ agentiv sintaksema egalik olmoshi yoki qaratqich kelishigidagi ot bilan ifodalangan bo’ladi. I ca’nt see without my glasses (M E D 1651) “Without my glasses” birikmasi agentive sintaksemasini ifodalab kelgan. 7. Negativ komitativ obyektiv sintaksema The town was captured without a shot being fired .Ushbu gapda “without ashot” komitativlik belgisini ifoda etsa, “being fired” obyektivlikni ifodalaydi. Shunday qilib hozirga zamon ingiliz tili gap tuzilishida without so’zli birikmalar turli sentaksemalarni ifoda etadilar. Demak without predlogi yanada chuqurroq o’rganishni talab etadigan predloglardan biri hisoblanadi. Izlanishlar natijasida ma’lum bo’ldiki, without predlogi gapda ot, olmosh va fe’lning noaniq shakli gerundiy bilan qo’shilib kelishidan qat’iy nazar negativlikni ifodalash xususiyatiga ega . Negativlik esa o’z o’rnida hali o’rganilmagan elementlar qirralarga ega. Bitiruv malakaviy ishini olib borish mobaynida A. Muxinning sintaksema nazariyasi va (Ilishning grammatik nazariyalari asos qilib olindi.) Bitiruv malakaviy ishi mavzusiga lingivistik jihatdan yondashildi va ishning maqsadiga or bo’lsa-da erishildi. 72

Xulosa qilib aytish mumkinki, malakaviy bitiruv ishi mavzusi hozirgi zamon ingiliz tili gap strukturasida o’zining muhim ahamiyatini ifoda etadi. Ilova-1 Without so’zli birikmalarning sintaktik-semantikasi № Sintaksemalar Misollar 1 Negativ komitativ sintaksema She couldn’t live without a lipstick(JMBS102) 2 Negativ komitativ aktiv Annie smiled without reply (MED1651) 3 Negativ komitativ stativ sintaksema I wold accept your offer without hesitation 73

(MED 1651) 4 Negativ kometativ agentiv I can’t see without my glasses (MED 1651) 5 Negativ komitativ obyektativ The town was captured without shot is being fred (T) 6 Negativ kauzal A house looks glum and joyless without books (PKA(IV)93) 7 Negativ instrumental He couldn’t walk, without the help of sticks (Maugham) 8 Negativ komitativ kvalitativ - We shall be able to dispose of him without too much difficulty (SW. P M20) Ilova-2 Qo’llanilgan qisqartmalar va belgilar NP 1 -Nuclear Prediating Component (Yadroviy predikatsiya etuvchi bo’lak) NP 2 -Nuclear Predicated Component (Yadroviy predikatsiya etuvchi bo’lak) D- Dependant Component (Tobe bo’lak) - yadroviy predikativ aloqa  - subordinativ aloqa  - introduktiv aloqa 74

-kordinativ aloqa  - transformatsiya FOYDALANILGAN ILMIY ADABIYOTLAR RO`YHATI 1. Karimov I. A. “Bu muqaddas vatanda azizdir inson”. Toshkent – 2010 yil. 2. Karimov I. A. “2010 yil Barkamol avlod yili” Davlat dasturi. Toshkent “O‘zbekiston” 2010 yil 3. Karimov I. A. “Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari”. Toshkent “O‘zbekiston” 2009 yil 4. Karimov I. A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. Toshkent “Ma’naviyat” 2008 yil 5. Karimov I. A. “Barkamol avlod orzusi”. Toshkent “O‘zbekiston” – 1998 yil 75

6. Karimov I. A. “O‘zbekiston buyuk kelajak sari”. Toshkent 1998 yil 7. Karimov I. A. “Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi”. Toshkent – 1997 yil 8. Karimov I. A. “Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish”. Toshkent “O‘zbekiston” 2010 y. 9. Ilish B. A. «Современние английский язык». M . 1943 10. Muxin A . M . «Лингвистический анализ» L . 1976 11. Muxin A . M . «Синтаксемний анализ и проблеми уровней языка». L . 1980 12. Axmanova O . S . «Словар лингвистических терминов». M . 1954 13. Aksanenko B . N . «Предлоги английского язика» L . 1962 14. Vinogradov V . V . «Русский язик» ( Grammaticheskoye ucheniye o slove ) M . 1954 16. Bо‘ronov J “Ingliz tili grammatikasi”. Toshkent – 1978 yil 17. Kaushanskaya V. L, Kovner “Грамматика английского языка”. Lelingrad 1967 18. Kachalova K. N., Izrailevich YE. YE, “Практическая грамматика английского язика”. Beshkek 1999 g 19. Arakin V. D. «Практических курс английского язика» (1-4kurs). M. 2005 20. Xojiyev A. «Lingvistik terminlarning izoxli lugati». T. 1985 21. Kiyomov R. «Xozirgi zamon ingliz tilidagi after predlogli birikmalarining leksk va sintaktik-semantik taxlili». T. 2007 76

FOYDALANILGAN BADIIY ADABIYOTLAR RО‘YXATI 1. C.G.F. Catherine Gaskin “Family Affairs”. USA. 1990 521 P 2. C.P.C. Catherine Prickard “Coonardoo”. M. Progress. 1973. 275 p 3. E.L.L. Elmore Leonard “La Brava” Arbor house. New York. 1993 284 p 4. J.C.C.S. Jack Canfield Mark Viktor Hansen “Chcken soup for the soul”. Health Communications Inc. Florida 1993. 307 p 5. K.M.B. Keith Miles “Bullet hole” Fawkett Crest. New York 1986 380 p 6. L.G.B. Leanard Ganfield “Brainwaves” Penguin Books. London 2002 403 p 7. M.A.M. Martin Amis “Money” Viking Press USA. 1985 364 p 8. M.K.B. M. M. Kaye “Death in Zanzibar” St. Martin’s Press. New York. 1983 270 p 9. M.L.J.O. Mark Lavell “The only good apple in a barrel of spies” Daubleday and Company. Inc. 1984. 185 p 77

10. S.B.D.A. Sally Beauman. “Dark Angel” Bahtam Books. N. Y. Toronto 1990 786 p 11. S.P.G.A. Sarah Paretsky 78

Похожие

in predlogining birikmalardagi vazifalari, sintaktik-semantik tahlili va turli komponent holatlarini o’rganish.

Hozirgi zamon ingliz tili gaplari strukturasida “without” predlogli birikmalarning turli sintaksemalarni ifodalash

Hozirgi zamon ingliz tilida ayrim predlogli birikmalarning leksik semantik mazmuni

Hozirgi zamon ingliz tilida predlogli birikmalarning sintaktik-semantik tahlili

”Between”, ”among”, ”amid”, “midst” so’zlarining sintaktik-semantik tahlili