in predlogining birikmalardagi vazifalari, sintaktik-semantik tahlili va turli komponent holatlarini o’rganish. - Английский язык - Дипломные работы

in predlogining birikmalardagi vazifalari, sintaktik-semantik tahlili va turli komponent holatlarini o’rganish.

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

326.5 KB

Mundarija : Kirish ......................................................................................................... ..............3 I bob. Hozirgi zamon ingliz tilida predloglar ………………………………… . 11 1.1. Predloglar haqida umumiy tushuncha..............................................................11 1.2. Komponent va sintaksem tahlil nazariyasi haqida............................ ............. .. 20 1.3. Lingivstik eksperiment metodlari................................ ............... ...................... 28 II bob. “In” predlogli birikmalarning komponent va sintaktik tahlili . ...........37 2.1. Fe'lga tobe komponent.......................................................................... ............37 2.2. Otga tobe komponent............................................................................. ........ .. 42 2.3. Sifatga tobe komponent........................................................................ ........... . 43 2.4. Yadroviy-predikativ bog’lanish orqali aloqaga kirgan in predlogli birikmalar… ............................................................................................................45 2.5. Subordinativ bog’lanish......................................................................... ..........47 2.6. Ko o rdinativ sintaksem bog’lanish.......................................................... .........50 III bob. In predlogli birikmal arning sintaktik-semantik tahlili . .....................51 3.1. Lokativ sintaksema.................................................................................. ....... . 51 3.2. Temporal sintaksema............................................................................. ....... ... 53 3.3. Stativ sintaksema............................................................................. .......... ...... 54 3.4. K valifikativ sintaksema........................................................................... ........55 3.5. Aktiv sintaksema.................................................................................... ....... .. 56 Xulosa ....................................................................................................................57 Ilova Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Ilmiy adabiyotlar 2. Badiiy adabiyotlar 3. Foydalanilgan lug’atlar 4. Foydalanilgan saytlar Qisqartma va izohlar

Kirish Men bitiruv malakaviy ishimni kirish qismini boshlashdan oldin kelajagi buyuk Mamlakatimizda Yurtboshimiz Islom Karimov tashabbusi va bevosita rahnamoligida xalqimizning hech kimdan kam bo’lmasdan tinch- totuv yashashi va farovonligi yo’lida amalga oshirilayotgan oqilona va odilona siyosatidan g’urur va iftihorga to’lib, Prezident ko’rsatmalaridan saboq olish niyatida u kishining keyingi paytlardagi ma'ruza va nutqlari bo’yicha imkon darajasida yozishni maqsadga muvofiq deb topdim. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 30 iyundagi “O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining o’n to’qqiz yillik bayramiga tayyorgarlik ko’rish va uni o’tkazish to’g’risida” gi PQ – 1358- son Qarori hamda mamlakatimizda istiqlol yillarida ijtimoiy – siyosiy, huquqiy, ma'naviy – ma'rifiy va iqtisodiy sohalarda qo’lga kiritilgan yutuqlar, ularning ko’lami, mazmun – mohiyati, istiqboli to’g’risida fikr yuritiladi. Unda bozor iqtisodiyoti sharoitida amalga oshirilayotgan tub islohotlar, ularning pirovard natijalari inson, uning qadr- qimmati, azizligi bilan belgilanishi va shu munosabat bilan mamlakatimizdagi tub o’zgarishlar, ularning xususiyatlariga, yayniqsa, globallashuv jarayonlarida barkamol avlod tarbiyasi bilan bog’liq jihatlarga e'tibor qaratilgan. Ma'lumki, har bir xalq erkin, farovon yashash xuquqiga ega va buni aziz deb biladi. Jumladan, har bir inson ham bunday huquqga ega. Zotan, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida inson va Fuqarolar huquqlari, erkinlik va burchlari kafolatlari belgilanib berilgan. Hozirgi paytda inson huquqlari bo’yicha 400 ga yaqin xalqaro hujjat mavjud. Mamlakatimiz qonunlarini inson huquqlari sohasidagi mazkur me'yor va andozalarga muvofiqlashtirish, bu sohada milliy harakat dasturini ishlab chiqish, inson huquqlarini himoya qiladigan muassasalarning yaxlit tizimini barpo etish inson huquqlariga oid xalqaro shartnomalar va hujjatlarga qo’shilishda davom etib, ular bo’yicha majburiyatlarni bajarishning mexanizmi yaratildi. Umuman olganda, islohotlar markazida insonning oliy qadriyat sifatida baholanishi mamlakatimiz strategik vazifalariga hamohangdir. Xususan, bu 3

boradagi barcha o’zgarishlarni mazmun - mohiyati ham inson va uning qadr- qimmatini ko’tarish bilan bog’liq. Vatan va inson manfaati - oliy maqsad. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov: “Bugun biz tarixiy davrda – xalqimiz o’z oldiga ezgu va ulug’ maqsadlar qo’yib, tinch osoyishta xayot kechirayotgan, avvalambor, o’z kuch va imkoniyatlariga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyat qurish yo’lida ulkan natijalarni qo’lga kiritayotgan bir zamonda yashamoqdamiz”, 1 - degan edi. Avvalo, tarixan qisqa bu davr, bir o’spirin yoshiga teng vaqt davomida davlatimiz uchun siyosiy sohada, davlat va jamiyat qurilishi borasida har tomonlama rivojlanish va yuksalish davri bo’lganligi bugan hech kimga sir emas. O’zbekistonning mustaqilligi oson va o’z - o’zidan qo’lga kiritilmadi, balki Yurtboshimiz rahnamoligidagi halqimizning sobitqadam va sermashaqqat faoliyatining natijasi bo’ldi. Shu ma'noda istiqlol kimningdir in'omi emas, balki ko’plab kurashlar, muntazam hamda samarali faoliyat asosida qo’dga kiritilgan qonuniy natija, xalqimizning ulkan yutug’idir. Bugungi kunda xalqaro hamjamiyatning e'tirofiga ko’ra, Prezident Islom Karimov tomonidan asoslab berilgan jamiyat hayotini tubdan isloh qilish, jahonda moliyaviy – iqtisodiy inqiroz bo’lib turganiga qaramay, iqtisodiy rivojlanish va ijtimoiy hayotni erkinlashtirish, jamiyatni demokratlashtirish va bosqichma - bosqich modernizatsiyalash modeli amalda o’zini to’la oqlamoqda. Mustaqillik – xalqimizning ulkan yutug’idir. Zero, mamlakatimizda millatlararo va dinlararo ziddiyatlarni oldini olish, ichki va tashqi buzg’unchi kuchlarni bartaraf etish bo’yicha amalga oshirilgan keskin choralar va ularnig ahamiyati vaqi o’tibgina yanada qadrli bo’lmoqda. Mustaqillik – demokratik islohotlar kafolati. Prezident Islom Karimov asoslab berganidek, mamlakatni yangilash va modernizatsiyalash tadrijiylik va izchillikka erishish kafolat bo’lib xizmat qilishi mumkin. Taraqqiyotning o’zbek modeli rivojlanish tamoyillarini to’g’ri tanlab olishda asos bo’lib xizmat qildi. 1 Karimov I.A. “Yuksak ma'naviyat-yengilmas kuch” T. “Ma'naviyat” 2008 yil 4

Demokratik davlat qurish tamoyillari, ya'ni iqtisodning siyosatdan ustuvorligi, davlatning bosh islohotchilik faoliyati, qonun ustuvorligiga erishish, kuchli ijtimoiy himoyani amalga oshirish, bozor iqtisodiyotiga evolyutsion yo’l bilan bosqichma - bosqich o’tish O’zbekistonning strategik rivojlanish uchun asos bo’ldi. Mamlakatimizda milliy davlatchilikni barpo etilishi ham puxta reja asosida bordir. 1992 yilda Asosiy qonunimiz – O’zbekiston Respublikasining ishlab chiqilishi va qabul qilinishi, davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud tarmoqlariga bo’linishi printsipining eng muhim tamoyil sifatida belgilanishi – bularning barchasi davlat qurilishining yo’nalishlarini belgilab berdi. Ijro hokimiyatining samarali tizimi va tuzilmalarini yaratish maqsadida tub ma'muriy islohotlar amalga oshirilishi bugungi kunda o’zining ijobiy natijalarini bermoqda. Viloyat, tuman va shaharlarda hokimlik instituti joriy etildi. Mahalliy o’zini - o’zi boshqarish organi tizimi, mahalla institutini rivojlantirish va mustahkamlash jarayonlari bosqichma- bosqich olib borildi. O’zbekistonda amalga oshirilgan ishlarda ayrim mamlakatlardagidek shoshma - shosharlikka yo’l qo’yilmadi. “Demokratiya oroli ” bo’lishga da'vo ham qilinmadi, chetdan tayyor demokratiya modelini ham kiritishga yo’l qo’yilmadi. Mamlakatimiz xalqaro hamjamiyat oldida turgan dolzarb muammolarni hal etish ishiga qo’shgan salmoqli hissasi, tashabbuslari evaziga, xalqaro tashkilotlar va tuzilmalar faoliyatidagi samarali ishtiroki orqali o’ziga obro’ orttirmoqda. O’zbekiston – yuksak ma'naviyatni qadrlaydigan yurt. Mustaqillik yillarida aholi ong va tafakkurini o’zgartirishnig zarurligini hisobga olish doimo ustuvor bo’lib keldi. Yurtboshimizning: “Ong va tafakkur o’zgarmasa, hayot o’zgarmaydi”, 1 - degan g’oyasi amalda o’z isbotini topmoqda. Yangicha hayotni eskicha ong va tafakkur. Qarashlar bilan qurib bo’lmasligini anglab etish odamlar dunyoqarashining o’zgarishiga olib keladi. Bu yil barchamiz ona yurtimiz, O’zbekistonimizning yangi tarixidagi eng buyuk va qutlug’ sanalardan biri – Vatanimizning mustaqilligining 20 yillik shonli 1 Karimov I.A. "O’zbekiston buyuk kelajak sari" Toshkent, "O’zbekiston", 1998 yil 5

bayramini keng nishonlaymiz 2 – dedi Mamlakatimiz Prezidenti. Tabiiyki, bu bizdan barcha soha va tarmoqlarda amalga oshirayotgan keng ko’lamli islohotlarimizni atroflicha tahlil etib, kelgusi rejalarimizni aniq- ravshan belgilab olishni talab etadi. Ayni paytda biz o’z vaqtida tanlab olgan iqtisodiy taraqqiyot modelining naqadar to’g’ri ekanini va amalda o’zini to’la oqlaganini hayotning o’zi yana va yana tasdiqlab bermoqda. Ushbu modelning tamoyillari asosida mamlakatimizni isloh etish va modernizatsiya qilish bo’yicha har tomonlama va chuqur o’ylagan tadrijiy taraqqiyot dasturini izchil amalga oshirganimiz inqirozning, jahon bozoridagi keskin o’zgarish va beqarorlikning iqtisodiyotiimzga, moliya va bank tizimiga salbiy ta'sirini sezilarli darajada kamaytirish imkonini berdi. Bugun dunyo iqtisodiyotidagi ahvolni tahlil qilar ekanmiz, jahon moliyaviy va iqtsodiy inqirozi hali beri nihoyasiga etgani yo’q, deb aytishga barcha asoslarimiz bor. Dunyodagi taraqqiy topgan 20 ta davlat ishtirokida tashkil etilgan, “Katta yigirmalik” deb nom olgan guruh doirasida qabul qilinayotgan barcha chora - tadbirlarga qaramasdan, jahon iqtisodiyotida barqaror o’sish sur'atla- riga erishish yo’lida hozircha biron- bir jiddiy siljish ko’zga tashlanayotgani yo’q. Biz bugun 2010 yil yakunlarini baholar ekanmiz, avvalo, mamlakatimiz iqtisodiyotining yuqori barqaror o’sish sur'atlari va makroiqtisodiy mutanosibligi saqlanib qolayotganini qayd etishiz zarur. Shuni yana bir bor eslatib o’tmoqchimanki deb, ta'kidlaydi Prezidentimiz, yurtimizda yalpi ichki mahsulotning o’sish sur'atlari 2008 yilda 9 foiz, 2009 yilda 8,1 foiz, 2010 yilda esa 8,5 foizni tashkil etdi. Jahon moliya institutlarining xulosasiga ko’ra, bu dunyodagi eng yuqori ko’rsatkichlardan biri ekan albatta barchamizga mamnuniyat bag’ishlaydi. 2 Prezident Islom Karimovning 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilga mo‘ljallangan eng muhim ustuvor yo‘nalishlarga bag‘ishlangan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasidan . 21.01.2011 6

Keyingi o’n yilda, ya'ni 2000 yilga nisbatan taqqoslaganda, 2010 yilda mamlakatimizda yalpi ichki mahsulot qariyb 2 barobar, aholi jon boshiga hisoblaganda esa 1,7 barobar oshdi. 2010 yilda kasb - hunar kollejlari va akademik litseylarni qurish, rekonstruktsiya qilish va jihozlash, shuningdek, maktablarning moddiy- texnik bazasini mustahkamlash bo’yicha dasturlarni amalga oshirish yakuniga etkazildi. Umuman olganda, 2005-2010 yillar davomida 7 ming 800 dan ortiq umumtalim muassasasi, qariyb 1 ming 500 ta kasb-hunar kolleji va akademik litsey barpo etildi va rekonstruktsiya qilindi. Faqat 2010 yilda maktablar, kasb- hunar kollejlari va litseylarda 2 ming 300 tadan ziyod kompyuter texnikasi va multimedia uskunasi o’rnatildi. Unib - o’sib kelayotgan yosh avlodni jismoniy jihatdan tarbiyalash va bolalar sportini rivojlantirishga qaratilgan dasturni amalga oshirish bo’yicha ishlar izil davom ettirildi. Buning natijasida faqat 2010 yilning o’zida 72 sport inshooti, 27 ta suzish havzasi foydalanishga topshirildi, umumiy qiymati 3 million AQSh dollariga teng bo’lgan sport inventarlari va uskunalar joylarga etkazib berildi. O’tgan yilda farzandlarimizning ijodiy qobiliyati va ma'naviyatini yuksaltirishga qaratilgan musiqa va san'at maktablarining moddiy - texnik bazasini mustahkamlash bo’yicha qabul qilingan dasturni amalga oshirish boshlandi. Agar 2009 yilda oltita musiqa va san'at maktabi qurilgan va rekonstruktsiya qilingan bo’lsa, hisobot yilida 46 ta ana shunday maktab foydalanishga topshirildi. Ularning qurilishiga 51 milliard so’mdan ortiq kapital mablag’ yo’naltirildi. Birgina 2010 yilda byudjet sohasi muassasalari xodimlarining ish haqi, pensiyalar va ijtimoiy nafaqalar, stipendiyalar miqdori 32 foizga, aholining umumiy pul daromadlari esa jon boshiga 1,3 barobar oshdi. 2011 yili mamlakatmizda yalpi ichki mahsulotning o’sish sur'atlari 108,3 foiz, sanoatdagi o’sish – 109,3 foiz, qishloq xo’jaligida – 105,8 foiz hajmida bo’lishi ko’zda tutilmoqda. Inflyatsiya darajasi 7-9 foiz atrofida bo’lishi nazarda tutilmoqda. 7

O’quv jarayoniga keng formatli kommunikatsiya tarmoqlari va internet texnologiyalarini joriy qilish maqsadida O’zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligiga Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi, Xalq ta'limi vazirligi bilan hamkorlikda “Elektron ta'lim” milliy tarmog’ini barpo etishni nihoyasiga etkazish hamda 2011 yilda mamlakatimizning bara oliy o’quv yurtlarini, keyinchalik esa akademik litsey va kasb- hunar kollejlarini yagona kompyuter axborot tarmog’iga ulashni ta'minlash vazifasi yuklatiladi. Mamlakatimizda 2011 yilning Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili, deb e'lon qilinishi barchamizning zimmamizga qanday ulkan mas'uliyat yuklashi, bu borada tayyorlanayotgan umumdavlat Dasturini hayotga tatbiq etish bizdan qancha kuch va mablag’larni safarbar etishni talab qilishi haqida bugun gapirib o’tirishning, o’ylaymanki, zarurati bo’lmasa kerak, 1 - deb ta'kidladi Prezident Islom Karimov. Mustaqillikga erishganimizdan so'ng barcha sohalarda o'zgarishlar va yuksalishlar kuzatildi. Barcha soxa tarmoqlarini misol qilib ko'rsatishimiz mumkin. Xususan ta'lim sohasida prezidentimiz tomonidan muvafaqiyatli ishlar amalga oshirildi. Fanlarni malakali ustoz va murabbiylar tomonidan o'qitilish, davlat ta'lim standartlari asosida dars o'tish va chet tillarini oqitish vazifalarini misol qilib aytishimiz mumkin. Bundan tashqari prezidentimiz farmoni bilan yurtimizning barcha maktab, kollej, litsey va oliy o'quv yurtlari zamonaviy kompyuterlar bilan ta'minlandi, internetlar joriy qilindi. Bularning barchasini biz istiqlol tufayli ekanligini biz yoshlar unutmasligimiz lozim, yurtimizga, prezidentimizga mos yoshlar bo'lishimiz biz yoshlarning asosiy burchimizdir. Yuqorida aytib o'tganimizdek '' biz yoshlar hech kimdan kam bo'lmasligimiz, bilimli, dono va albatta baxtli bo'lmog'imiz shart'' . Mavzuning dolzarbligi: Predloglar masalasi keyingi yillarda qizg’in baxs va munozaralarga sabab bo’ldi. Predloglarning leksik ma'nosi va semantik 1 Prezident Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 18 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. 7 -dekabr .2010 -yil8

funksiyalari munozaralarning dolzarb mavzusi bo’lib qoldi. Bu xususida bir qator tilshunos olimlar ilmiy izlanishlar olib borishgan. Ingliz iboralaridan in predlogining o’rni ya'ni ma'nolari kasb etish ehtimolidan kelib chiqib ularni gap tarkibida o’rganish taxlil etish. In predlogini o’zbek tilida berilishi, gaplarda turli komnonent holatlarida o’rganish. Ishning maqsadi: Manbalarga tayanadigan holda in predlogining birikmalardagi vazifalari, sintaktik-semantik tahlili va turli komponent holatlarini o’rganish. Tadqiqotning vazifasi: 1) in predlogi birikmalarning leksik ma'nolari gapda anglatgan ma'nolarini o’rganish ; 2) in predlogini sintaktik-semantik tahlil qilish ; 3) uning gapda tutgan o’rni va qo’llanilishi aniqlash ; 4 ) in predlogli birikmalarning komponentlari va sintaksemalarini topish ; 5) In predlogli birikmalarning matn hosil qilish xususiyatini aniqlash; 6) Turli badiiy asarlarga oid barcha kerakli manbalarni to’plash va o’rganish; 7) In predlogli birikmalarni hosil qiluvchi komponentlar o’rtasidagi sinonimik munosabatlarini ochib berish va hokazo. Tadqiqotning obyekti va predmeti bitiruv malakaviy ishimda “in” predlogli birikmalarning sintaktik-semantik tahlilini o’rganar ekanman, “in” predlogli birikmalarni hosil qiluvchi leksik, grammatik va matn birliklari mazkur ishning obyekti hisoblanadi. Mavzuning ilmiy va amaliy ahamiyati: Ishdagi materiallar o’quv qo’llanmalar tuzishda, amaliy grammatika mashg’ulotlarida kurs ishlari yozishda foydalaniladi. Komponent va sintaksem tahlil nazariyasiga oid ilmiy metodik tavsiyalar bilan boyitildi. Qo’llanilgan nazariy asoslar til o’rganishda katta ahamiyatga ega. Shuningdek, in so’zli birikmalarga oid keltirilgan materiallardan ingliz tili grammatikasini o’rganishda keng foydalanish mumkin. Ishning tuzilishi: Malakaviy bitiruv ishi kirish qismi, 3 bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat. 9

Tadqiqotning metodologik asosi sifatida O’zbekiston Respublikasi prezidenti I.A.Karimovning asarlari, O’zbekiston Respublikasining “Ta'lim to’g’risida”gi, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” haqidagi qonunlari va boshqa me'yoriy hujjatlari olindi. Mavzuning metodologik asosi sifatida L.S.Barxudarov, I.I.Meshchaninov, O.Esperson, I.R.Galperin, V.G.Gak, O.S.Axmanova, N.N.Amosova, A.A. Potebnya V.N.Plotnikov, A.M.Muxin, V.V.Vinogradov, A.Shahmatov va boshqa olimlarning fikrlaridan foydalandim. Bitiruv malakaviy ishimda “in” predlogli birikmalarni gap tuzilishida tutgan roli va o’rni, boshqa gap bo’laklari bilan sintaktik munosabatlari ingliz yozuvchilarning badiiy asarlaridagi jonli misollar orqali yoritib berishga harakat qildim. 10

I bob. Hozirgi zamon ingliz tilida predloglar 1.1 Predloglar haqida tushuncha Chet tilini o’qitish metodikasi shuni ko’rsatadiki, ayniqsa, milliy o’zbek talabalari ayrim predloglarni ishlatishda xatolarga yo’l qo’yadilar. Ba’zi predloglarning ishlatilish qobig’i juda yuqoridir. Ingliz tilida ayrim manbalarda tilga olinishiga ko’ra 150ta predlog bor deyiladi. Predloglar umuman olganda yordamchi so’zlar safiga kiritiladi va asosiy so’z turkumlariga qarshi ko’rinadi. Plotnikovning yozishicha, yordamchi so’z turkumlari leksema sifatida mustaqil so’zlarga ega bo’lgan asosiy nominativ ma’nolardan mahrumdirlar. Yordamchi so’zlar (predloglar) preedmaetlarni rangini, vazifasini, holatini, ularning leksik ma’nolarini ifoda etmaydilar. Shunday qilib, yordamchi so’zlar so’z turkumlari sifatida mustaqil so’z turkumlariga ega bo’lgan semantik umumiylikka ega emasdirlar. Yordamchi so’zlarning umumiyligi funsional va grammatik umumiylikdir. Hozirgi zamon rus tili grammatikasida predlog to’g’risida to’xtalib, predlog bu yordamachi so’z bo’lib u otning yoki olmashning so’z birikmasi sostaviga boshqa so’zdan sintaktik tobeligini bildiradi. Ammo, keyinroq esa predlogni quyidagicha ta’riflaydilar: “Predlog bu yordamchi so’z bo’lib, so’z birikmalaridagi yoki gapdagi bitta mustaqil so’zni ikkinchi mustaqil so’zga bo’lgan tobeligini ifodalaydi.” Rus lingvistlarining ayrim ishlarida predloglarning ayrim leksik ma’nosi to’g’risida aniq bir butunlik fikr berilmagan. F.I.Buslayev, Peshkovskiy esa predloglarda leksik ma’no borligini umuman inkor etgan. A.A.Potebnya esa predloglarni normalligiga e’tibor bergan lekin, V.V.Vinogradov esa predloglarda leksik ma’no borligini tasdiqlagan. Predloglarning lingvistik ma’nosini o’rgangan bir nechta tilshunoslar o’zlarining nazariy va amaliy grammatikalarida predloglarning leksik ma’nosi borligini rad etadilar. Masalan, K. Bisselning e’tirof etishicha, tilda predloglardan boshqa hech qanday ishlatilishida o’ta noma’lum bo’lgan holat yo’q. 1 1 K.Bissel “Prepositions in French and English ” 11

X.Uilmis esa predlogni ishlatishda har qanday tilda hech qanday mantiq yo’q, deydi. Bundan tashqari ingliz leksikograflari esa predlogga ikkinchi darajali so’z deb qarab, predlogni ishlatilishi to’g’risida hech qanday qoida bilan belgilab borish mumkin emas, deydi. J.B. Xiton predlogning mavqeini tan olgan holda shunday deydi: “Predloglar shunday so’zki u ot yoki olmosh va gapdagi boshqa so’zlar o’rtasidagi aloqani ifodalaydi.” Predloglar o’zining haqqiqiy ma’nosiga ega deb qarovchilar esa predlogning leksik ma’nosi borligi uning mustaqil so’zlar otlashgan va fe’llashgan so’zlarning predlogli so’z birikmalarining semantikasining o’zaro bir-biriga bo’lgan munosabatining in’ikosidir deydilar. M.I. Stebnya Komenskiyning fikricha, predloglarning ma’nosi prelogli so’z birikmalaridan tashqari qarash mumkin emas deydi. 1 Ammo ba’zi bir toifadagi olimlarning e’tirof etishicha predloglarning o’ziga xos ma’nosi va faqat predlogli so’z birikmasidan tashqarida ham o’ziga xos ma’noga ega deb qaraladi. Ammo ko’pgina tilshunoslar bu xolatni hamma predloglarga tegishli emas deydilar va ularning fikricha leksik predloglar va grammatik predloglar bo’lishi mumkin yoki leksik ma’nosini yo’qotgan va o’z ma’nosini saqlab qolgan predloglar bundan tashqari leksik bo’sh ammo faqat grammatik funksiyasini bajaruvchi predloglar bo’lishim mumkin. Har xil grammatikalarda predloglar to’g’risidagi bo’limlarda predloglar masalasini hal qilishda ularning leksik ma’nolarini cheklash masalasi u yoki bu predlogga tegishlidir. Ayrim avtorlar predlogning vazifasi to’g’risida gapirib shunday deyishadi, predloglarda vaqt, o’rin va boshqa ma’nolar bor. Bundan tashqari predloglar vaqt predlogi, o’rin predlogi, abstrakt aloqani bildiruvchi predloglar, obyekt predloglari, oppozativ predloglar, belgilovchi predloglar, shart predloglari va boshqa predloglar bo’r deb talqin qilishadi. Predloglarning semantik tarkibi obyektiv realligi borligi to’g’risida I.A.Smirnitskiy quyidagicha so’zni bayon etadi: Predloglar so’zlar o’rtasidagi aloqani ifoda etadi va predmet bilan predmet o’rtasidagi aloqa uchun ishlatiladi. 1 M . I . Stebnya Komenskiy “О предлоге и предложном словосочетании” Труды института языкознания 1959 г. 12

Bundan tashqari uning fikricha, predlog yordamchi so’z turkumlariga mansub bo’lib, ular predmetni predmet holatiga yoki situatsiyaga bo’lga aloqa va munosabatni bildiradi. 1 V.V. Burlakova ingliz tilidagi fe’lli so’z birikmalarni maxsus o’rganib turib, shunday xulosaga keldi: “Predloglar ma’nosining abstraktligiga qaramasdan predloglarga aniq leksik ma’no borligi ular semantik bog’liq bo’lgan elemantlar bilan ma’naviy yaqinlashadi. V.V. Burlakovaning tahlil etishicha predloglarning leksik ma’nosida birlikni emas, predloglar bir so’zni ikkinchi so’zga bog’lash bilan birgalikda yana alohida semantik ma’noga ega deydi. 2 V.V.Vesemetskiyning ta’kidlashicha “predloglar so’z bo’lib, u alohida nominativ funksiyani bajaradi va boshqa so’zlar kabi leksik ma’no ham unga taaluqlidir.” Predloglarning soni juda ko’p bo’lib ularning orasida oddiy, qo’shma, yasama, boshqa so’zlardan o’tgan sifatdosh tipli va boshqa turlari mavjuddir. A.A.Shahmatov faqat predlog ravishli birikmalarda predloglarning ma’nosi borligini tan olib shularning hisobiga shunday so’zlar bo’lgan imlo boshqa so’zlarni kiritadi. Ammo predloglarni u faqat otli birikmalar sostaviga ma’noga ega deydi. Biroq ravishli predlog va predloglar uchun munosabat va aloqalarni u quyidagi turlarga bo’ladi: 1) Komitativ (o’zaro) 2) Kauzal (sabab) 3) Fikal (tugallangan) 4) Ablativ (yo’naltirilgan) 5) Distributiv (chegaralash) 6) Modal 7) Transpressiv (o’tish) 8) Deliberativ 9) Posessiv 10) Komparativ (qiyosiy) 1 . Смирницкий А.И. Синтаксис английского языка. М. 1957. 2 Д.В. Бурлакова Основы структуры словосочетания современном английском языке М. 1965 13

11) Temporal (vaqt) va boshqa turlar. V.V.Vinogradov bu ro’yhatni yanada rivojlantirib hozirgi zamon rus tilida predloglar bajaradigan munosabatlarni quyidagicha tasvirlaydi. 1) Lokal yoki o’rin-joy; 2) Temporal yoki vaqt; 3) Komitativ ya’ni ishtirokchi birgalikda va kuzatuv ma’nosida ishlatiladi. 4) Ablativ ya’ni yo’nalish, qarama-qarshi qo’yish, tortish va mahrum bo’lish ma’nolarini aks ettiradi. 5) Tragressiv yoki bir (holatdan) ko’rinishdan ikkinchi (holatga) ko’rinishga o’tish ma’nosini bildiradi. 6) Inxoatifinitli yoki chegara, daraja va oxirgi nuqtani kuzatish ma’nosini beradi. 7) Kvantativ sonni aniqlovchi; 8) Distributiv; 9) Limitativ chegaralangan; 10) Posessiv qaratqich yoki biron bir narsaga tegishliligini ifodalaydi. 11) Genetiv , kelib chiqish tur va boshlanishini bildirish ma’nosida ishlatiladi. 12) Komparativ; 13) Modal aloqalar va harakat yo’llari; 14) Final maqsad; 15) Kauzal sabab; 16) Instrumental; 17)Temperativ mazmun, nutq, hissiyot, obyektiv, fikrlash maqsadida ishlatiladi. 18) Ichki hissiyot; 19) O’rnida yoki biror narsaning vazifasida bo’lish; 20) Ichki tobelik va boshqalar. 14

Predlogning ishlatilishidagi xatolarni oldini olish uchun ular har xil sintaktik ma’nolarni belgilarga ega bo’lgan va har xil ishlatilishi muqarrar bo’lgan gapdagi predloglarni ishlatilishga tayyor bo’lishlari kerakdir. Predloglarni yaxshi o’zlashtirib olishning yana bir yo’li ingliz tilidagi predloglarni ishlatilishi va ama’nolarini aks ettiradigan lug’at yoki ro’yhat tuzish ham kerakdir. Bundan tashqari predloglarni tildagi boshqa birliklardan ya’ni predloglarga yaqin bo’lgan birliklardan farqlash kerak. Ingliz tili predloglarini o’rganishda ularning munosabati semantik sxema boshqa tillarnikiga nisbatan juda yaxshi tartibda chiqadi. Oddiy tipli ingliz predloglarining ishlatilishi natijasida shuni xulosa qilish mumkinki, ularni bildiruvchi munosabatlarning 3 ta turi mavjud: 1. Orientatsiyali temporal 2. Orientatsiyali lokal 3. Mantiqiy aloqa. Biroq har bir predlogning semantik mohiyati haqidagi tasavvurni ko’p tekstlarda konkret muhitda ularning bajarayotgan vazifasi orqali aniqlasa bo’ladi. Shuning uchun ham ishmiy ishda matnli materiallardan juda katta miqdorda foydalanilgan. Analiz uchun quyidagi predloglar tanlangan: about, above, across, before, behinol, below, beneath, beside, for, from, in. In front of, inside, in the course of, into, near, next, to of, off, on, opposite, out of, outside, over, past, round, since, through, till, towards, upon, with, within. Predloglarning paradigmatik ma'nosini vaqtini muhitdan ajratib o’rgangan, ya'ni narsalarning o’zaro aloqasiga mantiqiy nuqtai nazardan qaraydigan bo’lsak, bunda predloglarning ma'nosini mantiqiy aspektdan kelib chiqib o’rganish kerak degan fikr kelib chiqadi. Har bir predlogning ma'nosi alohida o’rganilib, ma'nolarni sistemalashtirish o’rganilishi natijasida bo’ladi. Ingliz tili predloglarining sistemasi haqida gapiradigan bo’lsak hozirgi zamonaviy ko’rinishdagi ingliz tili predloglarining sistemasi XIX asrning boshiga kelib tashkil topdi. Shunday adabiy yodgorliklardan qolgan 40 ta predlog hozirgi vaqtgacha saqlanib qolmay, balki hozirgi zamonaviy sistemaning asosini tashkil 15

qiladi. Predloglarning deyarli barchasi leksik mazmuni, tovush formasi va grammatik ko’rinishiga qarab turli hil o’zgarishlarga duch kelgan. Biroq ularning hech biri semantik tilning tuzilishida o’zining asosiy ma'nosini yo’qotmagan. Zamonaviy ingliz tilida 130 ta oddiy, murakkab, qo’shimchali, tuziluvchi predloglar bor. Zamonaviy tizimda faqat 89 ta predlogni hisobga olamiz, chunki 130 ta predlogdan bir nechtasi iste'moldan umuman chiqib ketgan, boshqalari so’zlashuv tilining elementlari bo’lmay turib maxsus terminlar xususiyatiga ega bo’lib qolgan qolganlari esa qo’llash sharoiti uchun tor bo’lganligi yoki ulardan yanada kuchliroq sinonimlar mavjudligi uchun kam qo’llaniladigan bo’lib qolgan. Tarixan ko’p ma'noli predloglar avvaliga umumiy, keyin vaqtinchalik va nihoyat grammatik ma'noga ega bo’lgan. Bunda vaqt maxnosini bildiruvchi 7 ta, o’rin ma'nosini bildiruvchi 48 ta, o’rin-payt ma'nosini bildiruvchi 30 ta predlog paydo bo’lgan. Avtorlar tomonidan aniqlangan semantik struktura chegaralarida 1 ta predlogning ma'nosi 1 dan 19 gacha bo’lishi mumkin. Ko’p ma'noli predloglar yordamida gapning tarkibi turli logik munosabatlarda o’z aksini topadi. Bir va ikki ma'noli sifatida hisobga olish to’g’ri va maqsadga muvofiq bo’ladi. Lekin ular albatta boshqa predloglar bilan ma'noli va bog’liqligi bo’lishi kerak. O’z xususiyatiga ko’ra predloglar “leksik” va “grammatik” predloglarga bo’linadi. Ular ko’pincha bir predlogning tuzulishida bir-biri bilan chambarchas bog’liq bo’ladi. Sof grammatik predloglar yo’q. Hatto qo’rquv, aybdorlik, fikr obyekti kabi ma'nolarni bildirishga yordam beruvchi “of” ham sof grammatik emas. Shunday fikrlarni “with”, “by”, “to” va “for” predloglariga nisbatan ham aytish mumkin. Shundan kelib chiqib predloglarning grammatik ahamiyati ularning leksik ahamiyatini boshlanishi ham deyishimiz mumkin va aksincha grammatik bo’lmagan “though”, “in”, “on” va “from” predloglari sabab, oqibat masalani ochilish yo’li va tadbir amalini bildiradi. Ayrim tilshunoslarning fikricha hozirgi kunda leksik va grammatik ma'nodagi preloglar mavjud bo’lishi mumkin. Ayniqsa bu joy, harakat, vaqtni bildiruvchi preloglarga nisbatan ishlatiladi. Grammatik ahamiyatga ega bo’lgan predloglarni tarjima qilish qiyin. Masalan: 16

I put it on the table. (Men uni stol ustiga qo’ydim). Har xil predloglarni ko’p ma'nolari munozaralarsiz leksik yoki grammatik kategoriyaga tegishli bo’lmaydi. Grammatik ma'nodan ajralgan barcha predloglar sintaktik funktsiya bajaradi, ikki xil munosabatni bildirishda ishtirok etadi; biri so’z birikmasi tarkibidagi so’zlarni, so’z birikmasi normalarini buzmasdan, o’sha ma'noni to’laligicha aniq bildira olmaydigan leksik munosabat bo’lsa, ikkinchisi bir vaqtning o’zida aniq leksik munosabatni bildiradi: at predlogi looked kesmini her to’ldiruvchisi bilan bog’laydi. Predlog konkret va abstrakt ma'noda ishlatilishi mumkin. Ularning konkret ma'noda ishlatilishi so’zning ma'nosiga bog’liq bo’ladi. Agar gapning ma'nosida “jo’nab ketish” ma'nosi bo’lsa from va out of predloglari ishlatiladi. Agar harakatning davomiyligi nazarda tutilgan bo’lsa, during , in , from , through kabi preloglar ishlatiladi. Noto’g’ri tanlangan predlog so’zning ma'nosini butunlay o’zgartirib yuborishi mumkin. Shuning uchun predlogni tanlay bilish muhim ahamiyatga ega. Konkret preloglar gapda boshqa gap bo’laklariga tobe emas, balki o’ziga xos mustaqil bo’ladi. Abstrakt ahamiyatiga ega bo’lgan predloglar bilan konkret ahamiyatiga ega bo’lgan predloglar bir-biriga mutloqo zid. Ular doimiy o’zgarishsiz mustaqil so’zlar bilan birikadi va ularni o’zining leksik ma'nosi bilanboyitadi va aniqligini oshiradi. Abstrakt predloglar konkret predloglardan farqli ravishda mustaqil bo’lmaydi, nutqda esa mustaqil so’z bilan birga namoyon bo’ladi. Bunda ikkisi ham ma'no bildirishga ishtirok etishi shart. Abstrakt predloglar to’liq va aniq ma'noni bildiradi. Berilgan so’z birikmasidagi f'elning ma'nosiga ta'sir qiladi, xattoki ma'nosini o’zgartiradi ham. Bunga o’xshash birikmalarni eslab qolish juda qiyin, negaki muhim elementar iboralarning soni 2500 dan kam emas. Agar abstrakt predloglar ma'no bildiruvchi so’zlar bilan tartibsiz ishlatilmasligini bilsak vaziyat tubdan o’zgarmaydi. Ular bir munosabat negizida ishlatiladi. Ular odatda bir logik semantik ma'noga ega bo’lgan so’zlar bilan ishlatiladi. 17

Shunday qilib o’zgarishlik, vakillik xususiyatlari bilan so’zlar for bilan, qo’rqing of bilan, ko’rolmaslik for bilan, nazar va kulgi at bilan ishlatiladi. Shuning uchun logik semantik ma'noga ega bo’lgan so’zlarni o’rganish etarlidir. Albatta ular bilan ishlatilayotgan predloglarning ma'nosini ham, bunda fikrni to’g’ri ifodalagan va predlogli to’ldiruvchining yoki hol abarotini ko’rish kerak bo’ladi. Ammo logik semantik guruhga kiruvchi predloglarning 25% qismi taxminan qoidadan mustasno bo’lib qoladi. Umuman olganda munosabatlarni predloglar orqali ifodalash aniq va sistemali bo’ladi. Predloglarning ma'nosi mantiqiy turda kengroq ma'lumot beradi, bunda predloglarning hammasi ham ko’rincha bir xil ishlatilmaydi. Buni albatta, juda ko’p ishlatiladigan preloglardan boshlash kerak. Analiz esa fe'l-ot komplekslar tarkibidagi predloglardan boshlanadi. Sinonim sifatida “so’z birikmasi” termini keng ma'noda ishlatiladi. Demak o’rganiladigan strukturalar birinchi navbatda ularning semantik aloqasini paydo qiladigan fe'l asosida analiz qilinadi. Fe'lli so’z birikmasi a'zolarining sintaktik funktsiyasi predloglar ma'nosini bildirishga qodir emas. Predloglarninig ma'nosi haqidagi fikrlarga oydinlik kiritish uchun munosabat va aloqani ta'rifini bilib olishimizga to’g’ri keladi. “Munosabat – narsalarning umumiy aloqa formasidan biridir”. “Aloqa materiyaning asosiy sifati bo’lib, u materiyadagi barcha predmetlarni, obyektiv olam hodisalarini bir-biriga bog’laydi va munosabatni bildiradi. Xuddi shunday til olami elementlarning munosabati ham turli hil ko’rinishga ega. Shuning asosiy mazmuni va maqsadi ham shularning ingliz predloglari orqali qanday bildirilishi bo’lishi kerak. Narsalar orasidagi aloqa uni kuzatishga qaramay har doim mavjuddir. Hodisalarning alohidaligi qarama-qarshi aloqadek, voqea bilan belgilanadi. Alohida fikrlarda bunday aloqa sezilarli bo’lgani uchun ko’rsatilmasligi mumkin . 18

Ingliz tilidagi predloglarni o’rganish va o’rgatish ularni tog’ri ishatish albatta o’rganuvchidan va boshqalardan til qobig’ini yaxshi bilishni talab qiladi. Predlog sintaktik yarusda yoki leksik qatlamda ishlatiladi, chunki predlog ham sintaktik ham leksik qatlamga ishlatiladigan obyektdir. Predlog leksik qatlamda boshqaruvni ifodalaydi va fe’l lesemasi bilan ot leksemasi o’rtasidagi aloqani ifodalaydi va bu birlik fraza deb qaraladi. Ammo sintaktik qatlamda ega prdeog ot bilan bir butunlikni tashkil qilib sintaktik ma’noga ega bo’ladi. Ingliz tilda quyidagi predlogli birikmalar uchraydi: S (noun) prepositions + S (noun); Adjective +preposition +noun; Verb+preposition + S (noun); Masalan: in the room, a letter from my friend, a novel by Galsworthy, fond of children, true to life, wait for an answer O’zbek tilida predloglar ingliz tilidan tarjima qilinganda kelishik qo’shimchalari va ko’makchilar orqali ifoda etiladi. 19

1.2 Komponent va sintaksem tahlil nazariyasi haqida Keyingi paytlarda tilshunoslikda komponent va sintaksem tahlil nazariyasi paydo bo’ldi. Bizga ma’lumki, har bir til strukturasini o’rganishda bosh va ikkinchi darajali bo’laklar nazariyasi muhim rol o’ynaydi. Lekin har bir nazariyaning yutuq va kamchiliklari bo’ladi shu singari bu nazariay ham ba’zi bir cheklanishlarga ega. U o’zida obyektiv borliqni to’la to’kis ifoda ettirolmaydi. Lekin shuni ham alohida ta’kidlash joizki, komponent va sintaksem tahlil nazariyasi an’anaviy bosh va ikkiknchi darajali bo’laklar nazariyasini also inkor etmaydi, aksincha, u o’zida aks ettirolmagan voqelikni o’zida mujassamlashtiradi. Bundan kelib chiqadiki, u traditsion bosh va ikkinchi darajali bo’laklar nazariyasini davomchisi va merosxo’ridir. Bu ikki nazariyaning mushtarakligi ya’ni ularning umumiy maqsaditil birikmalarining sintaktik semantikasini aniqlashdir. Bu nazariya asoschisi professor A.M.Muxin bo’lib, uning izdoshlari R.E.Qiyomov, S. Egamberdiyevlar bu sohada muvaffaqiyatli izlanishlar olib bormoqda. Morfologiyaning birligi morfema, fonetikaning birligi fonema, leksikologiyaning birligi leksemabo’lgani kabi bu nazariryaga asosan sintaksisning birligi sintaksemadir. Sintaksema – bu eng kichik ma’noli bo’linmaydigan birlik bo’lib, u o’zida ma’lum bir til birligining intakyik semantikasini mujassamlashtiradi. Tildagi har bir sintaksema ikki va undan ortiq sintaktik-semantikani ifodalaydigan sintaksemani o’zida mujassamlashtiradi. Agar lokativ sintaksemaning birgina o’zini olib qaraydigan bo’lsak, u o’zida o’ndan ortiq sintaksemani mujassamlashtiradi, ya’ni ular quyidagilar:sof lokativ, lokativ ellativ, lokativ terminative, lokativ aktiv va boshqalar. Tilda uch xil sintaksema mavjud bo’lib, ular quyidagilar: 1) substansial sintaksema – bu sintaksema o’zida predmet xususiyatini aks ettiradi. 2) protsessual sintaksema – bu sintaksema o’zida ish harakatni ifodalaydi. 20

3) kvalifikativ sintaksema o’zida belgini aks ettiradi. Mazkur ishda biz o’rganayotgan in predlogli birikmalar deyarli substansial sintaksemani tashkil etadi. Mazkur ishni yoritishda biz asosan professor A.M.Muxin, dotsent R.Qiyomov va S.Egamberdiyevlarning dissertatsiyasidan va boshqa biqr qator manbalardan foydalanamiz. Mazkur ishga asos bo’lgan tushuncha va terminlar nazariyasi professor Muxin tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib uning davomchilari tomonidan muvaffaqiyatli qo’llanilgan. Terminlar barcha tillrga tushunarli bo’lishi uchun ularning lotin tillaridagi nomlari saqlab qolingan. Gapning elementar birikmalari o’rtasida turli sintaktik bog’lanishlar ya’ni yadroviy predikatsiya, subordinativ (tobe) bog’lanish va appozitiv (bilvosita) bog’lanishlar bo’lishi mumkin. Predlogli birikmalar gapning ikkinchi darajali bo’laklar nazariyasi va so’z birikmalariaspektida elementlar sintaktik birlik sifatida qaralmaydi. Biz komponent va sintaksem tahlilga asosan predlogli birikmalarni elementar birlik sifatida qaraymiz. Mazkur ish ikki bosqichda ya’ni birinchi bosqich komponent tahlil bo’lsa, ikkinchi bosqich sintaksem tahlilda boradi. Biz elememntalr sintaksem, sintaktik birlik sifatida qaraydiga in predlogli birikmalarni gapning komponentlari va sintaksemalri, ya’ni uning formal va mazmun xususiyatlari asosida o’rganiladi. Gapning komponentlarga ajratish va ularga xos bo’lgan sintaktik mazmunga ega bo’lgan belgilarini aniqlash mazkur ishni birinchi bosqichini tashkil etadi. Keyingi bosqich esa elementar birliklarning ikkinchi turi sintaksemalarni aniqlashni o’z ichiga oladi. Sintaksemalar mazmuniga ko’ra quyidagi sintaktik semantik belgilar kirishi mumkin. Masalan: substansial (otni ifodalaydi), lokativ (o’rin-joyni ifodalaydi), kauzal (sabab), obyekt va boshqa sintaksemalarni kiritish mumkin. Gapning komponent va sintaksem tahlili o’z ichiga gap strukturasida namoyon bo’ladigan ikki sintaktik birlikni o’zining formal va mazmun birligiga ega bo’lgan gapning komponent va sintaksem birliklarni o’z ichiga oladi. Gap komponentlarining mazmun plani o’zining sintaktik belgilari bilan xarakterlanadi. Gap komponentlarining formal xususiyatlariga ularning u yoki bu so’z turkumi 21

bilan ifodalanishi boshqa elementlar bilan birikishi gapdagi o’rni va pozitsion imkoniyatlari kiradi. Gapning komponentlari va sintaktik gap strukturasini ikki qatlamining yuzaki va ichki strukturasini tashkil etadi. Zamonaviy tilshunoslik fanlari asosan til bir sisitemalar yig’indisidir. Bu esa sintaktik birliklarni ikki planda sintagmatik va paradigmatik planda o’rganishni taqozo etadi. Gapning komponentlari ifodalangan turli sintaktik belgilarni bitta gap doirasida ko’rib chiqish sintagmatik aspektni tashkil etadi. Sintaksemalarning mazmunini ifodalagan ikki yoki undan ortiq gap doirasida taqqoslash paradigmatik aspektni tashkil etadi. Tildagi har bir sinatksemavariantlar sistemasidan tashkil topgan ya’ni ekvivalent paradigmatik qatorni tashkil etadigan bir-biriga ekvivalent bo’lgan element yoki birikmalar sistemasidan iborat. Bir xil umumiy sintaktik semantik belgilar ostida birlashgan sintaksemalar boshqa sintaksemalarga qarama- qarshi paradigmatik qatorni tashkil etadi. Biz ko’rib o’tayotgan in predlogli birikmalar substansial (ot) belgi asosida birlashadiva lokativ sintaksema, stativ (holat) sintaksema, kauzalsintaksema kabi sintaktik semantik belgilar bilan bir biridan farq qoiladi. Sintaksem analizda asosan uch yo’nalish bo’yicha: 1) ifoda usuliga ko’ra; 2) elementar birliklarning sintaktik mazmuniga ko’ra; 3) sintaktik pozitsiyasiga ko;ra izlanish olib boriladi. Mazkur ishda biz birinchi yo’nalish bo’yicha yagona ifoda uslubiga ko’ra ish olib boramiz. Birinchi yo’nalish bo’yicha R.Qiyomov, S.Egamberdiyev kabi tilshunoslar muvaffaqiyatli tadqiqotlar olib borishgan. Mening bitiruv malakaviy ishim mavzusi “Hozirgi zamon ingliz tilida dovn so'zining sintaktik-semantik tahlili” haqida to'xtalib o'tar ekanman, avvalo shuni ta'kidlashim kerakki, sintaktik-semantik tahlil haqida olimlar turlicha fikr bildiradilar Leningradlik olim A.M.Muxin 1 nazariyasiga ko'ra 6 ta sintaktik-semantik bog’lanish bor: 1 А.М.Мухин “Синтаксемний анализ и проблема уровней яз ыка ”Ленинград 198022

1. Yadroviy predi ka tiv bog’lanish (nu c lear predi c ate). 2. Noyadroviy predikativ bog’lanish. 3. Tobe bog’lanish (subordinative relation). 4. Koordinativ, uyushiq bo'laklar o'rtasidagi bog’lanish (kordinative relation). 5. Bilvosita bog’lanish (oppositive relation). 6. Kirish so'zlarining bog’lanishi. Ega bilan kesim orasidagi bog’lanish yadroviy predikativ bog’lanish deyiladi. Ikkinchi darajali bo'laklarning ega va kesimga yoki ega yoki kesimga bog’liqligi tobe bog’lanish deyiladi. Noyadroviy predikativ bog’lanish ega va kesim o'rtasidagi bog’lanishga o'xshaydi, ammo undan farq qiladi. Turli hil nazariyalarga ko'ra bir qancha sintaktik-semantik kategoriyalar mavjud, ular quyidagilar: 1. Vaqt (Temporal) semantikasi; 2. O'rin-joy (Lokative) semantikasi; 3. Holat (Stative) semantikasi; 4. Harakat (Aktive) semantikasi; 5. Uslub (Manner) semantikasi; 6. Sifat (Qualitative) semantikasi; 7. Birgalik (Sokiate) semantikasi; 8. Son (Quantative) semantikasi; 9. Tashqi (Allative) semantika; 10. Ichki (Ablative) semantika; Oxirgi 20 yillikda ko'pgina tadqiqotlarda sintaksema tushunchasini oddiy sintaksis birligining invarianti, ikkinchi tomondan gapning bosh va ikkinchi darajali bo'laklari tushunchalari ko'rsatib berildi. Sintaksema tushunchasi manbalarda grammatik tahlillar bilan bog’liq, shuning uchun gap haqida va sintaksisni tahlil nazariyasi bilan izchilligi haqida gapirish mumkin. Gapda uning tuzilishidagi sintaksis bog’lanishlarni hisobga olgan holda sintaksema tushunchasi 23

va gap bo'laklarida diskrit birliklarini turishi bilan bog’liq ravishda kelib chiqqan. Lekin gapning bosh va ikkinchi darajali bo'laklari tushunchalari ortida turuvchi diskrit birliklari hech qachon to'liqligicha ta'riflab berilmagan, modomiki ushbu tushunchalarni shu vaqtgacha sintaksis jihatdan bo'linmaydigan birliklar va o'ziga sintaksis bog’lanishlarni qamrab olgan, ya'ni sintaktik bo'laklarga bo'linadigan birliklar tushunib kelingan. Sintaksemaning diskretliligi mutlaqo aniq xarakterga ega, chunki ularning tarkibiga faqatgina eng soddalarigina kiradi, ya'ni gapning tuzilishida sintaktik bo'linmaydigan birliklar sintaksemalarning sintaksis bo'linmasligi gapning yuniksion modellari deb nomlanadigan belgili modellarida aks etadi va ular tadqiqotchi uchun eng oddiy birliklarini gapning tuzilishida yuzaki yoki chuqur o'rganish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Gap bo'laklari haqidagi an'anaviy grammatik ta'limotda elementar sintaktik birlik haqidagi tushuncha yo'q, modomiki hozir aytib o'tilganidek sintaktik bo'laklarga bo'linadigan konstruksiya ham gapning bosh va ikkinchi darajali bo'laklari kabi tan olinadi. Sintaksemani o'rganish vaqtida intonattsiya bilan ajralib turadigan va ajralmagan sintaktik bo'laklarga bo'linadigan konstruktsilar bor yoki yo'qligi bilan ham hisoblanishi kerak. Gapning tuzilishida ushbu konstruktsiyalar sintagmalar deb ataladi. Sintaksemalarni ajratishda sintaksemalar gaplar bilan bir qatorda ramkasimon birlik hisoblanishiga qaramay ular sintaksemli tahlilnii amalga oshirish uchun gaplarga qaraganda kamroq imkoniyatlarga ega. Grammatika mutaxasisi gap bo'laklari tushunchasi va elementar sintaktik birlik va birlik – konstruksiya hisoblanadigan sintagma haqida xulosa chiqarar ekan, u lingvistik tahlil uslsblarini, ayniqsa modellashtirish uslubi, shu jumladan tekshirishning eksperimental uslubini imkoniyatlarini chegaralaydi. Sintaksemli tahlil ta'limoti va gapning bosh va ikkinchi darajali bo'laklarining o'rtasidagi izchillikda gap tuzilishida diskrit birliklarining sintaksik ya'ni sumantikasi u yoki bu holatlarda, ularning sintaktik-semantik mazmuni bilan bog’lanishiga harakat qiladi. Lekin gap bo'laklari haqida ta'limotga bu yo'nalish bo'yicha urinishlar gapning bosh va ikkinchi darajali bo'laklarini mantiqiy chegaralarini farqlashga olib keladi, chunki ular va boshqalari ko'pincha bir va 24

o'sha sintaktik semantikada bo'linmas ekanligini aniq bo'lib qoladi. Ushbu holatlarni yuzaga kelish sabablaridan biri bu o'zining mazmuniy va yuzaki belgilariga ega bo'lgan xar hil sintaktik birliklarni mohiyatan birlashtirgan gapning bosh va ikkinchi darajali bo'laklarga tushunchasi: bir tomondan gapning asosiy va asosiy bo'lmagan komponentlari bo'lsa, ikkinchi tomondan sintaksemalardir, qaysiki birinchisi gapning yuzaki tuzilishi bo'lsa, ikkinchisi chuqur mazmunli tuzilishidir. Oddiy sintaktik birliklarni mantiqiy o'ziga xosligi uzoqqa olib boruvchi natijalarga ega. Birinchidan u gaplarni yuzaki elementar birliklar va chuqur mazmunli tuzilishdagi gaplarni o'ziga xos mazmunli va shakli bilan birlikda o'rganadi, buning ustiga sintaksemaning mazmuniy xususiyatlariga sintaktik- semantik xususiyatlarini hammasi uning mazmunini tashkil qilganda gapning tarkibiy qismidagi mazmuniy belgilari sof sintaktik tabiatga ega bo'ladi, ya'ni tildan tashqari voqelikni hodisalar bilan aloqasi yo'qligini belgilab beradi, bir tomondan gaplarni ikki asosiy sintaktik tipga ikki o'zakli va bir o'zakli komponent borligi, shuningdek, keyinroq ularning yoyilganligi yoki yoyilmaganligiga qarab bo'linsa, ikkinchi tomondan gaplarni sintaktik-semantik guruhlarga va kichik guruhlarga o'zakli komponentlarni mos pozittsiyalarga sintaksemalarga mos kelishidan kelib chiqqan holda bo'linadi. Uchinchidan, gaplardagi jiddiy farq qiluvchi komnonentlardan sintaksemalarni ajratish sintaksis sohadagi sistemalar munosabatini o'rganishga kirishishga yordam beradi, modomiki sintaktik-semantik belgilarni o'zida jamlagan har bir sintaksema mazmuni tadqiqotchini qator paradigmatik sintaksema variantlarini umumiy sintaktik-semantik belgilaraga ko'ra birlashtirishga yo'naltiradi. To'rtinchidan, gapning yuzaki va chuqur tuzulishi elementar birliklarini mazmuniy va yuzaki xususiyatlari bilan birlikda diskretli elementar birliklarni farqlash, modellashtirish va tajriba kabi tilshunoslik uslublaridan foydalanishda keng imkoniyatlarni ochdi, qaysiki ulardan birinchisi belgili tilshunoslik modeli birligini hosil qilish xarakteriga ega bo’lsa, ikkinchisi gaplar va sintaksemalar komponentiga tabiatan ega bo’lgan elementar birliklarni o’rganish maqsadiga xizmat qiluvchi lingvistik transformatsiya xarakteriga ega. O’z navbatida ko’rsatib o’tilgan tilshunoslik uslublaridan keng foydalanishi 25

o’rganilayotgan oddiy sintaktik birliklarni mavjudligini isboti boshqa tillar darajasida elementar birliklarni konstruktiv birliklar tarkibi kabidir. Beshinchidan, sintaksema va ularning vaariantlarini modellashtirish va tajriba uslublariga tayangan holda munosabatlar tartibini o’rganish lingvo tipologik tahlil oldidagi kelajagi borligini ko’rsatadi. Oxirgisi sistemali asosga ega bo’lmagan va sintaktik struktura sohasidagi bilimlar gapning bosh, ikkinchi darajali bo’laklari, an'anaviy grammatik tushunchalari bilan chegaralangan va tadqiqotchi tilshunoslik tahlili uslublariga ega bo’lmagan vaqtda rivojlana olmagan. Gap tarkibidagi ikki turdagi elementar birliklarni chegaralash oqibatlari gaplar va sintaksema komponentlari va ularning mazmuniy va formal xususiyatlarini hisobga oladi. Ushbu munosabatlarda, sintaktik birliklari ularning mazmuniy va formal tomonlarni chambarchas uzviy birligini hisobga olgan holda sintaksemli tahlil va gap bo’laklarining an'anaviy grammatik tahlilining uzviy izchilligini belgilamasdan bo’lmaydi, qaysiki uning uchun mazmun va shakl, bir vaqtda bosh va ikkinchi darajali gap bo’laklarini mazmuniy va formal xususiyatlari hisobga olishga intilish muammolari xarakterlidir. Ko’rib chiqilayotgan an'anaviy grammatik va sintaksemli tahlillar tabiiy inson tili, xususan transformatsion grammatik mutaxassislar, bevosita to’plangan grammatik mutaxassislar, tobe grammatik mutaxassislar va boshqa zamonaviy tilshunoslik oqim tarafdorlarini sintaktik birliklarga nisbatan mazmuniy va tilning formal holatlariga qo’llanilishini ko’pincha o’zlariga vazifa qilib belgilamaydilar, balki “mazmuniy reja birliklari” va “ifoda reja birligini” a'lohida o’rganish mumkin, shu bilan birga diskretli sintaktik birliklar ularni mazmun va shakllarini mavjud birikdagi toza simantika ustida olib borgan kuzatishlarga almashtiriladi. Eng avvalo an'anaviy grammatik analizda elementar birliklar gapning yuzaki va chuqur tuzulishi bilan chegaralanmaydi. Ma'lumki, gapning bosh bo’laklarini ikkinchi darajali bo’laklarga qarama-qarshiligini ularni bir-biriga bog’lanish vositalari bilan formal belgilarini aniqlashga harakat qilish mumkin. Sintaksemli tahlilda esa bir sintagmani ikkinchisidani yoki boshqalaridan chegaralaganda ularda umumiy xususiyatlarni birligi bor bo’lsa bu birlik avvalo 26

formal differensiallashtiruvchi faktor sifatida hisobga olinadi. Shu kabi formal faktorlarni o’rganish imkoniyati zaru bo’lsa, gap tuzilishida o’ziga xos elementar biriliklar sintaksemalar mavjud bo’lishi obektiv isboilardan bo’lib, gap komponentlaridan mazmuniy va formal belgilari bilan farq qiladi. Tilshunoslarni gap bo’laklari tahlilini qoniqtirmasligi shundan guvohlik beradiki, gapning boshi va ikkinchi darajali bo’laklari haqidagi tushunchalar gap uzilishidagi elementar birliklarni sistemali munosabatlar to’g’risdagi bilimlarga hizmat qilishni maqsad qilib olmasligidir. 27

1.3 Lingvistik eksperiment metodlari Substansial (formal, funksiaonal) tahlil metodlari Struktural tadqiq metodining Praga lingvistik to`garagi (funksional lingvistika,Praga strukturalizmi) tamoyollariga ongli va izchil dialektik tahlil va talqin usulini tatbiqi, ilmiy tushunchalarini dialektik mantiqning ilmiy tuchunchalarga qo`yadigan talablari asosida shakllanturuvchi bu metod o`zbek tilshunosligi ichida XX asrning 60-yillarida shakllana boshladi va milliy istiqlol sharofati bilan 90-yillarda keng rivojlanib, ona tili va filologik oliygohlarda o`zbek tilining ilmiy talqini va ta`limi sohalariga kirib bordi, ommalashdi. Fanimizda bu tahli usulining asoschisi o`zbekshunos olim Sergey Ivanov (1922- 1999) va uning izdoshlaridir 1 . O`zbek substansial (formal-funksional) tilshunosligining asosiy tahlil tamoyillari quyidaglardan iborat: 1.0. Funksinal lingvistikadagi til~nutq dixotomiyasi bir muncha boshqacha talqinga ega va Til = Lison+Me`yor+Nutq sifatida tushunilib, Lison~ Nutq munosabati dialektik umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab ( UMIS )ning ma`lum bir sharoitga - nutq sharoitiga ( NSh ) - mos ravishda muayyan moddiy shakl qabul qilgan holda yakkalik, hodisa, voqelik, oqibat ( YAHVO ) sifatida voqelanishi qonuniyatlari asosida sharhlanadi. Bunda lison va lisoniy birliklar UMIS, nutq va nitqiy birliklar YAHVO dialektik tabiatiga ega bo`ladi va shu nuqtayi nazardan turib tavsif va tahlil etiladi. Nutq sharoiti me`yor mavqeida bo`ladi. 1.1 Til lison, me`yor va nutq ning dialektik butunligi (majmuasi) bo`lib, uning bosh ichki ziddiyati unda atash (nominativ) va ifodalash (ekspressiv) vazifalarning dialektik birligidadir. Atash vazifasi ramziy tizim umumiy qonunlariga mos ravishda shakl va mazmun semmetriyasini talab qilsa, ifoda vazifasi, aks hodisani talab qilib, tilning nisbatan barqaror, lekin 1 O`zbek tilshunosligida bu yo`nalish haqida qar.: М.М. Қурбонова. Ызбек тилшунослигида формал- функционал йыналиш ва содда гап қ урилишиниг тал қ ини. ДДА. Т.: ТАИ. 2001; Yana qar.: Менглиев Б. Р. Лисоний тизим яхлитлиги ва унда сатщлараро муносабатлар. ДДА. Т. ТАИ.2002; М.М. Қ ур бонова.Ҳозирги замон ызбек тили. Гап синтаксиси учун материаллар. Тошкент. Университет. 2002; Nimat G. Hamid. O`zbek tilini struktural tadqiqi. "3.Uluslararasi turk dil kurultayi. Tutk dil qurumu yayinlari №678. Ankara.2000. S.787-793; 28

ayni zamonda rivojlanuvchan, moslashuvchan, xilma-xil me`yorliligini (har bir voqelanish sohasining o`z me`yorlariga molikligiini) talab qiladi 1.2. Lison UMIS tabiatli lisoniy birliklarning serqirra, ko`pqavatli sathlaridan tashkil topgan barqaror, tashqi muhit ta`siriga o`ta sezgir, o`zgarish, rivojlnish va moslashish immanent qobiliyatini o`z ichida mujassamlashtirgan murakkab qurilishli iyerarxik sistemadir. Uning barqarorligi asosi -sathlar ichida lisoniy birliklarning uzluksiz nisbiy markaz-qurshov giponimik pog`onaviylik aloqalar bilan bog`lanishida, - sathlardagi har bir pog`ona doirasida birliklarning o`zaro barqaror oppozitiv munosabatlarda turishida va nisbiy butunliklarga birikishida bo`lsa, bu sistemaning immanent o`zgaruvchanligi - lisoniy birlikda shakl va mazmun asimmetriyasi, -uzluksiz nisbiy markaz-qurshov giponimik pog`onaviylik bosqichlari sonining va - har bir bosqichda qurshov birliklari miqdorlarining nisbiy erkinligi, - ko`pqavatli pog`onalarning har birida har bir lisoniy birlikning o`z pog`onadoshlari bilan ko`ptomonli zidlanishi va bir necha mikrosistemalarga aloqadorligi bilan ta`minlanadi. 1.3. Me`yor (NSh) lisonga, uning ichki qurilish tizimiga nisbatan tashqi omil bo`lib lisoniy imkoniyatlardan (- sinonimik qatorlardan, lisoniy birliklarning dublet, allovariant va variantlari, sohaviy birliklaridan v.h.) har birining voqelanish o`rinlari va xususiyatlarini belgilaydi. Meyor - lisoniy an`ana bilan ham, - sof nolisoniy (g`ayrilisoniy), jumladan: - xilma-xil uslublar, tilning qo`llanilish sohalari va lisonning voqelanish usullari (badiiylik va kuchli ta`sirchanlik, yorqin ifodaviylik, obrazli tafakkur yoki aniqlik, ixchamlik, serinformativlik talablari v.h.) bilan ham, 29

- ijtimoiy shart-sharoit, qonun-qoida, rasm-rusumlar, til siyosati bilan ham, -hutq jarayoni ishtirokchilarining diniy, madaniy, tabaqaviy, irqiy, milliy, hududiy, jinsiy, ruhiy, yosh v. b. xusisiyatlari bilan ham, - lison voqelanayotgan soha, hayotiy jabha talab va xususiyatlari bilan ham, - lison voqelanishining bevosita nolisoniy shart-sharoitlari bilan ham belgilanishi mumkin. Me`yorga ta`sir etadigan omillar juda ko`p va rang-barang bo`lib, tilshunoslikning maxsus tarmog`i - sotsiolingvistikaning markaziy tadqiq manbalaridan biridir. 1.4. Nutq lisonning me`yor elagidan o`tgan muayyan (yozma, og`zaki, tasviriy /imo-ishora, signal v.h./ shakllaridan birida) voqelanishidir. 1.5. Lison ham, nutq ham qurilish va voqelanish tamoyillariga ko`ra birlamchi ijtimoiy-ruhiy ramziy tizim (semiotik sistema), me`yor uning voqelanish sharoiti bo`lib, bevosita ramziy tizimga aloqadordir emas. 1.6. Lisoniy sathlar izchil giponimik munosabatlli iyerarxik qurilishga ega bo`lgani holda lisonning o`zi uni tashkil etuvchi sathlari bilan iyerarxik gipo-giperonimiik munosabatlar bilan emas, balki dialektik butun-bo`lak aloqalari bilan bog`lanadi 1 . Bunda lison butun, sathlar bo`lak mavqeyida bo`ladi. П .Istagan lisoniy birlik serqirra va substansial, ya`ni majmuyi asmo va sifot sifatida tushuniladi. Bu birlik rang-barang nutqiy sharoit va qurshovlarda voqelantiruvchi xususiyatlar uning zotida ( mohiyatida, tabiatida, ununiy lisoniy ma`nosida, lisoniy qiymatida) mujassamlangan deb qaraladi. Ш Lisoniy birlikning mohiyati shu birlikning k a m i d a ikki qator turli asosli oppozitsiyalaridan chiqariladi va shuning uchun ichki ziddayatli bo`ladi. 1 Нигматова Л. Х. Ў збек тилида привативлик (нофонологик сатщлар). НДА. Т.: ТАИ. 2004. 30

IV. Mohiyat munosbatlarda yaratilmaydi, balki ochiladi Bugun kundan-kunga ulg`aya boryotgan va milliy ma`naviy istiqlol mevasi sifatida ommalashayotgan o`zbek substansial (formal-funksional) tilshinosligida til qurilishi va yashashi tahlilining bosh masalalari mana shunday tushuniladi va shu nuqtayi nazardan turib har bir bosqich birliklarining umumiy mohiyati, unga tayanib har sath birligi tabiati ochiladi, o`zbek tili qurilishining tavsifi beriladi. Tipologik umumiylik (linvistik universallik)lar tahlil qilish usuli Bir-biri bilan yaqin (qarindosh) yoki uzoq, o`zaro aloqalarda bo`lgan va bo`lmagan tillarning qurilishi, u yoki bu turdagi ma`no va vazifalarni ifodalashdagi umumiylik (o`xshashlik) va farqlarni (xususiyliklarni) qiyoslab o`rganish usuli bo`lib, o`z ildizlari bilan qiyosiy-chog`ishtirma, mantqiy grammatika, qiyosiy- tarixiy usul va glossematika tushuchalari bilan aloqadordir. Eng asosiy tushunchalari t i l u s t i l i k (metatil, metayazik) va lingvistik u m u m i y l i k lardir. Lingvistik u m u m i y l i k lar boshqa yo`nalishlarning ong (tafakkur) kategoriyalariga qisman to`g`ri keladi. Tilustilik (metatil) deganda tabiiy tildan yuqori turgan va nutq ijtimoiy faoliyatida ifodalanishi zarur bo`lgan tushuncha, aloda-munosabat va vazifalar majmuasi tushuniladi. Bu tushuncha, aloqa- munosabat va vazifalarnig har biri alohida olinganda lingvistik umumiylik sanaladi. Tipologik tadqiqotlarda qiyoslanadigan haqqoniy (real) til (obyekt-til) larda shu umumiylikning ifodalanish vosita, usul, shakl, ko`rinishi va vazifalari qiyoslanib, har bir qiyoslanayotgan tilning qurilish xususiyatlari haqida tegishli xulosalar chiqariladi. Bu tahlil usuli bilan tilshunosligimizda Abduzuhur Abduazizov, Jamoliddin Bo`ronov, Ne`mat Turniyozov, Shahriyor Safarov, Sano Saidov, Mohira Saidova, Muhammadjon Fayzullayev kabi, asosan, rus va G`arbiy Yevropa tillari bo`yacha mutaxassislar shug`ullanishgan. Biz yuqorida o`zbek tilshunosligida ancha keng amalda va ma`ruzachiga tanish bo`lgan atigi 6 nisbatan alohida lingvistik tadqiq yo`l va usullari bilan tanishib chiqdik.Fanimiz amaliyotida bo`lgan deskriptiv, glossematik, psixologik,31

antropolingvistik, sof semsntik, semiotik lingvistika kabi an`anaviy, kompyuter lingvistikasi va mashina tarjimasi kabi hozirgi kunda yangi fan - kibernetika tarkibiga kirib ketgan sohalar haqida hech narsa demadik, chunki bular to`g`risida fikr yuritish - hatto oddiy tavsif berish m a x s u s tayyorgarlikni talab etadi 1 . Bu yetakchi metodlar tilshunoslikning alohida ma л tab va yo`nalishlarini belgilaydigan, nisbatan mustaqil tahlil usullaridir. Shular bilan birga fanimizda juda ko`p amaliy (operatsion) tahlil usullari borki, ular fanda mustaqil yonalish va maktablarni (tilshunosliklarn) shakllantirmaydi, balki tilshunoslik yo`nalishlari ichida ma`lum bir maqsadlarga erishish, ma`lum bir turdagi ma`lumotlarni qo`lga kiritish uchun xususiy sohalarda qo`llaniladii.Odatda bunday x u s u s i y tahlil usullari ham metod deb ataladi.Lekin bu metodlarni biz yuqorida sanab o`tgan va fanning alohida yo`nalishlarini shakllantiradigan M E T O Dlar bilan tenglashtirish mumkin emas. Shunday qo`shimcha (operatsion) tahlil usullaridan ayrimlari bilan tanishib o`tamiz: Transformatsiyalash (aylantirish) usuli Distributiv tahlil usuli doirasida shakllangan bo`lib, oddiy sintaktik qurilmalardan murakkabroqlarini, bir turdagi sintaktik qurilmadan boshqa turdagisini ma`lum qoidalar asosida hosil qilish yo`l va vositalarini tadqiq va tahlil etishga mo`ljallangan. Bu tahlil usulida markaziy (asosiy, ilk sodda) birlik (odatda aniqlik mayli, umumiy zamon, umumiy shaxs va son shakl va ma`nolaridagi gap yoki, masalan, aniq nisbatli qurilma v. h. ) tanlanib, shu qurilmadan boshqa ma`noli va vazifali qurilmalarning hosil qilish chizmalari (chunonchi, ko`chirma gapli qurilmalardan o`zlashtirma gapli qurima hosil qilishchizmasi) aniq belgilanadi, kodlashtirib, modellashtiriladi. Bunday model (qurilma,chizmalar) samarasi avtomatik (mashina, kompyuter) vositasida ma`lum bu dastur asosida bir qurilmadan ikkikinchisini to`g`ri hosil qila olish bilan belgilanadi. Bu tahlil usuli mashina tarjimasida, matnlarni avtomatik tahlil jarayonlarida keng qo`llaniladi, ko`p holda injener (kompyuter) lingvistikasi va matematik lingvistika bilan qorishib ketadi. 1 Bu sohalar bilan qiziqqanlar ilk ma`lumot va yo`llanmani ko`rsatilgan ilmiy adabiyotlardan, jumladan, "Лингвистический экциклопедический словарь" dan olishlari mumkin. 32

Bu tahlil usuli bilan fanimizda qisman Sobirjon Muhammedov (injener lingvistikasi yo`nalishida ) va Sattor Mahmatqulov shug`ullanishgan Komponent tahlil usuli Mohiyatan kimiyo fanida moddalarni ularni tashkil etuvchi kimiyoviy unsurlarga ajratish bilan o`xshash bo`lib, tilshunoslikda asosan, deskriptiv va funksional lingvistika ichida shakllangan tahlil usulidir. Bu usul ma`noli lisoniy birliklar (morfema va leksemalar)ning ma`nolarini tarkibiy qismlarga (semalarga) ajratib, bu birliklar ma`lum lisoniy paradigmalarda qaysi tarkibiy qismi (semasi) bilan kirishi va qaysi semasi bilan farqlanishining tahlil va tavsifini beradi. Ma`lum paradigmani tuzuvchi, birlashtiruvchi semalar integral (birlashtiruvchi, umumiy), paradigmalarda har bir birlikni ajratuvchi semalar esa differensial (farqlovchi) sema deyiladi. Chunonchi, ota - ona, bobo - buvi, o`gil - qiz, kuyov - kelin.. siralari qarindoshlikni atovchi ma`noli bo`lagi (semasi) asosida birlashib, erkak/ayol jinsiga mansublik semasi bilan farqlanadi. Bir lisoniy birlik turli semalari asosida turli-tuman paradigmalardan o`rin egallashi sababli (chunonchi, ona-xola, ona-buvi, ona-qiz, ona-opa v. h. ) bu lisoniy birlikning turli paradigmalardagi differensial semalari uning umumiy lisoniy ma`nosida birlashtiriladi (komponent sintez) va kontekstual tahlil usuli vositasida har bir semaning kuchayish va zaiflashish o`rinlari (relevant va irrelevant pozitsiya va holatlari), minimal, qulay va noqulay kontekstlari (voqelanish sharoitlari) aniqlanadi. Bu usul idrokiy-dialektik-idealistik metodologiyaga tayanadi. Statistik usul Bu usul asosan har xil katta-kichiklikdagi matnlarda ayrim-ayrim lisoniy hodisalsrning ( tovush, harf, bo`gin, so`z, olinma va o`zlashmalar, yangi va 33

eskirayotgan so`z-u qo`shimchalar, har xil qurilmalar v. h. ) qo`llanilish miqdorini aniqlash uchun qo`llaniladi. Bu usul tadqiqotchini qiziqtirgan hodisa, uning xillarining ma`lum bir turdagi matnda ishlatilish miqdorini sanash va mutanosiblik (proporsiya) asosida qo`llanilish chastotasini aniqlashga xizmat qiladi. Uning natijalari til ta`limida lisoniy birliklarning berish tartibini va bosqichlarini belglashda, lug`at, qo`llanma va mashina tarjimasi dasturlarini tuzishda juda ham foydalidir. Bu usul fahmiy-nominalistik-materialistik metodologiyaga tayanadi. O`zbek tilshunosligida statistik tahlil usullari bilan jiddiy shug`llangan olimlar Ilya Kissen (adabiy nutqda faol so`zlar chfstotasi), Bahrom Bafoyev (Mir Alisher Navoiy asarlari leksikasi) va Sunnatilla Rizayevlardir (harf, tovush, so`zlar chastotasi). O`zbek tili tarixiy yodgorliklarining, ayrim adiblar asarlarining lisoniy xususiyatlari tavsifiga bag`ishlangan kopgina ishlarda statistik usuldan keng foydalaniladi. Eksperimental (instrumental) fonetik tahlil usuli X1X asrning oxiri XX asr boshlarida shakllangan va fizikaning akustika, rentgenologiya bo`limlari inkishofi naijasida tovushning baland-pastligini, cho`ziq- qisqaligini o`lchaydigan ossilograf, ogiz bo`shlig`idagi nutq organlari harakatining aksini beradigan palatograf va rentgenograflarnng ixtirosi bilan uzviy bog`liqdir. Bu asboblar yordamida nutq tovushlari, urg`u va ohangning turli o`rinlarda tallaffuz xususiyatlari haqida aniq ma`lumotlar fizikaviy birliklarda olinadi. Bunday tadqiqotlar mohiyatan fizikaning akustika bo`limi tajriba-sinov uslublari asosida ish tutadi. Bu usul fahmiy-nominalistik-materialistik metodologiyaga tayanadi. Tilshunosligimizda instrumental fonetika bilan asosan Ahmadjon Mahmudov va Sora Otamirzayeva shug`llanishgan. Biz bu yerda tilshunosligimizda keng qo`llanilayotgan va qo`llanilgan ayrim tadqiq va tahlil usulini sanab o`tdik. Aytib o`tganimizdek, tilni turli jihatdan tadqiq etish usul va yo`li juda ko`p. Hozirgi kunda ikki yo`nalishdagi kompyuter lingvistikasida 34

1) kompyuter yordamida til ta`limi, 2) kompyuter vositasida matnlarni tadqiq qilish va mashina tarjimasi yo`nalishlarida katta ishlar amalga oshirilmoqda, yangi-yangi tadqiq usul va vositalari ochilmoqda. Bular haqida ma`lumotni Internet tizimidan olasiz. Bu usullar bilan tanishish va ulardan foydalanish esa zamonaviy dasturlash tizimini chuqur bilishni talab etadi va B I Z - yosh avlodning oldida turgan vazifadir. Sizning bu yo`ldagi intilishingizga biz faylasuf akademik shoir G`afur G`ulomning payg`ambarona so`zlariga o`xshatma bilan: Ustoz, men yangicha yondashar bo`lsam, Boshqa usullarni ham kashf etar bo`lsam, Yangi-yangi yo`llarni ochar bo`lsam, Sen orqalarda qolib ne deysan? - Yasha, - deyman, - o`glim! deb javob beramiz. G`afur G`ulom bashoratlari haqiqatga aylanganidek, bu so`zlarning ham haqqoniyligiga iymonimiz komildir - bilim hosil qilish Kaliti - M E T O D O L O G I Y A - qo`lda bo`lsa, qulflar ochilaveradi, yangi-yangi usullar topilaveradi Fanning taraqqiyoti ham shunda! Mazkur ishda lingvistik eksperiment metodlari katta ahamiaytga ega. Eksperiment deganda, tilning nafaqat sitaktika bo’limida balki boshqa bo’limlarida ham tarqalgan tansformatsiyalar tushuniladi. Mazkur ishning har bir bosqichi o’z eksperiment metodlari gapning sintaksem tahlil metodalari strukturasini o’rganish eksperiment metodlaridan farq qiladi. Birinchi bosqichda asosan gap strukturasidan gap komponentlarini tushirib qoldirish eksperimentidan foydalanildi. Sintaksemalarni o’rganishda esa boshqa bir eksperiment metodni ya’ni bir paradigmatik qatorni tashkil etuvchi sintaksema bilan almashtirish lingvistik eksperiment metodidan foydalanildi. Har bir konkret hodisa uchun ishonchli transformatsiya formalarini topish muhim ahamiyatga ega. Shuni alohida ta’kidlash joizki, transformatsiya qilinayotgan gapdagi fikrni bayon qilamydi, aksincha biz tahlil qilinayotgan 35

sintaksemani mazmunida u yoki bu sintagmatik semantik belgilarning bor- yo’qligini isbotlashdir. Transformatsiya qilishda ikki shartga mala qilish lozim. Birinchi shartga ko’ra gapning grammatik qonun qoidalar jihatidan gap to’gri bo’lishi kerak. Ikkinchi shartga ko’ra gapning komponent tahlilida transformatsiya qilinayotgan elementlardan boshqa elementlarning sintaktik bog’lansihlari o’zgarmay qolishi kerak. II Bob In predlogli birikmalarning komponent va sintaktik tahlili Predlogli birikmalar ingliz tilida tadqiqot olib borish natijalari (R.Qiyomov, S.Egamberdiyevlar shu sohada ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishgan) shuni ko’rsatadiki, gapda ot yoki olmosh bilan ifodalangan u yoki bu predlog 36

yig’indisidan iborat birikma gapda asosan (subordinativ – tobe) bog’lanish asosida sintaktik munosabatga kirishadi. 2.1 Fe’lga tobe komponent Biz predlogli birkmalar ifodalaydigan sintaktik bog’lanishni ko’rib o’tishni avval har bir gap strukturasini tashkil etadigan gapning yadroviy elementlari ya’ni ega va kesim o’rtasida bo’ladigan sintaktik bog’lanishni kjo’rib o’tishimiz lozim. Buning uchun biz lingvistik eksperiment metodi bo’lgan tushirib qoldirish metodidan foydalanamiz va gap bo’laklarini navbatma navbat gap strukrurasidan tushrib qoldiramiz. 1) He fought in Malaya. – U Malayada jang qilgan. (P.S. the D.S. p 30) … fought in Malaya. He … in Malaya. 2) Lanny collapsed in a heap. – Lenny kir uyumiga o’zini tashladi. (P.A.P pig) … collapsed in a heap. Lanny … in a heap. 3) They had been out in the storm. – Ular bo’ronda qolib ketishgan edi. (I.T.J p 127) … had been out in the storm. They …. in the storm. 4) Candles were burning in its windows. (R.S.O p104) … were burning in its windows. Candles …. in its widows. 5) She crooned in smiling mockery. (R.S.O p126) … с rooned in smiling mockery. He …. in smiling mockery. 6) The thief stood in the dock. – O’g’ri qora kursida turgan edi. … stood in the dock. The thief … in the dock. 7) Linda stopped in her tracks (M.T.J p91) 37

… stopped in her tracks. Linda … in her tracks. 8) They were in his way. (R.S.O p308) … were in his way. They … his way. Shu narsa ma’lum bo’ldiki, ya’ni biz olib borgan eksperimentlarda namoyon bo’lishicha gap strukturasida yo eganing, yo kesimning bo’lmasligiga gap strukturasining buzilishiga olib kelishini ko’rsatadi. Demak ega va kesim gapning yadroviy komponentlarini tashkil etadi va ular orasidagi sintaktik bog’lanuish yadroviy predikatsiya deyiladi. Endi gap strukturasidan bizni qiziqtirgan predlogli birikmalarni tushirib qoldiramiz. 1) He fought in Malaya. He fought…. 2) Lanny collapsed in a heap. Lanny collapsed… 3) They had been in the storm. They had been… 4) Candles were burning in its windows. Candles were burning… 5) She crooned in smiling mockery. She crooned … 6) The thief stood in the dock. The thief stood… 7) Linda stopped in her tracks. Linda stopped… 8) They were in his way. They were …. Eksperiment natijalari gapda in predlogli birikmlalarni tusghirib qoldirish gap strukturasiga ta’sir qilmasligini ko’rsatadi. Agar gapda biror bir elementni 38

tushirib qoldirganda gap strukturasiga ta’sir qilmasa, u holda u element gapning tobe bo’lagi bo’ladi. Demak yuqoridagi gaplarda in predlogli birikmalar gapning tobe komponenti bo’lib kesimga subordinativ sintaktik bog’lanadi. Endi yuqoridagi gaplarning component va yuniksion modelini keltiramiz. 1) She put it in my hand. (E.H. FA p31) – U o’sh narsani qo’limga qo’ydi. 1 2 3 4 5 NP 1 ,NP 2 ,D 1 ,D 2 ,D 3 2) I sat now in the chair … (E.H.FA p21)- Men stulda o’tiribman. 1 2 3 4 NP 1 ,NP 2 ,D 1 ,D 2 3) I have come back Catherine in the night. Men tunda qaytib keldim 1 2 3 4 NP 1 ,NP 2 ,D 1 ,D 2 4) They had me look in a glass. Ular menga ko’zoynakdan qarashdi. 1 2 3 4 39

NP 1 ,NP 2 ,D 1 ,D 2 5) The manager went up in the elevator with us. – Boshqaruvchi biz bilan yuqoriga liftda chiqdi. 1 2 3 4 NP 1 ,NP 2 ,D 1 ,D 2 6) We were in different rooms. – Biz boshqa-boshqa xonalarda edik. 1 2 3 4 NP 1 ,NP 2 ,D 1 ,D 2 7) He was killed in the Somme. – U Somda o’ldirildi. 1 2 3 NP 1 ,NP 2 ,D 1 Yuqoridagi gaplarning yuniksion va component modellaridan ko’rinib turibdiki, in predlogli birikmalar gapning tobe komponentlaridir. Yuqoridagi misollarning barchasida ular fe’lning aniq formasi tobe fe’lning aniq formasi in 40

predlogli birikmalar uchun tayanch komponentdir. In predlogli birikmalarning o’zi ham ko’p hollarda tayanch element bo’lib keladi. Uni quyidagi misollarda ko’rish mumkin: 1) Candles were burning in its windows. – Deraza yonida shamlar yonayotgan edi 2) Linda stopped in her tracks. – Linda yo’lda to’xtab qoldi 3) They were in his way. – Ular uning yo’lida edilar. 4) The carriage wan in a good yard. – Vagon yaxshi joyda edi. In predlogli birikmalar “its, “her”, “his”, “good” kabi elemenyalar uchun tayanch komponent vazifasini o’tagan. Biz yuqorida ko’rib o’tga misollarimizda bizni qiziqtirayotgan in predlogli birikmalar fe’lning aniq shakliga tobe komponent edi. Bundan tashqari mazkur predloglar fe’lning noaniq shakliga ham tobe komponentlardir. Bui isbotlash uchun misollarga murojaat etamiz: 1) I like to relax in the evening. – men kechqurun dam olishni yoqtiraman. (R.M.E.p241) 2) They would like to hide in the train. (J.T.J p181) 3) Jane wants to farm in Scotland. – Jeni Shotlandiyada fermerlik qilishni xohlardi. (Sh.B.O.D p 86) 4) It can be dangerous to swim in the sea.- Daryoda cho’milish xatarli bo’lishi mumkin. (R.M.E p146) 5) It’s dangerous to walk in the road. – Bu yo’lda yurish xatarli.(R.M.E p 166) Yuqoridagi misollarda in predlogli birikmalar fe’lning noaniq shakli bo’lga infinitivga, gerundiyga va boshqa sifatdoshga tobe komponentdir. 2.2 Otga tobe komponent Mazkur paragrafda biz in predlogli birikmalaring ot so’z turkumiga tobe bo’lib kelishini ko’ramiz. 41

1) Christmas in Iran is very nice. – Erondagi rojdestvo juda chiroyli. (R.S.OR p253) 2) The atmosphere in the hall was very hot. – Zaldagi havo juda issiq edi. 3) The look in his eyes was firm. – Uning ko’zlaridagi qarash jiddiy edi. Yuqoridagi gaplarning yuniksion va komponent modellari quyidagicha: 1) We’ll crack in France. (E.H.FA p15) 1 2 3 NP 1 ,NP 2 ,D 1 2) Nobody was in sight. – Hech kim ko’rinmas edi. 1 2 NP 1 ,NP 2 3) I remembered locked in trunk. 1 2 3 4 NP 1 ,NP 2 ,D 1 ,D 2 Yuqoridagi gaplardan ko’rinib turibdiki in predlogli birikmalar ot bilan ifodalangan egaga tobe bo’lib kelgan biroq in predlogli birikmalar otga ham tobe bo’lib kelishi uchrab turadi. 2.3 Sifatga tobe komponent 42

Bu paragrafda biz in predlogli birikmalarni sifatga tobe bo’lib kelishini ko’rib o’tamiz. Ingliz tilida sifat determinativ (aniqlovchi) va ot o’rtasida yoki “to be” ko’makchi fe’lidan keyin keladi. 1) It is nice there in the fall. – Kuz u yerda chiroyli edi. (A.E.F p93) 2) We were alone in the club. – Biz klubda yolg’iz edik. (A.E.F p93) Ingliz tilda keltirilgan misollardagi in predlogli birikmalarning sintaktik bog’lanishi yo’nalgan tayanch komponentini topish uchun gap bo’lakarini tushirib qoldirish eksperiment metodiga murojaat qilamiz. Oldingi paragraflarda ko’rib o’tganimizdek gapda in predlogli birikmalarni tushirib qoldirish gap strukturasiga putur yetkazmaydi va ular bir tomonlama yo’nalgan subordinativ bog’lanishga kirishadi: 1) It is nice there in the fall. – It is nice there… 2) We were alone in the club. – We were alone… Eksperiment natijasida biz gapning yadroviy elementlaridan ega va kesimdan tashkil topgan va grammatik jihtadan to’g’ri bo’lgan gaplarni hosil qildik. Endi in predlogli birikmalarning gapning qaysi bo’lagi bilan sintaktik bog’langanligini ko’rib chiqamiz. Buning uchun esa gapda avval egani keyin esa kesimni tushrib qoldiramiz. 1) It is nice there in the fall. … is there in the fall. It … there in the fall. 2) We were alone in the club. … were alone in the club. We … alone in the club. Yuqorida ko’rsdatilga eksperiment natijalari ijobiy natija bermadi, ya’ni in predlogli birikmalarning qaysi komponentga (ega yoki kesim) tobeligiga aniqlash imkonini bermadi. In predlogli birikmalarning tayanch komponentini aniqlashuchun yana bir eksperiment gapda in predlogli birikmalarning o’rnini almashtirishni lozim deb topdik. 1) It is nice there in the fall. 43

In the fall it is nice there. 2) We were alone in the club. In the club we were alone. Yuqorida o’tkazilgan eksperimentlar in predlogli birikmalarning sifat bilan ifodalangan kesimga tobeligini aniqladi. 44

2.4. Yadroviy-predikativ bog’lanish orqali aloqaga kirgan in predlogli birikmalar Bizga ma’lumki yadroviy predikativ bog’lanish bu ega va kesim o’rtasidagi bog’lanishdir. Mazkur bo’limda biz in, above, below so’zli birikmalalning yadroviy predikativ bog’lanishlari haqida to’xtalib o’tamiz. Yadroviy predikativ bog’lanishlarni aniqlash uchun lingvistik eksperiment o’tkazamiz. Buning uchun biz tushirib qoldirish metodidan foydalanamiz. 1. Our lives were in danger. (ARI 43) → Our lives were .....→ Our lives ... in danger. 2. Ken is in trouble . (JPS 74) → Ken is ....→ Ken .... in trouble. Yuqoridagi gaplarda in predlogli birikmalar va to be fe’li bir-birini taqozo qiladi va ulardan birining gapda bo’lmasligi gap strukturasining buzilishiga olib keladi. Eksperiment natijalari in predloglili birikmalarning gapda yadroviy predikativ bog’lanish orqali sintaktik aloqaga kirishini isbotlaydi. Quyida ushbu gaplarning komponent va yunksion modelini keltiramiz. 1 2 (3) (3) 3 1. Our lives were in danger. 1 2 3 D.NP1.NP2 1 (2) (2) 2 2. Ken is in trouble . 1 2 NP1.NP2 45

1 (2) (2)(2) 2 She was in a hurry. 1 2 NP 1 .NP 2 1 (2) (2) 2 They were in service. 1 2 NP 1 .NP 2 Eksperiment natijalari in predlogli birkmalarning gapda yadroviy predikativ bog’lanish asosida sintaktik bog’lanishga kirishishini isbotladik. Yuqoridagi misollarda to be fe’li va in predlogi bir-birini taqozo etadi va ularning birini gapda bo’lmasligi gap strukturasini buzilishiga olib keladi. 46

2.5. Subordinativ bog’lanish In predlogli birikmalarning subordinativ sintaktik bog’lanishini ko’rib o’tishdan oldin har bir gap strukturasini tashkil etadigan gapning yadroviy komponentlari bo’lgan ega va kesim o’rtasida bo’ladigan sintaktik bog’lanishni ko’rib o’tishimiz lozim. Buning uchun biz lingvistik eksperiment metodi bo’lgan tushirib qoldirish metodidan foydalanamiz va gap bo’laklarini navbatma-navbat gap strukturasidan tushirib qoldiramiz. 1. I looked in the room .( ARI 53) → .... looked in the room.→ I ..... in the room. 2.Folks live in West Portal .(JPS 26)→.... live in West Portal.→ Folks .... in West Portal. Biz olib borgan eksperimentlardan ma’lum bo’ldiki, gap strukturasida yo eganing, yo kesimning bo’lmasliga gap strukturasining buzilishiga olib keladi. Demak ega va kesim gapning yadroviy komponentlaridir. Endi gap strukturasidan bizni qiziqtirgan birliklarni tushirib qoldiramiz. 1.I looked in the room . → I looked .... 2.Folks live in West Portal . → Foks live .... Eksperiment natijalari gapda “ in” predlogi qatnashgan birikmalarni tushirib qoldirish gap strukturasiga ta’sir qilmasligini ko’rsatdi. Agar gapda biror bir elementni tushirib qoldirganda gap strukturasiga ta’sir qilmasa, u holda u element gapning tobe bo’lagi bo’ladi. Demak yuqoridagi gaplarda in predlogi qatnashgan birikmalar kesimga subordinativ (tobe) bog’lanadi. Endi yuqoridagi gaplarning komponent va yunksion modelini keltiramiz: 1 2 (3) (3) 3 1. I looked in the room . 1 2 3 NP1.NP2.D 47

1 2 (3) (3) 3 2.Folks live in West Portal . 1 2 3 NP1.NP2.D Biz ikkita asosiy struktural tipdagi yadroviy komponentli gap, bir yadroli, ikki yadroli deyilgan gaplar, shuningdek noyadroviy predikativ bog’lanishi gapning sintaktik aloqasiga keng tarqalgan holatiga to’xtalamiz. Bir tomonlama subordinativ aloqaga asoslanganyo’nalish noyadroviy komponentga tobelik belgisini anglatadi (ND). Masalan, quyidagi ikki keng yoyilgan ikkiyadroli gap o’z ichiga ikkita tobe komponentni oladi. Bu quyidagi yuniksion modeldan ko’rinib turibdi: 1 2 (3) 3 (5)(5) 4 5 I saw the house in the local paper. 1 2 3 4 5 NP 1 ,NP 2 ,D 1 ,D 2 ,D 3 (1) 1 (2) 2 (2) (3) (3) 3 The book will come out in a month. 1 2 3 NP 1 .NP 248

Bir tomonlama subordinativ bog’lanishli yo’nalishni transformatsiya eksperiment asosida ko’rsatish mumkin. Keltirilgan ikki gapdagi tobe komponentlarni tushirib qoldirish gapni buzilishiga olib kelmaydi. Qiyoslaymiz: 1) I saw the house in the local paper. – I saw the house.... 2) The book will come out in a month. – The book will come out... Subordinativ bog’lanishda har doim bir gap komponenti, ya’ni tobe komponentli gaplar subordinativli bog’lanishli konstruksiyani yuniksion model orqali ifodalaydi. Shuning uchun tajriba o’tkazayotganda ularning leksik qarashlarini asosiy holatlarini va cheklanishlarini hisobga olish kerak 49

2.6. Ko o rdinativ sintaksem bog’lanish Koordinativ bog’lanish bu uyushiq bo’laklar orasidagi bog’lanishdir. Ma’lumki uyushiq bo’laklar alhida ajratib olinmaydi, ular gapda ega yoki kesimga subordinativ yoki predikativ sintaktik bog’lanishi mumkin. O’z navbatida gapda nafaqat tobe bo’laklar, balki gapning yadroviy komponentlari ya’ni ega va kesim ham uyushgan tarzda kelib, koordinativ sintaktik bog’lanishga kirishi ham mumkin. Quyida bizni qiziqtirgan in predlogli birikmalarning koordinativ sintaktik bog’lanish orqali aloqaga kirishini ko’rib o’tamiz. 1. She cooked the fish in oil in pan.(JPS 44) 2. She is working in the garden in the house.( ARI 85) Yuqoridagi gaplardan ko’rinib turibdiki, in , above, below so’zlari uyushiq bo’laklar tarkibida mavjud. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, har bir uyushiq komponentning tarkibida predlogni alohida qo’shish shart emas. Endi yuqoridagi gaplarning komponent va yunksion modelini keltiramiz. 1 2 (3) 3 (4) 4 (5) 5 1. She cooked the fish in oil in pan. 1 2 3 4 5 NP1.NP2.D1.D2.D3 1 (2) 2 (3) (3) 3 (4) (4) 4 2. She is working in the garden in the house. 1 2 3 4 NP1.NP2. D1.D2 Tahlilimiz mobaynida shuni aniqladikki, in predlogi gapda uyushiq bo’laklar bo’lib kela oladi va boshqa uyushiq bo’laklar bilan koordinativ bog’lana oladi. 50

III bob. In predlogli birikmal arning sintaktik-semantik tahlili In predlogli brikmalarning sintaktik semantik belgilari gap strukturasiga chuqur kirib borishi bilan gap komponentlaridan farq qiladi. Sintaksemaning u yoki bu komponent pozitsiyaga kelishi gapning komponent tahlili va sintaksem tahlilning bir-biri bilan bog’liqligini ko’rsatadi. Mazkur ishda in predlogli birikmalarning deyarli ko’pchiligi substansial (ot) xususiayatiga ega bo’lib ular lokativ, temporal, stativ, kauzal kabi sintaktik semantik belgilari bilan bir-biridan farq qiladi. 3.1. Lokativ sintaksema Ushbu paragraf in predlogining yana bir belgisi bo’lgan lokativ sintaktik- semantik belgisini o’rganishga qaratilgan. In predlogli birikmalar gapda lokativ sintaktik-semantik belgini ifodalab kelishi mumkin. Lokativ sintaksema gapda fe’lning aniq yoki noaniq shakli bilan, yoki ot bilan ifodalangan tayanch komponentga subordinativ (tobe) bog’lanish asosida namoyon bo’ladi, ya’ni tobe pozitsiyada keladi. M-n: a) fe’lning aniq shakliga tobe : 1. The children were playing in the garden (JBC 154) 2.Claire met me in the reception area .(JPS 41) 3.He sleeps in the coffin .(ARI 50) b) fe’lning noaniq shakliga tobe: 1.I saw a glorious transformation taking place in Jill’s eyes .(JPS 60) 2.She just kept those sharp eyes blinking in our faces.(JPS 58) d) otga tobe komponent: 1. I felt a knot in my chest .( JPS 50) 2. Corker goes to the doctor about a pain in his foot .(JBC 11) In predlogi lokativ sintaksema gapda erkin joylashadi. Ya’ni gapning boshida, o’rtasida yoki oxirida kelishi mumkin. In predlogi lokativ sintaksemaning gapning boshida kelishi: 51

1. In high school , she had cut herself.(JPS 59) 2. In this hall , you can keep me.(JPS 10) Gap o’rtasida kelishi: 1.She was in the woods behind the church.( JPS 19) 2.The house is in orbit round him.( JBC 163) Gap oxirida kelishi: 1.He lived in the oratory .( ARI 6) 2.He locked himself in his father’s study .( ARI 48) Yuqoridagi gaplarda in predlogi birikmalar lokativ sintaksemani ifodalaydi. Buni isbotlash uchun esa lingvistik transformatsiya metodiga murojaat qilamiz. Lokativ sintaksemani aniqlash uchun “in” predlogining o’rniga “ here, there” o’rin hollari, “on, at, in front of” predloglarini yoki lokativ sintaksemaning variantlari bo’lgan boshqa so’zlarni qo’yib ko’ramiz. 1.Corker goes to the doctor about a pain in his foot . → Corker goes to the doctor about a pain at his foot . →Corker goes to the doctor about a pain there. 2.He is alone in the waiting-room . → He is alone there . → He is alone near the waiting-room. 3. He lived in the oratory . → He lived at the oratory . →He lived there. 4. He locked himself in his father’s study . → He locked himself at his father’s study . → He locked himself there. 5.They have lunch together in the kitchen .(JBC 11) → They have lunch together there. → They have lunch together at the kitchen . Yuqoridagi transformatsiyalar “in” predlogli birikmalarning gapda lokativ sintaktik-semantik belgini ifodalashini isbotlaydi. 52

3.2. Temporal sintaksema In predloglili birikmalar temporal sintaktik-semantikani ham o’zida aks ettirishi mumkin. Temporal (vaqt) sintaktik-semantik belgilarni aniqlashda biz “in” predlogli birikmalarni vaqtni bildiradigan “then” payt ravishi, “during” predlogi, “at that time” birikmasi yordamida transformatsiya qilish orqali yoki “when?” so’roq so’zi bilan savol berish orqali aniqlaymiz. 1. In a moment the tape came on a second time.( JPS 118) → When did the tape come on a second time? → Then the tape came on a second time. 2. Mobile 2-4 pulled up in a minute . ( JPS 108) → When did mobile 2-4 pull up? → Mobile 2-4 pulled up then .→ Mobile 2-4 pulled up at that time . In predlogli temporal sintaksemani quyidagi sintaktik-semantik guruhlarga ajratish mumkin: a) ma’lum bir vaqtni bildiruvchi temporal sintaksema: 1.Radios are crackling in the night .(JPS110) → When are the radios crackling? → Radios are crackling then. 2. I lost it in the fourth month.(JPS 60) → When did you lose it?→ I lost it then. b) “keyin” ma’nosida keldigan temporal sintaksema: 1. You will come in next week .( JBC 30) → You will come after a week . 2. It was over in moments . ( ARI 44) → It was over after moments. d) ish-harakatning davom etishini ko’rsatuvchi temporal sintaksema: 1. In his 30 year career , the officer never fired his gun.( JPS 103) → During his 30 year career , the officer never fired his gun. 2. It was scheduled in less than an hour. ( JPS 93) → It was scheduled during an hour. 53

Yuqoridagi transformatsiyalar orqali biz in so’zli birikmalarning temporal sintaktik-semantik belgini ifodalashini ko’rib chiqdik. 3.3. Stativ sintaksema Mazkur bo’limda “ in” predlogli birikmalarning stativ sintaksemalari haqida fikr yuritamiz. Stativ sintaksema bu holatni ifodalovchi sintaksemadir. Quyidagi misollarga qaraymiz. 1. I slept in a real danger .(ARI 50) 2. He looked around in disbelief .( JPS 5) 3. I have to stay in peace .( JBC 39) Stativ sintaksemani isbotlash uchun o’rniga qo’yish transformatsiyasidan foydalanib, in predlogining o’rniga “in a state of” birikmasini qo’yib ko’ramiz. 1. I slept in a real danger. → I slept in a state of danger. 2. He looked around in disbelief. → He looked around in a state of disbelief . 3. I have to stay in peace. → I have to stay in a state of peace. Yuqoridagi transformatsiyalar in predlogli birikmalar o’zida stativlik xususiyatini aks ettirishini isbotlaydi. Stativ sintaksema o’zida aktiv sintaktik semantik belgini ham aks ettiriahi mumkin. 1. He is in trouble .( ARI 110) 2. Their lives were in danger .( JBC 75) 3. His room was in a mess .( ARI 120) Yuqoridagi gaplarda aktiv sintaktik-semantik belgi borligini isbotlash uchun “still” ravishidan foydalanamiz. 1 1 Egamberdiyev S . “Синтаксический и синтаксико-семантический характеристики сочетаний с предлогом under современном английском языке” Карши 2007 54

1. He is in trouble. → He is still in trouble . 2. Their lives were in danger. → Their lives were still in danger. 3. His room was in a mess. → His room was still in a mess. 3.4. K valifikativ sintaksema Ma’lumki kvalifikativ sintaksema o’zida predmetning belgi xususiyatini aks ettiradi. In predlogi ham gapda kvalifikativ sintaktik-semantik belgini ifodalashi mumkin. Quyidagi misollarga qaraymiz. 1.That new restaurant is the in place now.(LED666) 2. That was an in problem.(GMM89) Kvalifikativ sintaksema bu sifat so’z turkumiga oid so’zlarga xos sintaksemadir. Yuqoridagi gaplarda bizni qiziqtirgan in predlogining kvalifikativ sintaksemani ifodalayotganligini isbotlash uchun o’rniga qo’yish transformatsiyasidan foydalanib, in so’zining o’rniga sifat so’z turkumiga oid so’zlarni qo’yib ko’ramiz. 1. That new restaurant is the in place now. → That new restaurant is fashionable place now. 2. That was an in problem. → That was private problem. Yuqoridagi transformatsiyalar “in” predlogi o’zida kvalifikativ sintaktik- semantik belgini aks ettira olishini isbotlaydi. 55

3.5. Aktiv sintaksema Yuqoridagi paragraflarda aytilganidek in predlog li birikmalar, yadroviy predikativ aloqa asosida, kesim bilan birga yoki gapning yadroviy predikativ komponenti (NP 2 ) bo’lib keladi. In predlog i protsessual sintaktik-semantik belgisini ham o’zida ifodalashi mumkin. O’zida ish-harakatni ifoda etadigan sintaksemani aktiv sintaksema deyiladi. Aktiv sintaksemani aniqlashda odatda verbalizatsiya lingvistik transformatsiya metodidan foydalaniladi. Buni quyidagi misollarni ko’rib chiqamiz. 1. He was in a hurry .( ARI 60) 2. His brother was in service .( JPS 34) 3. The car was in repair .( JBC 135) Yuqoridagi gaplarda in predlogli birikmalarning aktiv sintaksema ekanligini isbotlash uchun verballashtirish va passivlashtirish lingvistik eksperiment metodidan foydalanamiz. 1. He was in a hurry . → He was hurrying. 2. His brother was in service . → His brother was serving. 3. The car was in repair . → The car was being repaired . Izlanishlardan ma’lum bo’ldiki in predlogli birikmalar o’zida aktiv sintaktik-semantik belgini ifodalay oladi. 56

Xulosa Mazkur ishning kirish qismida in predlogli birikmalarning gapdagi sintaktik strukturasini o’rganishga bag’ishlanadi. Lingvistik eksperiment metodalari va modellar asosida biz in predlogli birikmalarning gapda subordinativ (tobe), appozitiv (bilvosita) va koordinativ (teng) va aydroviy predikatsiya bog’lanish asosida sintaktik munosabatda bo’lishini aniqladik. Gap komponentlari o’rtasida sintaktik bog’lanishni yuzaga keltirish bilan birga gap komponentlarining bir- biridan farqli tomonini aniqladik. 1) Lingvistik eksperiment asosida in predlogli birkmalarning gapda eng ko’p subordinativ (tobe) boglanishda kelishini aniqladik. Va ular gapda fe’lning aniq va noaniq formasiga hamda otga tobe bo’lib keladi hamda ular gapda subordinativ bog’lanish asosida bog’lanadi. 2) In predlogli birikmalarning gapda appozitiv bog’lanishda kelishi bilan ham xarakterlanadi. O’tkazilga eksperimentlarga asosan in predlogli birikmalar appozitiv bog’lanishda tayanch komponentda bilvosita bog’lanadi. 3) In predlogli birikmalar koordinativ bog’lanishda ham kelishi mumkin, bunday hollarda tobe komponent uyushib keladi. 4) In predlogli birikmalarning yadrovity predikatsiya asosida sintaktik bog’lanishga kirishadi. Bunda ega va kesim bir-birini o’zaro taqozo etadi. Birinchi bo’limda biz in predlogli birikmalarning sintaksem tahlili bilan tanishib chiqdik va quyidagi xulosaga keldik. 1) Deyarli ko’pchilik in predlogli birikmalar o’zida substansial (otlik) belgisiga ega va turli sintaktik semantik belgilar bilan bir-biridan farq qiladi. In predlogli birikmalarning otlik belgisi ushbu birikmalarning olmosh (ko’rsatish, egalik), sifat, qaratqich kelishigidagi ot, son va artikl namoyon bo’ladi. 2) Ingliz tilida in predlogli birikmalarni o’rganish natijasida quyidagi sintaksemalar namoyon bo’ldi: Lokativ sintaksema; Temporal sintaksema; Stativ sintaksema; 57

Kauzal sintaksema; Aktiv sintaksema; 3) Yuqorida sanab o’tilgan sintaksemalar lingvistik eksperiment metodi asosida o’rganildi, qaysi informatsiyani qo’llash u yoki bu sintaksema xususiyatidan kelib chiqadi va shunga ko’ra biz lokativ va temporal sintaksemani ularni variantlari bilan almashtirish natijasida aniqlaydigan bo’lsak, stativ sintaksemani “in a state of S”, kauzal sintaksemani “because of” birikmalari bilan almashtirish natijasida aniqladik. Aktiv sintaksemani esa verbalizatsiya (fe’lga aylantirish) orqali aniqladik. 4) In predlogli birikmalar ichida eng ko’p variantlarga ega bo’lgan sintaksema bu lokativ sintaksemadir, umuman variantga ega bo’lmagan sintaksema bu aktiv sintaksemadir. Sintaksemalarning gap komponenetlaridan farq qiladiga jihati ularning o’zida variant birligining aks etishidadir. Sintaksemalarning u yoki bu ganing komponent pozitsiyasida kelishi gap komponentlari va sitaksem tahlilni o’zaro bir-biri bilan bog’liqligini ko’rsatadi. Komponent va sintaksem tahlil nazariyasini bosh va ikkinchi darajali bo’laklar nazariyasining davomi deb qarash mumkin. Chunki bosh va ikkinchi darajali bo’laklar o’zida butun so’z birikmasini yoki tobe so’zlar bilan konstruksiyani o’zida aks ettiradi. Bizga ma’lumki komponent tahlil izlanishlarimizning 1-bosqichi hisoblanadi. Komponent tahlil orqali biz sintaktik bog’lanishlar va gap bo’laklarining turli sintaktik belgilarini aniqlaymiz. Bitiruv malakaviy ishimning III bobida in predlogli birikmalarning sintaktik bog’lanishlarini tahlil qilib, ilmiy izlanishlar jarayonida lingvistik eksperiment metodlari shuni ko’rsatdiki, in predlogli birikmalar gapda subordinativ ( tobe) aloqada kelishdan tashqari yadroviy predikativ, koordinativ va oppozitiv sintaktik bog’lanishlar orqali aloqaga kirishishi mumkin. Lekin ilmiy izlanish jarayonida shu narsaga guvoh bo’ldimki, in predlogli birikmalar asosan subordinativ ya’ni tobe bog’lansh orqali aloqaga kirishadi. Ular fe’lning aniq va noaniq shakllariga hamda otga tobe komponent sifatida gapda qo’llanilishi mumkin. 58

Komponent va sintaksem nazariya asosida ko’rib chiqilgan in predlogli birikmalarning bitta belgi bilan ya’ni “hol” kabi tushuncha bilan chegaralanib qolishga barxam beradi. Bitta sintaktik birlik doirasida bir qancha sintaktik belgilarni tobe komponent, uyushiq tobe komponent, appozativ tobe komponent, yadroviy predikatsiya etuvchi komponent va yana bir qancha semantik belgilarni o’zida aks ettiradi (lokativ, temporal, stativ, aktiv va kauzal). Shunday qilib hozirga zamon ingiliz tili gap tuzilishida in predlogli birikmalar turli sentaksemalarni ifoda etadilar. Demak in predlogi yanada chuqurroq o’rganishni talab etadigan predloglardan biri hisoblanadi. Izlanishlar natijasida ma’lum bo’ldiki, in predlogi gapda ot, olmosh va fe’lning noaniq shakli gerundiy bilan qo’shilib kelish xususiyatiga ega . Xulosa qilib aytish mumkinki, malakaviy bitiruv ishi mavzusi hozirgi zamon ingiliz tili gap strukturasida o’zining muhim ahamiyatini ifoda etadi. 59

Ilovalar Ilova I In so’zli birikmalar bilan ifodalangan sintaksemalar va ularning variantlari № Sintaksemalar Misollar Variantlar 1 Lokativ He sleeps in the coffin. (ARI50) In S At S near S 2 Temporal It was over in two minutes.(ARI 44) In S During S after S 3 Stativ He looked around in disbelief.(JPS 5) In S with S In a state of 4 Kvalifikativ That new restaurant is the in place now. ( LED 666) In S Fashionable S 5 Aktiv He is in trouble. (ARI 110) Be in S Feel in S Ilova II In so’zli birikmalarning son va sifat jihatdan tahlili № Sintaksemalar Misollar soni Foiz % 1 Lokativ 186 38.2 2 Temporal 98 20.1 3 Kvalifikativ 67 13.8 4 Stativ 128 26.3 5 Aktiv 8 1.6 Jami: 487 100% FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YHATI .60

Ilmiy adabiyotlar: 1.Karimov I. A. “Bu muqaddas vatanda azizdir inson”. Toshkent – 2010 yil. 2. Karimov I. A. “2010 yil Barkamol avlod yili” Davlat dasturi. Toshkent “O‘zbekiston” 2010 yil 3. Karimov I. A. “Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari”. Toshkent “O‘zbekiston” 2009 yil 4. Karimov I. A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. Toshkent “Ma’naviyat” 2008 yil 5. Karimov I. A. “Barkamol avlod orzusi”. Toshkent “O‘zbekiston” – 1998 yil 6. Karimov I. A. “O‘zbekiston buyuk kelajak sari”. Toshkent 1998 yil 7. Karimov I. A. “Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi”. Toshkent – 1997 yil 8. Karimov I. A. “Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish”. Toshkent “O‘zbekiston” 2010 y. 9. Ilish B. A. «Современние английский язык». M . 1943 10. Muxin A . M . «Лингвистический анализ» L . 1976 11. Muxin A . M . «Синтаксемний анализ и проблеми уровней языка». L . 1980 12. Axmanova O . S . «Словар лингвистических терминов». M . 1954 13. Aksanenko B . N . «Предлоги английского язика» L . 1962 14. Vinogradov V . V . «Русский язик» ( Grammaticheskoye ucheniye o slove ) M . 1954 16. Bо‘ronov J “Ingliz tili grammatikasi”. Toshkent – 1978 yil 17. Kaushanskaya V. L, Kovner “Грамматика английского языка”. Lelingrad 1967 18. Blokh M.Y. A Course in Theoretical English Grammar. M.: Vishaya Shkola, 1983. 61

19. Buranov J., Yusupov U., Iriskulov M., Sadiqov А . The Grammatical Structures of English, Uzbek and Russian. Part I. T.: Ukituvchi, 1986. 20. Close R.A. A Reference Grammar for Students of English. M. 1979. 21. Gordon E.M., Krilova I.P. A Grammar of Present–day English. M.: Higher School Publishing House. M ., 1974. 22. Р. Киямов “ Лингвистический анализ предложных сочетаний в современном английском языка” Карши 2009. 2 3 . R.Qiyomov, G.Qiyomova “Hozirgi zamon ingliz tilidagi after predlogli birikmalarning leksik va sintaktik-semantik tahlili” Toshkent 2007y. 24. S.Egamberdiev “Синтактические и синтаксико- семантические характеристики сочетаний с предлогом under современном английском языке ” Nasaf 2007. 25 . M.G’apporov, R.Qosimova “Ingliz tili grammatikasi” Toshkent 2008 y. 26 . Yusupov O’.Q. “Ingliz tili grammatikasidan universal qo’llanma” Toshkent 2011y. B adiiy adabiyotlar : 1. Richard Gordon “Doctor in the House” Moskva 1985. – R.G.D 2. Johan Webster “Daddy – long – legs” Moskva 1968. – J.W.D 3. O.Henry “The skylight room” 1972. – O.H.S 4. R.Gordon “Doctor at Large” Moskva 1975. – R.G.D 5. John Steinbeck “The Grapes of wrath” Moscow 1978. – J.S.G E.Hemengue “The old man and sea” Moskva 1983. – E.H.S 6. Thomos T. “The advantures of opal and cupid” U.S.A 1992. – T.T.A 7. J.K.Jerome “Three men in a boat” Moscow 1959y. – J.K.J.T 8. Shakespeare “Romeo and Juliet” Moscow 1972 – Sh.R 9. Catherine Gaskin “Family Affairs”. USA. 1990 521 p C.G.F. 10. Catherine Prickard “Coonardoo”. M. Progress. 1973. 275 p C.P.C.62

Foydalanilgan lug'atlar: 1. ''Merriam- Webster's Collegiate Dictionary'' 2003. USA 2. ''Oxford – Russian dictionary ''. Oxford 2003. 3. ''English- Uzbek dictionary''. Tashkent 2000. 4. ''Russian- English dictionary''. Moscow 1997. 5. ''English-Russian dictionary'' compiled by Miller 1998 6. '' English dictionary'' edited by Macmillan. 7. '' Oxford Russian dictionary'' edited by Paula Falla. 8. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: СЭ, 1969. 9. ЕVU – English Vocabulary in Use. Michael McCarthy., Felicity O’Dell. Cambridge University Press, – Cambridge, 1994. – 296 p. 10. EOD – Electronic Oxford Dictionary. 2005. ( Electron Version) 11. LD – Longman Dictionary of Contemporary English. – London.: Longman, 1992, – 1223 Foydalanilgan saytlar www.google.co.uz www.yahoo.com www.wikipedia.org www.ziyonet.uz www.google.com www.edu.uz www.gov.uz www.uz.ref.uz www.kitoblar.uz www.uzswlu.uz www.studentex.com www.kasu.uz 63

Qisqartma va izohlar “ substansial ” – narsani bildiruvchi. “ lokativ ” – joyni anglatuvchi. “ agentativ ” – kishini buldiruvchi. “ stativ ” – holat. “ aktiv ” – harakat. “ kauzal ” – sabab. NP1 – yadroviy predikatsiyalanuvchi bo’lak. NP2 – yadroviy predikatsilanuvchi bo’lak. D –tobe bo’lak. Shartli belgilar yadroviy predikativ bog’lanish. subordinativ bog’lanish. koordinativ bog’lanish . appozitiv bog’lanish64

Похожие

Hozirgi zamon ingliz tilida “in”predlogining sintaktik-semantik tahlili

HHozirgi zamon ingliz tilida '' Out of '' predlogining sintaktik-semantik tahlili

So’roq gaplarning semantik – sintaktik tahlili

Inkor olmoshlarning sintaktik-semantik tahlili

Some va Any olmoshlarining sintaktik-semantik tahlili