So’roq gaplarning semantik – sintaktik tahlili - Английский язык

So’roq gaplarning semantik – sintaktik tahlili

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

596.5 KB

Скачать

” So’roq gaplarning semantik – sintaktik tahlili” mavzusidagi

MUNDARIJA Kirish............................................................................................................. ... ..... 3 I.BOB. S o‘roq gaplarning kommunikativ turlari............................... ............... 7 1.1.Gap lar haqida umumiy ma’lumot ............................................................. 8 1.2. S o’ roq gaplarning xususiyat lar i.......................................... II.BOB. So’roq gaplarning semantik - sintaktik tahlili. 2.1.Olmoshli so‘roq gaplarning vazifalari va ularning turlari ........................................ ........ ... .. ... 16 2.2 Ritorik va Sof so‘roq gaplar.................................................................. Xulosa................................................................................................................... . .. 5 4 Adabiyotlar r o’ yxati................................................................................... .... ...... . .. 5 5 1. 2

Kirish O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi "Oliy ta`lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to`grisidagi" P.Q- 2909-sonli qarori. 1 Mamlakatimizda ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlar va yuqori malakali intellektual barkamol ablodni tarbiyalashda davlat siyosatining o’mini va rolini xalqaro jamoatchilikning o’rganishi va tanishishini ta’minlash maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev yosh avlodga juda katta e’tibor qilmoqda. Bugungi kunda ta’lim tizimida o‘quvchilarning nafaqat keng bilim va professional ko‘nikmalarni egallashi, ayni paytda chet mamlakatlardagi tengdoshlari bilan faol muloqot qilish, dunyoda ro‘y berayotgan barcha voqea-hodisalar, yangilik va o‘zgarishlardan atroflicha xabardor bo‘lish, jahondagi ulkan intellektual boylikni egallashiga katta ahamiyat berilmoqda. Bu kabi vazifalarni to‘laqonli amalga oshirishda asosiy vositalardan biri hisoblangan xorijiy tillarni ta’limning barcha bosqichlarida o‘rgatishni tashkil etish dolzarb masala hisoblanadi. Shuningdek, mamlakatimizning dunyo hamjamiyatiga integratsiyalashuvi, fan va texnikaning rivojlanishi yosh avlodning yangicha ijtimoiy munosabatlarga kirishish malakalarini o‘zlashtirishi, ta’lim olish va mehnat faoliyatini zamonaviy talablarga mos holda tashkil etish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan axborotlarni olish va ulardan foydalanish bir necha xorijiy tillarni mukammal bilishni taqozo etadi. Bundan tashqari, axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish, xalqaro miqyosidagi iqtisodiy va siyosiy aloqalarda xorijiy tillar, ayniqsa ingliz tili asosiy muloqot vositasi vazifasini bajarmoqda. . Darhaqiqat, mamlakatimizda xalqimiz ma’naviy rivoji uchun barcha sharoitlar yaratilayotgan bir paytda, tilshunoslik fani ham shu maqsad uchun xizmat qilmog‘i darkor. Mustaqil rivojlanish yo‘lini tanlagan milliy tilshunosligimiz hozirgi paytda, jahon tilshunosligiga xos bo‘lgan ilg‘or g‘oyalarni o‘zlashtirgan holda tilning inson ijtimoiy faoliyatida tutgan o‘rnini aniqlash, uning kommunikativ mohiyatini hamda antropotsentrik xususiyatlarini tadqiq qilish yo‘lidan bormoqda. Shu jumladan, 1. 3

zamonaviy tilshunoslikning muhim yo‘nalishlaridan bo‘lgan kommunikativ lingvistika til birliklaridan nutqiy faoliyat vositasi sifatida foydalanish qonuniyatlari va tamoyillarini aniqlash hamda lisoniy hodisalarning real muloqot sharoitlarida voqelanishi bilan bog‘liq xususiyatlarini belgilash maqsadini ko‘zlaydi. Mavzuning dolzarbligi . Bir tomondan , til tizimi va uning asosiy birligi bo‘lgan gap hodisasining kommunikativ xususiyatlari tahliliga alohida e’tibor qaratilishi belgilansa, ikkinchi tomondan, semantik- strukturaga ega bo‘lgan so‘roq gaplarning maqomi masalasi batafsil tavsifsiz qolib kelayotganligi bilan izohlanadi. Shu turdagi so‘roq gaplarining struktur-semantik hamda kommunikativ xususiyatlarining tadqiqi, so‘zsiz, sintaksis sathida shakl va mazmun munosabatini aniqlashtirishga, gap lisoniy xususiyatlarining uning nutqiy akt muhitida voqelanadigan mazmun doirasidagi o‘rnini belgilashga va nihoyat, ushbu gaplarning kommunikatsiya jarayonida bajaradigan vazifalari ko‘lamini chegaralashga imkon yaratadi. Tadqiqotning o‘rganish darajasi . Til tizimining turli sathlariga oid birliklarning nutqiy muloqot muhitlarida faollashuvini o‘rganish formal , semantik- struktur ko‘rsatkichlar munosabati , o‘zaro bog‘liqligi tadqiqini taqoza etadi. Formal-sintaktik tadqiqning predmeti gap tuzilishi bo‘lsa, sitaktik semantika asosiy e’tiborni gapda ifodalanayotgan ma’noning tarkib topishi va ushbu ma’noning voqelikdagi predmet- hodisalar bilan munosabatini aniqlashga qaratadi. Gap kommunikativ turlari doirasida so‘roq gaplar o‘ziga xos formal – sintaktik tuzilishi va semantik xususiyatlari bilan alohida hududni egallaydilar. So‘roq gaplarining asosiy qismi ma’lum ko‘rinishdagi struktur modellar negizida erkin tarkibda topadigan tuzilmalardir. Tadqiqotning maqsadi. Malakaviy bitiruv ishning asosiy maqsadi - so‘roq gaplarning kommunikativ turlarga ajratish, - so‘roq gaplarning s emantik -s intak tik xususiyati 1. 4

- so‘roq gaplarning tuzilishi va real muloqot vaziyatlarda qo‘llanilishidagi o‘zaro bog‘liqlik xususiyatlarini o‘rganishdan iborat. Tadqiqot vazifalari yuqorida bayon etilgan maqsadga erishishda quyidagi aniq masalalar echimini topishni taqoza etadi: - so‘roq gaplarning sintaktik -semantik tahli l qilish. - so‘roq gaplarning zamonaviy ingliz tilidagi mavqei va o‘rnini aniqlash; - so‘roq gaplar ning kommunikativ faollashuvi ni turli muloqot muhitida aniqlash; -Tarkibida so‘roq olmoshi ishtirok etgan gaplarni ajratish. Tadqiqot ob’ektini ingliz tili muloqot tizimida keng qo‘llanishda bo‘lgan va asosan savol mazmuni ifodalaydigan ma’lum sintaktik ko‘rsatkichlar va modellar asosida yasaladigan so‘roq shaklidagi gaplar tashkil qiladi. Tadqiqot predmeti : Ingliz tilidagi so‘roq gaplarining formal, sintaktik-semantik talqini va ularning boshqa kommunikativ xususiyatlarini ochish hamda mohiyatini voqelantiruvchi omillar va ularning tematik bo‘linishlari tahlil qilingan. O‘rganilayotgan mavzuning muammoligini asoslash: So‘roq gaplarning qullanish jarayoninidagi o‘rnini aniqlash, kommunikativ turdagi gaplarning klassifikatsiyalash muammolarini o’rganib chiqish‚ so‘roq gaplarning o‘rganilish holati yoritish‚ so‘roq gaplar tushunchasini ta’riflash‚ so‘roq gaplarning turlarini ajratilib ko‘rsatish‚ ularning struktur-semantik xususiyatlari aniqlanadi, olmoshli so‘roq gaplarning tasnifiy belgilarini aniqlash va ta’riflash. Tadqiqiy metodlari . Qo‘yilgan vazifalarni hal etishda ma’lum ko‘rinishdagi tadqiq metodlaridan foydalanildi, jumladan: 1) so‘roq gaplarning kommunikativ turlariga ajratish hamda ularning tasnifiy belgilarini aniqlashda tavsiflash metodidan foydalanildi; 2) so‘roq gaplarning struktur-semantik xususiyatlarini aniqlash va guruxlarga ajratish. 1. 5

Umuman olganda, bitiruv ishda to‘plangan materialni tahlil qilish asosida til birliklarining nutqiy faollashuvi qonuniyatlarini aniqlashni nazarga tutadigan induktiv- deduktiv yondashuv metodi asos qilib olingan. Tadqiqotning metodologik asoslarini O‘zbekiston Rspublikasi Prezidenti Shakat Murziyoyevning , ta’lim mazmuni siftini takomillashtirishga doir Prezident farmonlari, hukumat qarorlari bu ishda talqin qiladi. Bundan tashqari, jahon tilshunoslari A.A.Leont’ev, YU.S.Stepanov, hamda o‘zbek tilshunoslari A.A.Abduazizov, D.U.Ashurova, SH.Safarov, N.Mahmudov, A.Nurmanov, M.Hakimov, M.Q.Yusupov, S.Rahimov va boshqalarning til tizimi tahlillari faoliyat nazariyasi nuqtai nazaridan yondashuv, til vositalarining kommunikativ faollashuvi shakl va mazmun munosabatini ta’minlovchi omil bo‘lishi haqidagi g‘oyalari biz tanlagan muammoning xususiy masalalarini hal etishda metodologik asos vazifasini o‘tadi. Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati . O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining 1 nomli farmoyishida chet tillarni o‘qitishning barcha bosqichlari uchun zamonaviy o‘quv adabiyotlarini yaratish vazifasi alohida ta’kidlangan. O‘ylaymizki, tadqiqot natijasida erishilgan xulosalardan so‘roq gaplarning semantik- strukturasining tarkibli tizimi va grammatik mohiyatini yanada chuqurroq o‘rganishda foydalanish mumkin. Shuningdek, ish natijalari magistrlik dissertatsiyalari, bitiruv malakaviy va kurs ishlarini,maqolalar tayyorlash jarayonida ham foyda keltirishi mumkin. BMIning mazmuni gaplarning turlarini aniqlash va so‘roq gaplarning kommunikatsiya jarayonidagi holatini bilish va turlariga ajratish hamda ularning tasnifiy belgilarini aniqlash va tariflash , so‘roq gaplarning sintaktik -semantik xususiyatlarini aniqlash va guruhlarga ajratish, olmoshli so‘roq gaplarning kommunikativ mohiyatini ochish, gaplarning kommunikativ turlarini ya’ni, darak, so‘roq va buyruq gaplar o‘rtasidagi mazmuniy mohiyatini ochib berish va nutqda 1 2012 yil 10-dekabrda imzolagan PQ-1875-son “Chet tillarini o‘rganish tizimini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida” 1. 6

faollashayotganda o‘z vazifasini yo‘qotib, o‘ziga xos bo‘lmagan kommunikativ funktsiyalarda qo‘llanilishini ochish. Ishning tuzilishi . Ish kirish‚ ikki bob‚ xulosalar‚ foydalanilgan ilmiy adabiyotlar ro‘yxati‚ lug‘atlar va misollar olingan manbalari ro’yxatidan iboratdir. I. BOB . S o‘roq gaplarning kommunikativ turlari 1.1.Gaplar haqida umumiy ma’limot. Bizga ma`lumki , til kishilar orasida eng muhim aloqa vositasi bo‘lib xizmat qiladi . Tilda fikr ifodalash , bayon qilish va anglashda esa gapdan foydalaniladi . Demak , gap , avvalo , so‘zlovchi uchun fikr ifodalash , bayon qilish , tinglovchi uchun esa fikr anglash vositasidir . Shuning uchun ham gap muomala vositasining eng kichik birligi deyiladi . Gap biror voqea-hodisa haqidagi xabarni , so‘roqni yoki buyruqni ifodalovchi asosiy sintaktik butunlikdir . Gap so‘z birikmasidan kesim va ega yoki faqat kesim bo‘laklarga aloqador grammatik asosga egaligi bilan farq qiladi . Gap - kishilarning bir-biriga fikr,axborot uzatish uchun ishlatiladigan asosiy birlik,fikr ifodalashning eng oddiy va usullik ko’rinishi.Tugallangan fikrni ifodalovchi so’zlar yig’indisi ham gap deyiladi. Ex: My father works at the office. I learn English.(R.Murphy) Gap fikr, tasdiq yoki inkor hukmini bildirib, tugallangan ohang bilan aytiladi . The street is big. So’z birikmasi esa sanash ohangi bilan aytiladi: A good mind Avval, bosh so’z keyin keladi: A clever boy-aqlli bola; A big street-katta ko’cha; A high degree-baland daraja; Agar ular o’rnini o’zgartirilsa gap hosil bo’ladi: the street is big-ko’cha katta: The boy is clever-bola aqlli; the degree is high-daraja baland. 1. 7

Bitishuvda ergash so’z vazifasida sifat, ravish hamda ular vazifasidagi boshqa so’zlar keladi. 1 A red flower-qizil gul.A gold ring-oltin uzuk.A clever person-aqlli kishi. Bosh so’z ot va fe’l so’z turkumidan bo’ladi.So’z birikmasi tahlili: 2 Gapdagi so’z birikmalar aniqlanadi. Bosh va ergash so’zlar aniqlanadi. Bosh va ergash so’zlarning bog’lanish usuli aniqlanadi. So’z birikmasining bosh so’z turkumi bo’yicha turi aniqlanadi. So’z birikmasining tuzilish turi aniqlanadi. Gap bitta so’zdan ham iborat bo’lishi mumkin va u kesimlik qo’shimchalari bilan shakllangan bo’ladi, so’z birikmasi esa har doim eng kamida ikkita mustaqil so’zdan iborat bo’ladi: The spring. All the students are happy. Ergash so’z bosh so’zga qo’yidagi usullar yordamida birikadi. Bu bosh so’z bilan ergash so’zning shaxs-sonda mosligidir. Bunda bosh va ergash so’z qaratqich kelishigi hamda egalik qo’shimchasi yordamida birikadi: qaratqich kelishigi qo’shimchasi ergash so’zga, egalik qo’shimchasi bosh so’zga (ba’zan ikkalasiga ham) qo’shiladi. Masalan my brother’s book-ukaning kitobi, my father’s car-otamning mashinasi, my sister’s dress-singlimning ko’ylagi; Ega va kesim ham moslashuv usuli yordamida bog’lanadi. Moslashuvda ba’zan qaratqich kelishigiga yoki egalik qo’shimchasi tushurilishi mumkin. Our school-bizning maktab. Ergash so’zning bosh bilan grammatik vositasiz faqat ma’no jihatdan yo so’z tarkibi yordamida birikishi bitishuv deyiladi. Bitishuvda doimo ergash so’zdir. Gap haqidagi ta’limot uzoq tarixga ega. Tilshunoslik fanida gap va uning tabiatiga doir turli qarashlar mavjud. Adabiyotlarda qayd etilishicha, hozirgi kunda gapning 300 ga yaqin ta’rifi ma’lum. Shu faktning o‘ziyoq gap tushunchasi naqadar murakkab va ziddiyatli ekanligidan dalolat beradi. Tilshunoslik tarixida sintaktik kategoriyalarni shu jumladan, gap va uning xususiyatlarini izohlashda bir- biridan farq qiluvchi bir qancha lingvistik oqimlar bo‘lgan. S h ularadn biri va dastlabkisi logik grammatik oqimdir. Bu oqim gapni logika qonunlari asosida tahlil 1 K. N. Kachalova “Ko’rsatilgan adabiyotlar” 113 b. 2 J. B. Bo'ronov “Ko’rsatilgan adabiyotlar” 317 b. 1. 8

etadi. Bunda hatto “gap” termini gapning o‘ziga nisbatan logik xuqmga nisbatan ham qo‘llanadi. Gapga logik nuqtai nazardan qarashga rus tilshinusligida F.I.Buslaev misolida ko‘rish mumkin. U gapga “so‘zlar bilan ifodalangan hukm” 2 deb ta’rif beradi. Gapga psixologik protsess sifatida qarovchilar ham bo‘lgan. Bunday qarash til fanida psixologik-grammatik oqim nomini olgan. Bu oqim gapni so‘zlovchi psixikasida paydo bo‘lgan tasavvurlar birikmasini ifoda etuvchi shuningdek, tinglovchi psixikasida ham shu tasavvurlarni hosil qiluvchi vosita sifatida baholaydi 3 . Gapga logik nuqtai nazardan qarash bilan psixologik nuqtai nazardan qarash o‘rtasida printsipial farq yo‘q. Har ikkala qarash ham gapning sof lingvistik belgilarini hisobga olmaydi. Bu hol tilshunoslikda gapning lingvistik belgilarini topishga intilishni kuchaytirib yubordi. Logik-grammatik va psixologik-grammatik oqimlarga qarshi kurashda uchinchi yangi oqim – formal –grammatik oqim maydonga keldi. Bu oqim ikki yo‘nalishda davom etdi. Ba’zi olimlar gapga ta’rif berishda uning kommunikativ birlik sifatidagi xususiyatlarini, bu xususiyatlar bilan bog‘liq bo‘lgan kriteriylarni hisobga olish kerak. Boshqalar esa gapning formal belgilariga birinchi galda formal-grammatik belgilariga tayandilar. Kommunikativ birlik sifatida gap nutqning pauzalari bilan ajralib turadigan va xabar bildiradigan yaxlit parcha sifatida baholanadi. Masalan, M.N.Peterson gapni fikriy va intonatsion butunlik sifatida izohlaydi. Uningcha gap bilan so‘z birikmasi o‘rtasida printsipial farqi yo‘q, gap grammatik birlik emas, balki faqat kommunikativ birlikdir 4 . Kommunikativ birliklarning ko‘pchilik olimlar tasnifni ixchamlashtirish yo‘lidan borayotganligi sezilib tursada, lekin tadqiqotchilar bunda ham turlicha mezonlarga murojaat qilayotganligi sezilib turibdi. Ayrim mualliflar darak va buyruq gaplarni yagona guruhga kiritsalar, boshqalari esa darak va so‘roq 2 Буслаев Ф.И. Историческая грамматика русского языка. Ч. II . М., 1863, с. 2. 3 Пауль Г. Принципы истории языка. Под редакцией проф. Н.А.Баскакова, М, 1960. с.278. 4 Петерсон М.Н. Лекции по современному русскому литературному языку. М. 1941, с. 94. 1. 9

tuzilmalarini bir qatorga qo‘ymoqdalar. Ingliz tili gaplarining struktur tadqiqi bilan shug‘ullangan L.S.Barxudarov hatto til tizimida gaplar faqat buyruqni ifodalash / ifodalamasligiga qarab tasniflash imkoniyati mavjud, degan fikrni bildirgan edi.[L.S.Barxudarov1966:172]. Bunday tasnifiy nomutanosibliklarning paydo bo‘lishi, albatta, ba’zi sabablarga bog‘liqdir. Zotan, ajratilayotgan funktsional turlarning barchasi ba’zi mazmuniy va grammatik umumiylikka egadirlar. Jumladan, darak va buyruq gaplari tinglovchiga axborot etkazishga mo‘ljallangan va shu jihatdan so‘hbatdoshdan axborot olish maqsadini ko‘zlaydigan so‘roq gaplariga qarama- qarshi turadilar. Umuman olganda so'zlovchi tinglovchiga o'z fikrini bayon qilish uchun o'z oldiga turli maqsadlarni qo'yadi, ya'ni biror voqea haqida ma'lumot olishni istaydi, yo tinglovchini biror ishini bajarishga undaydi, yoki shu haqda istak bildiradi. Demak, so'zlovchining bunday istagi ifoda maqsadiga ko'ra gaplar uch turga bo'Iinadi: darak gaplar, so'roq gaplar, buyruq gaplar. Darak gap. Borliqdagi voqea -hodisa, narsalarni tasdiq yoki inkor yo'li bilan xabar qiluvchi gaplar darak gap deyiladi. Masalan: Asadbek, Elchinning girdobidan qulini oldi-yu , o’sha zahoti jag’iga musht tushirdi.(T. Malik. Shaytanat.bet.31.) Darak gap maxsus ko'rsatkichga ega emas. Darak gap fe'l bilan, ayrim hollarda ot bilan ham ifodalanadi. Masalan: Dunyo xaritasida jahon hamjamiyati tomonidan tan olingan yangi davlat O'zbekiston Respublikasi paydo bo'ldi. (I. Karimov). Bahor keldi, gullar ochilsa, yana avvalgiday tabiat gullar bilan to’lsa. (H. O.) Shuning bilan birgalikda, buyruq va so‘roq gaplarning kommunikativ vazifasida ham uxshashlik mavjud, ya’ni ularning har ikkalasi ham tinglovchini biror-bir harakatga undaydi. Shu bois bo‘lsa kerakki, ushbu turdagi gaplar, darak gaplardan farqli ravishda, asosan diologik nutqda uchraydilar. Darak va so‘roq gaplari o‘rtasida ma’lum darajada umumiylik mavjud, chunki ularning ikkalasi ham predmet va hodisalar o‘rtasidagi munosabatlarni tavsiflash xususiyatiga ega. S h u bois bu turdagi gaplarda modallikning ifodalanishi erkindir. Buyruq 1. 10

gaplarining qo‘llanishi esa doimo imkoniyatdagi modallik bilan bog‘liqdir. Aynan shu xususiyatlarga va buyruq gaplarining sub’ekti formal ifoda topmasligini inobatga olgan holda L.A.Barxudarov buyruq gaplarini boshqa gaplarga qarama- qarshi qo‘yadi[L.S.Barxudarov:172]. So‘roq va buyruq gaplar kommunikativ jihatdan umumiy xislatlarga ega bo‘lishidan qat’iy nazar, oxirgi turdagi gaplarning o‘ziga xos xususiyatlari ayniqsa kommunikativ maqsadni voqelantirish sharoitida aniq ko‘zga tashlanadi. Ajratilayotgan uch funktsional turga kiruvchi gaplarning farqi kommunikativ maqsad faollashuvida namoyon bo‘ladigan so‘hbatdoshlar munosabatida o‘z aksini topadi. So’zlovchi darak gapi vositasida ma’lum hodisalar o‘rtasidagi munosabatlarni ta’kidlaydi. Demak, ushbu gapning kommunikativ maqsadi so‘hbatdosh tamonidan uzatilgan axborotni qabul qilishga yo‘naltirilgan. Tinglovchining boshqa hatti-harakatlari gap grammatik ma’nosi bilan bog‘liq bo‘lmasdan, balki nutq vaziyati, gapning aniq mazmuniga tobedir. Buyruq semantikasi ham biror bir hodisa, fakt ta’kidini inkor qilmaydi. Lekin talab qilinayotgan javob harakati ko‘pincha majburiydir, chunki ushbu harakatning bajarilishi yoki oldindan rejalashtiriladi yoki uning ijrosiga rozilik (norozilikni) bildirishni so‘raydi. So‘roq gaplarning grammatik ma’nosi esa so‘hbatdoshdan darak gap shaklidagi yoki paralingvistik elementlar vositasidagi javobni k o’ tadi. Demak, kommunikativ maqsad ifodasi va qo‘llanish qoidalari jihatidan darak, so‘roq va buyruq gaplariga bir xil mundarija xos bo‘la olmaydi. Lekin qariyib 17- asrning oxirigacha so‘roq va undov belgilari to‘liq qabul qilinmagan bo‘lganligini va hozirgacha ularning qo‘llanishida variantlashuv holatlari uchrab turishini unutmasligimiz lozim. (Gurlach 1991 : 58). Lekin so‘roq belgisining yo‘qligi gapning kommunikativ mazmunini anglash uchun har doim ham to‘siq bo‘lavermaydi. So'roq gap . So'zlovchi uchun ma'lum bo'lmagan voqea, hodisa, harakat holat haqidagi so'roqni ifoda qiluvchi gaplar so'roq gap deyiladi. Suvdan oldin— -sel kelar,Tuzdan keyin—siz kelar. Suv, tuzga—siz qo'shsak,Toping, qanday so' z bo' lar?(grammatik topishmoq) 1. 11

So'roq gaplarning tarkibida so'roq olmoshi va so'roq yuklamasi bo'ladi yoki so'roq ohangi bilan talaffuz etiladi. Ex:Bor "yalpizda", yashinda . Ham "yaqin", ham yashilda.Undan so'ng yozilmasa,U qaysi harf ekan-a? Bir unli-yu bir undosh,Qanday bo'g'in? Top Yo'ldosh.(gramatik topishmoq) So'roq gaplar quyidagi vositalar orqali hosil bo'ladi: 1. So'roq olmoshlari. kim? nima? qanday? qaysi? qancha?necha? qaerda? qachon? nega? nima uchun? Masalan:Tuz qachon bo'ladi tus .Qor qachon bo'ladi qor? (grammatik topishmoq) 2. -mi, -chi,-a,-ya yuklamalar: Terma. terim Xuddi shuningdek, o‘rta ingliz davrida so‘z tartibi va yordamchi fe’llar vositasida yasaladigan analitik shakllar faollashuvida ham yakdil tizim hosil bo‘lmagan: ,, Why didst thou tell me that thou wert a king?’’(Shakespeare. Henry IV, V, 3,24); ,, Why look you so upon me?’’ (Shakespeare. The Winter is Tale, IV, 4,454). Bundan tashqari, gaplarning tamoman qarama-qarshi tasnifi mavjud bo‘lib‚ unda gaplarning grammatik formasini hisobga olmagan holda faqat mazmuni e’tiborga olingan. Bunday yondashuvda so‘zlovchi o‘zining fikri bilan tinglovchiga ta’sir etish xohishining bor yoki yo‘qligiga nisbatan gaplar ikki asosiy toifaga bo‘linadi. Birinchi toifaga odatdagi tasdiqlar‚ har-xil undovlar hamda God save the K ing shaklidagi istaklar kiradi. Ikkinchi toifaga kiruvchi gaplarda ifodalanadigan fikrlarning maqsadi ─ tinglovchi erkinligiga ta’sir etish‚ ya’ni uni nimanidir bajarishga undash. Bu toifaga savollar va xilma-xil iltimoslar: qo‘pol buyruqdan tortib‚ jur’atsiz va tahqirli yolvorishlargacha bo‘lgan iltimoslar kiradi [O.Espersen 1958: 351, N.S.Valgina 2000:250]. Kommunikativ turdagi sodda gaplarning uchta mustaqil turga ajratuvchi an’ananaviy tasnifning kamchiliklarini aniqlashga uringanlardan biri I.P.Raspopovdir. Muallifning fikricha, bunday turkumdagi gaplarni ajratishda kommunikativ maqsad va modal ma’noning turli tuman xususiyatlari chalkashtirib yuborilgan. I. N. Raspopov eng avvalo darak va so‘roq gaplarni ularning kommunikativ maqsad ijrosiga oid vazifasiga qarab asosiy turlarga ajratib‚ faqat 1. 12

shundan keyin ushbu gaplarning modal xususiyatlarini alohida tahlil qilishni taklif qilgan [ Raspopov 1973,2005]. Xususan‚ N.M. Shepeleva, G.I.Mullayanova modal xususiyatlariga qarab darak gaplarni tasnifning birinchi bosqichida ob’ektiv - daraklilarga yoki deklarativlarga (ya’ni ular so‘zlovchining xohish – istagi bilan bog‘liq bo‘lmagan axborotni ma’lum qiladilar) va sub’ektiv daraklilarga (ya’ni so‘zlovchini xohish - istagiga bog‘liq bo‘lgan xabarni etkazish mumkinligi yoki zaruriyatini ifodalaydi) ajratishga chaqiradilar. Keyingi bosqichda barcha sub’ektiv-darak gaplar so‘zlovchining boshqa shaxsga yo‘llanmagan xohish - istagini ifodalovchi optativ gaplar guruhiga hamda so‘zlovchining xohish - istagini boshqa shaxsga yo‘llanganligini ifodalovchi buyruq (imperative) gaplar guruhiga bo‘linadi. Uchinchi bosqichda hamma buyruq gaplar bevosita-buyruqli va bilvosita-buyruqli gaplariga ajratiladi [Shepeleva 2005:16, Mullayanova 1997:15-16]. Yuqorida ta’kidlangandek‚ tilshunoslar bir tomondan‚ darak va so‘roq gaplarni‚ boshqa tomondan esa darak va buyruq gaplarni qarama-qarshi qo‘yadilar. S h u bilan birga, darak‚ so‘roq‚ buyruq gaplarning har biri o‘ziga xos struktur va semantik belgilarga ega. Gaplarning kommunikativ turlarining nisbatan aniqroq tasnifi boshqa tadqiqotchilarning ishlarida keltirilgan bo‘lib‚ ular sodda gaplarning an’ananaviy uchta mustaqil turga ajratilishidan qoniqmaydilar. Jumladan, L.P.Chaxoyan ushbu tasnifning asosiy kamchiligini uning etarlicha mazmuniy bo‘lmaganligida ko‘rdi. Zotan bu klassifikatsiya doimiy morfologik yoki sintaktik ifoda formasiga ega bo‘lmagan kommunikativ birliklarni etarlicha hisobga olmaydi. Bundan tashqari, an’anaviy tasnif kerakli darajada formal emas, zero shakliga qarab bo‘lingan kommunikativ turlarning ba’zilari har-xil mazmunni ifodalaydi. Masalan, so‘roq gap shakliga qarab‚ talab‚ taxmin‚ ta’na kabilarni; buyruq gap - buyruq iltimos‚ ruxsat‚ taqiq kabilarni ifodalashi mumkin. Tasnifni so‘zlovchi bajaradigan nutqiy harakat turi asosida hamda nutqiy taffakur jarayonida ob’ektiv voqelikning har - xil qirralarini aks etilishini qayd etuvchi funktsional - semantik turdagi elementlarni hisobga olgan holda tuzishni taklif qilgan L.P.Chaxoyan quyidagi 1. 13

kommunikativ birliklarni aniqlaydi: ta’kidlovchi kommunikativ birliklar va ularning kommunikativ-semantik turlari; so‘roq kommunikativ birliklar va ularning kommunikativ- semantik turlari; buyruq kommunikativ birliklari va ularning kommunikativ-semantik turlari [Chaxoyan 1979: 30-32]. Masalaga bunday yondashuv gaplarning kommunikativ turlarini ya’ni, darak, so‘roq va buyruq gaplar o‘rtasidagi chegaraning harakatchanligini ochib beradi va ma’lum darajada gaplarning nutqda aktuallashib, o‘zining bevosita tub vazifasini yo‘qotib, o‘ziga xos bo‘lmagan kommunikativ funktsiyalarda qo‘llanilish holatlarini tushunishga yordam beradi. 1.2. S o’ roq gaplarning grammatik xususiyat lar i . So‘roq tushunchasining tarixi uzoq va uning lisoniy hodisa sifatida yuzaga kelishi insonning olamni bilish ehtiyoji o‘sishi bilan bog‘liq. So‘roq hodisasining shu nuqtai nazardan o‘rganilishi bilan faylasuflar, mantiqshunoslar band bo‘lishib, ushbu tushunchaning bilish nazariyasidagi o‘rni, savolning mantiqiy (semantika) va strukturasi va uning to‘g‘ri tuzilishi masalalari muhokama qilib kelindi. So‘roq gaplar so‘zlovchining tinglovchidan o‘ziga noma’lum va noaniq biror narsa- predmet yoki voqea-hodisa haqida ma’lumot talab qiladigan murojaatini ifoda etadi. Bunda murojaat so‘roq yo‘li bilan beriladi va tinglovchidan shu so‘roqqa javob beri ladi. Demak, so‘roq gaplar o‘zaro aloqa-aralashuvda, fikrlashuvda nutqiy suhbatni keltirib chiqaradi. So‘roq gaplar o‘z tuzilishi, mazmuni va bajaradigan kommunikativ vazifasi jihatidan murakkab tuzilmalar bo‘lib, boshqa turdagi gaplardan o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. So‘roq gaplar alohida kommunikativ turni tashkil qilgan holda, sintaktik tuzilish jihatidan to‘liq ko‘rinishga ega bo‘lishlari, so‘roq yoki boshqa shaklda namoyon bo‘lishlari hamda darak gaplarining so‘z tartibini olishlari mumkin. Ularning shakliy va ma’noviy nomutanosibligi ba’zan hatto ”so‘roq gapi” tushinchasiga murojaat qilishni ham qiyinlashtiradi. S o‘roq gaplarini guruxlarga ajratish, ularni tasniflash va tabiatini 1. 14

aniqlash g a qator muammolarni keltirib chiqaradi. . Ushbu tadqiqotda so‘roq gaplar maqomi va tasnifiy belgilar masalasini batafsil muhokama qilishni talab qiladi. So‘roq gaplarning alohida guruhini tashkil qiladigan so‘roq gapli tuzilmalarning kommunikativ vazifa bajarish hamda semantik mazmun ifodalash imkoniyatlarini tadqiq etishdir. Lingvistik an’anaga binoan barcha guruhlardagi so‘roq gaplarining asosiy vazifasi sifatida axborot so‘rovi qaralib kelinmoqda. Bajarilayotgan semantik-sintaktik tahliliy jihatlari to‘lig‘icha o‘rganilib kelmoqda . Odatda, so‘roq gaplar muloqot jarayonida uch xil vazifani bajaradi: a) so‘rovchining axborot olish istagi; b) so‘zlovchi istagan axborotni etkazish; c) javobni talab qilish. Ingliz tilida savolning ifodalanishi va savol gaplari tasnifi masalasiga bag‘ishlangan ushbu ishda D.Bolinjer tasnif mezonini gap strukturasining o‘zidan izlashga undaydi. Masalan, darak gap shakliga ega bo‘lgan va tarkibida olmosh qo‘llanmaydigan gaplarni so‘roq gaplar qatoriga kiritish uchun birinchi navbatda ularni javobini talab qilishiga ahamiyat berish lozim. M asalan , Can you read it? va You read it? tuzilmalarining farqi faqat “savol ko‘rsatkichi”ning bor yoki yo‘qligida, ular bajaradigan funktsiya bir xil dir . So‘roq gaplarining lisoniy strukturasi va umumiy kommunikativ vazifasi o‘rtasidagi bog‘liqlik har holda ma’lum darajada saqlanadi. So‘roq gaplarining struktur xususiyatlari qatoriga quyidagilar kiradi: 1) o‘ziga xos intonatsiyaga ega bo‘lish; 2) so‘z tartibi; 3) fe’l kesimning mayl shakli. So‘roq gaplar tushunchasini to‘liq tavsiflash uchun ularni sintaktik erkin bo‘lgan gaplar hamda leksik tuzilmalar bilan taqqoslash maqsadga muvofiqdir. Ma’lumki‚ sintaktik erkin bo‘lgan gaplarning leksik va umumgrammatik ma’nosi bo‘laklarning tegishli bo‘laklari ma’nolaridan tarkib topgan. Ba’zan so‘roq gaplar tarkibida frazeologik strukturali gaplar ham mavjud bo‘lib ularning ma’nosini esa komponentlar ma’nosidan chiqarib bo‘lmaydi‚ bu erda mazmun gapning barcha tarkibli tuzilishi bo‘ylab yoyilgan bo‘ladi [V.YU. Melikyan 2004:40]. Bu gaplarning aniq mazmuni ma’lum darajada yo‘qolgan‚ o‘chgan‚ alohida so‘zlarning leksik ma’nosi har holda saqlansada‚ lekin ,,barcha birliklarning umumiy ma’nosi bilan qorishib ketadi” [Lekant 1986: 162]. 1. 15

Masalan‚ ingliz tilidagi quyidagi turg‘un tarkibli so‘roq gaplari Why don’t +Pr+V…? modelida tuzilgan bo‘lib‚ ular ko‘proq istak, mayl ma’nosini ifodalash uchun ishlatiladi: Why don’t you come in ? Why don’t they have a rest? Biz tavsiflayotgan ikki kategoriyaning semantik farqi shundan iboratki‚ so‘roq gaplar «xabar»‚ «savol»‚ «xohish-istak»ni ifodalasa‚ leksik frazeologizmlar esa «so‘z-tushuncha» munosabatini ifodalaydi. Ushbu tadqiqotda o‘rganilayotgan so‘roq gaplarning qatorida shundaylari ham borki‚ ular o‘zlarida sintaktik bog‘liqlik belgilarini hamda leksik birliklari xususiyatlarini umumlashtiradilar. So‘roq gap ko‘rinishidagi bu tuzilmalar kommunikativ birliklar vazifasida qo‘llanadilar va ayni paytda semantikasida asl ma’noning ifodalanmasligi ularni leksik tuzilmalar bilan yaqinlashtiradi. Masalan, to think fe’li tub ma’nosini (fikrlamoq‚ mulohaza qilmoq‚ nimalar‚ kimlar xususida o‘ylash) yo‘qotib, o‘zga semantikada adresatning xulq-atvoriga nisbatan so‘zlovchining nafratini‚ g‘azablanishini ifodalamoqda.So‘roq gaplardan tayyor formalar sifatida foydalanish tilning o‘ziga xos funktsional uslublaridan bo‘lgan so‘zlashuv nutqining xarakterli belgilaridan biridir. Zotan bevosita muloqot sharoitida variant shakllarini tanlash imkoniyati birmuncha cheklanadi va shu bois so‘zlashuvchilar tomonidan ishlatiladigan tuzilmalar avvaldan tanlanmay, balki til vositalarining boy xazinasidan bevosita tayyor holda olinishi tabiiydir.Bunday turdagi so‘roq gaplar olmoshli tarkibiga so‘roq olmoshi va olmoshsiz gaplar guruxlariga bo’linadi 1. 16

II BOB. SO’R OQ GAPLARNING SEMANTIK-SINTAKTIK TAHLILI. 2.1. S o‘roq gaplarning vazifalari va ularning turlari Olmoshli so‘roq gaplarning sostavida so‘roq olmoshlari ishtirok etadi. S h uning uchun bunda avvalo so‘roq olmoshlarining umumiy xususiyatlari bilan tanishish zaruriyati tug‘iladi. So‘roq olmoshlari barcha tillarda shu jumladan, ingliz tilida so‘roq gap hosil etuvchi eng asosiy vosita sanaladi. Ular olmosh turkumiga kiruvchi boshqa so‘zlar kabi juda umumiy abstrakt ma’noni bildiradi. So‘roq olmoshlari boshqa turdagi olmoshlar kabi voqelikning turli aniq elementlarini tashkil etuvchi narsa- predmet, belgi-xususiyat va hokazolarni bevosita atamaydi, balki ularga umumiy tarzda ishora qiladi. Biroq so‘roq olmoshlari olmoshning boshqa turlaridan farq qilib, narsa-predmet, belgi-xususiyat va hokazolarda umumiy tarzda ishora qilish bilan birga ular haqida so‘roq ham bildiradi. Ex: what did you buy from supermarket? gapida nima so‘roq olmoshi qandaydir biror predmetga umumiy tarzda ishora qilishdan tashqari u struktur-semantik jihatdan so‘roqni ham bildiradi.Bunda so‘zlovchining maqsadi nima so‘roq olmoshi yordamida ko‘rsatilgan noma’lm predmetni aniqlash u haqda tinglovchidan ma’lumot olishdir. Bu noma’lum predmet tinglovchining javobi orqali aniqlanadi: - Siz bozordan nima sotib oldingiz? What did you buy from the market? - Men bozordan gusht sotib oldim. I bought meat from the market. Anglashiladiki, bunday so‘roq gaplarda noma’lum narsaga ishora qilish funktsiyasi so‘rash, tinglovchini javob berishga undash funktsiyalari bilan qo‘shilgan bo‘ladi. Bu qo‘shilishda gapning umumiy intonatsiyasi shubhasiz katta rol’ o‘ynaydi.Bunday so’roq gaplar undov gaplar bilan yasaladi. For example : What a fine day today! What a lovely day !What a high building ? 1. 17

How wonderful! What a b eautiful dress? What a clever girl? “What luck!” cried John( E.M.Gordon 18 p ) gaplari tarkibida qo‘llangan qanday so‘zida so‘rash tinglovchini javob berishga undash funktsiyalari yo‘q. Xuddi shuningdek asarlarning nomidan iborat bo‘lgan konstruktsiyalar tarkibida qo‘llangan so‘roq olmoshlarida ham so‘rash, tinglovchini javob berishga undash funktsiyalari bo‘lmaydi. C h unki bunday konstruktsiyalar suhbatdoshdan biror noma’lum narsani bilib olish uchun ishlatilmaydi. Bularning asosiy funktsiyasi biror narsaga umumiy tarzda ishora qilishdir 5 . Demak, so‘roq olmoshlari noma’lum narsaga ishora qilish so‘rash, tinglovchini javob berishga undash funktsiyalarida qo‘llangan taqdirdagina ular yordamida so‘roq gap tuzish mumkin bo‘ladi. So‘roq olmoshlarining bunday vazifalarda qo‘llangan-qo‘llanmaganligi kontekst va situatsiyadan bilinadi. Bunda ular ishtirok etgan gaplarning umumiy intonatsiyasi alohida ahamiyat kasb etadi. T ilshunoslikda so‘roq olmoshlari juda tor ma’noda izohlanmoqda. Grammatik darsliklarda ko‘pincha who, what, what kind of, qanaqa, how many/much, kabi so‘zlargina so‘roq olmoshlari deb ko‘rsatiladi. Questions which require the student to recall specific information she, he has previously learned . Often these use who, what, whenm where,why.Ex:”Who was the leader of the Free French during World War?”( It is a Factual questions) Bir qator so‘roq olmoshlari esa so‘roq olmoshlari qatorida ko‘rsatilmaydi. S o‘roq olmoshlarining barcha xususiyatlariga egadir. When, where, why kabi so‘zlar so‘roq olmoshlari singari biror narsani atamaydi, balki unga umumiy tarzda ishora qiladi. When, where, why kabi so‘zlar so‘roq olmoshlari singari so‘rash, tinglovchini javob berishga undash funktsiyalarini bajaradi. S h unga ko‘ra biz bu so‘zlarni ham keng ma’noda so‘roq olmoshlari qatoriga kiritamiz. 5 Распопов И.П. Типы вопросительных предложений в современном русском литературном языке. АКД, Куйбышев, 1953. с. 29. 1. 18

So‘roq gap hosil etish uchun qo‘llanadigan so‘roq olmoshlari qanday so‘z turkumi o‘rnida almashib kelishi, leksik – grammatik xususiyatlari jihatidan quyidagi to‘rt gruppaga bo‘linadi: 1) ot xarakteridagi s o‘roq olmoshlari, 2) sifat xarakteridagi s o‘roq olmoshlari, 3) son xarakteridagi s o‘roq olmoshlari, 4) ravish xarakteridagi s o‘roq olmoshlari 6 . Bu g ur u h larning har biri o‘zi almashib kelgan so‘z turkumining barcha xususiyatlariga ega bo‘ladi. S h uning uchun maktab praktikasida biror so‘zning u yoki bu turkumga mansubligi odatda so‘roq olmoshlari yordamida aniqlanadi. Shunday qilib otlar who? kim, what? nima sifatlar what? qanday, qanaqa, sonlar, how many? necha, nechanchi, how? ravishlar qalay, where? qaerda, when? qachon, why? nega kabi so‘roqlarga javob bo‘ladi. So‘roq olmoshlari yakka holda yoki boshqa so‘zlar bilan birikkan holda so‘roq gaplarni ma’lum bo‘lagi (ega, kesim, aniqlovchi, to‘ldiruvchi,hol) vazifasini bajarib keladi. Ex: What is your father? He is a doctor.What did the student do yesterday? How did it happen,Sam? What do you read?What is it? Bu nima? What does she do?Uning kasbi nima? What is going on here? Bu yerda nima davom etyapti? Why are you laughing? What are you writing?Siz nima yozayapsiz? when was he born? He was born in 2002.Where do they live? Who told you ? Whose articles are on the table ? Which bus goes to the university ? Where do you think my money is ? ( E.M.Gordon. 185 ) Misollardan ko‘rinadiki, so‘roq olmoshlari so‘zlovchi fikrining u yoki bu noma’lum elementiga ishora qilish funktsiyasini baja radi. Bu element s o‘roq gapda muayyan sintaktik funktsiyani bajaradi . 6 Бундай бўлиниш рус тилшунослигида ҳам бор. Қаранг: Пешковский А.М. Русский синтакси в научном освещении, Изд. Седьмое, М.., 1956, с. 394; Распополв И.П. Типы вопросительных предложений в современном русском литературном языке, АКД, Куйбышев, 1958, с.26 1. 19

Demak, so‘roq olmoshlari, o‘z xarakteriga ko‘ra, so‘roq gapda ma’lum gap bo‘lagi vazifasini bajarib, shu so‘roq gapning zaruriy elementi hisoblanadi. S h uning uchun ular so‘roq gap hosil qiluvchi eng muvofiq leksik vosita sanaladi. Ba’zan so‘roq gaplar sostavida bir emas, bir necha so‘rq olmoshi ishtirok etadi. Bu vaqtda so‘zlovchi tinglovchidan o‘ziga noma’lum bir qancha narsa to‘g‘risida ma’lumot berishni talab qiladi. Masalan: who has a good friend ( Abdaluna , 18 8 ). When are you going to the university ? ( Skill up. P. 12 ). Why do you go there ? ( Kayshaniskiy, 189 ) So‘roq olmoshlarining turiga, ularning semantik-grammatik xususiyatlariga qarab, so‘roq gaplarning kommunikativ-grammatik ma’nosi, strukturasi turlicha bo‘ladi. Special questions are those questions that ask for details. Special questions are also called Wh-questions as most of them start with "wh" .For example: What? Which? When? Where? Why? Whose?Other special questions include: How? How many? How much?Special questions require inversion, like general questions.Where are you from? Answer: I am from India.What are you wearing on your head? Answer : I'm wearing a hat or It's a hat! Special or Wh-Questions. Aspecial question, as you can guess, uses a certain word at the beginning og the sentence. The questions words who, what, where, why, how, how many, are used to begin the question:Ex: Where is he from?- When didyou come here?- Whose childred are playing in the yard?- Who olmosh l i so‘roq gaplar . So’roq olmoshlari maxsus so’roq gap tuzish, ergashgan qo’shma gaplarni o’zaro bog’lash, o’zlashtirma gaplarni bosh gap bilan bog’lashda keng ishlatiladi. Bunday olmoshlarga who (whom, whose) which, what, where when, why, how kabilar misol bo’la oladi ۩ Izohlovchi bo’laklarda 2 xil holat mavjud: 1. Restrictive – Ta’qiqlangan holat Ta’qiqlangan holatda gapda otlarni izohlab kelayotgan izohlovchi bo’laklarni tushirib qoldirish mumkin emas. Agar izohlovchi bo’lak tushirib qoldirilsa, gapning ma’nosi butunlay o’zgarib ketadi, gap umumiy ma’noga aylanib qoladi. 1. 20

Ta’qiqlangan holatda: who, whom, which nisbiy olmoshlarining o’rniga that olmoshlarini ishlatish mumkin. Students that come from villages don’t know Russian well. – Qishloqlardan kelgan talabalar rus tilini yaxshi bilmaydilar. (Bu gapda izohlovchi bo’lakni qo’llash zarur, chunki gapdagi izohlovchi bo’lak aynan qishloqdan kelgan talabalar rus tilini bilmasligini ko’rsatib turibdi.) → Students don’t know Russian well. – Talabalar rus tilini bilmaydilar. (Bu gapda izohlovchi bo’lakni tushurib qoldirish mumkin emas edi. Gapdagi izohlovchi bo’lak tushurib qoldirilganligi uchun gapning ma’nosi umumiy ma’noga aylanib ketdi ya’ni hamma talabalar rus tilini bilmaydilar degan ma’no kelib chiqdi. Bu esa xato.)Note that questions about a subject (who? What?) have their own special structure: It only uses for people.Ex: We go to the cinema.- Who gose to the cinema?The glass is on the table.- What is on the table? Who so’roq olmoshi faqat odamlar uchun ishlatiladi. Who so’roq olmoshi kelishik kategoriyasiga ega bo’lib u uch kelishikda qo’llaniladi: a) bosh kelishikda (nominative case). b) egalik kelishikda (possessive case). c) ob’yektiv kelishikda (objective case). Nisbiy olmoshlar (relative pronouns); Bosh va aniqlovchi ergash gaplarni o’zaro bog’lash uchun ishlatiluvchi hamda o’zidan oldin kelgan ot yoki olmoshlarni aniqlab keluvchi so’zlar nisbiy olmoshlar deyiladi. Hozirgi zamon ingliz tilida nisbiy olmoshlar so’roq olmoshlari bilan omonim bo’lgan who, whom, whose, what, that olmoshlari bilan ifodalanadi. He approached therstood, who handed out the tickets. (Th. Dreiser). Shaxslanganda, ya’ni har xil hikoya va ertaklarga hayvonlar odam tilidan gapirganda ham who, whom, whose olmoshlari ishlatilishi mumkin. But still I am cat who walks by himself and all places are a like to me (R. Kipling). Shaxs yoki predmetni ko’rsatib, ega, kesim va to’ldiruvchi ergash gaplarni shaxs to‘g‘risida so‘roq bildiradi. Misollar: who came into the class ? ,who is your elder brother ? ( E.M.Gordon 202 ) 1. 21

Demak, gapda kim so‘roq olmoshining qo‘lanilishi so‘zlovchiga qandaydir biror shaxs noma’lum ekanini ko‘rsatadi. So‘roq gapdan maqsad shu noma’lum shaxsni aniqlash bo‘ladi. Bu noma’lum shaxs tinglovchining javobi orqali konkretlashadi. Ex : -Who is this girl? Who is an actor? Who are doctors? -Who is ready for the lesson?( V.L.Kaushanskya. p. 102) Who olmoshi, ot xarakteridagi so‘roq olmoshi bo‘lganidan, ot kabi turlanadi. Bu hol uning gapdagi boshqa so‘zlar bilan bog‘lanishini va gapda turli sintaktik funktsiyalarda kela olishini ta’min etadi. Who olmoshi yordamida tashkil topgan so‘roq gaplar fikrning quyidagi noma’lum elementlarini aniqlash uchun xizmat qilishi mumkin. Biror harakat yoki belgi-xususiyatning sub’ektini aniqlashga qaratilgan bo‘ladi. Bunda kim olmoshi ega vazifasini bajaradi. Bunday so‘roq gaplarning kesimi fe’l bilan ham, ot bilan ham ifodalanishi mumkin. Agar kesim fe’l bilan ifodalangan bo‘lsa, so‘roq gap shu fe’l kesimdan anglashilgan harakatni amalga oshiruvchi shaxs to‘g‘risida so‘roq bildiradi. Ex : who gave you th is interesting book ? Who made you go there so late? (E.M.Gordon. 3 02 ). Agar kesim ot bilan (keng ma’noda) ifodalangan bo‘lsa, so‘roq gap shu ot kesimdan anglashilgan belgi-xususiyat qarashli bo‘lgan shaxs to‘g‘risida so‘roq bildiradi.Masalan: who is the monitor of this group ? ( ,E. M.Gordon 205 ). Bunday so‘roq gaplar yig‘iq ham, yoyiq ham bo‘lishi mumkin. Lekin ko‘proq yig‘iq bo‘ladi. Bunda kesim vazifasidagi fe’lning ega vazifasidagi kim olmoshi bilan qo‘shilishidan hosil bo‘lgan konstruktsiya ko‘p uchraydi. Bu tabiiydir. So‘zlashuv protsessida ko‘pincha harakatni bajaruvchi shaxs-sub’ektni aniqlash asosiy o‘rinda turadi.Ex: -W ho took them ? - Who told ? - W ho translate it ? , (E.M.Gordon. 205 ). ? Who is your favourite actor? Bunday so‘roq gaplar sostavida so‘zlar ko‘p bo‘lmaydi. C h unki ularning asosiy vazifasi, yuqorida aytganimizdek, harakatni bajaruvchi shaxs – sub’ekt to‘g‘risida so‘roq anglatishdir. Biroq bunday gaplar badiiy ifoda vositasi sifatida qo‘llanganda, juda yoyiq bo‘lishi mumkin. Bu hol ko‘proq ritorik so‘roq gaplar 1. 22

uchun xosdir. Ex : Who olmoshi so`ro q gaplarni to`zishda ishtirok etib, uning yordamida yasalgan gaplar maxsus so`ro q gap ( Special question ) deyiladi. Who birlikda h am, ko`plikda h am bir xil ishlatiladi. Ex :Who is ..., va who are ... Who's that ? asked Stern's small father. (B.I.Friedman). Who are they ? asked Hurstwood (Th. Dreiser ). Who were they ? Harakat ob’ektini aniqlashga qaratilgan bo‘ladi. Bunda kim olmoshi to‘ldiruvchi vazifasini bajaradi. Ex : - Who do you know? - Who is Tom talking to? – Who are they going to give it to?(E.M.Gordon.307) Sub’ekt yoki ob’ektning atributiv belgisini aniqlashga qaratilgan bo‘ladi. Bunday vaqtda who olmoshi aniqlovchi vazifasini bajaradi va aniqlanmishdan an iq lashilgan predmet ga qarashli bo‘lgan noma’lum shaxs to‘g‘risida so‘roq bildirish uchun xizmat qiladi. Ex : Who(m) did the teacher read an interesting story to yesterday? (V.L.Kaushanskaya.1967.235) Sub’ektning predikativ belgisini aniqlashga qaratilgan bo‘ladi. Bunday vaqtda who olmoshi kesim vazifasini bajaradi. Bunday so‘roq gaplar egadan anglashilgan shaxsning kimligi to‘g‘risida so‘roq bildiradi. Masalan: - Who were the people who entered the house?(M. Twain.The Adventures of the Tom Sawyer. Page. 120) -Who is the reporter of newspaper? -Jamshiding kim? (T. Malik, “Shaytanat”). Bunday so‘roq gaplarda who olmoshi – niki affiksini olgan holda ham qo‘llaniladi. Bu vaqtda so‘roq gaplar egadan anglashilgan predmetning kimga qarashli ekani to‘g‘risida so‘roq bildiradi. Ex: -Whose articl e is this?---It is mine - Bu maqola kimniki? Miniki.( E.M.Gordon. 307) Who olmoshi yordamida tashkil topgan so‘roq gaplar bir sostavli ham, ikki sostavli ham bo‘lishi mumkin. Bir sostavli so‘roq gaplar ichida shaxsi aniq, shaxsi noaniq va shahssiz gaplar alohida ajralib turadi. Who olmoshi yordamida tashkil topgan bir sostavli so‘roq gaplar quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi: 1. 23

1. Bunday so‘roq gaplarda who olmoshi bosh kelishikda qo‘llanmaydi. Who olmoshining bosh kelishikda qo‘llanishi gapni ikki sostavli qilib qo‘yadi, chunki bosh kelishikda kelgan kim olmoshi gapda yo ega, yo kesim funktsiyasini bajaradi. 2. Bir sostavli so‘roq gaplarda kim olmoshi bosh kelishikdan boshqa kelishiklarda yoki ko‘makchilar bilan birgalikda qo‘llanadi. Demak, bunday gaplar yoyiq hisoblanadi, chunki bosh kelishikdan boshqa kelishiklarda yoki ko‘makchilar bilan qo‘llangan kim olmoshi gapda ko‘pincha to‘ldiruvchi vazifasini bajaradi. 3. Who olmoshi yordamida tashkil topgan bir sostavli so‘roq gaplar ko‘pincha harakatning ob’ekti to‘g‘risida so‘roq bildiradi, ular harakatning sub’ekti so‘roq bildirishi mumkin emas. C h unki harakatning sub’ekti haqidagi so‘roq kim olmoshining bosh kelishikda kelishini talab qiladi. Bunday gaplarda esa who olmoshi bosh kelishikda qo‘llanmaydi. Ikki sostavli so‘roq gaplarda who olmoshining roli xilma-xildir. Ikki sostavli so‘roq gaplarda who olmoshi barcha kelishik formalarida va turli ko‘makchilar bilan birga kela oladi. Gapda ega, kesim, aniqlovchi, to‘ldiruvchi vazifalarini bajaradi. Bu hol who olmoshi ishtirok etgan ikki sostavli so‘roq gaplarning strukturasiga ta’sir qiladi. Agar bir sostavli so‘roq gaplar ko‘pincha harakatning ob’ekti haqida so‘roq bildirsa, ikki sostavli so‘roq gaplarda kim olmoshining bosh kelishikda kelib ega yoki kesim vazifalarini ham bajara olishi so‘roqning doirasini birmuncha kengaytirishga imkon beradi. What olmoshi yordamida tashkil topgan so‘roq gaplar o‘z funktsiyasi va strukturasi jihatidan olmoshli so‘roq gaplar ichida alohida ajralib turadi. Bu hol nima olmoshining xususiyati bilan belgilanadi. What olmoshi yordamida tuzilgan so‘roq gaplar faqat biror noma’lum narsa predmet yoki voqea-hodisa haqida emas, balki harakat uning bajarilish sababi, maqsadi va hokazolar to‘g‘risida ham so‘roq bildirishi mumkin. S h u xususiyatiga qarab what olmoshi yordamida shakllangan so‘roq gaplar bir necha xil bo‘ladi. So‘zlovchiga noma’lum bo‘lgan predmet to‘g‘risida so‘roq bildiradi: 1. 24

W h at was the plan?( The Adventures of Tom Sawyer) Bunday so‘roq gaplar fikrning quyidagi noma’lum elementlarini aniqlash uchun itshlatiladi . B iror harakat yoki belgi-xususiyatning sub’ektini aniqlash uchun qo‘llanadi. Bunday so‘roq gaplarda what olmoshi ega vazifasini bajaradi. Ularning kesimi fe’l bilan ham, ot bilan ham ifodalanishi mumkin. Agar gapning kesimi fe’l bilan ifodalansa, so‘roqdan maqsad shu fe’l kesimlan anglashilgan harakatni bajaruvchi predmet-sub’ektni aniqlash bo‘ladi. Ex : -Shuncha odam nimaga tuplandi o’zi?-deb so’radi Kecakpolvon ? ( T. Malik. Shaytanat.b.121 ) - Nima bor ekan suv tagida ? Suv parisi (ertakdan). Agar gapning kesimi ot bilan ifodalansa so‘roqdan maqsad shu ot kesimdan anglashilgan belgi-xususiyatga ega bo‘lgan predmet-sub’ektni aniqlash bo‘ladi. Ex : -What is bad and what is good? H arakat ob’ektini aniqlash uchun qo‘llanadi. Bunday so‘roq gaplarda what olmoshi to‘ldiruvchi vazifasini bajaradi. Ex : -what are you afraid of ? What's your address there ? (Th.Dreiser). What will she do for me ? (R.Kipling). " What is your line", asked Garrie (Th.Dreiser). "What's the matter, Carrie ", said Hurstwood after a time, noticing her quiet, almost moody state. "That's what I want to known"(H.I.Wells). What olmoshini birovning kasbi so`ralganda h am ishlatiladi. Masalan : What is he ? U kim ? ( Uning kasbi nima ? ) What olmoshi yordamida q o`yidagi ibora va konstruktsiyalar yasalishi mumkin: What about (your study)- (o` q ishingiz) q anday ? What good is it ?- bundan nima foyda ? ni maga keragi bor ? What a pity it is !- juda achinarli !What matter ? - bu a h amiyatsiz. What with- natijasida va h okazolar What olmoshi ishtirok etgan so‘roq gaplar so‘zlovchiga noma’lum bo‘lgan harakat to‘g‘risida so‘roq bildiradi. Bunday vaqtda nima olmoshi qilmoq ko‘makchi fe’li bilan birga keladi. Bunday harakat atalmaydi balki o‘z 1. 25

mohiyatiga ko‘ra nima qilmoq birikmasi orqali unga ishora qilinadi. Masalan: What are you reading? Newspaper (V.L.Kaushanskya.242) -Xa, Anvarbek,buron nima esdan chiqdimi?-dedi quvnoq oxangda. ( T. Malik. Shaytanat. ) Harakatni bo‘lish sababai to‘g‘risida so‘roq bildiradi. Bunday so‘roq gaplarda what olmoshi quyidagi formalarda bo‘ladi. what olmoshi uchun ko‘makchisi bilan birga ishlatiladi. Ex : -What are these tools for?-What is he keeping it secret for?. -Why don’t you leave your job? Siz nima uchun ishni tashlab ketdingiz? ( Treasure Island.96) Harakatning bo‘lish maqsadi haqida so‘roq bildiradi. Bunday so‘roq gaplarda what olmoshi quyidagi formalarda bo‘ladi: Wh y olmoshi uchun ko‘makchisi bilan birga qo‘llanadi. Ex : - Why are you late? Why didn't you think of it before. She said shifting herself in annoyance (V. I. Friedman) So‘roq gap tarkibida kelgan nima uchun elementi harakatning bo‘lishida namoyon sababni ko‘rsatish uchun qo‘llanadi. Buning qaysi funktsiyada sababni ko‘rsatish uchunmi, maqsadni ko‘rsatish uchunmi ishlatilganini belgilashda kontekst nutq so‘zlanib turgan vaziyat muhim rol’ o‘ynaydi. Biroq shuni aytish kerakki, bunday so‘roq gaplar maqsadni aniqlash uchun qo‘llanishiga nisbatan sababni aniqlash uchun qo‘llanishi ko‘p uchraydi. What olmoshi o‘rin-payt kelishigidagi for so‘zi bilan birga keladi. ex : What is he keeping it secret for?(E.M.Gordon 30) Anglashiladiki, what olmoshi yordamida tashkil topgan so‘roq so‘zlovchi nuqtai nazaridan ob’ektiv voqelikdagi turli noma’lum narsalar to‘g‘risida so‘roq bildira oladi.Bunda nima olmoshining so‘roq gapdagi sintaktik funktsiyasi va qanday so‘zlar bilan bog‘lanib kelishi katta ahamiyatga egadir. Ba’zan nima olmoshi boshqa bir so‘roq gap oldidan qo‘llaniladi.Bu ko‘proq so‘zlashuv nutqida uchraydi.Ex: Nima yozganini so’ramading?-dedi Elchin bir oz yurishgach?- Nima? –Valya unga hayrat bilan tikildi- Nimani yozibdi? ( T. Malik , “Shaytanat”). Bunda what olmoshidan keyin qisqa pauza 1. 26

bo‘ladi va undan keyin so‘roq gap boshlanadi. Nima olmoshidan keyin keladigan gap odatda so‘roq yuklamasi yordamida shakllangan so‘roq gap bo‘ladi. Bunday konstruktsiyalarda nima olmoshi tinglovchiga so‘zlovchining so‘roq bilan murojaat qilishi haqida “signal” berish, uning diqqatini jalb qilish uchun xizmat etadi, ya’ni bunda nima olmoshi so‘zlovchining tinglovchiga so‘roq bilan murojaat qilmoqchi ekanini oldindan ko‘rsatib beradi va uni shunga tayyorlanishga undaydi. Bu pozitsiyadagi nima olmoshini o‘ziga xos yuklama funktsiyasida kelgan deb qarash to‘g‘riroq bo‘ladi. What kind of olmoshlari yordamida tashkil topgan so‘roq gaplar odatda so‘zlovchiga noma’lum bo‘lgan belgi-xususiyat haqida so‘roq anglatadi. Bunda qanday va qanaqa olmoshlari bir xil funktsiyani bajaradi. Qanday olmoshi ko‘proq kitobiy nutq uchun xarakterli bo‘lsa, qanaqa olmoshi so‘zlashuv nutqi uchun xarakterlidir. Bunday so‘roq gaplar fikrning quyidagi noma’lum elementlarini aniqlash uchun xizmat qiladi. 1. Sub’ekt yoki ob’ektning atributiv belgisini aniqlashga qaratilgan bo‘ladi. Bunday vaqtda qanday va qanaqa olmoshlari aniqlovchi vazifasini bajarib, aniqlanmishdan anglashilgan predmetning so‘zlovchiga noma’lum belgi-sifati, turi va mohiyatini ko‘rsatadi. E x : - OK, what kind s of treatment did Aunt Polly try on about? (The Adventures of Tom Sawyer) p. 55 What kind of revenge did Injun Joe have in mind? The Adventures of Tom Sawyer)p. 137. Harakatning belgi-sifati, xarakteri yoki bajarilish usulini aniqlashga qaratilgan bo‘ladi. Bunday vaqtda qanday va qanaqa olmoshlari sintaktik jihatdan ravish holi vazifasini bajaradi. Ex: Uni qanday qilib tanidingiz? –so’radi Pyaro. (Agata Kristi “Lord Ejuorning o’limi” b.49 ) Bu o‘rinda shuni aytib o‘tish kerakki, harakatni belgi sifati to‘g‘risidagi so‘roq bilan harakatni bajarilish usuli haqidagi so‘roqni ko‘pincha farqlash qiyin. M asalan , siz qanday borasiz gapi harakatni belgi sifati to‘g‘risida ham bajarilish usuli haqida ham so‘roq bildirishi mumkin. 1. 27

Harakatni belgi sifati to‘g‘risida so‘roq bildirganda javobda harakatni belgi sifatini ifoda etuvchi ravish qo‘llanadi. Ex :Siz qanday borasiz ?Y a xshi. (yoki – Tez. – Sekin kabi). So‘roq gaplar harakatning bajarilish usulini aniqlash uchun qo‘llanganda javobda harakatning bajarilishi keng izohlanadi What va How olmoshlari yordamida tashkil topgan so‘roq gaplar qaysi funktsiyada – harakatni belgi sifatini aniqlash uchunmi yoki bajarilish usulini aniqlash uchunmi—qo‘llanganini nutq so‘zlanib turgan umumiy vaziyatda yoki kontekstdan bilish mumkin. Bundan tashqari harakatning bajarilish usuli haqida so‘roq bildiradigan gaplarda ko‘pincha qanday yoki qanaqa olmoshi qilib ko‘makchi ravishdoshi bilan birga ishlatiladi. Ex: Agar siz uni menga tanisht i rsangiz, iltimosingizni erda qoldirrolmayman. –Demak, kelishdik-a? – Kelishdi k . Yana nima?. What about olmoshi yordamida gi so‘roq gaplar fikrning quyidagi noma’lum elementlarini aniqlash uchun xizmat qiladi. 1. Sub’ektning peridikativ belgisini aniqlashga qaratilgan bo‘ladi. Bunday vaqtda qalay olmoshi kesim vazifasini bajaradi. Bunday so‘roq gaplar egadan anglashilgan shaxs yoki predmetning noma’lum belgi – xususiyati haqida so‘roq bildiradi. Ex : -What about something to eat?(Mo жет мы поедим чего нибудь ? -What about his brother? -What about a sigarette? (E.M.Gordon.p.297) 2.Harakatning belgi-sifatini aniqlashga qaratilgan bo‘ladi. Bunday vaqtda qalay olmoshi sintaktik jihatdan hol vazifasini bajaradi. Masalan: What sort of a guarrel? he heard Fleur say.(Galsworthy59. E .M.Gordon.) So‘roq gaplarda qalay olmoshini qo‘llanishi ko‘p jihatdan qanday va qanaqa olmoshlarinikiga o‘xshaydi. Biroq ular o‘rtasida ma’lum farqlar bor. Qanday va qanaqa olmoshlari ishtirokida tashkil topgan so‘roq gaplar harakatning belgi sifatini ham, bajarilish usulini ham aniqlash uchun xizmat qiladi. Qalay olmoshi ishtirokida tashkil topgan so‘roq gaplar esa harakatning bajarilish usuli haqida so‘roq bildirmaydi. Ular harakatning belgi-sifati haqida so‘roq anglatishi mumkin. 1. 28

Qanday va qanaqa olmoshlari predmetning belgisini aniqlash uchun qo‘llanganda, sintaktik jihatdan yo aniqlovchi, yoki kesim vazifalarini bajaradi. Qalay olmoshi esa hech qachon aniqlovchi vazifasida kela olmaydi. U faqat kesim vazifasini bajarishi mumkin. Demak, qalay olmoshi ishtirokida tuzilgan so‘roq gaplar sub’ekt yoki ob’ektning atributiv belgisi haqida so‘roq bildira olmaydi. Ular sub’ektning peridikativ belgisi haqida so‘roq bildirishi mumkin. So‘roq gaplarda qanday, qanaqa va qalay olmoshlarida qaysi birini qo‘llash masalasida stilistik maqsadlar ham ko‘zda tutiladi. So‘roq gaplarda qalay olmoshi qo‘llanganda ko‘pincha belgi-xususiyatning yaxshi yoki yomonligi to‘g‘risida so‘roq bildiriladi ya’ni bunday so‘roq asosida “durust yoki durust emasmi” degan mazmun yotadi. Masalan: rangi qanday so‘rog‘iga ko‘k yoki qizil deb javob berish mumkin. Bu so‘roqda so‘zlovchiga biror predmetning tusi noma’lum. So‘zlovchi o‘z so‘rog‘i bilan tinglovchidan predmetning tusini aniqlamoqchi bo‘ladi. Rangi qalay so‘rog‘iga esa yaxshi yoki yomon deb javob berish mumkin. Bunda so‘zlovchini biror predmetni qanday rangda ekani qiziqtirmaydi, balki uning tusi tinglovchiga yoqadimi yoki yo‘qmi – ana shu narsa qiziqtiradi, ya’ni bunda so‘zlovchi tinglovchidan ma’lum tusning yaxshi yoki yomonligini aniqlashni istaydi. Ex:What is he like? He is tall, dark and handsome.(Agrammar of present- day English) Bu nday konstruktsiyalarda qalay so‘zidan keyin qisqa pauza bo‘ladi, keyin mustaqil so‘roq gap boshlanadi. Bu vaqtda qalay olmoshi tinglovchigning diqqatini tortish, uni beriladigan so‘roqdan ogoh qilish uchun qo‘llangan bo‘ladi va tinglovchini beriladigan so‘roqqa tayyorlanishga undaydi. Bu pozitsiyadagi qalay olmoshi yuklama funktsiyasini bajaradi. Which olmoshi yordamida gi so‘roq gaplar fikrning quyidagi noma’lum elementlarini aniqlash uchun xizmat qiladi. 1. Sub’ekt yoki ob’ektning atributiv belgisini aniqlashga qaratilgan bo‘ladi. Bunda which olmoshi aniqlovchi vazifasida kelib, predmetning shu xildagi boshqa predmetlardan ajratib olingan noma’lum belgisiga ishora qiladi.Ex: - Which of your friends will you invite to the party? 1. 29

Which pen does the cap belong to?(R. Murpy?) 2. Sub’ektning predikativ belgisini aniqlashga qaratilgan bo‘ladi. Bunda qay (si) olmoshi kesim vazifasini bajari’, egadan anglashilgan predmetning shu turdagi boshqa predmetlardan ajratib olingan noma’lum belgisiga ishora qiladi. E x : Which of them said that? Which of his books are you reading now? (E.M.Gordon) 3 . Harakatning belgi-sifati, bajarilish usuli va darajasini aniqlash uchun chizmat qiladi. Bunday vaqtda qay(si) olmoshi holda, yo‘sinda, tariqa, darajada kabi umumiy holat va daraja bildiruvchi so‘zlar bilan birga keladi va shu so‘zlar bilan birga yaxlit bir gap bo‘lagi – hol vazifasini bajaradi. Masalan: Which so`roq olmoshi qaysi, qaysinisi, qaysini, qaysiga kabi ma`nolarni anglatib, ikki va undan ortiq narsalar orasidan birini tanlab olishini ko`rsatadi: Which of his treasures did Tom give Becky? "Which way to vo lley ? (The Adventures of Tom Sawyer) . Stern asked which one wanted to disturb it, and Cavalucci pointed him out (B.J.Friedman). 4. Harakatning bo‘lish o‘rnini aniqlash uchun xixmat qiladi. Bunday vaqtda qay(si) olmoshi tomon, taraf,yoq kabi umumiy o‘rin ma’nosini bildiruvchi so‘zlar bilan birga ishlatiladi.Ex: Captain: .Which way shell we go? Boy: .On the left (Treasure Island 14) Bunday so‘roq gaplar turli xarakterdagi noma’lum o‘rin haqida so‘roq bildirishi mumkin. Bu hol umumiy o‘rin ma’nosini bildiruvchi so‘zlarning qanday formada qo‘llanishiga bog‘liq. a) umumiy o‘rin ma’nosini anglatuvchi so‘zlar ( tomon, taraf,yoq so‘zlari) o‘rin-payt kelishigida qo‘llanganda, so‘roq gaplar –arakat-holatning bo‘lish o‘rnini yoki predmetning mavjudlik o‘rnini aniqlashga qaratilgan bo‘ladi. Kesim fe’l bilan ifodalanganda, so‘roq gap harakat-holatning bo‘lish o‘rni haqida so‘roq bildiradi. Masalan: Which day is that Dorloote Mill is to be sold? (Eliot 59) Qay (si) tarafda (tomonda, yoqda) elementi kesim vazifasida kelganda, so‘roq gap predmetning mavjudlik o‘rnini aniqlashga qaratilgan bo‘ladi. Ex : Which chapter did you like best ?Chapter I(M.Choriyev.54). 1. 30

U mumiy o‘rin ma’nosini anglatuvchi so‘zlar jo‘nalish kelishigida qo‘llanganda, so‘roq gaplar harakatning borish, yo‘nalish o‘rnini aniqlashga qaratilgan bo‘ladi: Which of you going?. (ertakdan) U mumiy o‘rin ma’nosini anglatuvchi so‘zlar chiqish kelishigida qo‘llanganda, so‘roq gaplar harakatning boshlanish o‘rnini aniqlashga qaratilgan bo‘ladi. Which of you side are going ? Qay tarafdan keldingiz? Qaysi tomondan tushibdi? ( ertakdan) 5. Qaysi olmosh yordamida tashkil topgan so‘roq gaplar harakatning bo‘lish payti haqida so‘roq anglatadi. Bunday vaqtda qaysi olmoshi vaqt, mahal, payt kabi umumiy payt ma’nosini anglatuvchi so‘zlar bilan birga qo‘llanadi. Bularning paytini aniqlash uchun qo‘llanilish quyidagicha: a) ishning umuman bo‘lish payti haqida so‘roq bildiradi.Bunday paytda vaqt, mahal, payt so‘zlari bosh yoki o‘rin payt kelishigida keladi. Masalan: What TV programs do you usually watch in the evening?( E.M. Gordon298) b) ishning bo‘lishidagi dastlabki vaqt – ishning boshlangan payti to‘g‘risida so‘roq bildiradi. Bunday vaqtda so‘roq gap tarkibida qaysi olmoshi + chiqish kelishigidagi vaqt, mahal, payt so‘zlari + buyon yoki beri ko‘makchisi qatnashadi. : What fun we had yesterday?What time did you work there? Qay vaqtdan buyon ishlaysiz bu erda ? v) ishning bo‘lishidagi oxirgi vaqt – payt chegarasi haqida so‘roq bildiradi. Bunday vaqtda vaqt,mahal, payt so‘zlari – gacha affiksini oladi. Masalan, What time did you see this film/? Sen kecha qaysi mahalgacha film ko’rdingiz ? What time did they write essay at midnight? Kechasi qay vaqtgacha insho yozdingiz ? (So‘zlashuvdan). How many/much so’roq gapli olmoshlar . miqdor haqida so‘roq bildiradi. Bunday so‘roqlarning mazmuni necha olmoshi bog‘lanib kelgan so‘zning ma’nosi bilan belgilanadi. Necha olmoshi yordamida shakllangan so‘roq gaplar quyidagilar haqida so‘roq bildiradi. 1. 31

1. S h axs yoki predmetning miqdori haqida so‘roq bildiradi. Bunday vaqtda necha olmoshi shaxs yoki donalab sanaladigan predmetlarni ifoda etuvchi otlarga bog‘lanib keladi .Do you know how many people here? -How did they get to the island? How manycoats of paint did the fence have in the end ? (M.Twain, The Adventures of Tom Sawyer. P.19) 2. Vaqt miqdori to‘g‘risida so‘roq anglatadi. Bunday vaqtda necha olmoshi vaqtning turli oraliqlarini bildiruvchi otlarga bog‘lanib keladi. Ex: How she hated everything and everybody sometimes (P.Abrahams), everyone buys tickets (B.J.Friedman), every one protested loudly so that he compromised by taking a long draught of shout, for he had found the carving hot work (J. Joyce). 3. Uzunlik miqdori to‘g‘risida so‘roq bildiradi. Bunday vaqtda necha olmoshi uzunlik o‘lchov birliklarini ifoda etuvchi numerativ so‘zlarga bog‘lanib keladi. Masalan: How long have you been to London? How long have you had your car? (Raymond Murphy 90)How long does it take by plane from London to Tashkent? 4. Og‘irlik miqdori to‘g‘risida so‘roq bildiradi. Bunday vaqtda necha olmoshi og‘irlik o‘lchov birliklarini ifoda etuvchi otlarga bog‘lanib keladi. How long did you pick cotton ? 5. Pul miqdori haqida so‘roq bildiradi. Bunday vaqtda how much olmoshi pul o‘lchov birliklarini anglatuvchi so‘zlarga bog‘lanib keladi. Ex : -How much is it? -How much does it cost? How much do you pay it? 6. Harakat yoki holat miqdori to‘g‘risida so‘roq bildiradi. Bunday vaqtda necha olmoshi marta so‘zi bilan bog‘lanib keladi . -How many time have I told you? - Yana kelayapsanmi? - Necha marta k elishing ? ( Azamat Qrajonov , “ Sirli pichoq izidan ”). 7. Y o sh to‘g‘risida so‘roq anglatadi. Bunday vaqtda how olmoshi yoshni bildiruvchi old so‘zlarga bog‘lanib keladi. Ex :- How old is your son? O’g’lingiz necha yoshda?- Necha yoshga bordingiz? How old are you?- How old age? 1. 32

Bunday so‘roq gaplarda ba’zan yoshni bildiruvchi so‘zlar tushib qoladi. Lekin kontekst va nutq so‘zlanib turgan vaziyat gap yosh haqida ketayotganini ko‘rsatib turadi. E x : How old? How are you younger look like?(so’zlashivdan) Necha so‘zi son xarakteridagi so‘roq olmoshidir. Shunga ko‘ra, uning morfologik xususiyati va sintaktik funktsiyasi sonlarnikiga o‘xshaydi. U son turlarini hosil etuvchi –ta, -ov, -ola, -nchi kabi affikslarni olishi mumkin. Lekin ko‘pincha uning -nchi affiksini olgan shakli, boshqalariga nisbatan, keng qo‘llanadi. S h uning uchun bu o‘rinda nechanchi olmoshi ishtirokida tuzilgan so‘roq gaplar haqida to‘xtalamiz. How olmoshi ishtirokida tuzilgan so‘roq gaplar quyidagilar to‘g‘risida so‘roq bildirishi mumkin: 1. S h axs yoki predmetning son jihatdan tartibi haqida so‘roq anglatadi. Bunday vaqtda nechanchi olmoshi shahs yoki donalab sanaladigan predmetlarni ifoda etuvchi otlarga bog‘lanib keladi. Masalan: How many students do you study at college ? How many sisters do you have ? (so’zlashgich) 2. Payt haqida so‘roq bildiradi. Bunday vaqtda When olmoshi vaqtning turli oraliqlarini anglatuvchi so‘zlarga bog‘lanib keladi. Ex :When was born W.Shakespeare?. When did he died? ( “Adabiyot” darsligi) 3. Harakatning miqdor jihatdan tartibi haqida so‘roq bildiradi. Bunday vaqtda nechanchi olmoshi marta so‘zi bilan bog‘lanib keladi. Ex : Bu haqda senga shu bilan nechanchi marta aytishim? – insof bilan ayting, nechanchi marta qo‘lga tushishingiz? – deb so‘radi avtobaza direktori Ivan Nikitovich Gancharov ( 8 sinf darsligi). Bunday so‘roq gaplarda ba’zan marta so‘zi aytilmay qolishi ham mumkin. Lekin kontekst va nutq so‘zlanib turgan vaziyat gap harakatning miqdor jihatdan tartibi haqida ketayotganini ko‘rsatib turadi. E x : Bu haqda senga shu bilan nechanchi aytishim? How long/big/fast/old olmosh l i so‘roq gaplar . K o‘p jihatdan necha olmoshi yordamida tashkil topgan so‘roq gaplarga yaqin turadi. Biroq necha olmoshi yordamida tashkil topgan so‘roq gaplar bilan qancha olmosh yordamida tashkil topgan so‘roq gaplar o‘rtasida ma’lum farqlar ham bor. 1. 33

Necha olmoshi sonlarning o‘rniga almashib keladi. S h uning uchun u gapda sonning barcha grammatik ko‘rsatkichlarini qabul qilishi mumkin. Qancha olmoshi esa odatda ravish o‘rnida almashib keladi: u ravish xarakteridagi so‘roq olmoshidir. S h unga ko‘ra u o‘zida ravishning grammatik xususiyatlarini saqlagan bo‘ladi. Qancha olmoshi ishtirokida tuzilgan so‘roq gaplar necha olmoshi ishtirokida tuzilgan so‘roq gaplar kabi shaxs yoki predmet vaqt, uzunlik, og‘irlik, pul, harakat yoki holat miqdorlari yosh to‘g‘risida so‘roq bildirishi mumkin. Misollar Which of us does he mean ?gasped Huckleberry.( Twain.)Which side of the bed do you like. Mum?(Galsworthy) Qancha olmoshi ravish xarakteridagi so‘roq olmoshi bo‘lganidan uning ishtirokida tashkil topgan so‘roq gaplar mavhum miqdor haqida so‘roq anglatishi mumkin. Bu hol necha olmoshi ishtirokida tashkil topgan so‘roq gaplarda uchramaydi. Necha olmoshi yordamida tuzilgan so‘roq gaplar doim konkret miqdor to‘g‘risida so‘roq bildiradi. Quyidagi so‘roq va javoblarni qiyoslang: - How many people were at the meeting yesterday?Ten people. - How many people were at the meeting yesterday?Many people. Birinchi misoldagi gap orqali shaxsning aniq son jihatidan miqdorini aniqlash nazarda tutilgan bo‘lsa, ikkinchi misoldagi so‘roq gap orqali esa shaxsning umuman ko‘p yoki ozligi jihatidan miqdorini aniqlash nazarda tutilgan. Ammo ikkinchi holda shaxsning aniq son jihatidan miqdorini aniqlash aniqlash ham nazarda tutilishi mumkin. Birinchi holda esa hech qachon shaxsning umuman ko‘p yoki ozligi jihatidan miqdorini aniqlash nazarda tutilmaydi. Demak, qancha olmoshi yordamida tashkil topgan so‘roq gaplar aniq miqdor haqida ham mavhum miqdor haqida ham so‘roq bildira oladi. Necha olmoshi yordamida tashkil topgan so‘roq gaplar esa faqat aniq miqdor to‘g‘risida so‘roq bildiradi. Qancha olmoshi yordamida tashkil topgan so‘roq gaplar o‘z strukturasi bilan ham necha olmoshi yordamida tashkil topgan so‘roq gaplardan ajralib turadi. Qancha olmoshi ko‘p hollarda numerativ so‘zlarsiz ham qo‘llanishi 1. 34

mumkin. Necha olmoshi esa odatda numerativ so‘zlar bilan birga qo‘llanadi. Misollar: How much is this toy-car? - Bu o'yinchoq mashina qancha turadi? Ten thousand won. - O'n ming von. Bu misollarning birinchisida gap qancha so‘m to‘langani, ikkinchisida qancha grammdan ichilgani ustida ketyapti. Lekin ularda so‘m va gramm so‘zlari qo‘llanilmagan. Agar qancha olmoshi o‘rnida necha olmoshi ishlatilsa, undan so‘ng, albatta, so‘m va gramm so‘zlari ham keltiriladi. Necha olmoshi yordamida tuzilgan so‘roq gaplar harakat yoki holatning miqdorini aniqlash uchun ishlatilganda, bu olmosh (necha olmoshi) ko‘pincha marta so‘zi bilan birga qo‘llanadi. Qancha olmoshi yordamida tuzilgan so‘roq gaplarda esa bu hol bo‘lmaydi. Qiyoslang:How m uch time s do you show? Only three times.How m uch time s do you show? Long times ? Yuqoridagi so‘roq gaplar o‘z semantikasi jihatidan (birinchisida harakatning konkret miqdori, ikkinchisida mavhum miqdori haqida so‘roq berilgan) farq qilishi bilan birga, o‘z strukturasi jihatidan ham farq qiladi. Birinchi holda marta so‘zining ishlatilishi shart, ikkinchi holda esa shart emas. Shunday qilib, qancha olmoshi yordamida tuzilgan so‘roq gaplar bilan necha olmoshi yordamida tuzilgan so‘roq gaplar o‘rtasida ma’lum o‘xshashliklar va ayrim tafovutlar mavjud. When olmosh li so‘roq gaplar harakat-holatning bo‘lish muddatini aniqlash uchun xizmat qiladi. Bunda qachon olmoshi so‘zlovchiga noma’lum bo‘lgan paytga ishora qiladi. Tinglovchining javobi shu noma’lum paytning konkret ma’nosini ochib beradi. Ex : - When did you come in? - When is your birthday? - Eriga g’alati gaplarni aytvordi-da…Qachon?-Osgan kuni… Kuyovingiz keluvdi-ku?....Nima dedi?( Shaytanat. Bet.190) When olmoshi odatda fe’l kesimga bog‘lanib keladi va gapda payt holi vazifasini bajaradi. Qachon olmoshi yordamida tashkil topgan so‘roq gaplarda ba’zan kesim maxsus ifodalanmaydi. Bu hol ko‘pincha gapning kesimi mavjudlik bildiruvchi fe’llardan bo‘lganda ro‘y beradi. Bunday vaqtda qachon olmoshi kesim funktsiyasini o‘taydi. Masalan: When is your wedding party ? 1. 35

Qachon olmoshi yordamida tashkil topgan so‘roq gaplarda noma’lum paytning xarakteri turlicha bo‘lishi mumkin. S h unga ko‘ra, noma’lum payt haqidagi so‘roq ham turlicha bo‘ladi: 1. Bunday so‘roq gaplar umuman ishning bo‘lish vaqti haqida so‘roq bildiradi. Ex :- When did you take your order?- When were you born? 2. Bunday so‘roq gaplar ishning bo‘lishidagi oxirgi vaqt – payt chegarasi to‘g‘risida so‘roq bildiradi. Bu vaqtda qachon olmoshi –gacha affiksini olgan bo‘ladi. Masalan: Lekin insof bilan ayting, qachongacha kutib turish mumkin? – Qachongacha biz imperialistlarning og‘ziga qarab ish qilamiz? – dedi qattiq norozi bo‘lib Sulaymon Ziynatullaevich (P.Qodirov, “Uch ildiz”). Bu funktsiyani ba’zan tojik tilidan kirgan to + kay so‘zi ham bajaradi. Masalan: Sizda ro‘zg‘or etarli! Tokay yolg‘iz turasiz? (S.Abdulla, “O‘rtoq Xolnazarov”). Tokay uning qo‘lida itdek kun ko‘rib, otdek kechayu-kunduz ishlayveramiz? ( U.Ismoilov, “Rustam”). Ayrim hollarda tokay so‘zi tokaygacha formasida qo‘llanadi. Masalan: Lekin tokaygacha kishining xatosini bo‘yniga tosh qilib osib cho‘ktirib yuborasiz? (P.Qodirov, “Uch ildiz”). So‘roq gaplarda tokay va tokaygacha so‘zlarining funktsiyasi deyarli bir xil. Har ikkala so‘z ham ishning bo‘lishidagi ohirgi vaqt payt chegarasini ko‘rsatish uchun xizmat qiladi. Bunda oxirgi payt chegarasini ko‘rsatish ma’nosini aslida tokay so‘zini o‘zi bajaradi – gacha affiksi esa undan anglashilgan ma’noni kuchaytirib beradi. Quyidagi misollarni keltiraylik: U tokay bizga qarshi so‘zlaydi?U tokaygacha bizga qarshi so‘zlaydi? Tokay + gacha so‘zi qachon + gacha olmoshiga analogiya yo‘li bilan hosil qilingan. Tokay yoki tokaygacha so‘zi yordamida tashkil topgan so‘roq gaplar ko‘p hollarda qachongacha so‘zi yordamida tashkil topgan so‘roq gaplarga muvofiq keladi. Biroq tokay yoki tokaygacha so‘zi ko‘proq ritorik so‘roqlarda uchraydi. Qachongacha so‘zi esa sof so‘roqlarda ham, ritorik so‘roqlarda ham qo‘llanishi mumkin. 1. 36

3. Bunday so‘roq gaplar ishning bo‘lishidagi dastlabki vaqt – ishning boshlangan payti haqida so‘roq bildiradi. Bunda qachon olmoshi quyidagi formalarda qo‘llanadi. a) qachon olmoshi chiqish kelishigi qo‘shimchasini olgan bo‘ladi. Bu vaqtda u boshlamoq fe’liga bog‘lanadi. Masalan: Xo‘sh, ishni qachondan boshlaysiz? Qachondan boshlab qipchoqni so‘ydilar? (A.Qodiriy, “O‘tgan kunlar”). b) chiqish kelishigidagi qachon olmoshi buyon, beri ko‘makchilari bilan birga qo‘llanadi. Masalan: Qachondan buyon dalaga chiqadigan bo‘lib qoldingiz? Qachondan beri bolalarga g‘amxo‘r bo‘lib qoldingiz? (B.Rahmonov, “O‘zi boshqa-yu, so‘zi boshqa”). S h unday qilib, so‘roq gaplar tarkibida qo‘llangan qachon olmoshi so‘zlovchiga noma’lum bo‘lgan paytga ishora qiladi. Biz yuqorida “qay (si) olmoshi + umumiy payt ma’nosini bildiruvchi ot” va “nechanchi olmoshi+ umumiy payt ma’nosini bildiruvchi ot ” konstruktsiyalari ishtirok etgan so‘roq gaplar ham ishning bo‘lishidagi noma’lum payt to‘g‘risida so‘roq bildirishini aytgan edik. Xo‘sh, bu konstruktsiyalar ishtirok etgan so‘roq gaplar bilan qachon olmoshi yordamida tashkil topgan so‘roq gaplar o‘rtasida qanday farq bor? “Qay (si) olmoshi + umumiy payt ma’nosini bildiruvchi ot” va “nechanchi olmoshi+ umumiy payt ma’nosini bildiruvchi ot ” konstruktsiyalari ishtirok etgan so‘roq gaplarning mazmuni nisbatan konkret bo‘ladi. Qachon olmoshi yordamida tashkil topgan so‘roq gaplarning mazsuni esa, “qay (si) olmoshi + umumiy payt ma’nosini bildiruvchi ot” va “nechanchi olmoshi+ umumiy payt ma’nosini bildiruvchi ot ” konstruktsiyalari ishtirok etgan so‘roq gaplarning mazmuniga qaraganda, mavhumdir. “Qay (si) olmoshi + umumiy payt ma’nosini bildiruvchi ot” va “nechanchi olmoshi+ umumiy payt ma’nosini bildiruvchi ot ” konstruktsiyalari ishtirok etgan so‘roq gaplarni qachon olmoshi yordamida tashkil topgan so‘roq gaplar o‘rnida qo‘llash mumkin. Masalan: When are you married.? Maxsus so'roq gaplarga ma'no tomonidan 1. 37

zarur bo'lgan barcha gap bo'laklarini takrorlash bilan to'liq javob beriladi. When did the teacher read an interesting story to the students? When dear old Emily went back to town after staying with them for a fortnight she sent the children a doll’s house? Yuqoridagi konstruktsiyalar ishtirok etgan so‘roq gaplarda noma’lum payt ma’nosi odatda qay(si), necha yoki qancha va nechanchi olmoshlari birikib kelgan so‘zlarning ma’nolari bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan: Uni qachon o’qiding ? So‘rog‘iga 2012 yilda deb ham, bultur deb ham, kechqurun deb ham javob berish mumkin. Biroq u ni qay mahalda ko‘rding? So‘rog‘iga hech qachon 2012 yilda yoki bultur deb javob berib bo‘lmaydi. Bu so‘roq gapga kechqurun, ertalab, hali deb javob berish mumkin. Where olmoshlar li so‘roq gaplar o‘rin-joy to‘g‘risida so‘roq bildiradi. Bunday so‘roq gaplarda qaerda, qaerga, qaerdan olmoshlari noma’lum o‘ringa ishora qiladi. Tinglovchining javobi shu noma’lum o‘rinni aniqlashtiradi . -Stop talking…where is George ? -Where did you put my umbrella? -Where is the party being held? O‘rinni aniqlashga qaratilgan so‘roq gaplarda noma’lum o‘rinning xarakteri turlicha bo‘ladi. Bu hol noma’lum o‘ringa ishora qiluvchi so‘roq olmoshining turiga bog‘liq. 1. So‘roq gapda Where olmoshining qo‘llanishi harakatning yuzaga kelish o‘rni yoki predmetning mavjudlik o‘rni noma’lum ekanini ko‘rsatadi. - Where did you work before…..? Harakat-holat bo‘lish o‘rni haqida so‘roq bildiradigan gaplarda qaerda olmoshi hol funktsiyasini bajarib, ko‘pincha fe’l kesimga bog‘lanadi. Masalan: Where do a new cinema build ? Qaerda yangi kinoteatr qurilmoqda? Bunday gaplar predmetning mavjudlik o‘rnini aniqlash uchun qo‘llanganda, qaerda olmoshi mavjudlik bildiruvchi so‘zning tushib qolishi hisobiga gapda kesim vazifasini bajaradi. Masalan: Where is your uncle? 2. So‘roq gapda qaerga olmoshining qo‘llanilishi harakatning borish, yo‘nalish o‘rni noma’lum ekanini ko‘rsatadi. Masalan:Where are you going ? Where else did you go ? Where did you go ? ( M. Choriyev 76) 1. 38

3. So‘roq gapda qaergacha olmoshining qo‘llanishi harakatning yo‘nalishidagi oxirgi punkt – o‘rin chegarasi noma’lum ekanini bildiradi: masalan: 4. So‘roq gapda Where..from olmoshining qo‘llanishi harakatning boshlanish o‘rni noma’lum ekanini ko‘rsatadi. -Where are you from? I am from Brazil -Where do you from buy a new book ? (E. M Gordon. 126) -Where do you come from? From Samarkand. Ayrim hollarda qaerdan olmoshi yordamida tashkil topgan so‘roq gaplar biror narsa-predmetning yoki bilim-ma’lumotning manbai haqida so‘roq bildiradi. Bunday vaqtda qaerdan olmoshi bilmoq, tanimoq kabi fe’llarga bog‘lanib keladi. E x :Where do you know about it ? Siz uni qaerdan bilasiz? Yuqoridagi funktsiyalarda qayoqda, qayoqqa, qayoqdan olmoshlari ham qo‘llanadi. Masalan: -Dad, where do you stay at ? Dadajon, qayoqlarda qolib ketdingiz? – dedi, kerishib turgani ustiga dadasi kirib kelgani uchun uyalib emas, dadasi kechikib kirgani uchun o‘pka qilib (M.Ismoiliy, “Farg‘ona tong otguncha”). –Nahotki kecha men o’g’illi bo’ldim? Xozir borib ko’rsammikan? dedi birdan ko’ngli ravshan bo’lib.(Azamat Qorajonov,” Sirli pichoq izidan”.) Bu xotin qayoqqa ketdi ekan? ( N.Qobul, “Unitilgan sohillar”). Noma’lum o‘rin haqida so‘roq bildirish uchun xizmat qilishi jihatidan qaerda, qaerga, qaerdan olmoshlari bilan qayoqda, qayoqqa, qayoqdan olmoshlari o‘rtasida keskin farq yo‘q. Ko‘p hollarda ularning biri o‘rniga ikkinchisini qo‘llash mumkin. Lekin ba’zi hollarda ular bir-biridan bir oz farq qiladi. Qayoqda, qayoqqa, qayoqdan olmoshlari ko‘proq jonli so‘zlashuv nutqida ishlatiladi. Qaerda, qaerga, qaerdan olmoshlari esa kitobiy nutqda qo‘llanadi. Bundan tashqari, qayoqda, qayoqqa, qayoqdan olmoshlari biror makon, turar joy bilan bog‘liq bo‘lgan noma’lum o‘ringa ishora qiladi. Qiyoslang: So‘zlovchiga noma’ldum o‘rinni ko‘rsatish uchun so‘roq gaplar tarkibida qayda, qayga, qaydan olmoshlari ham qo‘llanishi mumkin. Masalan: Qo‘lingda hech narsa yo‘q, qayda eding? (O‘zbek xalq ertagi). Nonni qaydan olamiz? Qayda, qayga, qaydan olmoshlari hozirgi o‘zbek tilining ba’zi shevalari uchun masalan, Xorazm shevasi uchun) xarakterlidir. Ular eski o‘zbek tilida ham ko‘p 1. 39

qo‘llangan. Bu olmoshlar turkiy tillarning ko‘pchiligida hozir ham noma’lum o‘ringa ishora qiluvchi asosiy vosita sanaladi 7 Shunday qilib, yuqoridagi olmoshlar ishtirok etgan so‘roq gaplar harakatning bo‘lish o‘rni, predmetning mavjudlik o‘rni va biror narsa-predmet yoki bilim- ma’lumotning manbaini aniqlash uchun xizmat qiladi. Where so‘zi yordamida qullaladigan so‘roq gaplar ham o‘rin-joy haqida so‘roq bildiradi. Ex : Where is he?Where are they?There was one girl. Where are the others? Where do you think my money is? Where do you run? Where did your uncle receive his guests? Right here. (E.M.Gordon 26) Qani so‘zi noma’lum o‘ringa ishora qilish jihatidan ko‘proq qaerda olmoshiga to‘g‘ri keladi. Qiyoslang: U qani? – U qaerda? Biroq ular o‘rtasida ayrim farqlar ham bor. Qaerda olmoshi ishtirok etgan so‘roq gaplar harakatning bo‘lish o‘rnini ham, predmetning mavjudlik o‘rnini ham aniqlash uchun qo‘llana oladi. Bunda qaerda olmoshi ko‘pincha hol funktsiyasini bajarib fe’l kesimga bog‘lanib keladi. Qani so‘zi yordamida shakllangan so‘roq gaplar esa doim predmetning mavjudlik o‘rnini aniqlash uchun qo‘llanadi. Ular harakatning bo‘lish o‘rnini aniqlash uchun ishlatilmaydi. Bundan tashqari qaerda olmoshi yordamida tashkil topgan so‘roq gaplarning javobida aniq o‘rin-joyni bildiruvchi so‘zlar qo‘llanadi. Qani so‘zi yordamida shakllangan so‘roq gaplarning javobida esa mavhum xarakterdagi ana, mana yuklamalari ishlatiladi. Qiyoslang: Where does your brother live? Ukang qaerda turadi? – In the village. Qishloqda. Where is your brother? Ukang qani? – Here. Ana. Anglashiladiki, qaerda olmoshi qani so‘ziga nisbatan aniq o‘rinni ko‘rsatish uchun xizmat qiladi va aksincha, qani so‘zi qaerda olmoshiga nisbatan mavhum o‘rinni ko‘rsatish uchun qo‘llanadi. S h uning uchun ham ba’zan qani so‘zidan keyin noma’lum o‘rinni aniqlashtirish lozim topilsa, qaerda olmoshi keladi . Where so‘zi yordamida tuzilgan so‘roq gaplar faqat ko‘z qo‘rish mumkin bo‘lgan o‘rin-joy haqida so‘roq bildiradi. Where olmoshi yordamida tuzilgan so‘roq 7 Исхаков Ф.Г. Местоимение. – Исследование по сравнительной грамматике тюркских языков. II , Морфология. М.., 1956, с. 242. 1. 40

gaplar esa ko‘z bilan ko‘rish mumkin bo‘lgan o‘rin-joy haqida ham, ko‘z bilan ko‘rish mumkin bo‘lmagan o‘rin-joy haqida ham so‘roq bildiraveradi. – where are the children? – the y are here. – where are the children ? – they are at school. Why olmosh li so‘roq gaplar biror narsa-predmet yoki harakat-holatning sodir bo‘lish sababini aniqlashga qaratilgan bo‘ladi. Masalan: - Why did the criminals decide to wait? - why did Sid miss the piknic ? -Why did he follow the men ?(The Adventures of Tom Sawyer. P.137) – Krasnoyarga? Nima uchun? – Anvar ularning Krasnoyarga nima uchun borishlarini bilsa ham atayin so’radi.( Shaytanat. B.244) Why didn’t you come yesterday? Why needs he bother us? Why didn’t you speak to my father yourself on the boat? (E.M.Gordon 27) Why olmoshi yozma adabiy tilda qo‘llanadi. Jonli so‘zlashuv tilida nega olmoshi o‘rniga ko‘pincha nimaga olmoshi ishlatiladi. Nimaga olmoshi badiiy asarlarda personajlarning nutqida ko‘p uchraydi. I don’t know why they are late? “I know. Why haven’t you gone too?(E.M.Gordon 27) . S h uning uchun nimaga so‘zi yordamida tashkil topgan so‘roq gaplar ayrim hollarda vositali ob’ekt haqida so‘roq bildiradi. Why are you agree with him ? Siz nimaga unga rozilik berasiz? Why haven’t I seen you all these months? Said Hankins.( E. M. Gordon. 28) So‘roq gap vositali ob’ektni aniqlashga qaratilganda, nimaga so‘zi gapda to‘ldiruvchi vazifasini bajaradi, biror narsa-predmet yoki ish-harakatning sodir bo‘lish sababini aniqlashga qaratilganda esa hol funktsiyasini o‘taydi. Birinchi holda – ga morfimasi kelishik qo‘shimchasi, nima morfimasi esa ot xarakteridagi so‘roq olmoshi hisoblanadi. Ikkinchi holda esa – ga elementi aslida kelishik qo‘shimchasi bo‘lsa ham, o‘z grammatik xususiyatini yo‘qotib nima so‘ziga tamoman birikib ketgan. Natijada nega so‘ziga sinonim bo‘lgan yangi bir so‘roq olmoshi ravish xarakteridagi so‘roq olmoshi tug‘ilgan. 1. 41

Hozirgi zamon ingliz tilida why olmoshi yordamida tuzilgan so‘roq gaplarning vositali ob’ekti aniqlash uchun qo‘llanishi biror narsa-predmet yoki ish harakatni sodir bo‘lish sababini aniqlash uchun ishlatilishiga qaraganda tobora kamayib bormoqda. Buning hisobiga ularning biron narsa predmet yoki ish harakatini sodir bo‘lish sababini aniqlash uchun qo‘llanishi tobora kengaymoqda. Anglashiladiki so‘roq gaplarda so‘roq olmoshlari ikki xil funktsiya – sintaktik va semantik funktsiyalarni bajaradi. So‘roq olmoshli so‘roq gaplar fikrning turli noma’lum elementlarini aniqlash uchun ishlatiladi. 8 Bunday so‘roq gaplarda so‘roq olmoshlari noma’lum narsaga umumiy tarzda ishora qiladi. Bu noma’lum narsa tinglovchining javobi orqali aniqlashadi. Bunday so‘roq gaplar sostavida so‘zlar ko‘p bo‘lmaydi. C h unki ularning asosiy vazifasi, yuqorida aytganimizdek, harakatni bajaruvchi shaxs – sub’ekt to‘g‘risida so‘roq anglatishdir. Biroq bunday gaplar badiiy ifoda vositasi sifatida o‘llanganda, juda yoyiq bo‘lishi mumkin. Bu hol ko‘proq ritorik so‘roq gaplar uchun xosdir . So’roq gap orqali so’zlovchi o’zi bayon qilgan fikrga suhbatdoshining fikr bildirishiga undaydi, tasdiqlash yoki inkor qilishga undaydi: Ibrohimovamisiz? Ha. Charchamadingizmi? Yo’q. Yozuvda so’roq gapning oxiriga so’roq belgisi qo’yiladi. Bu gaplar ko’proq dialogik nutqda uchraydi. So’roq gaplar so’roq olmoshlari, so’roq yuklamalari yoki so’roq ohangi bilan hosil bo’ladi: kim? Nima? Qanday?qancha? necha?qaysi? (so’roq olmoshlar), -mi, -chi, -a, -ya (so’roq yuklamalari). Quyidagi misolda so’roq ohangi qatnashgan: Soat ikki bo’ldi. Ikki bo’ldi? So’roq gaplar ikki guruhga bo’linadi: Sof so’roq gaplar javob talab qiladigan gaplardir: Siz ertaga kelasizmi? Ritorik so’roq gaplar so’roq gaplarning javob talab qilmaydigan turi bo'’ib, javobi o’z ichida yashiringan bo’ladi: Men uning to’satdan kelib qolishini qaydan bilay? 8 Бу ерда субьект, предикат ва ҳоказо терминлар логик маьнода эмас ( у ҳолда барча сўроқ гапларни предикат ҳақида сўроқ билдиради деб қарашга тўғри келарди), балки аниқ грамматик маьнода қўлланган: Распопов И.П. Типы вопросительных предложений в современном русском литературном языке. АКД, Куйбышев, 1953, с.76 1. 42

Ritorik so’roq gaplar yashirin tasdiq, yashirin inkor, taajjub, tashvish, g’amxo’rlik, g’azab, gumon, kuchli hayajon ma’nolarini ifodalashi mumkin: Bu Vatanda nimalar yo’q (tasdiq). O’zingdan chiqqan baloga, qayga borasan davoga? (inkor) Bu nimasi?! (taajjub) Meni tashlab ketmaysanmi? (tashvish) Maqsad nima, maqsad? (g’azab) Paxtalar ham yaxshi ochilmagandir? (gumon) Tokaygacha ezilamiz, ota? (kuchli hayajon) . Buyruq gaplarda suhbatdoshni nimadir qilishga undash maqsad qilib qo’yiladi. Bunday gaplarda iltimos, buyruq, taklif, maslahat, hayratlanish, tashvish, gumon, hayajon, g’azab, yalinish tarzida bo’lishi mumkin: Avval o’yla, keyin so’yla (maslahat). Dadil harakat qil!(buyruq) Ashuladan yana bo’lsin (iltimos). Qani hamma odamlar sizday bo’lsa (orzu) Nahotki, bu siz bo’lsangiz!(hayratlanish) sovqotib qolma, issiqroq yot (g’amxo’rlik). Kunning tig’ida nima qilasan, bu yerga kelib, salqinda o’tirsangchi! (tashviq). Qo’rqqan bo’lsa kerak! (gumon) Xatdan o’chir o’g’limni hozir! (g’azab, do’q) Yozuvda buyruq gaplarning oxiriga ko’pincha undov belgisi, ohangiga qarab esa nuqta ham qo’yilishi mumkin Ritorik so'roq gaplar . Bunday gaplarning so'rog'i ichida javobi ham anglashib turadi. Uslubiy vosita sifatida nutq uchun xizmat qiladi. Masalan: Men nechun sevaman O'zbekistonni? Tuprog'in ko'zimga aylab to'tiyo? (A. O.) Nechun tug'ding, men baxti qaroni? Baloga mubtalo motamsaroni? Muruwat bilmagan kunlar uchunmi? Jafokash. berahm tunlar uchunmi? ("Navoiy" drammasidan) So'roq ohangi: Nahotki, daryolar oqsa teskari.(G'.G'.)So'roq gaplar mazmuniga ko'ra bir necha turga bo'linadi . So ' roq buyruq gaplar so ' roq mazmuni bilan birga buyruq mazmunini ham ifodalaydi . Masalan: Tez-tez yurmaysanmi ? (tez-tez yur) So'roq gaplarning oxiriga so'roq belgisi qo'yiladi. . So'zlovchining biror narsaga buyirishi, undashi, iltimos qilishi,maslahati kabi fikrlarni ifodalaydigan gap buyruq gap deyiladi. Buyruq gaplar semantik jihatdan quyidagi guruhlarga bo'linadi: 1. 43

1) Sof buyruq gaplar: Maqolani oxirigacha tarjima qil! Bugun o'qishga ertaroq bor! Darslarni vaqtida bajar! 2. Iltimos, yalinish ifodalanadi. Ex:Iltimos, gullarni sug’orib quy. 3. Maslahat, nasihat gaplar. Ex: Nasihatim yod qilib ol farzandim. (0. Yb.) Ritorik so‘roq gap nutqda keng qo‘llanadigan hodisa bo‘lganligi sababli tilshunoslikda doimo tadqiqotchilarning e’tibor markazida bo‘lib kelgan va kelmoqda. Ingliz tilshunosligida ham ritorik so‘roq gaplarning struktur-semantik xususiyatlari, monologik va dialogik matn qurilmalarida ular bajaradigan stilistik funktsiyalar o‘zbek hamda chet el tilshunoslari tomonidan tadqiq qilingan . Biroq, shunga qaramasdan, ―ritorik so‘roq gaplar tushunchasini har taraflama, mukammal izohlab beruvchi ta’rifni aniqlash muammosi haligacha o‘z echimini topgani yo‘q. Hozirgi zamon ritorikasida ―ritorik so‘roq gap monologik nutqning ma’no markazlarini emotsional tarzda ajratib ko‘rsatishga, nutq predmetiga nisbatan adresatning emotsional munosabatini shakllantirishga xizmat qiladigan, monologik nutqni dialogizatsiyalashtiradigan effektiv figura sifatida xarakterlanadi . Binobarin, ritorik so‘roq gapga ritorik figura, adresatga kuchliroq ta’sir etish maqsadida intensifikatsiya va nutqni mazmuniy tashkil qilishda qo‘llanadigan ekspressiv vositalardan biri sifatida qaraladi. Ritorik so‘roq gap javobni taqozo qilmaydi va biror bir noma’lum axborotni etkazishga undamaydi ham. Ritorik so‘roq gapning vazifasi – bu e’tiborni tortish yo ki qaratish, taassurotni kuchaytirish, emotsional ohangni ko‘tarish, ko‘tarinkilik hosil qilish. Javob uning o‘zida mujassam va ritorik so‘roq gap faqatgina o‘quvchini yo ki so‘zlovchini faollashtirib, xulosa chiqarishga majburlab, fikrlash va his etishga jalb qiladi. Shunday qilib, ritorik so‘roq gaplar sirasiga javob talab qilmaydigan va emotsional ohang (ton) ni ko‘taradigan barcha so‘roq gaplar kiradi, ya’ni aytilgan fikrning emotsional bo‘ yo qqa boy bo‘lganligi va axborot tashiydigan javobning mavjud emasligi ritoriklikning asosiy belgilarini tashkil qiladi. Mazkur nuqtai nazar bir qator tadqiqotchilar tomonidan tasdiqlangan. Ritorik so‘roq gapning struktur-semantik xususiyatlarini sistematik ravishda ochib beruvchi quyidagi misollar mavjud . Shuningdek, ritorik so‘roq gaplarni 1. 44

asimmetriya hodisasining yuzaga kelishi kabi holatlar ham tahlil qilinmagan. Nazariya va amaliyotiga bag‘ishlangan ilmiy adabiyotlarda ham bu masalaning echimi kuzatilmaydi. Biz quyida inglizcha ritorik so‘roq gaplarda yuzaga kelgan asimmetriya hodisasini kuzatamiz. But if she questioned him in regard to these things now, would he not get angry and lie to her still more? ( The Lost World) . Buni hozir so‘rasa bormi, achchig‘i chiqib ketib, yana yolg‘on gapiradi? Ritorik so‘roq gap berilgan kontekstda tasdiq ma’nosini bildirib kelmoqda. Shu matnda ifodalangan vaziyat, shart- sharoitlar shunday so‘roq gapning tug‘ilishini taqozo qilib turibdi. Aslida Klaydning achchiqlanib, yolg‘on gapirishini aniq bilgan muallif bunga ritorika nuqtai nazaridan yondashib shunday shaklni ishlatgan. So‘roq gapning ritorik xarakterda ekanligini, hech qanday axborot yoki javobni talab qilmasdan, aksincha, o‘zi darak xarakterda bo‘lganligini hisobga olib darak gap tarzida ko‘rinishi xarakterlidir. Ya’ni matnda so‘roq shakliga ega bo‘lgan gap darak gap shaklini egallagan. Shu matnda ritorik so‘roq gapni intensifikator, ya’ni kuchaytiruvchi qism sifatida qo‘llagan. Uning kuchlilik darajasi shu gap tarkibidagi kuchaytiruvchi elementlar sonining oshishiga bog‘liq. Bu gapning sinonimi sifatida ... he would get angry and lie to her still more deb berish mumkin va bu bir xil ma’no va qiymatga ega bo‘lgan ikki gap sinonimlarni hosil qiladi. Shunday mazmunga ega bo‘lgan hukmning ―would yordamchi fe’li vositasida yasalgan umumiy so‘roq gap shaklida berilishi hamda ―not inkor yuklamasining qo‘llanishi bu gapning aynan shunday ma’nosini mutadillashtiradi. Xuddi shunday shaklga ega bo‘lgan ritorik so‘roq gapning aynan darak gap shaklida bo‘lgan yana bir misol: - Besides, at the first hint of reciprocal love on the part of Sondra, would he not be anxious and determined to desert Roberta if he could? (B. Two, ch. XXVIII, p. 416). Bundan tashqari, Klayd Sondra ham sevib qolishiga jinday umidvor bo‘lsa bormi, Robertadan darhol qutulgisi kelib qolishi turgan gap. 1. 45

- Would she not be happy so to do – as weary and distressed as she is now – an outing – a rest before the ordeal of the new life? (B. Two, ch. XLV, p. 571). - Robertaning boshi osmonga etadi-ku, qaytaga... (55-bet). - If so, would they not suspect murder…(B. Three, ch. VI, p.55). - Agar shunday bo‘lsa, unda qotillik bor bu erda deb shubha qilishadi. Keltirilgan misollardan ko‘rinadiki, ―would yordamchi fe’li va ―not inkor yuklamasi vositasida yasalgan ritorik so‘roq gaplar asosan darak gap shaklida faollashadi. Was yordamchi fe’li vositasida yasalgan umumiy so‘roq gaplar ritoriklik nuqtai nazaridan tahlil qilinadigan bo‘lsa, bu erda ham ma’no kuchaytiruvchi elementlar – so‘roq shakl va ―not inkor yuklamasi – emotsionallik va ekspressivlikni oshirish maqsadida qo‘llangan. Bunday gaplarda shakl va mazmun bir-biriga nomuvofiq bo‘ladi. Chunki darak gap qiymatini o‘zida mujassam etgan hukm so‘roq gap shakliga ega bo‘lib turibdi. Odatda, shunday shakl va mazmunga ega bo‘lgan umumiy ritorik so‘roq gaplar shakl va mazmun planlari mutanosib bo‘lgan gaplar tarzida faollashadi. Was he not a murderer? (B. Three, ch. XVIII, p. 172). - Was he not poor and vain and ambitious? (B. Three, ch. XIV, p. 128). -Uning qashshoqligi, g‘ururi va shuhratga o‘chligi barchaga aѐn-ku?! (204-bet). - Was not hanging too good for him? (B. Three, ch. XII, p. 110). -Agar uni dorga osib o‘ldirishganda ham, engil jazo topgan bo‘lardi! (186-bet). - And on the back of it, was there not the writing of Sondra herself? How marvelous really! (B. Two, chXXIV, p. 388). - Qog‘ozning orqa tomonidagi narsa Sondraning o‘z qo‘li bilan yo zilgan! Bu mo‘‘jiza emasmi?! (310-bet). Keltirilgan misollardan xulosa chiqarish mumkinki, emotsionallik, ekspressivlik va intensivlik kabi ma’nolarni kuchaytiruvchi ―not elementi-ning mazmunini 1. 46

qiymatini to‘la saqlab qolganligi holda turli vositalar – leksik (axir, -ku, -da, esa) va grammatik yoki fonetik (undov belgisi, tegishli ohang) vositalar ifoda etmoqda. Umumiy so‘roq gaplar turkumiga kiradigan yana bir tur Past Perfect zamonining ko‘rsatkichi – had yordamchi fe’lining egadan oldin ishlatilish yo‘li bilan yasalgan so‘roq gaplar. Amalga oshirilgan tahlillardan shunday xulosaga kelinadiki, Past Perfect zamonida qo‘llangan fe’l ―not inkor yuklamasi bilan birgalikda ishlatilganda, shu so‘roq gapda shakl va mazmun nomutanosibligi vujudga keladi. So‘roq gap shaklida ifoda etilgan hukm aslida o‘zida implitsit tarzda yashirin tasdiq ma’nosini tashiydi. Matnda esa shu yashirin ma’no shaklda ham o‘z aksini topib bir til doirasidagi asimmetriyani bartaraf etib, simmetrik munosabatlarni yuzaga keltirgan. Asli da matnlar o‘rtasida, albatta, asimmetriya alomatlari seziladi. Quyida ba yo n qilgan fikrimizning isboti sifatida ba’zi misollarni keltiramiz: - Also had not the captain of the ―Cygnus declared that he had seen the youth who had come down from Three Mile bay debark there? (B. Three, ch. V, p. 47). - Axir ―Oqqush kapitanining gapiga qaraganda ham, Uchinchi Milya Ko‘rfazidan kela yo tgan yigitcha Sheyronda tushib qolganku. (125-bet). - Had he not said that he was coming on the 28th or thereabouts if he could? (B.Two, ch. XLIV, p. 559). - Axir aytgan-ku, agar ilojini topsam, yigirma sakkizlarga yo ki o‘sha atroflarda borib qolaman, deb. (45-bet). - And again on Saturday, had he not secured four more circulars from the rack at the depot (they were in his pocket now)?(B.Two, ch. XLVI, p.583). - Keyin shanba kuni u vokzalda yana to‘rtta yo‘l ko‘rsatkich kitobchasini oldi (ular hozir ham cho‘ntagida turibdi). (67-bet). - Had not a jury, as well as the Court of Appeals, already said he should die? (B. Three, ch. XXXIV, p.386). 1. 47

- Axir, ikkala sud ham, u o‘lishi kerak, deb qaror chiqarib qo‘ygan-ku! (456-bet). - And besides, had he not, from beginning to end, bolstered it with false and evil pretenses? Verily. (B.Three, ch. XXXIII, p. 380). - Hammasidan ham yo moni: boshdan-oxir, ataylab, g‘irt yo lg‘on gapirib, o‘z aybini u battar og‘irlash-tirib yuborganini aytmaysizmi, axir. Afsuski, xuddi mana shunday bo‘lgan. (451-bet). Oxirgi misol variantidagi so‘roq gapning ritorik ekanligini, hech qanday javob talab qilmasdan, aksincha, berilgan savolga shu gapning o‘zida javob ham mujassam ekanligini undan keyin kelgan ―Verily iborasi ham tasdiqlaydi. Ya’ni, aytilgan fikrning so‘roq emas, balki tasdiq ma’noni ifodalashi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Yuqoridagi tahlillardan shunday xulosa chiqarish mumkinki, ritorik so‘roq gaplarning struktur-semantik xususiyatlari uning fikrni ( yo ki: hukmni) intensifikatsiyalashtirish (kuchaytirish) kabi stilistik vazifasini belgilaydi, matnda emotsional vaziyatni yaratadi.Shaklan so‘roq gaplarning nointerrogativ maqsadda qo‘llanishi yo zuvchining ijod qilish uslubiga bog‘liq bo‘lib, asarning ifodaliligini ta’minlaydi. Inkor shaklni ishlatib tasdiqni, tasdiq shaklni ishlatib inkor ma’nosini ifoda etish axborotning implitsit ravishda aks etilishini ko‘rsatadi. Bir til doirasidagi so‘roq gap kasb etgan qiymat va mohiyat boshqa til doirasida tasdiq, inkor yo ki buyruq kabi hukmlar orqali ifodalanishi mazmunning hamma vaqt ham shaklga bog‘liq bo‘lmasligini, va aksincha, ritorik so’roq gaplar - bu hil so’roq javob talab qilmaydi. Bunda so’roq yuli bilan tasdiq mazmuni beriladi. ( yashirin tasdiq ). So’roq gapning bu turi fikrni emasional tusda, kuchli ifodali, ta’sirli qilib, beradi. Ex: Gullarni kim sevmaydi ? (“Xamma sevadi ’’) Yashirin inkor mazmuniga ega bulgan, so’roq-inkor gaplar ritorik so’roq gapning bir ko’rinishidir. Bolani sevmaydigan odam bormi ? “yo’q’’ Ertalab nonushta qilmay bo’ladimi ?( bo’lmaydi ). Kino yaxshi ekanmi ? –dedim g’azab bilan – yana tushdilaringmi? Zaynab nimani qidirayapsan? 1. 48

Sog’ligingiz joyidami, Zaynab? -Bolamni…bolamni qidirayapman?-dedi Zaynab . ( T.Malik, Shaytanat.bet. 151) . You haven’t got strange feelings in the head? Boshingiz aylanmayapdimi? ( E.Heminguey ,221) Bu misolarning so’z birikma komponentlari ko’zga ko’rinib turibdi. O’zbek tilida ritorik so’roq gapda: a) yashrin javob uning asosiy mazmuni shu gapning o’zidan bilinib turadi.(Bolani kim sevmaydi ? –“ Hamma sevadi “ b) ba’zan shu tasdiq eslatiladi , lekin uning asosiy mazmuni yana bir gap keltirishi bilan ochiladi . Polvon tog’a, siz otamni bilarmidingiz?-Yuq, men bu qishloqqa keyinroq kelganman. Xar xil mishlar yuradi. –Qanaqa mish-mish?(Shaytanat. B.240) -Sen yanglishding. Men yoqib yuborlaring, demovdim. Mahmud, nima deysan? Nima deyin, hayronman? ( T.Malik, Shaytanat. bet. 233)Nega so’ramading, surishtirmading?. Ushbu gaplardagi berilgan savollarga so’z birikmalari komponenti ifodalangan bo’lsa uning javobiga ham so’z birikma komponenti ifodalangan . gaplar tinglovchidan ma'lum bir javobni talab qiladi.Ex: Qaysi gaplar o’zgaradi? Sen shaharda bo'l-ganmisan? Nimadan achiqlanib,xafa bo'lding .(Unitilgan sohillar,Nurali Qobil). Bir o’zi shuncha odamni ahmoq qila olaman, deb o’ylayaptimi?-Gapiga ishonmayapsanmi?-dedi Kesakpolvon suhbatga qo’shulib. –Sen ishondingmi? ( Shaytanat)Yulib tashlash kerakmi , yaxshiroq parvarish qilish kerkmi ? ( A.Qahhor) Bunday so’roq gap ko’pincha ingliz tilida maxsus so’roq gapga uhshab berilgan Where do you live ? “I live in Tashkent.’’ Is George for distant? She asked Izabella ( F. Cooper, 284 ) In general questions, the auxiliary verb (do, be, have, will) is placed before the subject, and the main verb follows the subject, i.e., the word order is: auxiliary verb + subject + main verb (+ object + adverbial modifier). Responses to general questions can be in the form of short "Yes" or "No" 1. 49

$answers or in the form of full statements. (General questions are also called Yes / No questions or yes Ingiliz tilida umumiy so’roq ( General question ) va mahsus so’roq ( special question ) gap bilan beriladi.gaplar ichida eng ko’p tarqalgan sof so’roq gaplardir. Common questions that can be answered with a simple”yes” or “no”are logically called yes\no questions.As a rule, kind of questions relates the whole sentence, and notto a separateelement of it.Ex:Do you like this country?Does Jane know about your new job?Can you call your sister?Is it cold outside? Are you hungry?(R.Murphy.) O’zbek tilida esa “ yana jarohatlangan “, “ jarohatlangan bormi “, “qayerda So’roq gaplar turli – tuman ma’nolarni, xis – tuyg’ularni va so’zlovchinini voqeylikka bo’lgan munosabatini ifodalaydi. Sof so’roq gaplar. Bu tip so’roq gaplar tinglovchini ma’lum javobini talab qiladi. Masalan: Qayoqqa olib ketayotibsiz? (A.K) Where are you bringing? Yulib tashlash kerakmi, yaxshiroq parvarish qilish kerakmi? (A.K.) Ba’zan bu tip so’roq gaplar takrorlanib kelishi ham mumkin. Bu hol savolga tezda javob olina boshlaganda voqe bo’ladi. Darsga nega kechikib kelding? nega? Why are you late for the lesson? Why? Sof so’roq gaplarda so’roq bilan bir qatorda, taajjub, gumon, shubha kabi qo’shimcha ottenklar ham ifodalanishi mumkin. Taajjub ottenkasi: Nahotki, oily ta’lim egasi bo’luvchi kishi ham intizomsizlik qilsa? Really, Gumon-shubha ottenkasi: Somebody is broken the window. Jamshid haqida so'zlab bersammikan? (Shaytanat) So’roq –buyruq gaplar - bunday gaplar so’roq yo’li bilan buyrishni ham beradi .Ex : Boshqacha deganing nimasi ?! Xa, nimaga ishshayapsan? (Shaytanat. Toxir Malik. Bet.273) Ingliz tilida yuqorida ko’rsatilgan o’zbek tilidagi so’roq-buyruq gap umumiy so’roq yo’li bilan taqqoslansa bo’ladi. 1. So’roq yo’klamasi bilan .So’roqni ifoda qilishda so’roq yuklamalari (-mi,-chi,-a,- ya ) faol qatnashadi. So’roq yuklamalari bilan tuzilgan so’roq so’zlovchi ko’pincha tinglovchidan tasdiq yoki inkor talab qiladi. 1. 50$

So’roq gaplarning semantik – sintaktik tahlili

24.09.2019

0

596.5 KB

Похожие