V. Shekspir tragediyalarida optimizm - Английский язык - Дипломные работы

V. Shekspir tragediyalarida optimizm

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

161.5 KB

M U N D A R I J A I. Kirish 1. Birinchi bob. Ingliz iftixori W.SHekspir hayoti va ijodi I – BOB. Asosiy qism 1.1. Jahon adabiyotida tragediyaning yaratilish tarixi 1.2. “Romeo va Juletta” tragediyasining yaratilish tarixi II – BOB. 2.1. “Romeo va Juletta” tragediyasida optimizm. 2.2. Juletta jahon adabiyotidagi eng yosh ma’shuqa III – BOB. 3.1. “Yuliy Sezar” tragediyasining yaratilishi 3.2. W.SHekspirning “Hamlet” tragediyasi IV – BOB 4.1. “Otello” tragediyasiga optimizm. III. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar.

K I R I SH Muxtarama prezidentimiz Islom Karimov istiqlolning dastlabki kezlaridanoq kelajagi buyuk davlat barpo etish haqidagi hayotbaxsh g‘oyani o‘rtaga tashlab bu tom ma’nodagi ulug‘ maqsadni amalga oshirishning asosiy sharti, mezoni sog‘lom va barkamol avlodni voyaga yetkazish ekanini har tomonlama chuqur asoslab berdi. Bu o‘z navbatida xalqimizning insoniy komillik haqidagi qarashlarini ro‘yobga chiqarish uchun misli ko‘rilmagan ufq va imkoniyatlar ochib berdi. Inson yaralibdiki, mudom kamolotga intiladi, tinch, erkin va farovon hayotni orzu qiladi. Yurtimizdagi tinchlik va osoyishtalik, barqarorlikni mustahkamlash, fuqarolararo totuvlik, turli millatlar va diniy konfessiyalar o‘rtasida hamjihatlikni yanada kuchaytirish kundalik hayotimizning qoidasiga aylanishi lozim. Bizning buyuk donishmand ajdodlarimiz, qadim zamonlardan boshlab ilg‘or fikr va g‘oyalarni ilgari surishgan. Masalan, ulug‘ bobokalonimiz Abu Nasr Farobiyning “Fozil odamlar shahri” haqidagi orzu intilishlarining o‘ziga xos ifodasi edi. Mustaqil taraqqiyotimizning har bir yili ana shu g‘oyani amalga oshirish – kelajagi buyuk davlat poydevorini mustahkamlash yo‘lida ulkan qadam bo‘lmoqda. Ayniqsa barkamol avlod yilida bu boradagi intilish va va harakatlarimiz alohida ma’no va mazmun kasb etmoqda. Chunki buyuk davlatni barkamol avlodsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Darhaqiqat, mana o‘n to‘qqiz yildirki, Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan asoslanib, izchil joriy etilayotgan yurtimizda kelajagi buyuk davlat barpo etish, O‘zbekistonni dunyodagi rivojlangan davlatlar qatoriga olib chiqish g‘oyasi har birimizga beqiyos kuch, g‘ayrat shijoat bag‘ishlamoqda, o‘tgan tarixan qisqa davr mobaynida mamlakatimiz erishgan ulkan yutuq va marralar bizning haqiqatdan ham buyuk davlat barpo etishga qodir ekanimizni, mana shunday qat’iyat bilan xarakat qiladigan bo‘lsak, ulug‘ maqsadimizga albatta yetib borishimizni yaqqol namoyon etmoqda. “O‘zbekiston” xalqaro anjumanlar saroyida 5 dekabrь kuni O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 17 yilligiga bag‘ishlangan yig‘ilishda muhtaram prezidentimiz 2010 yil “Barkamol avlod” yili deb nom

berishni taklif etdilar 1 . “Yurtimizning ertangi kuni, taraqqiyoti uchun ma’suliyatni o‘z zimmasiga lishga qodir bo‘lgan yetuk mutaxassis yoshlarimiz, deydi prezidentimiz”. 2 Muayyan milliy adabiyot rivoji o‘sha millatning umumiy taraqqiyot darajasining ham ifodasidir. Prezidentimizning “Adabiyotga e’tibor, ma’naviyatga, kelajakka e’tibor” asaridagi “Agar biz O‘zbekistonimizni dunyoga tarranum etmoqchi, uning qadimiy tarixi va yorug‘ kelajagini ulug‘lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo‘lsak, avvalambor buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni, buyuk ijodkorlarni tarbiyalashimiz kerak,” degan fikrlari yoshlarimizda ijodiy tafakkurni tarbiyalashda dasturilamaldir. Axir, ijodiy tafakkur bo‘lmagan joyda, tarixdan yetarli ibrat olinmaydi, yorug‘ kelajakka ishonch tuyg‘usi shakllanmaydi, buyuk yozuvchi shoirlar, ijodkorlar yetishib chiqishi haqida gap ham bo‘lishi mumkin emas. Zero, ijodiy tafakkur – jamiyatni harakatga keltiruvchi kuch, uning ravnaqini ta’minlovchi bebaho omil. Shuning uchun ham Yurtboshimiz ijodiy tafakkurga qanot beruvchi asosiy manba bo‘lgan adabiyotimiz rivojiga katta e’tibor beryaptilar. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. Asarida buyuk ma’rifatparvar Mahmudxo‘ja Behbudiyning dunyoda turmoq uchun dunyoviy fan va ilm lozimligi, zamona ilmi va fanidan bebahra millat boshqalarga poymol bo‘lishi haqidagi so‘zlarini keltirar ekan, Yurtboshimiz! “Hozirgi vaqtda dunyoviy ilm – fan va texnologiyalarni chuqur o‘zlashtirmasak, faqat tariximiz, olis ajdodlarimizning kashfiyotlari bilan maqtanib, ularga mahliyo bo‘lib yashasak, ana shu noyob merosni asrab – avaylab, yanada boyitib, unga o‘z hissamizni qo‘shmasak, zamon bilan hamqadam bo‘lib yurmasak, bizning jahon maydonida munosib o‘rin egallashimiz qiyin bo‘ladi”, degan haqqoniy xulosaga keladi. Darhaqiqat, dunyo ilm – fani rivojiga beqiyos hissa qo‘shgan ajdodlarimizning ilmiy merosi bugun ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmay kelyapti. Endigi biz 1 “Barkamol avlod” 7-dekabr 5 – bet. 2 “Barkamol avlod” 7 dekabr 5 bet.

yoshlarning vazifamiz bu bebaho merosn chuqur o‘zlashtirishi, ularni yangi yutuqlar bilan boyitish, rivojlntirish, yanada yuksak bosqichga ko‘tarishdan iboratdir. Buyuk kelajakning qisqa tarixiy fursat ichida barpo etib ulgurilgan poydevorini yanada mustahkamlashimiz, milliy mustaqilligimiz asoschisi – Yurtboshimiz atrofida yanada jipslashmog‘imiz, yorug‘ istiqbolning muhtasham inshootni bunyod qilishga har – birimiz hissa qo‘shmog‘imiz lozim. Siyosiy partiyalarning mamlakatimiz oliy qonunchilik organi, joylardagi hokimiyat vakillik organlari faoliyatidagi roli va ta’siri sezilarli darajada oshdi. Qonunchilik palatasida birinchi marta parlamentdagi ko‘pchilik – Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati – O‘zbekiston liberal demokratik partiyasi, “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi va shuningdek, “Adolat” sotsial demokratik partiyasi fraksiyalarini birlashtirgan Demokratik blok shakllandi. Ayni vaqtda O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi fraksiyasi timsolida parlamentdagi muxolifat tashkil topdi. 3 Shuni ta’kidlash kerakki, parlamentimiz sud – huquq tizimini chuqur isloh qilish va liberallashtirish, sud hokimiyatining amaldagi mustaqilligini ta’minlash bo‘yicha mamlakatimizda olib borilayotgan keng miqyosli ishlarga ham salmoqli hissa qo‘shdi. O‘tgan besh yil mobaynida qabul qilingan 58 ta qonunga muvofiq, sud – huquq tizimidagi islohotlar yanada chuqurlashtirildi. Mamlakatimizda 2008 - yil 1-yanvardan boshlab o‘lim jazosini bekor qilish to‘g‘risida, shuningdek fuqarolarni qamoqqa olishga sanksiya berish huquqini prokuraturadan sudlarga o‘tkazish to‘g‘risidagi 2007 yilda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi qonunlari butun dunyoda ulkan qiziqish va e’tibor uyg‘otdi. 2008 yilning iyulь oyida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi har ikki palatasi kengashlarining “Nodavlat notijorat tashkilotlarini, fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo‘llab – quvvatlashni kuchaytirish chora – tadbirlari to‘g‘risida”gi qo‘shma qarori qabul qilindi. Bu xujjat nodavlat notijorat tashkilotlarning, fuqarolik jamiyati institutlarining mustaqil rivojlanishini 3 I.A.Karimovning O‘zbekiston Respublikasi oliy majlisi qonunchilik palatasi va senatining qo‘shma majlisidagi ma’ruzasi. O‘zbekiston ovozi 2010 yil 28 yanvar 2 bet.

bosqichma-bosqich ta’minlash, mamlakatimizni demokratik yangilash jarayonida ularning roli va ahamiyatini kuchaytirish yo‘lida yana bir muhim qadam bo‘ldi. Keyingi besh yil mobaynida Qonunchilik palatasiga taqdim etilgan 297 ta qonun loyixasidan atigi 44 tasi deputatlar tashabbusi bilan kiritilgan. Ayni paytda, 42-ta qonun loyixasi bevosita O‘zbekiston Respublikasi prezidenti tomonidan taqdim etilgan, 160-tadan ziyod qonun loyihasi esa mamlakatimiz hukumati tomonidan kiritilgan bo‘lib, ularning aksariyat qismi O‘zbekiston Respublikasi prezidenti farmonlari va qarorlarning ijrosini ta’minlash munosabati bilan taqdim etilgan. Senat – bu vaqillik organi va uning ko‘pchilik qismi halq deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashlarining deputatlari sifatida mamlakatimiz oliy qonun chiqaruvchi organida ana shu mahalliy kengashlarning vakolatli vakillari hisoblanadi. Va ularga hisob beradi. Shu sababli ham senatorlarning o‘z faoliyatida, qonunlarni muhokama etish va qarorlar qabul qilishda, birinchi navbatda, umumdavlat manfaatlaridan kelib chiqqan holda, bu qonunlarni o‘zlari vakili bo‘lgan hudud va mintaqalar manfaatlari nuqtai nazaridan ko‘rib chiqishlari to‘liq qonuniy asosga egadir. 2009 – yil mohiyat e’tiboriga ko‘ra, avvalo, eski ma’muriy – buyruqbozlik, taqsimlash tizimidan bozor munosabatlariga asoslangan boshqaruv tizimiga o‘tish bo‘yicha biz tanlagan, mashhur besh tamoyilni o‘z ichiga olgan o‘zbek modeli, davlatimiz va iqtisodiyotimizni bosqichma – bosqich, izchil isloh etish va tadrijiy rivojlantirish strategiyasi uchun tom ma’noda sinov yili bo‘ldi deb aytishga barcha asoslarimiz bor. Amalga oshirgan tadbirlarimiz qatorida moliya bank tizimini mustahkamlash masalasiga alohida e’tibor qaratildi. So‘ngi ikki yilda tijorat banklarining umumiy kapitali 2 barobar kupaydi. Birgina o‘tgan yilning o‘zida yetakchi banklarning nizom jamg‘armalarini oshirishi uchun qo‘shimcha ravishda 500 milliard so‘mdan ortiq davlat mablag‘lari ajratildi. Bugungi kunda O‘zbekiston bank tizimi qat’iy xalqaro talablarga javob beradigan eng barqaror tizimlardan biri bo‘lib, ayni paytda u belgilangan qator normativlar bo‘yicha mustahkam pozitsiyalarga ega.

Banklarimiz kapitalining yetarlilik darajsi 23 foizdan oshadi. 29-yanvarь kuni O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda O‘zbekistonni ijtimoiy – iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustivor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan majlisi bo‘lib o‘tdi. Majlisda O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Islom Karimov ma’ruza qildi. 2009 yilda mahalliylashtirilayotgan mahsulotlar hajmi 2,3 barobarga ko‘paydi, mahsulotlarning 120 tadan ortiq yangi turini ishlab chiqarish o‘zlashtirildi. 2009 – yilda avtomobilsozlik, qurilish materiallari sanoati, kimyo, oziq-ovqat, yengil, farmatsevtika sanoatida va boshqa tarmoqlarda yangi ishlab chiqarish quvvatlari ishga tushurildi. Mamlakatimiz bo‘yicha, yirik korxonalarni ham qo‘shganda jami 240 ta korxona bankrot deb e’lon qilindi. Ayni paytda ularning 154 tasi yangi mulkdorlarga sotildi. Bu borada ko‘rilgan chora-tadbirlar mamlakatimiz iqtisodiyotini ortiqcha yukdan xalos qilish, budjet va ish haqi bo‘yicha umumiy miqdori 1 trilion so‘m kreditorlik qarzini uzish, bankrot korxonalar negizida 100 dan ortiq yangi turdagi ishlab chiqarish quvvatlarini tashkil etish, qo‘shimcha ravishda 17 mingdan ortiq ish o‘rni yaratish imkonini berdi. Inqirozga qarshi choralar dasturi doirasida amalga oshirilgan yana bir yo‘nalish mamlakatimizdagi mahsulot eksport qiladigan korxonalarni qo‘llab quvvatlash va rag‘batlantirish, eksport salohiyatini mustahkamlash bo‘yicha qabul qilingan amaliy choralar muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, yangi ish o‘rinlarini tashkil qilish, bandlik muammosini hal etish, aholining daromadlari va farovonligini oshirishda tobora muhim o‘rin tutayotgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish, rag‘batlantirish va qo‘llab – quvvatlashga alohida e’tibor qaratiladi. 2009 – yilda kichik sanoat korxonalari uchun yagona soliq to‘lovi 8 foizdan 7 foizga pasaytirildi, yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun esa qayd etilgan soliq miqdori o‘rtacha 1,3 barobar kamaytirildi. 2010 yilda ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishning eng muhim maqsadi va asosiy ustuvor vazifasi – bu islohotlarni davom ettirish va chuqurlashtirish, mamlakatimizni yangilash va modernizatsiya qilish, 2009-2012 yillarga

mo‘ljallangan. Inqirozga qarshi choralar dasturini so‘zsiz bajarish va shu asosda iqtisodiy rivojlanishning yuqori va barqaror sur’atlarini, samaradorligini hamda makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlashdan iboratdir. O‘tgan yili 2010 yilga nisbatan o‘rtacha ish haqi 28.5 barobar, pensiyalarning o‘rtacha miqdori qariyb 18 barobar oshdi. Joriy yilda ham ish haqini kamida 30 foizga, real daromadlarni esa 23 foizga oshirish mo‘ljallanmoqda. Bugun hayotning o‘zi oldimizga fuqarolik jamiyati institutlari tizimida ommaviy axborot vositalarining o‘rni va rolini yanada mustahkamlash vazifasini qat’iy qilib qo‘ymoqda. Ommaviy axborot vositalarini yanada erkinlashtirish darkor.

KIRISH Ушбу малакавий битирув ишимни ёзишда мен инглиз драматурги буюк даҳо Вильям Шекспирнинг трагедияларини мавзу тариқасида танладим. Малакавий битирув ишимни ёзишнинг асосий мақсади жаҳон адабиёти хазинаси ҳисобланган Вильям Шекспирнинг “Ромео ва Жульетта”, “Ҳамлет”, “Қирол Лир”, “Отелло” трагедияларининг яратилиш тарихи, моҳияти асардаги қаҳрамонларнинг кечинмалари, характерларини таҳлил қилишдан иборат. Инсон қалбининг яхши – ёмонлиги масаласи Шекспирни бутун ҳаёти давомида қизиқтирган деярли ҳамма асарларида шу масалани ёритади. Трагедияларнинг қайси бир қаҳрамонини олманг улар қалбида яхшилик билан бир қаторда қисман бўлсада камчиликлар бор. Ҳаётда мутлоқ идеал ва мутлоқ ёмон одамлар бўлмаганидек, буюк драматург ҳам персонажларни мутлоқ яхши ёки мутлоқ ёмон қилиб яратмайди. Бу асарларни таҳлил қилиш билан бирга мен Вильям Шекспир ҳақида, унинг ҳаёти ва ижодий фаолияти ҳақида ҳам бир қанча маълумотлар бериб ўтганман. Биз немис шоири Гётенинг “Шекспир бепоён ...” деган фикрига қўшиламиз. Ҳақиқатан, унинг поёни йўқ. Ҳар бир давр, ҳар қайси миллат унинг асарларида маънавий озиқ оладилар. Шекспир тафаккури яратган ҳар қандай ёмонликка нисбатан келишмовчи образлар ҳаёт қонунияти ва инсоний муносабатлар моҳиятини англаб етишга ёрдам беради. Гёте, Шиллер, Стендаль, Бальзак, Скотт, Пушкин, Горький каби жаҳон адабиётининг намоёндалари Шекспирни ўз устозлари деб билганлар. 4 Шекспир дўсти, қаламкаш ва илк танқидчиси Бен Жоксон “У фақат ўз давридаги эмас, балки ҳамма даврларга таалуқли” деб башорат қилган эди. Асрлар ўтиши, жамият тузумидаги ўзгаришларга қарамай, Шекспир ўз замонавийлигини йўқотмади. Шекспир ҳақида турли даврлар ва тилларда яратилган илмий танқидий монография ва мақолларни хеч қандай ахборотлар, библиографик асарларга сиғдириб бўлмайди. Мамлакатимизда Шекспир асарлари деярли ҳамма тилларга таржима қилинган. Ажойиб ақл 4 О.Қаюмов . Чет эл адабиёти тарихи 1973-йил 184-бет.

эгаси бўлган Шекспир ижтимоий ҳаётни ўз замондошлари, ҳатто давр донолари пайқаб етмаган томонларини шунчалик тўғри тасвирлаганки, ҳозиргача мутаҳассисларни ҳайратда қолдириб келмоқда. Файласуфлар унинг борлиқ, ҳаёт зиддиятлари диалектикасини нақадар тўғри тушунганига, тарихчилар – давлатлар, халқлар идора этиш қонунларини фаҳмлашига, психологлар эса инсон қалбининг энг нозик томонларини билиб, очиб беришига қойил қоладилар. Шекспирда, айниқса, ҳаёт конфликт ва фожеали зиддиятларни фаҳмлаш ва ўз асарларида ифодалаш қобиляти ниҳоятда кучли, ҳаёт драмасини тўғри тасвирлашда ҳали ҳеч ким унинг олдига туша олмаган. Шунинг учун В.Белинский “шоир сифатида Шекспирни умуминсоният шоирларидан устун қўйиши тўла жасурлик ва ажабланарли бўлур эди, лекин драматург сифатида у ҳалигача ҳам тенгсиздир, унинг номи ёнига қўйиш мумкин бўлган ном йўқдир” дейди. Белинский айтганидек, Шекспир шоирларнинг энг кучлиси эмас, лекин буюк инглиз шоирларининг биридир. Унинг шеърларида мусиқийлик, мазмун ва шеър гармонияси бор, шеър оҳанги персонажлар ҳарактери асар воқеасидаги ҳолат билан боғлиқдир. Шунинг учун француз ёзувчиси Анде Моруа “ҳеч қандай таржима шеър мусиқийлиги ҳақида узоқ тасаввур ҳам бера олмайди... Шекспирга арзийдиган таржима қилиш учун иккинчи Шекспир керак,” – деганда ҳақли эди. Малакавий битирув ишимнинг объекти сифатида мен бир қанча адабиётларнинг асл нусхаларидан яъни 1972-йилда Москвада чоп этилган “Ромео ва Жульетта”, О.Қаюмовнинг “Чет эл адабиёти ва тарихи”, “Ромео ва Жульетта” асарининг ўзбекча талқини – Ғ.Ғулом номидага Адабиёт ва санъат нашриётида 1981 йилда чоп этилган адиб Мақсуд Шайхзода таржимасидан фойдаландим. Шу билан бирга кўпгина олимларнинг: Гёте, Моруа, Белинский, Хондамир, Соҳиб Доро каби олимларнинг фикрларидан фойдаланиб мисоллар келтирганман.

Малакавий битирув ишимни ёзишдан мақсад, Шекспирни етиштириб чиқарган тарихий шароит, Англияда театр санъати, драматургиянинг шаклланиш ҳусусиятлари, драматург ҳаёти, ижоди айниқса, ўзбек тилига ағдарилиб, ўзбек саҳнасига қўйилиб келаётган трагедиялар таҳлили билан батафсил театршунос сифатида эмас, адабиётшунос сифатида таништириш, уларнинг ўзбек тилига таржима тарихи ва таржимонлар ижодига таъсири билан таништиришдир. Малакавий битирув ишимнинг амалий аҳамияти ҳар бир китобхон учун алоҳида ўринга эгадир. Шекспир асарларида ҳар бир кишини доимо олға интилишига, ҳеч қачон ҳақ ҳуқуқларини поймол эттирмасликка, ҳамиша мустақил йўл топа олишга ва янгича фикр юритишга, ҳар бир нарсани чуқур мушоҳада қилишга ундайди. “Ромео ва Жульетта” трагедиясини амалий жиҳати шундан иборатки, нафақат ўзбек балки бошқа миллат йигит қизларини Жульетта каби иродали, матонатли, покиза бўлишига, Ромео каби мард, жасур ва ҳар нарсага содиқ бўлишига ундайди. Мен бу асарларни ўрганиб чиқар эканман ҳудди шу асар қаҳрамонлари каби ҳозирги оилаларимиз унда етишиб чиқаётган ҳар бир фарзандларимизнинг, ҳар бир авлодларнинг қалбида шундай самимий севги, вафо, ватанга содиқлик, меҳр-мухаббат каби туйғулар сақланиб қолади деган умиддаман.

INGLIZ ADABIYOTI IFTIXORI VILYAM SHEKSPIR HAYOTI VA IJODI. “SHekspir bepoyon ... ” (Gyote) “Dramaturg sifatida u bilan ham hech kim tenglama olmadi, uning nomi yoniga faqat o‘zinigina nomini yozish mumkin”. (V.Belinskiy) “... Hech qanday tarjima she’r musiqiyligi haqida uzoq tasavvur ham bera olmaydi ... SHekspirga arziydigan tarjima qilish uchun ikkinchi SHekspir kerak ...” (Andrey Morua) “Agar g‘ayritabiiy holat bo‘lib SHekspir asarlaridan bir kun ayrilib qolsak, insoniyat qanchalik qashshoqlashib qolgan bo‘lur edi.” (M.Shaginyan) Bildirilayotgan bu fikrlarning barchasi uyg‘onish davri ingliz adabiyotining atoqli adibi, aktyori va dramaturgi mutafakkiri, shoiri, katta iqtidor va badiiy mahorat egasi Vilyam SHekspir haqidadir. Haqiqatdan ham SHekspir o‘z halqi, o‘z davrining vakili, shu bilan birgalikda davr yaratgan madaniyatning timsolidir. SHekspir hayoti haqidagi ma’lumotlar nihoyatda kam. Chunki uyg‘onish davrida drama asarlari yaratuvchilar shoir deb hisoblanmas, ular yaratgan asarlar teatrlarning xususiy mulkiga aylanar, sahnadan tushgan esa qolib ketaverar, yoki boshqa mualliflar tomonidan qayta ishlanar edi. Teatr shunchalik ommaviy joyga aylanib ketgan, Angliyada dramaturglar shaxsi bilan hech kim qiziqmas, ular aktyorlar soyasida qolib ketar edilar. SHekspir vafotidan yuz yilcha vaqt o‘tgandan keyingina uning asarlari nashiri Nikez Rou dramaturg haqidagi turli xil ma’lumotlarni, afsonalarni yig‘adi. Aktiyor Betterton Stratford shahriga borib, dramaturgning hamshaharlaridan, Londondagi teatrlardan uning hayoti haqidagi ma’lumotlarni to‘playdi. Ko‘p vaqt o‘tmay Rou va Betterton qatoriga boshqalar ham qo‘shila boshlaydilar. Buyuk ingliz dramaturgi hisoblangan SHekspir hayoti va ijodi, yashagan davri, muhitini o‘rganish uchun turli kasbdagi olimlar ikki, ikki yarim asrdan ortiq vaqt sinchkovlik bilan izlanishda davom etdilar Ular o‘sha davrga oid

hamma arxiv materiallari, cherkov, sud, maktab, savdo, tipografiya, sayyohlar xujjatlari, umuman olganda o‘sha davr yozuvlari, urf odatlarini qunt bilan o‘rgandilar. Natijada SHekspir hayot yo‘lini qisman bo‘lsada aniqlashga muyassar bo‘ldilar. SHekspirning bobolari fermer bo‘lishgan. Otasi jon SHekspir esa 1552 – yili Eyvon daryosi bo‘yidagi Stratford shaxriga ko‘chib keladi. U 1557-yili shahar yaqinida yashovchi kichik dvoryanning qizi Mere Ardenga uylanadi. O‘sha paytlarda jonning otasi Ardenlar yerini ijaraga olar edi. Ularning o‘nta bolasi bo‘lib, yoshligida vafot etgan ikki qizidan keyingisi Vilyam ismli o‘g‘il edi. Bolaning tug‘ilgan yili aniq emas. Stratfordning Troitsa cherkovi daftarida “Jon SHekspirning o‘g‘li Vilyam 1564 yilning 26-aprelida cho‘qintirildi,” deyilgan. O‘sha davrdagi odatga ko‘ra bola uch kunlik bo‘lganida cherkovga olib borilgan. Shu odatga asoslanib buyuk dramaturg olim Vilyam SHekspir 1564 yil 23 aprelda tug‘ilgan deb hisoblanadi. Stretford shahri Angliyaning markazida Uorker grafligida joylashgan, o‘rmonzor, daryo, dalalar qurshagan, mingdan ortiqroq aholisi bor shahar edi. SHekspirning yoshligi Stretfordda o‘tdi. 5 Ona shahrining go‘zalligi tabiati uning asarlarida o‘z aksini topgan. Stretford London yo‘lida joylashgan bo‘lib, o‘z zamonasi uchun ancha yirik, madaniy va siyosiy markaz hisoblanadi. Stretfordga yaqin bo‘lgan Koventri shahrida har yili tomoshalar qo‘yilar va unga kattayu-kichik yig‘ilar edi. Otasi shahar hokimi vazifasiga saylanganidan SHekspirning Londonga ketishigacha to‘qqiz yil orasida shaharga kamida yigirma to‘rt marta sayyoh truppalari kelgan. O‘sha davr odati bo‘yicha, aktyorlar hokimga uchrashar, ma’qul kelsalar birinchi spektalni uning uyida, oilasi va do‘stlari uchun ko‘rsatar edilar. Mamlakatda katolik dini bekor etilgach, maktab ham cherkovdan ajratilgan edi. Stratfordda Angliyadagi eng yaxshi maktablardan biri bo‘lgan “Grammatika 5 O.Qayumov. Chet el adabiyoti tarixi 1973 yil 183-bet.

maktabi” bo‘lib, unda shahar boshliqlarining bolalari o‘qishar edi. Bu maktabda universitet ma’lumotini olgan kishilar dars berar edilar. Maktabda asosan lotin, qisman grek tillari o‘rgatilar edi. Yosh SHekspir yetti yoshida grammatika maktabiga kirib o‘qiydi, lotin tilini o‘rganadi, grek tili bilan tanishadi, va antik miflar adabiyotini o‘qiydi. SHekspir o‘n uch yoshdaligida otasining ishlarida qandaydir muvaffaqiyatsizlik ro‘y bergan bo‘lsa kerak, u xotini Mere Ardenning yerlarini kafilga qo‘yadi, keyin sotadi, shahar ma’murlari yig‘inlariga qatnashmay qo‘yadi, qarzlari tufayli sudga tushadi va 1586 yilda shahar ma’murlari safidan chiqariladi. O‘n besh yoshida maktabni tamomlagan SHekspir nima ish bilan shug‘ullanganligi aniq emas, faqat turli taxminlar bor xolos. Ba’o‘ilar Nikez Gou afsonasiga ko‘ra, otasi bilan qassoblik qilgan desalar, ba’zilar esa maktab o‘qituvchisi yordamchisi bo‘lib ishlagan deydilar ikkinchi taxmin haqiqatga yaqinroq, chunki dramaturgning zamondoshi bo‘lgan aktyor Biston aytishicha, “... SHekspir lotin tilini ancha puxta bilgan, chunki yoshligida qishloqda o‘qituvchilik qilgan edi...”. Vilyam SHekspir 1586 yili ona – yurtini tashlab Londonga ketadi. Yuqorida aytilgan afsonalarga ko‘ra, SHekspir Ser Tomas Lyusi o‘rmonida ov qilgani uchun ta’qibdan qochib ketgan. So‘ngi yillarda bu xabarni haqiqat emasligi aniqlandi. Ser Lyusi bu o‘rmonni dramaturg vafotidan ikki yil keyin sotib olgan ekan. Ikkinchi xabarda u Stratfordga kelgan sayyoh truppalariga qo‘shilib ketgan; bu taxmin to‘g‘riroq bo‘lsa kerak. SHekspir Londonga kelgach, qaysi teatrda, qanday vazifada ishlagani noma’lum. Har holda avvaliga aktyor yoki rejissiyor yordamchisi sifatida ishlay boshlagan. Tez orada aktyor sifatida emas, dramaturg sifatida tanilib ketadi. SHekspir o‘n sakkiz yoshida otasining do‘sti, boy dehqon Xetueyning yigirma olti yoshlik qizi Ennga uylangan va ikki qiz, bir o‘g‘il ko‘rishgan. O‘g‘il Hamnet 1596 yili vafot etadi, qizlari dramaturg vafotidan keyin ancha yashaydilar va ulardan so‘ng SHekspirlar familyasini davom ettiruvchilar qolmaydi. SHekspir birinchi asarini 1590 – yilda yozgan deb tahmin qilinar edi, lekin tekshirishlarga binoan u 1588 – yildan yoza boshlagan. Ijodini yigirma besh, yigirma olti

yoshlarida boshlagan dramaturg o‘ttiz yoshida “Genrix VI” trilogiyasi, “Pit Andronik”, “Richard III”, “Adashishlar komediyasi,” “Qaysarning buysundirilishi” kabi besh yuz yildan beri jahon sahnalaridan tushmay kelayotgan pyesalarini yaratdi. 1593 yili Londonda vabo tarqalib, teatrlar yopiladi, aktyorlar viloyatlarga ketadilar. Markazda qolgan SHekspir dramalar o‘rniga poeziya bilan shug‘ullanadi. Shu yili uning “Venera va Adonis”, 1594 yili esa “Lukretsiya” poemalari bosilib chiqadi. Muallif “Venera va Adonis” poemasini “fantaziyamning birinchi mahsuli” deydi. SHekspir pyesalari birinchi marta 1594 yil nashr etildi. Noshir Jon Denter “Tit Andronik” haqidagi achinrali tragediya va “Genrix VI” ning ikkinchi qismini muallif nomsiz yashirincha chop ettiradi. 1594 yili teatrlar Londonga qaytgach, truppalar tarkibi o‘zgaradi. Aktyorlar katta – katta ikki kollektiv tashkil etadilar. Ularning biri aktyor Eduard Apleyn bo‘lib, ikkinchisi esa Lord-kamerir homiyligida edi. SHekspirning bundan keyingi ijodi shu truppa bilan bog‘liq bo‘lgan. Oz vaqt ichida SHekspir anchagina daromad qiladi. Stratforddagi ota- onasi, ukalari hamda o‘z oilasini ta’minlaydi. 1597 yili ona shahridagi eng katta uyni sotib oladi, otasiga dvoryanlik unvonini ham olib beradi. 1594 yilda SHekspir London dramaturglari orasida yetakchi o‘rin egallaydi. Ilk bor ingliz adabiyoti tarixi obzori “Aqllar xazinasi”ni yaratgan olim Merez SHekspir haqida ham bir qancha qimmatli xabarlar, ayniqsa, o‘n ikki asar xronologiyasini, zamondoshlarining dramaturgga bo‘lgan munosabati haqida ma’lumotlar beradi. Merez ingliz she’riyati haqida yozar ekan, “Evforbning ruhi xushohang va shirinsuxan SHekspirda yana jonga kirda, uning isboti “Venera va Adonis,” “Lukretsiya” dostonlari va yaqin do‘stlariga ma’lum bo‘lgan yoqimli sonetlaridir, deydi. Merezning ayniqsa SHekspir dramatik faoliyatiga bergan bahosi diqqatga sazovor: “Plovit bilan Seneka rimliklarda eng yaxshi komediya va tragediya yozuvchilar deb hisoblansalar, SHekspir inglizlarda sahnaga mo‘ljallangan pyesalar har ikkala turining mohir muallifidir, uning komediya sohasidagi

“Veronikalik ikki yigit”, “Adashishlar”, “Muhabbatning mahsulsiz urinishlari”, “Muhabbatning foyda keltirgan urinishlari”, “Yoz kechasining tushi”, “Venetsiyalik savdogar” lari buning isboti bo‘lsa, tragediya sohasida esa “Richard II”, “Richard III”, “Genrix IV”, “Qirol Jon”, “Tet Andronik” “Hamlet”, “Otello”, “Yuliy Sezar” va “Romeo va Julyetta” lari buning yorqin isbotidir. 1599 yili yangi teatr binosi “Globus” uchun yangi pyesalarga zarurat tug‘iladi, bu ishga SHekspir astoydil kirishadi. Uning so‘ngi hamma asarlari shu teatrda qo‘yiladi. SHekspir dramaturg sifatida ijod etishi bilan bir qatorda aktyor sifatida ham rol uynaganini unutmasligimiz darkor. SHekspir so‘ngi yillar ichida umuman sahnaga chiqmay qo‘ygan. Qirolicha Yelizaveta 1603 yil 24 martda vafot etadi, taxtga esa Mariya Styuartning o‘g‘li Shakov I o‘tiradi. Shundan keyin SHekspir deyarli butunlay Stratfordga jo‘nab ketadi. Ona shahriga qaytishning sababi balki sog‘ligining yomonlashishidir, chunki u 1614 yildayoq vasiyatnoma yozib qo‘ygan edi. Oradan ikki yil o‘tib, ya’ni 1616 yilning 23 aprelida SHekspir vafot etdi. Uning jasadi Stratforddagi Troitsa cherkovi ichiga, Mehrob ostiga qo‘yiladi. SHekspirning iltimosiga binoan qabr ustiga quyidagi mazmundagi she’r yozilgan tosh: “Rahmdil do‘st, Iso haqqi bu yerga ko‘milgan jasadni joyidan ko‘chirma. Bu toshga tegmagan kishi xudo marhamatida bo‘lsin, mening suyaklarimni bezovta qilgan kishiga la’natlar bo‘lsin”, (Qadimgi odat bo‘yicha bir qabrdagi suyaklar olib tashlanib, o‘rniga ikkinchisi qo‘yila bergan). Keyinchalik o‘sha tosh ustiga dramaturg haykali o‘rnatilgan. Qabr yoniga xotini Enn Xetuey, qizlarining jasadlari ham qo‘yilgan. SHekspirning qizlaridan tarqalgan avlodi XVIII asr o‘rtalarigacha yashagan. Vasiyatnomada adabiy meros,qo‘l-yozmalar, avtograflar haqida hech nima deyilmaganligi keyingi davr vakillarini hayratda qoldiradi. SHekspir pevsalari ’Globus’ning xususiy mulk sifatida teatr binosida saqlangan va yong‘in vaqtida kuyib ketgan bo‘lsa kerak degan taxmin haqiqatga yaqinroq. SHekspir vafotidan yetti yil keyin J.Xeming va G.Kondel Jonsin ishtiroki va rahbarligida dramaturg asarlarini to‘plab, nashirga tayoyrlaganlar. SHekspir

asarlari xronologiyasini aniqlash masalasi bilan olimlar XVIII asrdan boshlab qiziqadilar, ingliz olimi E.K.Chembers haqiqatga eng yaqin bo‘lgan xronologiyani aniqladi. Quyidagi xronologiya 1930 yilda Chembers tomonidan tuzilgan o‘ttiz yettti pesaning xronologiyasi: 1590 – 1501 “Genrix VI” 2-qism “ Genrix VI” 3-qism 1591 – 1592 “Genrix VI” 1-qism 1592 – 1593 “Richard III”, “Adashishlar” komediyasi. 1593 – 1594 “Andronik”, “Qaysarning bo‘ysundirilishi”. 1594 – 1595 “Veronalik ikki yigit”, “Muhabbatning mahsulsiz urinishlari”, “Romeo va Julyetta”. 1595 – 1596 “Richard II”, “Yoz kechasining tushi.” 1596 – 1597 “Qirol Jon”, “Venetsiyalik savdogar”. 1597 – 1598 “Genrix IV” (1-qism), “Genrix IV” (2-qism). 1598 – 1599 “Bekordan bekor to‘polon”, “Genrix V”. 1599 – 1600 “Yuliy Sezar”, “Bu sizga yoqadimi”, “O‘n ikkinchi kecha”. 1600 – 1601 “Hamlet”, “Vindzoriyalik hazilkashlar”. 1601 – 1602 “Troil va Kressida”. 1603 – 1604 “Yaxshilik bilan tugagan ish yaxshi”. 1604 – 1605 “O‘chga o‘ch”, “Otello”. 1605 – 1606 “Qirol Lir”, “Makbet”. 1606 – 1607 “Antoniy va Kmopatra”. 1607 – 1608 “Karmolan”, “Afinalik Timon”. 1608 – 1609 “Perikl”. 1609 – 1610 “Simbelin”. 1610 -1611 “Qishki ertak”. 1611 – 1612 “ Bo‘ron”, 1612 – 1613 “Genrix VIII”.

Demak, SHekspirning adabiy merosi o‘ttiz yetti pyesa, ikki poema va sonetlar to‘plamidan iborat. SHekspirning vafoti butun dunyo adabiyot ahlini larzaga soldi. Dramaturg vafotiga yosh shoirlar qasidalar bag‘ishladilar, bular orasida yosh Milton ham bor edi. U SHekspirga, senga monument haykal kerak emas “Sen o‘zinga buzilmas haykal o‘rnatding”, deydi. Dramaturg vafotiga bag‘ishlab yozilgan asarlar orasida 1623 yil to‘plamiga yozilgan (asarlar orasida) B.Jonsonning she’riy so‘z boshisi ayniqsa diqqatga sazovordir. Jonson SHekspirni “Davrning yuragi” deb ataydi: “... bizning Lili, Jasur Kid, Marloning” ulug‘vor she’riyati uning ko‘lankasida qolib ketadi”. Deydi. U faqat o‘z asrigagina emas, balki butun davrlarga taluqli. SHekspir hayoti, ijodini o‘rganishda boshlang‘ich ma’lumotlarni Merez, Jonson kabi zamondoshlari bergan bo‘lsalar, mana dramaturg vafotiga to‘rt asr bo‘libdiki, shu davr ichida SHekspir faoliyati turli mamlakat olimlarni xamon qiziqtiib kelmoqda. 6 Har qaysi davr, jamiyat, xalq buyuk dramaturg ijodidan o‘ziga yaqin tomonlarini topadi, ta’tbiq etadi, yangicha ma’no mazmun beradi. Jonson yuqorida aytib o‘tilganidek o‘zining so‘z boshisida “Sen o‘zingga o‘zing xalkalsan, sening kitobining bor ekan uni o‘qishga va seni maqtashga bizga yetarli aql bor ekan, sen yashayverasan” degan edi. Do‘stning bu aytganlari amalga oshdi. SHekspir asarlari tildan – tilga dildan – dilga ko‘chib kelmoqda. Uning asarlari butun dunyo adabiyoti hazinasidan alohida o‘rin ellab kelmoqdadir. 6 Fayzulla Boynazarov Jahon adabiyoti 46-bet

BIRINCHI BOB ASOSIY QISM 1.1. JAHON ADABIYOTIDA TRGEDIYANING YARATILISH TARIXI. Trgediya dramatik turiga mansub janrlardan biri sifatida bir necha taraqqiyot bosqichlarini bosib o‘tdi. U dastlabki qadimgi Gretsiyada paydo bo‘lib, uning dastlabki ko‘rinishi may xuddosi Dioniska bag‘ishlangan. Qadimga grek madaniyatning eng ajoyib xodisalaridan biri teatrdir. Teatr qishloq xo‘jaligi va dehqonlarning xomiysi bo‘lmish xudo Dionis bayrami vaqtida ijro etiladigan xalq qo‘shiqlari va o‘yinlari asosida paydo bo‘lgan. Xudo Dionis tabiat kuchlarini hosil qiluvchi ma’bud bo‘lgan. Unga sig‘inish qishloq xo‘jaligini olib borishning mashshaqqatlari va quvonchlarini aks ettirgan. Qadimgi Gretsiyaning tabiiy sharoitiga ko‘ra qishloq xo‘jaligi asosan uzumchilikdan iborat edi. Toklar barg chiqargan bahorda ko‘klami Dionisiya bayramlari qilingan, uzum uziladigan kuzda esa kuzgi Dionisiya bayramlari qilingan. Bu bayram ayniqsa quvnoq bo‘lgan. Yangi tortilgan vinolardan ichilib, davra olib lapar aytganlar, qo‘shiqlar aytib raqsga tushganlar. Dionis sharafiga aytiladigan marosim qo‘shiqlarning difiramblarning ijrochilari echki terisiga burkanib chiqqanlar. “Tragediya so‘zi” echki qo‘shig‘i ana shundan kelib chiqqan. – (grekcha “taroga” echki “Ode” ) – qo‘shiq demakdir. Yangi eradan avvalgi V asrdagi tragediyaning gullash davri Esxil, Safokl, va Yevripid singari antik dunyoning ulug‘ san’atkorlari nomi bilan bog‘liqdir. Qadimgi yunon tragediyasining tasvir manbai o‘ziga xos bo‘lgan ya’ni unda qo‘rquv achinish, va xayrixoxlik aks ettirilgan. Bu xususiyat keyinga davr tragediyalarida ham saqlanib qolgan. Arestotelning fikricha: “Tragediya kishilar qalbida qo‘rquv va achinish tuyg‘usi uyg‘otish yo‘li bilan ularning xislari tozalanishga soflik kasb etishiga yo‘l ochadi”. Tragediya qahramonlari taqdirini katta dahshat ichida kuzatib va ularga achinish natijasida tomoshabinlar tor shaxsiy doiradan chiqib, boshqalar hayoti, qismati to‘g‘risida o‘ylashga ham majbur etadi. Shu tariqa ularda insoniylanishi, ahloqiy jihatdan takomillashishi jarayoni sodir bo‘ladi. Albatta, poeziyaning boshqa turlari xali kishilarni insoniylashtirish

vazifasini bajaradi, lekin faqat tragediya bu achinish, xayrixox tuyg‘ularini uyg‘otish yo‘li bilan ado etadi.

1.2. “ROMEO VA JULYETTA” TRAGEDIYASINING YARATILISH TARIXI. Kulgili komediyalar va milliy tarixi bag‘ishlangan dramatik xronika janrlarida ijod etgan SHekspirni XVII asr boshlariga kelganda tragediya janriga murodaat etishga nima majbur etdi? Ko‘pchilik Yevropa mamlakatlarida avvalroq ro‘y bergan uyg‘onish davri, uning ideologiyasi bo‘lgan gumanizmning inqirozi Angliyada xuddi XVI – XVII asrlar chegarasida, ayniqsa asr boshlarida keskinlashdi. Bu inqiroz natijasida boshqa mamlakatlarda: Italiya, Germaniya, Ispaniya, qisman Fransiyada feodal va katolik reaksiyasi ustun chiqsa, kapitalistik munosabatlar anchagina rivojlangan Angliyada burjua revolyutsiyasiga tayyorgarlik boshlanadi. XVI asrning so‘ngi yillarida ingliz absolyutizmi mamlakat taraqqiyotiga to‘sqinlik qiluvchi tuzumga aylana boshladi, inqirozga yuz o‘girdi. Mamlakatda, ayni zamonda, burjua munosabatlariga xos bo‘lgan ziddiyatlar, qishloqlarda dehqonlar va mayda dvoryanlarning yersiz qolishi, shaharlarda esa mayda kosiblarning xonavayron bo‘lishi ham mazkur tuzumdan norozilik tug‘diradi. Ayniqsa, butun og‘irligi xalq ustiga tushgan urushlarning to‘xtamay davom etishi, keksaygan qirolichaning kundan – kunga ortib borayotgan zulmi norozilikni yanada kuchaytiradi. Burjuaziya o‘zining noroziligi, Monarxiyaga qarshi kurashni din niqobi ostida olib boradi. Xatto ingliz burjua revolyutsiyasi ham yuzaki qaraganda diniy mahzablarning kurashi sifatida o‘tdi. Ingliz tarixining o‘sha davriga xos bo‘lgan bu o‘zgarishlar sotsial, siyosiy, iqtisodiy, ziddiyatlar davr ideologiyasiga ta’sir etmay, gumanistlar ijodida o‘z aksini topmay qolmadi. Ma’lumki, gumanistlarning ideali ko‘pni ko‘rgan va bilgan, qo‘lidan har qanday hunar, ish keluvchi, turli sarguzashtlarni boshdan kechirgan, iste’dodli, umuman “universal inson” edi: Ammo inson shaxsining din va feodal kishanlaridan ozod etilishi gumanistlar nazarda tutgan baxtli hayotga olib kelmadi. Gumanistlarning orzulari amalga oshib, tabiat, jamiyat, inson imkoniyatlaridan to‘g‘ri foydalanib, go‘zal hayot qurish o‘rniga faqat ortib borayotgan yirtqichlik hukmronligi o‘rnatilganini,

adolatsizlikning bir turi – feodalizm o‘rniga – kapitalizm kelib chiqqanini zamonning dono vakillari aniq anglaydilar. Afinalik Timonning “Jahonda hamma o‘g‘ri!” deb xitob qilishi ham bejiz emas edi. To‘g‘ri, na SHekspir va na uning zamondoshlari “feodalizm” “kapitalizm” degan tushunchalarni bilmaganlar, lekin nimalar, kimlar jamiyat, xalq va shaxsga baxtsizlik keltirishini yaxshi bilganlar. Zamona noroziligi, SHekspir tragizmi Hamlet mahzunligining asosiy sotsial sabablari ham xuddi ana shu gumanistlar ideali bilan zamona o‘rtasidagi ziddiyatda edi. SHekspir o‘z asarlarida faqat subyektiv fojeali kechinmalarini tasvirlabgina qolmay, davlat va jahon miqyosidagi obyektiv fojia vaziyatlarini ham tasvirlaydi. SHekspir tragediyalarida faqat yakka shaxslarninggina fojiasi berilmaydi, ularning mazmuni umuman hayot fojiasidir. Dramaturg tragediyalarida “nima uchun inson baxtsiz, uning baxtiga nimalar to‘sqinlik qiladi?” degan savollarni qo‘yadi. Bu savollarga javob berish uchun esa san’atkor hayotni har tomonlama tekshiradi. SHekspir tragediyalari shaxslar o‘rtasidagi do‘stlik va muhabbat, jamiyat, xalqaro munosabatlar va umuman hayotning turli tomonlarini o‘z ichiga oladi. Dramaturgdagi hayotiy tajriba boyligi kishini hayratda qoldiradi, uning asarlarini sahnada tomosha qilar, yoki o‘qir ekanmiz, ko‘z oldimizda uyg‘onish davri Angliyasi to‘liq gavdalanadi. Dramaturg bilmagan, o‘z asarlarida to‘g‘ri aks ettirmagan soha deyarli yo‘q desak ham bo‘ladi: uni yurist, geograf, faylasuf, tabiatshunos olim leyishlari ham bejiz emas. Dramaturg inson ruhiyatining eng murakkab dialektikasi va hayot fojiasi unga qanday ta’sir etganligini ochib beradi. SHekspir dramalarida faqat birgina faktor – inson va uning boshqa odamlarga, tabiatga, jamiyatga va davlat tuzumiga munosabati bor, xolos. Uyg‘onish davrida cherkovning ma’naviy diktaturasi sindirilgach, din, xudo avvalgi kuchini yo‘qotib, inson e’tibori haqidagi yuksak tushuncha yana tiklangach, fojia tushunchasi ham paydo bo‘ladi. SHekspir asarlarida tabiat falokatlari emas, balki jamiyatda insonlar xarakteri, manfaati to‘qnashuvidan fojia

kelib chiqadi, bir inson ikkinchi odamga qilgan yomonligidan fojia tug‘iladi. Fojia tushunchasini anglab yoritish SHekspir ijodining balogatga yetishi bilan bog‘liq. Lekin ilk davr asarlarida, hatto “Romeo va Julyetta” da ham fojia hayotning yuzaki ko‘rinishi sifatida tasvirlangan: jinoyatchilik, fisqu – fujurlar ko‘p odamlarga azob – uqubat, halokat keltiradi va oxirida gunohkorlarning halokati bilan to‘xtatiladi. “Romeo va Julyetta” da yomonlikning ildizi qahramonlarda emas, balki ularni qurshagan tashqi dunyoda, ana shu dunyo bilan to‘qnashuvda ular halok bo‘ladilar. “Romeo va Julyetta” tragediyasini SHekspir yaratgan tragediyalarning birinchisi deb hisoblash mumkin, chunki 1593 – 1594 yillarda yaratilgan “Tit Andronik” va gumanistik tragediyalardan mutloq boshqacha bo‘lib, “qonli tragediyaga” yaqin turadi. “Romeo va Julyetta” ning yozilgan yili aniq emas. U SHekspir asarlari orasida ko‘p marta bosilgan pyesalardan bo‘lib, birinchi nashri 1597 – yilda, 1623 – yilgacha yana uch marta bosilgan. Birinchi nashri “o‘g‘ri” nashr bo‘lib, nihoyatda qisqartirilgan, keyingilari esa to‘liq. Tragediya uslubining g‘alizligi (oddiyligi), evfuizm elementlari anchagina o‘rin olganligi kabi dramaturg ijodining ilk davriga xos bo‘lgan xususiyatlari mavjudligidan kelib chiqib, uning yaratilishi 1594 – 1595 yillar, degan fikrga kelingan. Italiyada “Romeo va Julyetta” syujetining eng qadimgisi Mozuchchoning 1476 yilda yaratilgan “Novellino” to‘plamida berilgan edi. (36 - hikoya). SHekspir ham o‘z pyesasining mazmunini italyan novellalari va uyg‘onish davri dramalaridan olgan. “Novellino”dagi qahramonlarning nomlari boshqacha va voqea syenada ro‘y beradi. 1524 yilda italyan yozuvchisi Lundjida Portoning “Olijanob oshiq – ma’shuqlarning tarixi” hikoyasi bosiladi, unda qahramonlarga Romeo hamda Julyetta nomlari, Dantening “Ilohiy komediya” sida (A’rof, VI, 106) keltirilgan ikki oila – Montekke va Kapuletti familiyalari berilgan. Italiyaning o‘zida Porto hikoyasi yana besh marta ishlangan va hatto Verona shahrida Romeo va Jultta uchun maqbara ham qurilgan edi. Hozirgi kunda ham bu maqbara bor, sayyohlar hamon borib ko‘rishadilar. 1600 yillar atrofida buyuk ispan dramaturgi Lope de Vega Bandelloning hikoyasi asosida “Kastelvinlar va monteslar” nomli

drama yaratgan. 1559 yili Bandello hikoyasi “Fojiali voqea” sarlavhasi bilan fransuz tiliga, 1565 – 1567 yillarda undan inglizchaga tarjima qilingan. So‘ngra shoir Artur Bruk tomonidan katta doston sifatida ishlangan. Ana shu Bruk poemasi SHekspir tragediyasi uchun manbaa bo‘lgan. Bruk poemasi juda cho‘zilib ketgan badiiy zaif asar bo‘lib, SHekspir undan chin ma’nodagi nodir asar yaratdi. Poema mazmuniga qator lirik va hayajonli, yorqin va nafis bo‘yoqlar kiritdi, personajlar xarakterini chuqurlatdi, qaytadan ishladi va butun voqeaga boshqacha yo‘nalish, ruh berdi. Bruk poemasida voqea to‘qqiz oy davom etsa, SHekspir besh kun, ya’ni yakshanbadan jumagacha davom etadi. Tragediya voqeasining nihoyatda shiddatli avj olishi oshiqlarning muhabbati qanchalik qizg‘in ekanini ta’kidlash uchun qo‘llangan. Voqea qishdan yozga, ya’ni iyulь oyiga, Italiyaning issiq iqlimida kishilar qoni qaynagan davrga ko‘chirilgan. Voqea bir qancha Lirik sahnalar, pyesani jonlantiruvchi kulgili masxarabozliklar bilan boyitilgan. Hammasidan ham ahamiyatli tomoni shundaki, SHekspir tragediyasi chin insoniy muhabbat, eskilik zanjirining buzuvchi, erkin shaxsni kuylovchi asar. Voqeaga yangi mazmun bergan dramaturg qahramonlar harakterini ham o‘zgartiradi. Tragediyada ikki dunyo, eskilik va yangilik dunyosi to‘qnashadi. Ikki oila o‘rtasidagi adovat Julyetta va Romeo obrazlarida o‘z ifodasini topgan erklik, insonparvarlik, hayot lazzatlaridan to‘g‘ri foydalanish kabi gumanistik g‘oyalarga zid bo‘lgan yomonlikdir, dushmanlik, feodal nizo yosh, yorqin muhabbatni halok qildi. Ammo garchi asarda halok bo‘lsalarda, Romeo va Julyetta ular ustidan g‘olib chiqadilar: ularning jasadlari ustida asrlar bo‘yi kek saqlab kelgan ikki oila yarashadi, eskilik dunyosiga chek qo‘yiladi. Enaga obrazi. Enaga obrazi nihoyatda muvaffaqiyatli chiqqan. U yoshlarning bir – biriga yetishishi uchun sidqidildan xizmat qiladi. O‘z tarbiyasidagi Julyettani esa jonidan ortiq e’zozlaydi. Julyettaga tengdosh bo‘lishi kerak, ammo kichkinaligidayoq o‘lib ketgan qizining o‘rniga ham ikki baravar muhabbatini yolg‘izgina Julyettaga bag‘ishlaydi, uning baxtini hamma narsadan

ustun qo‘yadi. Enaga ishtirok etgan sahnalar komediyaga yo‘g‘rilgan, uning hazillari, o‘zini tutishi, o‘ng‘aysiz qiliqlari bilan tomoshabin yuzida tabassum zohir etadi, shu bilan birgalikda, unga nisbatan samimiy iliqlik tug‘diradi. Monax Lorenso. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, tragediyada bosh qahramonlarni qurshagan bir qancha personajlar mavjud. Ular pesaning asosiy g‘oyasini tasdiqlash va bo‘rttirib berishga xizmat qiladilar. Bu personajlar orasida birinchi o‘rinni Monax Lorenso egallaydi. Oshiqlarning eskilik qoldiqlariga qarshi kurashlariga bevosita yordam beruvchi kishi faqat yuzaki qarashdagina monax xolos, na uning qarashlari, na gaplarida dindorlikdan darak yo‘q. Julyetta uxlatuvchi dori ichib, qarindoshlari uni o‘lganga chiqargandagina uning dindor kishi ekanligi yaqqol namoyon bo‘ladi, u o‘z gaplarining yolg‘onligini yaxshi bilgani holda, ularni yupatib, “jannat”, “ u dunyo rohati” haqida so‘zlaydi. Lorenso obrazi o‘sha davr uchun tasodifiy emas edi. O‘rta asr va uyg‘onish davrida ham ilm – fanga intilgan, lekin bilim olishga imkoni bo‘lmagan odamlar monaxlik qabul qilib, dunyo tashvishlaridan erkin holda san’at, fanga o‘zlarni bag‘ishlaganlar. SHekspir o‘zining materializmga (bag‘ishlagan) asoslangan fikrlarini monax tilidan izhor qiladi. Lorenso nihoyatda olijanob, saxiy, insonparvar qilib tasvirlangan. Merkutsio. Pesadagi epizodik personaj Merkutsio ham nihoyatda xarakterli, Renessans koloriti, ruhini to‘g‘diruvchi obrazdir. Merkutsioning o‘limi tasvirlangan sahna ayniqsa ta’sirchandir, chunki u o‘z do‘sti Romeo uchun jonini qurbon qiladi. Romeoning qalbi yaralanadi, u ikki o‘t orasida qoladi, uning do‘stiga bo‘lgan muhabbati Julyettaga bo‘lgan muhabbati bilan to‘qnashadi. Julyettaga bo‘lgan muhabbati haqqi hurmati uning qarindoshidan o‘ch olmaslikni taqozo etsada, ammo do‘stlik, vijdon amri o‘zga narsani talab etadi, mohiyatini, keyinini o‘ylamay, do‘sti Merkutsio uchun Tibaltdan o‘ch oladi. My very friends, hath got his mortal hurt In my behalf: my reputation stain’d With Tybalt’s slander, Tybalt, that anhaw Has beyen my kinsman. O sweyet Juliet!

Mening aziz do‘stim o‘lar holatda Yaralandi u men tufayli. Tibalt mening g‘ururimni kalaka qildi, Bilmaydi u o‘rtadagi qarindoshlikni. Ulug‘ rus shoiri Pushkin Merkutsioga shunday baho beradi: “O‘sha davr yosh yigitlarining namunasi bo‘lgan nozik, sodiq, oliyjanob Merkutsio SHekspir talanti yaratgan ikkala ajoyib yoki Juletta va Romeodan keyin turuvchi ajoyib shaxsdir” deydi. Salbiy obrazlardan Tibalt esa ayniqsa ko‘zga tashlanib turadi. Tibalt tragediyadagi ichki qarama qarshiliklar mujassam bo‘lgan shaxsdir. Bu kekkaygan va takabbur yigit Romeoning ustidan kulish orqali ikki oilasi: Mantekki va Kapulettilar oilasi o‘rtasidagi ziddiyatni oshkor etmoqchi bo‘ladi. Julyettaning qarindoshi bo‘lgani tufayli Romeo uni hurmat qilishini o‘z burchi deb biladi, xatto unga munosabatlarini yaxshilashni taklif ham etadi: Tybalt, the reason that I have to love Doth much excuse the appertaining rage. To such a gretting: villain am I mone. YA’ni: Tibalt seni sevish uchun, menda asos bor, Va bu asos sen aytgan barcha Qahrli so‘zlar aybin avf etmoqqa qodir: Tibaltga bu ta’sir ham etmaydi, oxiri ular o‘rtasidagi munozara Romeoning do‘sti Merkutsioning o‘limi bilan yakun topadi. Merkutsioning o‘limida o‘zini aybdor his etgan Romeo Tibaltni jahl ustida halok etadi. Ikki oila o‘rtasidagi asriy dushmanlikka barham berishni istagan Romeo o‘zi hohlamagan holda bu ziddiyatni kuchaytirib yuboradi. Bu xabarni Julyetta ham xuddi haqiqiy Kapuletti kabi qabul qiladi: O serpent heart, hid with a flowering face!

Did ever dragon kup so fair a cave? Beautiful lyrant! Fiend angelical! Dove – feather’d raven! Wolfish – ravening lamf! YA’ni: Ostida iloni bor, och gullar chamani, Qiyofasi o‘zgartirgan vahshiy ajdarho! Farishtadek ko‘ringan do‘zax balosi, Guyo beozor kabutar, qo‘y terisin yopingan bo‘ri. Ammo tez o‘zgaruvchanlik Julyetta xarakteriga xos bo‘lganligi tufayli, u darrov Kapulleti oilasi a’zosidan Montekki oilasi a’zosiga aylanadi. Uning Romeoga bo‘lgan muhabbati qarindoshlik burchlaridan ustun chiqadi va biz butunlay boshqacha fikrlayotgan Julettani ko‘rishimiz mumkin: Shall I speak ill of him that is my husband? Oh, poor my lord, what tongue shall smooth thy name, When I thy three hours wife, have mangled it? But wherefore, villain, didst thou kill my cousin? YA’ni: Nahot o‘z sohibim ayblashim kerak? Bechoraginam, rafiqangman atiga Uch soat bunyo yaxshi so‘zni Eshitmasang o‘z xotiningdan. Mal’un qaroqchi! Amakivachchamni O‘ldirdi! Ammo amakivachcham ham Uni o‘ldirsa nima bo‘larda? Tibaltning o‘limi butun voqealarga keskin burilish yasaydi.

IKKINCHI BOB 2.1. “ROMEO VA JULYETTA TRAGEDIYASIDA OPTIMIZM” SHekspirshunoslikda “Romeo va Julyetta” pesasining janrini aniqlash ustida ketgan tortishuvlar ham bejiz emas edi. Agar pesani tom ma’nodagi tragediya deb hisoblasak, undagi hayotbaxsh optimistik final, umumiy fonning yorug‘ bo‘yoqlarda berilishi, undagi quvnoq, kulgili va hazilli sahnalarchi? To‘g‘ri, “Hamlet”, “Makbet”, “Qirol Lir” kabi yetuk tragediyalarda ham komik elementlar bor, lekin bu elementlar fojiali holni yanada bo‘rttirish uchun qo‘llangan. Bu yerda esa aksincha yoshlarning qisqa muddatli baxti ham kulgi, ham fojiani yumshatadi. Tragediyaga lirik janrlar namunalari, sonet va muzika kiritilishining sababi ham ana shunda. Tragediyada ikki oila o‘rtasidagi adovat Julyetta va Romeo obrazlarida o‘z ifodasini topgan insonparvarlik, hayot lazzatlaridan to‘g‘ri foydalanish kabi gumanistik g‘oyalarga zid bo‘lgan yomonlikdir, dushmanlik, feodal nizo yosh, yorqin muhabbatni halok qildi. Lekin asarda halok bo‘lsalar ham Julyetta va Romeo g‘olib chiqadilar: Ularning jasadlari ustida asrlar bo‘yi kek saqlab kelgan ikki oila yarashadi, eskilik dunyosiga chek qo‘yiladi. Shuning uchun bu tragediya, shuncha qon to‘kilishiga qaramay, optimizm, yangi hayotni tasdiqlash bilan tugallanadi. “Romeo va Julyetta” tarixi ularga qo‘yilgan oltin haykal ham insonning noshukurligi va rahmsizligini qoralovchi haqiqat va muhabbatning madhi sifatida abadiy yashaydi. “Romeo va Julyetta”ni SHekspir tushunchasidagi tragediya deb atashga yo‘l qo‘ymaydigan ikkinchi masala ham bor: pesada muxabbat fojiali emas, konflikt oshiqlarning bir – biriga bo‘lgan munosabati asosida kelib chiqmaydi, ularning hissi va ishqi voqea boshidan to ohirigacha hamohangdir. Ularda boshqa yetuk tragediyalar qahramonlariga Hamlet, Otello, Makbetga xos bo‘lgan ichki kurash ham yo‘q. Lekin shunga qaramay “Romeo va Julyetta”ni har holda, tragediyaning lirik, optimistik turi sifatida qabul qilamiz. Chunki konflikt sotsiol asosga ega, eski va yangi axloqiy normalar o‘rtasidagi kurashdan kelib chiqqan. Bu kurash

yangilikning g‘alabasi tarixiy ta’minlangan vaqtda ro‘y bergan, pesa optimistik ruhining sababi, boshqa tragediyalardan farqi, ham ana shundadir.

2.1. ROMEO – MUHABBATI ADOVAT QURBONI BO‘LGAN OSHIQ. Qahramonlar xarakaterini ochishda SHekspir ilk bor “Romeo va Julyetta” da o‘zgarish kiritgan. Agar bu pyesagacha yozilgan xronika va komediyalarida xarakterlar tayyorligicha berilsa, tragediyadagi Romeo va Julyettalar xarakteri asar davomida shakllanib, kamolotga erishadi. Pyesada Romeo bir bosqichdan ikkinchisiga o‘tib ulg‘ayadi. Jultta bilan uchrashgunga qadar u o‘z xulqini, ruhiy talabini hali o‘zi ham yaxshi bilmagan sodda yigitcha edi. U ham boshqalarga o‘xshashlik, davrdan orqada qolmaslik uchun Rozalinda ismli qizga oshiq bo‘lib, ishqa rad etilgandardek g‘amgin bo‘lib yuradi. Ammo bu oshiqlik yasama yurakdan emas, idrokdan chiqqan, shuning uchun Rozalinda umuman sahnaga chiqarilmagan. Julyetta ko‘rgan Romeo birdan o‘zgaradi. Julyetta – fikr hayolida orzu – qilgani, tanlagani faqatgina shu qiz ekani, bundan keyingi taqdiri u bilan bog‘liq ekanini o‘sha ondayoq anglaydi. Endi u hayol suruvchi sodda yigitcha emas, balki shudaqiqadan boshlab uning hissi, so‘zlari jiddiylashadi, xarakterlari qat’iylashadi. Lekin Romeoda keskinlik, bir chegaradan ikkinchisiga o‘tishlik, birdan shavqi oshib ketishlik bor. Romeo endi Rozalinda haqida umuman o‘ylamas edi, u faqat Julyettaning visoliga yetish uchun yelib yugurardi. Oshiq yigit endi hech narsadan qo‘rqmas, hatto u Julyettani ko‘rqmas, hatto u Julettani ko‘rmoq uchun devor osha uning derazasi yoniga borardi. Chunki uning qalbini sohibjamol Julyetta butunlay zabt qilib qo‘ygan va Romeo bundan sarmast edi. Romeo o‘zining Julyettasiga yetishmoq uchun rohib yoniga borib, o‘zlarini nikohlab qo‘yishini so‘raydi. Romeo shunchalik ta’sirchan obrazki, u Julyettani har narsadan rashq qiladi, undan ayrilib qolishni esa hayoliga ham keltirolmaydi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek Romeo qat’iy va jiddiy kishiga aylanib borayotgan edi. Lekin u to‘satdan Julyettaning vafoti haqidagi yolg‘on ovozani eshitgach, yana o‘zgaradi. Uning uchun hayotning qadr – qimmati qolmaydi, atrofdagilardan ustun ko‘tariladi va chetdan kuzatuvchi sifatida nihoyatda sog‘lom, obyektiv fikr yuritadi. Endi Romeo Julyettasiz yashay olmasligini o‘ylab dorifurush yoniga

boradi va undan zahar berishini so‘raydi. Dorifurush unga zahar sotish o‘limga hukm qilish ekanini aytadi. Lekin Romeo dorifurushga qarata sen zahar sotmading berayotgan oltinim vijdon uchun eng yomon zahar deya ta’kidlab shunday deydi: There is the gold worse poison to men’s souls, Doing more murders in this loathsome world Than these poor compounds that you must not sell; I sell you poison you hasn’t sold me none … YA’ni: Mana oltin ol – bu vijdon uchun eng yomon zahar, Bu qabohat dunyomizda eng yomon qotil, U badtardir man qilingan shu doridan ham Menga zahar sen sotmading men senga sotdim. Romeo zaharni olib Julyetta yoniga boradi. Juyetta yotgan dahma yoniga graf Parisni ko‘radi. Va u Romeoga boladek tuyuladi. Va shuning uchun unga o‘spirin deya murojaat qiladi.

2.2. JULYETTA – JAHON ADABIYOTIDAGI ENG YOSH MA’SHUQA. “Romeo va Julyetta” tragediyasidagi yana bir asosiy qahramon – bu Juyettadir 7 . U hali o‘n to‘rt yoshga ham to‘lmagan yoshgina bir qiz. Kopuletti xonim ya’ni, Julyettaning onasi “SHe is not fourteen”, deganda, enaga Julyettaning tug‘ilganidan boshlab to shu kungacha bo‘lgan hatini ko‘z oldiga keltirib, dalillar ko‘rsatgan holda, uning o‘n to‘rtga hali to‘lmaganini aniqlab beradi. Ammo shunday bo‘lishiga qaramay, asarda yoshlik va ruhiy barkamollik ajoyib shaklda uyg‘unlashgan. O‘z qahramanini shunchalik yosh tasvirlash bilan SHekspir haqiqatdan chekinmaydimi? Degan savol tug‘ilishi mumkin. Yo‘q italiyadek iqlimi issiq mamlakatlardagi yosh qizlarda Julyettadagi kabi chin muhabbat bo‘lishi aniq. Julyetta ham Romeoga o‘xshab butun borlig‘ini egallab olgan his ta’siri ostida asar davomida yuksaladi, balog‘atga yetadi. Pyesa boshidagi yuvosh, sodda qizcha o‘z baxti uchun kurashish yo‘lida hech narsadan toymaydigan, ruhan kamolatga erishgan chin qahramonga aylandi. Julyetta o‘z sevgilisi uchun oilasi, muhiti, yaqinlaridan ham voz kechishga tayyor, hatto shu tufayli o‘z hayotini xavf ostida qoldiradi va pyesa oxirida hech ikkilanmay hayot bilan vidolashadi. Butun pyesa davomida Julyetta Romeoga nisbatan faolroq harakat qiladi, o‘z muhabbatini himoya qilishda tashabbuskorlik ko‘rsatadi. Romeoga nisbatan Julyetta sidqidilroq, iliqroq va ruhan boy. Uyg‘onish davri gumanistlariga hos bo‘lgan shaxs olijanobligi haqidagi so‘zlar Julyetta tilidan aytiladi: What’s Montague? It is nor hand nor foot, Nor arm, nor face, nor any other part Belonging to a man. O! be some other name: What’s in a name? that which we call a rose By any other name would smell as sweyet. YA’ni: “Montekki” bu nima? Axir bu na qo‘l, na oyoq, na yuz, na sening boshqa bir qisming emasku. 7 W.SH. “Romeo and Juliet” page 83.

Sen o‘zinga boshqa nom top! Ismda nima bor? Gulning nomi o‘zgargani bilan na hidi, na go‘zalligi o‘zgararmidi?. SHekspir tragediyasining oxirgi misralariga agar e’tibor qilgan bo‘lsangiz, “Romeo va Julyetta” haqidagi hikoya demay, “Julyetta va Romeo” haqidagi hikoya deyishga o‘tadi, bu bejizga emas, albatta. Xotin – qizlar kamsitilgan, ularning huquq tengligi masalasi kun tartibiga hali qo‘yilmagan bir davrda Julyettani asosiy qahramon sifatida birinchi o‘ringa chiqarish tasodifiy hol emas edi. SHekspir bu masalada ham progressiv g‘oyalar tashuvchisi ekanini yana bir bor isbot etdi. Mana yana bir misol: asardagi Julyettaning qaylig‘i graf Paris obrazi ham dramaturg tomonidan juda ustalik bilan chizilgan. Bu odobli, nozik, xushmuomala, xushbichim yigit ham Julyettani sevadi, lekin uni Romeoga tenglashtirib bo‘lmaydi, u ruhan quruq, qalbi chin muhabbatga layoqatli emas. Shuning uchun qalbi olov Julyetta u bilan hayot qurishni tasavvur ham qila olmaydi. Tragediyada shu mavzuga bag‘ishlangan asarlarga xos bo‘lgan sentimentallik yo‘q, undagi ishq qandaydir qahramonona ruh bilan sug‘orilgan. Agar keyingi davr qahramonlari o‘z taqdirlaridan shikoyat qilib, boshqalarni achinishga chaqirsalar, Romeo va Julyetta achinishga emas, hurmatga sazovar bo‘ladilar va kishini hayratda qoldiradi. Gyote “SHekspir asarlarida odamlardan ko‘ra tabiyroq yana nima bo‘lishi mumkin”, - deb taajublanganda mutlaqo haq edi. Julyetta obrazi shunchalik jonli chiqqanki beixtiyor bu muallif yaratgan qahramon ekanligini ham unutasan. Julyetta asarda go‘zal bir farishta misoli tasvirlangan. Uni ko‘rish ishtiyoqida borgan Romeo derazadan ko‘ringan Julyettani ko‘rib, uning go‘zalligi haqida shunday deydi 8 : But soft! What light through younder Window breaks? It’s she east and Juliet is a sun Arise, fair sun, and kill the 8 W. Sh. “Romeo and Juliet” page 31.

Envious moon, who is already sick and pale with grief, that Thou her maid art far more fair than she: But not her maid since she is envious; Her vestal livery is but sick and green, And none fools do wear it; last it off. It is my lady; O! it is my love; O! that she knew she were. SHe speaks, yet she says nothing: What of that? Her eye discourses: I will answer it. I am to bold, this not to me she speaks; Two of the fairest stars, in all the heaven, Having some business do inveat her eyes To tWinkle in their spheres till they return. What if her eyes were there they in her head? The brightness of her cheek would shame those stars As daylight doth a lamp: her eyes in heaven Would through the airy region stream so bright That birds would sing and think it were not night Jim bo‘ling! Derazada yaraqlagan qanday nur bo‘ldi? Axir bu sharq – ku, Julyetta quyosh, Uyg‘on qushyo rashq qiluvchi oyni o‘ldir Shusiz ham u juda bemor, g‘amdan oqargan, Unga xizmat qilsang hamki, sen undan go‘zal Rashkli oyga ortiq xizmatkor bo‘lma. Egningdagi yashil libos masxarabozga xos, Sen undan xolos bo‘l. Bu mening malikam ox! Mening sevgim ox! U bilarmikan shundayligin U gapirdimi? Yo‘q u hamon sukut saqlar.

Uning ko‘zi gapirmoqda javob bermayin Men surbetman, gaplashmaydi hech kim men bilan. Osmondagi eng chaqnoq ikki yulduz Uning oy chehrasidagi ko‘zlar. Kunduz nur chiroq shu’lasini So‘ndirgani kabi uning yulduz ko‘zlari ko‘kdagi yulduzlarni Sundira olgay. Shunchalik yoriturki, qushlar hatto tunni Kun deb o‘ylab sayrab yuborar. Romeoning bu gaplari deraza oldida ko‘ringan haqiqiy Julyettaga qaratilgan edi. Romeoning diqqatini tortgan narsa, bu Julyettaning ko‘zlari edi. Va Julyetta ko‘zlarining yulduzlarga qiyos qilinishi SHekspirning shoirona mahoratidan yana bir bor darak beradi. “Romeo va Julyetta” SHekspir talanti to‘liq naoyon bo‘lgan birinchi asardir. Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinib turibdiki, Julyetta obrazi asarda xuddi farishta misoli go‘zal qilib tasvirlangan. Julyetta obrazi hamma uchun har doim sevimli qahramon bo‘lib qoladi. U o‘zbek o‘quvchilariga ayniqsa qizlariga Layli kabi yaqin va sevimlidir.

UCHINCHI BOB 3.1. “YULIY SEZAR” TRAGEDIYASINI YARATILISHI. “Yuliy Sezar” SHekspirning Rim hayotidan olingan ikkinchi tragediyasi bo‘lib (birinchi qonli tragediya “Tit Andronik”) birinchi marta 1623 yili nashr etilgan, lekin ancha avval yaratilgan edi. Shu davrga oid boshqa qo‘shimcha manbaalarga suyanib tragediya 1599 yili yaratilgan degan fikrga kelindi. Rim tarixidan olingan bu tragediya SHekspirning quvnoq komediyalari, xronikalari va optimistik ruhdagi lirik tragediyasidan buyuk tragediyalar yaratishga o‘tishdagi zvenoni tashkil etadi. “Yuliy Sezar” tragediyasi davr uchun muhim siyosiy ahamiyatga ega bo‘lgan Tyudorlar dinastiyasi hukmronligidan norozilik, jamiyatga qirolichani taxtdan tushirish va yangi turdagi davlat tuzumi o‘rnatish ideyasini tug‘dirish edi. SHekspir tragediyasi ana shu kayfiyatlarni aks ettiruvchi va dramaturgning ularga bo‘lgan munosabatini ochib beruvchi asardir. Shuning uchun SHekspir siyosiy qarashlarini aniqlashda shu pyesada murojaat qiladilar. Tanqidchilar ko‘rpincha dramaturgni Sezar obrazini to‘liq bermaganlikda, uning lashkarboshilik faoliyatini yoritmaganlikda ayblaydilar. Haqiqatdan ham shunday, chunki pyesaning asosiy fikri Sezarning mohir lashkarboshchiligini maqtash emas, balki uni davlat arbobi sifatida tasvirlash edi. Sezar Rimga xizmat qilgan, uning qudratini oshirgan, hukmronlik doirasini kengaytirgan va shu xizmatlari tufayli hokimga aylanib qolgan. Butun Rim unga xizmat qilishini istaydi. Uning aytganlari hamma vaqt eng aqlli, eng adaolatli fikr sifatida qabul qilinishini, uning buyrug‘i hamma uchun qoida bo‘lishini, qiyofasini xudolarga tenglashtirishlarini istaydi. SHekspir Sezar obrazini jismoniy zaif, kuchdan qolgan, bir qulog‘i og‘irlashgan holda tasvirlaydi. Ana shu jismoniy zaif shaxs va uning siyosiy qudrati o‘rtasidagi qarama – qarshilikda chuqur ma’no bor. Sezarning butun diqqat markazida o‘z shaxsiyoti tursa, - Brut faqat birgina maslakka – respublikaga xizmat qilish uchun yashaydi. Agar shuxratparast Sezar olqish, qarsoqlar chalinishini sevsa, Brut nihoyatda kampar, yolg‘izlikni afzal ko‘rgan, o‘z xizmatlari evaziga hech narsa talab

qilmovchi inson. Sezar harakatchan, energiyasi odam bo‘lsa, Brut mutaffakir, donishmand, faylasuf, u faylasuf Hamletdan darak beradi. Bu personajlarning ikkalasi SHekspir yaratgan obrazlar sistemasida alohida o‘rin egallaydi. SHekspir tragediyasida Brut obrazi anchagina ideallashtirilgan. O‘z shaxsiyatini uylovchi Sezar bilan hayot lazzatlaridan voz kechgan faylasuf Brutning tragediyada qarama – qarshi qo‘yilishi umuman ikki xil dunyoqarashning qarama – qarshi qo‘yilishi edi. Har ikala qahramonni shekspir faqat ijtimoiy hayotda tasvirlash bilan qanoatlanmay, oilaviy hayotda ham ko‘rsatadi. Kalpurniya ham Porsiya ham erlarini sevadilar, ammo erlarining xarakteri turlicha bo‘lganidek, xotinlarning ularga bo‘lgan tuyg‘usi ham turlicha Sezar oilasida ham hokim, u hammaning diqqat markazida. Brutlar oilasida esa huquq tengligi hukmronlik qiladi. Brut va Porsiya bir – birlarini hurmat qiladilar. Porsiya faqat xotingina emas, erining do‘sti, maslahatchisi va maslaxatdoshi hamdir. Buyuk san’atkor faqat bosh qahramonlar xarakterini to‘liq ochish bilan cheklanmay, har ikkala vakil tarafdorlarini xarakterini ham ochib beradi. Mark Antoniy Sezarning eng yaqin safdoshi. Sezarning yashirin maqsadlarini sezgan va mutloq hoqimiyat uchun eng yaxshi tuzum deb ishongan Antoniy o‘z hoxishi bilan uning yordamchisi va maslaxatdoshiga aylanadi. Antoniy Sezarni shoh etib saylashga xalqni undaydi, va xalq nomidan unga toj kiygizadi. Antoniy ayi – ishrat, hayot lazzatlaridan to‘la foydalanish falsafasining tarafdori. Sezar o‘ldirilgandan so‘ng o‘z rahbari uchun o‘ch oshiga otlanadi, o‘ch olish bilan birga uning ishini davom ettirish va uning taxtiga o‘tirishi orzusida kurashga hozirlanadi. Antoniy g‘alaba qozonadi, ammo Antoniyning ittifoqchisi, merosxo‘rlikda undan ko‘proq huquqqa ega bo‘lgan Oktaviy ham bor edi. Oktaviy o‘z maqsadi uchun sovuqqonlik bilan g‘alabaga erishuvchi hushyor siyosatchi. Antoniyning birinchi muvaffaqiyat – Brut va Kassiyning Rimdan haydalishidan u o‘z manfaati uchun ochiqdan – ochiq foydalanadi. Bu tragediyada Oktaviy va Antoniy o‘rtasidagi ziddiyat to‘liq rivojini topmagan.

“Yuliy Sezar”dan 6-7 yil keyin yaratilgan “Antoniy va Kleopatra” tragediyasi bu shuhratparast ikki merosxo‘r o‘rtasidagi kurash va Oktaviy g‘alabasini tasvirlaydi. Sezar o‘ldirilgandan so‘ng uning tarafdorlari tomonidan tuzilgan triumviratning uchinchi ittifoqchisi aql – idroksiz lekin edi. Antoniy va Oktaviylar undan vaqtincha foydalanadilar. Sezarchilarga xos bo‘lgan umumiy xususiyat o‘z manfaatlarini davlat, umumxalq manfaatidan ustun qo‘yishi, xudbinlik edi. Ularning uchalasi ham taxtga erishish orzusida monarxiya uchun kurashgan. Kassiy Brutga o‘xshagan ideal shaxs bo‘lmasa ham har holda davlat uchun beg‘araz kurashadi. Unda Brutda bo‘lmagan ijobiy xususiyatlar ham bor: u nihoyatda harakatchan. Brut yolg‘izlikni yoqtirsa, Kassiy ko‘pchilikni yoqtiradi. Burt donishmand bo‘lsa, Kassiy aqli – raso inson. Kassiyni ishbilarmon, ziyrak ekanligini dushmanlari ham biladi. Kassiy Sezar bilan bir qatorda Antoniyni ham o‘ldirilishini talab qilganda, Brut bu taklifni rad etib, Antoniy Sezar jasadini dafn etish uchun so‘raganidan Brut rozilik qilmaydi, natijada Kassiyning xavfi asosli bo‘lib chiqadi, va Brutning olijanobligi davlat dushmanlarini ko‘tarishiga katta imkon tug‘diradi. Urush olib borishda har ikalasi kelishmaydilar: Kassiy halqni talash yo‘li bilan bo‘lsa ham armiyani ta’minlashga urinsa, Brut bundan norozi u bilan hatto aloqani uzmoqchi ham bo‘ladi. Kassiydagi Brutga bo‘lgan hurmat falokatning oldini olishga yo‘l qo‘ymaydi. Va Kassiy o‘limga yuz tutadi. Tragediyada xalq asosiy konfliktni xal etuvchi kuch sifatida tasvirlanadi. Tragediya boshlanishidanoq Rim siyosiy taqdirini halq hal etadi. Xalq Sezarni quvvatlasa monarxiya, Brutni quvvatlasa respublika tuzumi saqlanadi, degan fikr olg‘a suriladi, tragediyaning haqiqiy kulminatsiyasi Sezarning o‘limi emas, balki forumda xalq Brutnimi yoki Antoniynimi tanlashi sahnasidir. Tragediyada umumjamiyat manfaati prinsipi emas balki egoistik, shaxsiy manfaatparastlik prinsipi g‘olib chiqadi.

Shuning uchun “Yuliy Sezar” tragediyasi dramaturg ijodining birinchi davrida optimistik komediyalar bilan bir yilda yaratilgan bo‘lsa ham ikkinchi davrga taaluqli sotsial mazmunli tragediyalarga yo‘l ochib berdi. “Yuliy Sezarda”gi fojeaning mohiyati nimada ekanligini hal etish uchun pyesaning tragik qahramoni kimligini aniqlab olmoq zarur. Sezar imperatorlik tojini keyini oldida qotillar tomonidan o‘ldiriladi. Uning taqdiri fojeali, demak Sezar pyesaning qahramoni bo‘lishi mumkin. Ammo Sezarning fojiasi shaxsiy fojia, u o‘z maqsadiga erisha olmadi, lekin pyesa ohirida uning maslagi g‘olib chiqdi. Sezar ruhi tirik, demak Sezar taqdirini fojiali deb bo‘lmaydi. Sezarchilikka qarshi kurashganlar taqdiri chin fojeali desa bo‘ladi. Ular vatanga xizmat qilish orzusida harakat qiladilar, axloqiy jihatdan qaralganida ular haqli, lekin pyesa boshidanoq ular halokatga mahkum etiladilar. Barcha personajlar orasida Brutni taqdiri ayniqsa fojeali. Rim jamiyatining taraqqiyoti tarixida mutlaq hokimiyat o‘rnatish zaruriyati tug‘ilgan davrda u ana shu yangi tuzumga qarshi kurashdi. Demak, uning ideali, u xizmat qilgan g‘oya tarixiy zaruriyatga zid. Yuqorida aytilgan respublika tarafdorlari ayniqsa Brutni mag‘lubiyatga olib kelgan taktik xatolar ana shu ziddiyatning natijasi, Brutning ideallari esa o‘tmish ideallari edi. Endilikda ahloqiy qonun – qoidalarni rad etib faqat shaxsiyatparastlik, manfaatparastlikka asoslangan shafqatsiz individualizm davri, Sezar, Antoniy, Oktaviylar davri boshlangan edi. SHekspir “Yuliy Sezar” da Rim hayoti ostida o‘z davrini tasvirlagan edi. Tragediyaning fojeali qahramoni sezar emas, Brut, lekin masalaga chuqurroq qaraganda pyesada taqdiri undan ham fojealiroq bo‘lgan uchinchi personaj ham bor, u – Rim halqidir. Asarda u hal etuvchi kuch sifatida tasvirlangan. Tragediyaning birinchi sahnasidanoq halq Sezarni qurshagan, unit olqishlaganini ko‘ramiz. Xalq Sezarni davlatning hokimi deb biladi. Halq harakatining guvohi bo‘lgan respublikachilar uni qutqarmoqchi bo‘ladilar: xalqdan maslahat so‘ramay, Sezarni o‘ldiradilar. So‘ng xalqqa hokim nima uchun o‘ldirilganini aytadilar. Masalaning bir tomoni kishini ajablantiradi: xalqqa xoinlik qilgan Sezarchilar

ko‘zbo‘yamachilik bilan bo‘lsa – da, ochiq harakat qiladilar: xalq manfaati uchun kurashayotgan respublikachilar esa maxfiy ravishda, xalqdan ajralgan holda harakat qiladilar va keyincha undan o‘z qilmishlarini qo‘llab quvvatlashni so‘raydilar, chunki Brut va boshqa suyqasdchilar uchun halq ongsiz past tabaqa, o‘zlarini esa xalq otasi deb biladilar. Brut forumda xalq oldida nutq so‘zlar ekan, faktlarga asoslangan holda gapning lo‘ndasini aytadi, Sezar tarafdorlari kabi haqiqatni yashirishga urinib, safsatabozlik qilmaydi. Xalq oldida uning vijdoni sof, uning butun hayoti, hatti – harakati Rimga xizmat qilishga qaratilgan. Brut xalq meni to‘g‘ri tushunadi deb uylaydi, afsuski unday emas, xalq Brut nutqini qizg‘in ma’qullasa ham amalda uni umuman tushunmaydi. Ular o‘rtasida katta ixtilof bor. Sezarizm g‘oyasi ongiga singishib ketgan Rim aholisi bo‘lgan voqeaga boshqacha ma’no beradi: agar Sezar yomon, Brut yaxshi bo‘lsa, “mayli u Sezar bo‘lsin”, “Sezardagi barcha yaxshi fazilatlarni unda taqdirlaymiz”, masalaning bu tomonini tushunmagan va tushuncha olmagan idealist Brut, xalq meni olqishlash bilan respublikani qo‘llayapti deb o‘ylaydi, ammo esa hokim bo‘lishga Sezarga nisbatan Brut munosib deb uni olqishlaydi. Antoniyda siyosiy idealizm yo‘q, u omma kayfiyati, real holatni yaxshi anglaydi. O‘zini ommadan ustun qo‘ygani, uni kamsitgani holda Brutga o‘xshab voqeani xalqqa tushuntirib, uning ongini uyg‘otishga urinib o‘tirmaydi. Ayyorlik bilan uni hayajonlantiradi, o‘ldirilgan Sezar va chuqur qayg‘uga cho‘mgan o‘z shaxsiga achinish uyg‘otishga urinadi. SHekspir Richard, Yago, Egmont, Klavdiyga o‘xshash qahramonlari kabi Antoniyga ham aktyorlik talanti kuchli. U avval kishini hayajonga soladi va undan keyingina ruhiy osoyishtaligini yo‘qotgan odamga o‘z ta’sirini osonlik bilan o‘tkazadi. Agar Yago Otelloga shu yo‘l bilan ta’sir etgan bo‘lsa, Antoniy bu metodni butun xalqqa nisbatan qo‘lladi va g‘alaba qozondi. Ong matniqi bilan emas, tuyg‘u mantiqi va har bir yakka shaxsning manfaatparastlik hissiga ta’sir etish bilan g‘alabaga erishdi. Agar Brut respublika tuzumini saqlash, xalq erkini himoya qilish bilan unga ma’naviy boylik bermoqchi bo‘lsa, Antoniy xalqqa ruhiy oziqdan ko‘ra moddiy

oziq zarurroq ekanini yaxshi anglaydi, va unga va’dalar berish bilan g‘alaba qozondi. Jahon adabiyotida SHekspirgacha hech kim xalqni, mamlakat, davlat taqdirini hal etuvchi, tarix yaratuvchi sifatida tasvirlamagan va unda shunchalik kuch – qudrat borligini anglab yetmagan edi. Ommaga ana shunday munosabatda bo‘lish dastavval dramaturgning xronikalarida (“Richard - III”, “Richard - II”) namoyon bo‘lib, keyincha Rim tragediyalarida “Yuliy Sezar”, “Kormolan” da o‘z rivojini topdi. “Yuliy Sezar”da xalq tragediyaning asosiy qahramoni, uning taqdiri Brut taqdiridan fojealiroq, Brut va Antoniylarning xalqqa bo‘lgan munosabati mutlaq qarama – qarshi: Brut xalqqa katta hurmat bilan qaraydi, hatto rimliklar uni ona shahridan haydasalar ham ulardan o‘pkalamaydi, Antoniy esa xalqqa nafrat bilan qaraydi. Brut uchun hayot maqsadi umumxalq baxtiga xizmat qilish, Antoniy uchun esa o‘zining shaxsiy maqsadi, taxtga erishishga yordam beruvchi kuch xolos. SHekspir tasvirlagan xalq Brut o‘ylagan darajada bekam – ko‘st ham emas, Antoniy o‘ylaganidek befarosat tentak ham emas, u qashshoqlikda ezilgan, madaniyatsiz, siyosatdagi makkorliklarni anglab yetmaydi, lekin unda idrok adolat tushunchasi bor. Xalq Brut va Antoniy so‘zlarining adolatli qismini qo‘llab quvvatlaydi, Antoniy esa faqat ayyorlik bilan, turli va’dalar bilan adolatsiz ishni quvvatlatishga muyassar bo‘ladi. Tarix ziddiyatlarini to‘g‘ri anglab yetish va obrazlar, voqealar orqali realistik nihoyatda hayotiy tasvirlash, fikr chuqurligi va boyligi bilan “Yuliy Sezar” tragediyasi jahon adabiyoti xazinasidagi tarixiy va siyosiy dramaning eng oliy namunasi sifatida tanilgan. “Yuliy Sezar” tragediyasini O‘zbekiston xalq shoiri Uyg‘un 1958–yili o‘zbek tiliga ag‘dargan. Tarjimon original sifatida 1938 – 1941 – yillarda chop etilgan B.D. Levin tarjimasini tanlagan. Tragediya avval “Sharq yulduzi” jurnalida, keyincha SHekspir tragediyalari bir tomlida bosilgan. Dramaturgning bu asari kam tarjima qilingan va teatrlar diqqatini o‘ziga tortmagan edi.

Hamza nomidagi O‘zbek Drama teatri 1959 – yili “Yuliy Sezar” ni A.Ginzbung va Sh.Qayumov rejissorligida sahnaga qo‘ydi. SHekspirning bu tragediyasi ham “Hamlet”, “Otello” kabi teatr talqinida katta muvaffaqiyat qozondi. Hamza teatri asar mazmuni, g‘oyasini to‘liq tushungan holda, unga to‘g‘ri talqin bergan, pyesada aks ettirilgan davr voqealarini tomoshabin ko‘z oldida yaqqol gavdalantira olgan. Ayniqsa Brut rolini ijro etgan Sh.Burxonov g‘oyat kuchli taasurot qoldiradi. Sh.Burxonov talqinidagi Brut respublikachilar rahbariginamas, har narsani chuqur mushohada qiluvchi sifatida gavdalangan.

3.2. VILYAM SHEKSPIRNING “HAMLET” TRAGEDIYASI. SHekspir ijodining ikkinchi yarmida yaratilgan asarlarining birinchisi “Hamlet” tragediyasi edi. “Hamlet” ning yaratilgan va sahnalashtirilgan yili noma’lum. Ingliz olimi E.Chembers turli arxiv manbaalariga ko‘ra, “Hamlet” 1600 – 1601 yillarda yaratilgan va sahnaga qo‘yilgan degan fikrga kelgan va bu sana fan olamida qabul qilingan. “Hamlet” SHekspir ijodiga burilishi ro‘y bergan davrning mahsuli, dramaturg nomini jahonga tanitgan tragediyalarning birinchisi va eng buyugi edi. Tragediyada tasvirlangan o‘rta asr Daniyasi shartli, simvolik ma’noga ega bo‘lib, Daniya orqali Angliya, qirol saroyi, ingliz oristokratiyasi tasvirlanadi. Dramaturg o‘z davri ruhini chuqur anglab yetgan va uni san’at vositalari orqali ifodalay olgan. SHekspir o‘z zamonasi oldinga surgan masalalar voqea va xarakterlarni yuksak ijtimoiy – falsafiy umumlashtirishlar darajasiga ko‘tardi, kichik davlatga bo‘lib o‘tgan shaxsiy masala orqali Renessansning so‘ngi davrlarida Yevropa mamlakatlarining hammasida ro‘y berayotgan ijtimoiy siyosiy krizis, umumjahon tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan ziddiyatlar, asrlar davom etgan ijtimoiy iqtisodiy formatsiyalar almashishi ifoda ettirgan, SHekspir “Hamlet” i shoh asar deb tanilishining sababi unda jamiyatning eng katta problemalari – tarix, davlat, siyosat falsafa, axloq, odob, estetika, din masalalarini qamrab bularning hammasini san’at tili bilan insonning ruhiy kechinmalari orqali berilishidadir. To‘g‘ri, “Hamlet” da shunday xususiyatlar borki, ularni faqat SHekspir zamondoshlarigina tushunishlari, qadrlashlari mumkin edi. Ammo asarning boshqa tomonlarini faqat keyingi davr vakillari, bizning davrimiz kishilarigina anglab yetishlari mumkin. 1736 – yili ingliz tanqidchisi Tomas Xanlir ilk bor “tragediyaning birinchi pardasida otasining xoinlarcha o‘ldirilganini bilgan Hamlet nima uchun asar oxirigacha qotildan o‘ch olmadi” degan savolni o‘rtaga qo‘yadi va bu “dramatik priyom” edi deb o‘zicha javob beradi. “Hamlet” o‘tkir dramatik voqeali, qiziqtiruvchi pyesadir. Dramatik kompozitsiya asosida Daniya shahzodasining

taqdiri yotadi. Tragediya faqat Hamletning fojiali taqdirini yoritibgina qolmay, uni qurshagan personajlar taqdirini ham ochadi. Goratsio va bir qancha uchinchi darajadagi personajlardan tashqari Klavdiy, Gertruda, Poloniy, Ofeliya, Laert, Fortinbras kabi qahramonlarning taqdiri alohida dramadir. Bir – biri bilan bog‘langan bir necha taqdirlarni yetuk kompozitsiyaga ega bo‘lgan dramatik asar holiga keltirish oson vazifa emas edi. SHekspir “Hamlet” igacha bunday qiyin metod qo‘llashni uchratmaymiz. Personajlar taqdiri to‘qnasha borgan sari dramatik hayajon ham orta boradi. Pyesada bo‘layotgan voqealarga personajlar munosabati turlichaligi ham asarning nihoyatda hayotiyligidan xabar beradi. SHekspir o‘zigacha hech kim jur’at qilmagan vazifani bajardi. – mutaffakir obrazini yaratdi, buning uchun uyg‘onish davrining universal bilimdoni bo‘lish kerak edi, haqiqatdan ham Hamletning chiqur ma’noli so‘zlari undan darak beradi. Tragediyaning birinchi parda ikkinchi sahnasi: saroy, qirol davlat ishlarini hal etmoqda. Hamlet bir chekkada kuzatib turibdi, u butun vaziyat va kishilarning sohtaligini sezib turibdi, qirol unga qarab, “senchi Hamletim, aziz jiyanim”, deyishi bilanoq saroydagi osoyishtalik soxta ekanligi ochib beriladi: “Jiyanligim – mayli ... lekin aziz emas”, “Hamlet” qahramon taqdiri fojeali bo‘lgani tufayligina tragediya emas, balki boshidanoq mudhish fojeali buyoqlarda, qirolning xoinlarcha o‘ldirilishidan boshlanadi va umuman pyesa bir qancha baxtsizlik, kulfatlarning yig‘indisini tashkil etadi. Dramaturgni avvalgi asarlarida hayotning bir tomoni yomonlik, ikkinchisi yaxshilikdan iborat tuyulsa, yovuzlik, kulfat hayotda qonuniylashib qolganini ko‘rsatish bilan “Hamlet” avvalgi asarlardan farq qiladi. Bunda dramaturg faqat yomonlikni fosh etish bilan cheklanmaydi, balki uni anglab yetib, turlari, kelib chiqish ildizi va unga qarshi kurash yo‘llarini topishga urinadi. Tragediyadagi fojea, kulfatlar Hamletnigina emas balki kitobxonni ham hayajonga soladi, nafratini uyg‘otadi. “Hamlet” SHekspir pyesalari orasidagi eng fojealisidir, hech qaysi asarda o‘lim haqida shunchalik ko‘p so‘zlamaydilar. Pyesa davomida poloniy, ofeliya, Rozenkrans, Gildenstern, qirolicha Gertruda, Laert, Klavdiy va oxirida Hamlet

halok bo‘ladilar. Voqea ishtirokchilarining birontasini ham tirik qolmaydi. Bir asarda shuncha ko‘p fojea, kulfat, o‘limning boisi nima? Klavdiy, Poloniylar “o‘zi qazigan chohga o‘zi tushishi kerak”, lekin ular dunyosida Hamlet, Ofeliya, Laert kabi sof vijdonli kishilar yashay olmaydilar. Otasining bevaqt vafoti, onasining ikki oy o‘tmay yangi turmush qurishi Hamletning nozik tabiatini g‘am – g‘ussaga cho‘mdirgan, uning ustiga otasining arvohi aytgan so‘zlar uning ruhiga nihoyatda qattiq ta’sir etadi, insonlar haqidagi tushunchasini mutloq o‘zgartirib yuboradi. Bu uchala kulfatdan ayniqsa onasining xulq – atvori Hamletga qattiq ta’sir etadi. Shuning uchun shahzodaning eng qayg‘uli fikrlarida onasining yangi turmush qurishi masalasi asosiy o‘rin egallaydi. lekin u faqat o‘z baxtini o‘ylamaydi. Mashhur monolog “YO hayot, yo o‘lim” da keltirilgan falokatlar shahzoda emas, balki oddiy kishilar boshiga tushishi, “Zamonaning zarbasi va haqorati, zolimlarning zulmi, kibrlarning tahqirlari, rad etilgan sevgining alamlari, sudlarning sustkashligi, hokimlarning dimog‘dorlik va haqoratlari sabrlilar ustiga yog‘dirilishi” mumkin. Falokat shahzodaning ko‘zini ochadi, go‘zal orzu, ideal insonga bo‘lgan ishonchini yo‘qotadi. Hamlet o‘z kulfatlarini xalq kulfatlari bilan tenglashtiradi, xalq ham uni sevadi, shuning uchun Klavdiy shahzodani yo‘q qilishdan cho‘chiydi. Tragediyada xalq qo‘zg‘olanida Laert boshchilik qilgan. U ma’lum maqsad, otasining o‘limi uchun Klavdiydan o‘ch olib, xalq yordamida uni taxtdan tushirib o‘zi qirol bo‘lmoqchi, lekin u Klavdiy bilan juda tez til biriktirib Hamletdan o‘ch olish yo‘liga tushadi, hayron bo‘lgan xalq o‘z holicha tarqaladi. Hamletning Klavdiyga qarshi kurashi taxt uchun kurash, siyosiy kurash emas, agar shunday bo‘lganda u ham Laertga o‘xshab xalq kuchidan foydalanishi mumkin edi. Qasos tragediya mazmunining asosiy motivini tashkil etadi. Uch personaj: Hamlet, Loert, Fortinbras o‘rta asr qonun – qoidalariga binoan o‘ldirilgan otalari uchun o‘ch olishlari zarur, ammo bu masalani uchala personaj uch hil hal etadi: Laert o‘ch masalasini juda oson hal etadi: Otasi o‘limining sababi, vaziyatini tekshirib o‘tirmay, xalq orasida g‘alayon ko‘tarib saroyga keladi va qilich bilan qirolga tashlanadi. U Paloniyni sevmasa, barcha qiliqlarini yoqtirmasa ham ota

uchun qasos olish o‘g‘ilning burchi deb biladi va hech ikkinlanmaydi, hatto qirol bilan til biriktirib Hamletni xoinlarcha o‘ldirishga ham rozi bo‘ladi. Yomonlikka bo‘lgan munosabat masalasi Hamlet uchun hayot mamot masalasidir: YO hayot, yo o‘lim, masala shunda: Dilozor taqdirning nayza va o‘qlari Oldida ruhan taslim bo‘lmoq sharafliroqmi? Yoki bolalar dengiziga qarshi otlanib Kurashda ularni halok qilmoqmi? 9 Hamlet bu masalani yechishi kerak. Lekin Ofeliyaning kelishi fikrini bo‘lib yuboradi. Hamletning unga qarab, “Gunohlarimga o‘z duoyingda kechirim so‘ra” deyishida chuqur ma’no bor: Hamlet qat’iy qarorga kelgan. Ba’zi SHekspirshunoslar Hamlet aslida ruhan zaif, irodasiz shaxs ham deydilar. Ammo bu o‘rinda Ofeliyaning Hamlet haqida aytgan so‘zlarini esdan chiqarmaylik. Hamletni ana shu zaiflik, xastalikka solgan narsa boshiga tushgan kulfatlar va buning natijasida ziyraklashib, boshqalar, insoniyat baxtsizligini anglab yetishi va ular haqida qayg‘urishdir. Hamlet o‘zidagi ikkilanish, zaiflikni yaxshi anglaydi, o‘z xarakterida paydo bo‘lgan bu xususiyatni o‘z qoralaydi, uni yengashga o‘rinadi. Qahramondagi ana shu o‘z – o‘zini analiz qilish, o‘z qilmishidan norozilik bildirish faqat kuchli shaxslarga xos xususiyat shuning uchun Belinskiy Hamletning ulug‘ligi o‘zining zaifligida, degan edi. Hamletning tentakligi, ruhiy xastaligi masalasiga kelsak, arvoh bilan uchrashgandan keyinroq do‘stlarini “balki ba’zida o‘zimni g‘alatiroq tutishga to‘g‘ri kelar” deb ogohlantiridi. Hamlet faqat dushmanlari oldida o‘zini tentaklikka solib, do‘sti Goratsio oldida ziyrakligini saqlaydi. Hatto bir o‘rinda “Ular kelishyaptimi, men tentak bo‘lishim kerak” deydi. Lekin shaxzoda boshiga tushgan og‘ir kulfatlar psixikasiga ta’sir etmasligi oldida turgan vazifaning og‘irligi sarosimaga solmasligi mumkin emas edi. Ammo u o‘zidagi bu holatni yengishga o‘rinadi va yengadi. Klavdiy fosh etilgandan keyin Hamletda ikkilanish, zaiflik qolmaydi, onasi uyida berkingan Polonini Klavdiy deb 9 SHekspir pyesalar, Toshkent, 1960, 77 bet.

uldirar ekan, keskinlik bilan harakat qiladi. Ofeliyaning halokati Hamlet uchun oxirgi zarba edi. Endi u janga tayyor, Gorotsioning qaytarishlariga qaramay, qirol taklifini qabul qiladi va Laert bilan janga chiqadi 10 . Tragediyaning oxirgi pardasida yaralangan Hamlet bu o‘rinda ham makkorlik qilganlarini anglab yetadi va Klavdiyni uldiradi. Shaxzodaning so‘ngi so‘zlari “U yog‘i sukunat” chuqur ma’noga ega va turlicha talqin qilinadi. 1603- yildagi “qaroqchi” variantida “YO rabbi, jonimni ol!” qahramonning so‘ngi so‘zlari bo‘lsa, 1605- yili SHekspir teatri nashrida yuqoridagi so‘z aytiladi. SHekspir qahramoni erkin fikrlovchi faylasuf darajasiga ko‘tariladi olgan. Shuning uchun ham Hamletning hayotga bo‘lgan munosabati optimistik, u odamlarni sevadi, ular haqida qayg‘uradi, o‘layotgan vaqtida ham kelajakka murojaat etadi, u avlodlarda o‘zi haqida to‘g‘ri tushuncha qoldirishga urinnadi va bu vazifani do‘sti Goratsioga topshiradi. Uning taqdiri boshqalar uchun o‘rnak bo‘lsin, vijdonli insonlarni yomonlarga qarshi kurashga undasin. SHekspir yaratgan buyuk tragediyaning gumanistik optimizmi ham ana shundadir. Pyesada Klavdiy – salbiy qahramon, razil inson, lekin u mamlakat taqdiri ustida qayg‘uruvchi shoh, saroy ahllariga, Hamletga ham, ayniqsa malikaga g‘amxo‘rlik qiladi, uning hamma harakatlariga sun’iylik, qandaydir ishonchsizlik seziladi. U yaxshi bo‘lishiga urinadi, lekin avvalgi jinoyat, vijdon azobi unga tinchlik bermaydi. U Richard III, yoki Yagoga o‘xshash yomonlik qilishni o‘ziga hunar qilib olgan shaxs emas, balki katta jinoyat qilgan kichik ayyor odam, Hamletning otasi chin ma’nodagi ritsar, jangchi, qirol feodal jamiyatining vakili bo‘lsa, Klavdiy savdo – sanoat o‘sgan, qahramonlik o‘rnini ayyorlik, manfaat parastlik egallagan davrning tipik hokimi, Elsinordagi Klavdiy davlati feodal davlat tuzumidan mutloq farq qiladi, davlat palatasiga suyangan burjua monarxiyasidir. Saroyda avvalgi jangovor ritsarlar o‘rnini hiylakor, ayyor Poloniy, Rozenkrans, ozriklar egallagan. Malika Gertruda ham sirli obraz. Uni marhum qirol chin qalbidan sevgan, Klavdiy jinoyatining qisman sababi ham u bo‘lgan. Hamlet “xanjar so‘zlari” bilan 10 Шекспир, Пьесалар, 164-бет.

uni yaralasa ham hurmati cheksiz. Lekin unda go‘zallik, ulug‘vorlik bilan bir qatorda qandaydir, yaqqol ko‘zga tashlanmay turgan yomonlik xususiyati borki, Hamlet Klavdiyning jinoyatidan ham ko‘ra onasinikini og‘irroq deb biladi. Hamletning “yuragingizning yomon qismini olib tashlab, yaxshisi bilan pok yashang”, deyishi ham bejiz emasdir. Ofeliya SHekspir yaratgan ayollar obrazi orasida mohirona yaratilgan poetik obrazdir. Bu qahramonning roli jami 150 satrni ishg‘ol etgan, lekin ana shu ozgina satrda nozik, go‘zal xarakterni fojeali taqdirni ustalik bilan yoritib bergan. Ofeliya qizlarga xos latofatga juda boy. U hali yosh, lekin ko‘ksida chin muhabbat tuyg‘usi uyg‘ongan. U oilasi, otasi va akasining xurmat qiladi. Hamletni sevadi. Lekin voqealar uning tinch hayotini buzadi: oilasi desa Hamletdan, Hamlet desa oilasidan ketishi kerak. “Ayollardan eng baxtsizi” 11 Ofeliya feodal dunyosining qurboni sifatida halok bo‘lgan qizlar obrazidir. Ikkala tomonni yarashtirish maqsadi bo‘lgani holda Klavdiy Poloniylar qo‘lidagi qurolga aylanib qoladi. Buni sezgan Hamlet Ofeliya sevgisini rad etadi, ibodatxonaga borib, darveshona hayot kechirishni maslahat beradi, chunki bu dunyoda “Agar sen muzdek toza va qordek pokiza bo‘lsang ham tuhmatlardan qutula olmaysan”. Ofeliyaga berilgan ikkinchi zarba Poloniyning Hamlet, o‘z sevgilisi tomonidan o‘ldirilishi. Sevgilisi otasini o‘ldirdi! Ofeliya buni tushunib yetmaydi, kechira olmaydi ham. Uning o‘ziga o‘xshagan nozik aqli bu zarbalarga bardoshi bera olmay xastalanadi, uning uchun hayot go‘zalligi, lazzatini yo‘qotadi, u aqldan ozadi. Hayot ziddiyatlari Ofeliyadek sof, go‘zal, latofatli qizni halok qildi. Yuqorida aytganimizdek, hamlet eng olijanob shaxs bo‘lishiga qaramay, kamchiliklardan ham holi emas, uning vijdonli bo‘laman deb qilgan xarakatlari Ofeliyani halokatga olib keldi. Shahzodaning o‘zi aytganidek, yomonlik bo‘lgan davrda yashab undan holi bo‘lish og‘ir, amalda ham shunday bo‘ldi, u Ofeliya oilasining halokati sababchisi bo‘ldi, Gildenstern va Rozenkranslar halokatini tashkil etdi, lekin Hamletning gunohi sof vijdonli qiyofasiga dog‘ tushira olmaydi, 11 O.Qayumov Chet el adabiyoti 1973-yil 204-bet.

chunki tragediyada hech kim Hamlet kabi o‘z – o‘ziga shafqatsiz emas. U hech qachon o‘zini oqlamaydi, doimo o‘ziga tanqidiy munosabatda bo‘ladi. Buyuk realist dramaturg dahosi yaratgan Daniya shaxzodasining obrazi butun jahonda buyuk vijdon egasi bo‘lgan, haqiqatparvar va adolatparvar inson obrazi sifatida gavdalanadi. 1934 yil Cho‘lpon SHekspir “Hamlet”ini ingliz, nemis variantlarni jalb etgan holda, rus tilidan tarjima qildi va O‘zbekiston davlat nashriyoti lotin alifbosida chop etdi. 1948 yil Maqsud Shayxzoda SHekspir tragediyaning tubdan yangi tarjimasini yaratdi. “Hamlet”ni Hamza nomidagi o‘zbek akademik teatri 1934 yil tayyorladi, 1935 yil fevralida premyerasi bo‘lib o‘tdi, Spektaklda Hamlet rolini o‘zbek sahnasining fahri bo‘lgan Abror Hidoyatov mohirona ijro etgan. Keyinchalik Olim Xo‘jayev va Shukur Burxonovlar ijro etishgan. Hamlet juda olijanob shaxs bo‘lgan, u o‘ziga doimo tanqidiy munosabatda bo‘la olgan, o‘z kamchilik va hatolarini ko‘ra olgan, tushuna olgan. U hech qachon o‘zini oqlamaydi.

4.1. “OTELLO” TRAGEDIYASIDA OPTIMIZM “Venetsiyalik arab Otello” tragediyasining yozilgan yili noma’lum, lekin 1604 yil deb taxmin qilinadi. “Otello”ning kompozitsiyasi aniq izchil rivojlanadi va voqea ma’lum intriga atrofida ustalik bilan jipslashtiriladi, uslubda ham bu tragediya boshqalaridan ajralib turadi, “Otello” bizning tushunchamizdagi eng realistik asar. Qora tanli, musofir Otello talanti, imkoniyati bilan respublikaning lashkarboshisi bo‘lishiga muvaffaq bo‘lgan: Kassio esa uning yordamchisi darajasiga ko‘tarilgan. “Otello”da tasvirlangan jamiyat o‘rta asr, feodal tabaqachiligi ta’siridan ancha xoli, lekin gumanistlar ideali bo‘lishi chin ozodlikdan hali uzoqda. Bu yerda shaxs davlat pog‘onasida tutgan o‘rni, unga qilgan xizmatiga binoan baholanadi, shaxs davlat uchun yashaydi: Brabansio Senatga Otello ustidan shikoyat qilsa senat uning aslzodaligi, obruyiga qaramay shikoyatini rad etadi, chunki Otello Venetsiya uchun zarur shaxs, Kiprni turklarhujumidan saqlab qolishni faqat u bajara oladi, oxirida, Otello topshirilgan vazifani bajarib bo‘lgach, senat uning o‘rniga Kassioni tayinlab, uni orol hokimligidan ozod qiladi. Bu tragediyaning konflekti eskilik bilan yangilik kurashi natijasida emas, balki yangi ijtimoiy sharoit natijasida kelib chiqqan. Otello, Yago, Kassio – avatyura ruhi hukmron bo‘lgan, har bir kishi talantiga ko‘ra yuqori pog‘onaga ko‘tarila oladigan davrning vakillari. Otella eng yuqori darajaga ko‘tarilgan, unga Yagoning hasadi keladi, ikkinchi tomondan Kipr, Rodos orollari musulmon va xristian yurtlarida. (I.I). bo‘lgan janglarda Yagoning xizmatlarini hisobga olmay, Otello o‘ziga Kassioni yordamchilikka tayinlaydi. Yagoning ayniqsa g‘azabini keltirgan narsa – raqibi unga o‘xshab jang maydonida xizmat ko‘rsatgan emas, balki Florensiyalik buyuk arifmetik Mikel Kassio, U xizmat qilgan jangchi emas, bironta ham vzvodni Maydonga olib chiqmagan, jangda ip yigiruvchi xotindek Hech nima bilmagan, nazariyani o‘qib, o‘rganib olgan quruq so‘z (I.I)

Otello ham Yago kabi jangni yaxshi bilgan, lekin nazariyadan uzoq bo‘lganligi uchun Kassioni tanlagan, lekin buni Yago tushunmaydi, o‘zini haqoratlangan his qiladi, davlat manfaatini emas, o‘z foydasini o‘ylaydi. Xizmatning shunisi yomonki, katta – kichiklikka qarab ko‘tarilmay, Xatlar, tanishi – bilishlar yordamida ko‘tariladilar. Yago tilidan aytilgan so‘zlar chuqur ma’noga ega, tragediya konflikni xuddi ana shu yerdan boshlanadi. Yangi jamiyat keltirib chiqargan yomonliklarning biri raqobatchilik, xasadgo‘ylik edi. Otello shuhratparastlik yo‘lida xizmat qilmagan, uning uchun hayot kurashdan iborat, shuhrat esa o‘z – o‘ziga kelgan. Uning xizmatlari uchun eng oliy mukofot Dezdemonaning muhabbati edi. Pushkin va A.Blok SHekspir tragediyasining mohiyatini, ayniqsa qahramon xarakterini ochib berishga katta hissa qo‘shganlar. Pushkin, “Otello aslida rashkchi emas, aksincha, u ishonuvchan” 12 deydi. A.Blok, “Otello Dezdemonada o‘z qalbini topdi ... u bilan birgalikda garmoniya, tartib, xotirjamlik topdi, bular bo‘lmaganda u baxtsiz odam edi” 13 , deb yozadi. Otello bilan Dezdemona yosh, irq, millat, tabaqa jihatdan bir – birlariga mos emas, lekin ular ruhan bir – birlariga yaqin edilar. Otello hikoyalarini eshitgan qiz uning sof, olijanob qalbini anglaydi va ana shu qalbi uchun sevadi. Tragediyaning birinchi pardalaridayoq SHekspir o‘z qahramonining harakterini jamiyat ishi, shaxsiy hayotga bo‘lgan munosabatini ochib beradi. Ko‘z oldimizda olijanob, jasur, hayotini jamiyatga xizmat qilishga bag‘ishlagan, ruhan go‘zal inson gavdalanadi. U SHekspir yaratgan fojiali qahramonlarning eng ko‘rkami, olijanobi, Venetsiyalik aslzodalar Rodrigo, Grotsiano, Lodoviko, Kassio nursiz, oddiy mayda odamlar orasida Otelloning yorqin bahodirona obrazi yaqqol ko‘zga tashlanib, ajralib turadi, Dezdemona ularni emas, Otelloni tanlashi, ham bejiz emas. 12 Pushkin – kritik M 1950 str 412. 13 A.Blok sob: M 1962 str. 387.

Yago ham Otello bilan birgalikda ko‘p qiyinchiliklarni boshdan kechirgan, katta tajribaga ega, lekin u bundan mutlaq boshqacha xulosalar chiqargan, agar Otelloni qiyinchiliklar chin inson qilib tarbiyalagan bo‘lsa, Yagoni ham tarbiyaladi, lekin Yago uchun insonning qimmati jamiyat pog‘onasida tutgan o‘rni va pul bilan o‘lchanadi. Yago hech qanday his – tuyg‘u, muhabbatga ishonmaydi, u hayosiz uning tushunchalari nihoyatda yuzaki Dezdemonadek ayolni ham pulga sotib olish mumkin deb o‘ylaydi. Hatto uning xotini sofdil Emiliya ham Dezdemona bilan bo‘lgan suhbatda “Albatta, uzuk, bir kiyimlik mato yoki bironta ko‘ylak, yubka, qalpoq yoki mayda – chuyda narsalar uchun men sotilmas edim, lekin butun jahon bo‘lsa, albatta hamma ham o‘z erini shoh qilish uchun ham shoh qo‘yniga tayyor bo‘ladi” deydi. Yago hamma narsa qatorida muhabbatni ham pul bilan o‘lchaganidek, Emiliya ham bu masalada unga yaqin turadi. Yago Otella boshqa yo‘l bilan halok qilishi ham mumkin edi, lekin u qasosning eng mudhish turini tanlaydi: Otelloni jismoniy halok qilish emas, balki ular oralaridagi mavjud bo‘lgan ahloqiy konfliktda halok qilish kerak edi. Dezdemona sevgisiga erishgan Otello eng yuksak ruhiy garmoniyani chilparchin etib, his va ong monandligini buzib, uning yurak “bog‘ida eng zaharli o‘tlarni o‘stirish” kerak. Yago shu vazifani bajarishga butun vujudi bilan kirishadi. Otelloning eng yaxshi xususiyati olijanoblik, oqko‘ngilligidan o‘zining qora monfaati yo‘lida foydalanadi. Xabash soxiy va oqko‘ngil xulqli, Yuzaki kim vijdonli bo‘lsa unga ishonadi, Va o‘zini osongina laqillatadi, xutukka o‘xshab Burnidan ip solish mumkin. Otelloning insonga bo‘lgan ishonchiga zarba beradi. 1. Yevropada xotini sadoqatsiz bo‘lgan erlarni “shohi bor” deyishgan. Dezdemona insonning eng oliy xususiyatlarini o‘zida mujassamlantirgan va Otello uchun ideal bo‘lgani tufayli Yagoning Xabashga qaratilgan zarbasi u orqali beriladi. Dezdemonani qoralash Otello ruhi, qalbiga zarba berish edi, Yago ana shu

qora niyatni amalga oshiradi. Juda ustalik, zo‘r taktika bilan asta – sekin Otello qalbida masalaga qiziqish, shubha tug‘diradi, keyincha “ro‘molcha” voqeasi shubhani tasdiqlaydi, va g‘alabaga erishgandek bo‘ladi. Asar boshida Yagoda hech qanday aniq plan yo‘q, lekin maqsad bor, u sharoitga qarab hamma imkoniyatlardan foydalangan holda harakat qiladi. Qora niyatda birinchi qilgan “ishi” Kassioni ichirib, janjal tashkil etish, oroldagi osoyishtalikni buzish va bularning hammasi Otelloga qarshi qaratilgan kampaniyaning va ayni vaqtda tragediya konfliktining boshlanishi edi: Otelloning Kassioga bo‘lgan munosabati o‘zgaradi va bundan Yago o‘zining qabih niyatini amalga oshirishda foydalanadi. Bundan tashqari, bu kichkina epizod Otelloning xarakterini undagi zaif joyni Yagoga ochib beradi: Ollohga ma’lum, qonim Ongli iroda kuchini ag‘darishga tayyor Va jaholat, aqlimni xiralashtirib Ustunlik qilmoqda. Agar bir qadam Qo‘ysam yoki qo‘limni ko‘tarsam, g‘azabim Eng zo‘ringizni ham jazolaydi. Demak, Otelloning zaif joyi g‘azabida, uni chiqarsa ongi xiralanadi va undan istagancha foydalanish mumkin. Yago Otelloning qalbida rashk tuyg‘usini uyg‘otadi, xotinining “sadoqatsizligi” qalbini larzaga keltiradi. Otello Kassio va Dezdemonaning yaqinligi haqida jirkanchsiz o‘ylay olmaydi. Na Kassio, na Rodrego va na Dezdemona Yagoni qiziqtirmaydi ular faqat, asosiy maqsad, Otelloga qarshi kurash yo‘lidagi qurol xolos. Yago Otello va Dezdemonani faqat yomon ko‘rgani uchungina o‘ldiradi. U ikki gapning birida “Men xabashni yomon ko‘raman, xabashni ko‘rishga toqatim yo‘q” deydi. Yomon ko‘rishimning sabablari esa quyidagilar: Uni qurshagan oldi – sotti, savdogarlik ruhi bilan sug‘orilgan jamiyatga Otello begona.

Oliy insoniy xususiyatlarga ega bo‘lgan gumanistlar ma’lum vaqtgacha Yagolarga zarur bo‘lganlar, enda esa kapital jamg‘arish uchun umumiy yurishdi individualizm hukmronlik qila boshlagan davrda ortiqchalik qiladilar, xalaqit beradilar. Shuning uchun jamiyatda faqat o‘ziga o‘xshaganlar, yoki unga to‘sqinlik qilmaganlarni qoldirib, Otelloni halok qilishga urinadi. Yagoning ig‘vosi natijasida Otelloning qalbida, tartibsizlik boshlanadi, ruhiy garmoniya buziladi: Bu bemaza muhabbatimni shamollarga uchiraman esib, Olib ketsin jahannamdan mudhish qora qasos ko‘tarish. Muhabbat, taxting va tojingni ko‘r dushmanlikka ber! Bag‘rim, ilonlar zahridan ko‘pchigin! Qalbidagi xaosdan Otelloning fikr yuritishi, so‘zlari o‘zgaradi: “Mayli u chirib va halok bo‘lib va bugun kechasi unga la’natbo‘lsin. Chunki uning yashashi mumkin emas. Yo‘q mening qalbim toshga aylandi; unga ursam qo‘lim og‘riydi.” Yagoning shuncha urinishlari, isbotlar keltirishga qaramay ba’zida Otello Dezdemonaning munofiqligini mubha ostiga oladi, qayta – qayta uning yaxshi xususiyatlarini eslab, achinadi: “Qanday ajoyib, go‘zal ayol!” Dezdemonaning yuzaki qiyofasi sof, “qilmishlari” esa “yomon”ligi Otelloni hayratda qoldiradi va ruhiy azob, shubhasini orttiradi. Otello ustidan Yago chindan g‘alaba qozongan vaqtlarda u Dezdemonani ham boshqalar oldida, ham yolg‘izlikda haqoratlab, qo‘pol muamolada bo‘ladi, unga xos bo‘lgan yumshoqlik, mayinlikdan asar ham qolmaydi. Hal etuvchi vaqt kelganda uning fikri o‘zgaradi, aldangan odam sifatida ongli ravishda Dezdemonani sud qiladi: “Boshqalarni ham aldamasligi uchun, o‘limi kerak”, degan hukm chiqaradi. Uxlab yotgan Dezdemona qanday go‘zal, qalbi uni sevishni davom ettiradi. Uyg‘onish davrining vakili bo‘lgan Otelloda ong ustunlik qiladi va o‘zi chiqargan hukmni amalga oshirib, Dezdemonani o‘ldiradi. Lekin o‘ldirish sahnasida ham Yagoning g‘alabasi mutlaq emas. Otello qurboni ustida ko‘z yoshi to‘kib, “bu meni burchim” so‘zlari bilan o‘ldiradi. Yago Otelloni o‘z sevgilisini bo‘g‘ib o‘ldirishni hoxlaydi, lekin Otello men yovuzman, lekin har holda

rahmdilman va seni uzoq qiynalishga qo‘ymayman deb xanjar sanchib o‘ldiradi. Otello Dezdemonani o‘ldirish bilan dunyoda, ahloqiy tartib o‘rnatgandek tuyuladi, lekin Dezdemonasiz hayot, butun jahon bo‘shdek tuyuladi. Endi Otello o‘zini o‘zi sud qiladi va hukm chiqaradi. Dezdemonaning begunohligiga ishongan Otelloda insonga bo‘lgan ishonch yana uyg‘onadi, u hayotdan umidsizlangani uchun emas, balki qilgan jinoyati, begunoh, sof qalbli insonni eng og‘ir gunohda ayblab halok qilgani uchun o‘zini o‘zi o‘ldiradi. “Otello”da qarama – qarshi xarakterlar bir – biriga juda yaqin qo‘yilgan, ular hamkorlik qiladilar, fojea ro‘y bergandan keyingina haqiqat ochiladi. Va ikki qarama – qarshi kuch aniqlanadi. Otello bilan Yago orasidagi konflikt haqiqat va adolatparvar, ong va tuyg‘u talablarini garmonik ravishda mujassamlantirgan vijdonli inson bilan ana shu xususiyatlardan uzoq bo‘lgan, hatto ularga qarshi bo‘lgan jamiyat, individualizm o‘rtasidagi konflikt edi. Tragediya voqeasi shaxsiy munosabatlarni tasvirlashga qaramay, g‘oyasi nihoyatda chuqurdir, o‘sha davrdagi ma’lum ijtimoiy munosabatlarni xarakterlaydi. G‘alaba kim tomonda? Na jamiyat va na Otello foydasiga bo‘lmadi. Chunki gumaniyatlarning ideali hisoblangan Otello o‘xshagan odamlar ham faraz qilganimizdek yetuk emas ekanlar, aks holda Yagoga aldanmagan bo‘lur edi. O‘zbek tiliga “Otello” 1940 yili G‘afur G‘ulom tomonidan tarjima qilindi. SHekspirning tragediyasiga xos bo‘lgan jo‘shqin uslub, so‘z boyligi, salkam 20 ming so‘zdan iborat, jahon adabiyoti namoyondalari orasida shunchalik so‘z boyligidan foydalangan adiblar juda oz, personajlar xarakterini ochuvchi iboralar, o‘xshatish, tarjimon tomonidan katta maxorat bilan berilgan. “Otello” premyerasi 1941 yil yanvarida bo‘ldi. Hamza teatri sahnalashtirgan “Otello” bosh qahramoni rolini Abror Hitoyatov ijro etgan. Sora Eshonto‘rayeva yaratgan Dezdemona obrazi latofatli, qalban Otelloga o‘xshagan samimiy, soddadir. Yago SHekspir yaratgan eng realistik obrazlarning biridir. Bu rolni O.Xo‘jayev va N.Rahimovlar maromiga yetkazib ijro etganlar.

XULOSA SHekspir dahosi bilan yaratilgan asarlar mazmun va hayotni qamrab berish jihatidan butun bir olamni tashkil etadiki, u faqat qadimgi Yunoniston mifologiyasi bilan tenglashishi mumkin. U yaratgan komik va tragik obrazlar shunchalik ulkan va umuminsoniyki SHeylok, Falstof, Makbet va Otello, Hamlet va Lirlar Majnun va Farxod kabi majoziy ma’no ham kasb etganlar. SHekspir yaratgan qahramonlar faqat zamonaning aktual problema va g‘oyalarini tashuvchigina bo‘lib qolmay, birinchi navbatda, to‘laqonli chin insondirlar, hayot va xarakter detallari ularni bachkanalashtirib ham yubormagan, ulkan falsafiy va ahloqiy normalar murakkablashtirib ham qo‘ymagan. Ular ham antik dunyo, ham o‘rta asrlar madaniyati, dunyoqarashidan farqli o‘laroq yangi gumanistik, bizning tushunchamizdagi insonparvar madaniyatini boshlab beruvchilardir. SHekspir asarlari hamma vaqt klassik asarlar, lekin ularning yaratuvchisi esa zamondoshimiz bo‘lib qolmoqda. O‘zbek adabiyoti ayniqsa dramaturgiyasi va teatrining shakllanishi va rivojida SHekspir asarlarining roli nihoyatda kattadir. Biz yuqorida o‘rganib chiqqan “Romeo va Julyetta”, “Hamlet”, “Otello” asarlari haqiqatdan ham jahon adabiyotida o‘z o‘rniga ega asarlardir. Jahondagi eng fojiali hikoya hisoblangan “Romeo va Julyetta” tragediyasini 1949 yilda shoir Maqsud Shayxzoda o‘zbek tiliga tarjima qilgan. U tarjimada poeziya an’analaridan barkamol foydalandi. Ayniqsa, asar boshidagi “oshiq” Romeoning holatini tasvirlovchi quyidagi misralarga e’tibor bering. Here is much to do with hate, but more with love Why then, O brawling love! O loving hate. O any thing! Of nothing first create, O heavy lightness! Serious vanity. 14 YA’ni: Nafrat, - mudhish: ammo sevgi undan mudhishroq. 14 W.Sh. “Romeo and Juliet” page 54.

Ey g‘arazli ishqu savdo, ey nozanin yor. E borliklar, e hechliklar e nur va zulmat! Yoki: Love is a smoke rais’d with the fume of sighs Being purg‘d a fire sparkling in lover’s eyes Being vex’d, a sea nourish’d with lover’s tears: YA’ni: Muxabbat, bu faryodlardan yoyilgan tutun Nazarimda ammo o‘tmay ko‘rinar butun, YO ko‘z yoshdan jamg‘arilgan motam dengizi ... Sevishganlar dialoglari ham ana shu uslubda tarjima qilingan, natijada “Romeo va Julyetta” o‘zbek kitobxoniga juda yaqin, tushunarli bo‘lib qoladi. “Romeo va Julyetta” tragediyasi 1951 yilda Hamza teatrida tomoshabinlarga havola etildi. SHekspir uyg‘onish davri ingliz teatrining atoqli arbobi, aktiyor va dramaturgi, mutafakkiri, katta talant, badiiy mahorat va jur’at egasidir. U 20-25 yilda jahon dramaturgiyasining ajoyib namunalaridan bo‘lgan 37 pyesa yaratgan, har bir asari bilan saneatning nihoyatda katta imkoniyatlarini ochib bergan, inson tabiati, xarakteri va hayotini, borliqni to‘laroq anglashga yordam bergan san’atkordir. O‘nlab SHekspirshunos olimlarning tadqiqotlari, izlanishlariga ko‘ra, SHekspir o‘z davri va muhitida yolg‘iz ijod etmagani, bir necha avlodning mehnati uning ijodiga zamin hozirlagani, dramaturg asarlarida zo‘r mahorat bilan qo‘llangan san’atning bir qancha vositalarini o‘tmishdoshlari yaratgani, o‘zi esa ajoyib aql va talant egalari bo‘lgan dramaturglar pleyadasi orasida, ular bilan ijodiy bellashib asarlar yaratgani, g‘oyaviy va badiiy masalalardagi tortishuvlarga aktiv qatnashganining mahsuli sifatida “Hamlet”, “Qiro Lir”, “Otello”, “Makbet”, “Yuliy Sezar”, “Richard III”, “Venetsiyalik savdogar”, “O‘n ikkinchi kecha”, “Qaysarning bo‘ysundirilishi” kabi jahon dramaturgiyasi xazinasining durdonalari maydonga kelgani ma’lum bo‘ldi. Demak SHekspir o‘z – o‘zidan yetishib qolgan emas, balki o‘z xalqi, o‘z davrining vakili, davr yaratgan madaniyatning timsolidir.

SHekspir haqida turli davrlar va tillarda yaratilgan ilmiy tanqidiy monografiya va maqollarni hech qanday axborotlar, bibliografik asarlarga sig‘dirib bo‘lmaydi. Mamlakatimizda SHekspir asarlari deyarli hamma tillarda tarjima qilingan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. I.A.Karimov. “Barkamol avlod orzusi” Toshkent - yil 2. I.A.Karimov “Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O‘zbekistonda uni bartaraf etish yo‘llari va choralari.” Toshkent - yil 3. I.A. Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. Toshkent -yil 4. O.Qayumov “Chet el adabiyoti tarixi” Toshkent, 1973 –yil 5. A.Navoiy “Layli va Majnun” Toshkent, 1958 yil 6. S.G‘aniyev “Alisher Navoiy” Toshkent, 1962 yil 7. M.Ahmadboyeva, S.Ibrohimova “O‘zbek adabiyoti” Toshkent 1985 yil 8. M.V.Urnov “Na rubeje vekov”, Ocherki angliyskoy literatur Moskva, 1970 god. 9. F.Sulaymonova “SHekspir O‘zbekistonda” Toshkent, 1978 yil 10. A.Anikst “SHekspir Remeslo dramaturga” Moskva, 1974 yil 11. W. Shakespeare “Romeo and Juliet”. Moscow, 1972 – y. 12. D.P.SHestakov “Sovremennaya angliyskaya drama”. Moskva, 1968 g 13. S.A. Vengerov “Bibliotika velikix pisatelyey, SHekspir”, Brokgauzrona, 1902 g. 14. V.SHekspir “Tragedii. Sonet” Moskva 1968 g. 15. V.SHekspir “Izbrann proizvedeniya” Moskva 1953 g. 16. “Turkiston” gazetasi. 2010 yil 30 yanvarь. 17. Fayzulla Boynazarov “Jahon adabiyoti”.

Похожие

Shekspir asarlarida ayol obrazining talqin etilishi

Veliyam Sheksper tragediyalari va “Yuliy Stezar

Hozirgi zamon ingliz tilida fe’lli birikmalarning gap sturukturasida qo’llanilishi

Ingliz tilida gap turlarining nazariy va amaliy asoslarini aniqlash va ularni qiyosiy tahlil etish

Frazeologik birikmalarni tarjima qilish (to make va to do fe`llari asosida)