Инглиз тили лексикасини ўргатишда янги педагогик технологиялари аҳамияти - Английский язык - Дипломные работы

Инглиз тили лексикасини ўргатишда янги педагогик технологиялари аҳамияти

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

163.5 KB

M U N D A R I J A : I. Kirish ……………………………………………………………… I BOB. Ingliz tili leksikasini o‘rganishda leksikaning roli .................. 1.1. Ingliz tili leksikasini maqsad va vazifalari……………………….. 1.2. Leksik ko‘nikmalarni shakllantirish va leksik mashqlar …………. II BOB. Ingliz tili leksikasini o‘rgatishda yangi pedagogik texnologiyalarning ahamiyati …………………………………………. 2.1. Ingliz tili leksikasini o‘rganishda yangi pedagogik texnologiyalarning dolzarbligi……………………………………………………………… 2.2. Yangi pedagogik texnologiyalarning maqsad va vazifalari ………. 2.3. Ingliz tili leksikasini o‘rganishda yangi pedagogik texnologiyalarda interfaol usullarning qo‘llanishi ………………………………………… Xulosa ………………………………………………………………….. Foydalanilgan adabiyatlar … …………………………………………

K I R I SH Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi : Ingliz tili fani nutqiy so‘zlashuv ijtimoiy – madaniy kommunikativ muloqot malakalarini takomillashtirish bilan bir qatorda ingliz tilining funksional shakllari va uslublarini egallash o‘rganilayotgan til to‘g‘risida nazariy bilim olish hamda olingan bilimlarni kasbiy yo‘nalish bo‘yicha va ish faoliyatida ilmiy izlanishlar olib borish uchun amalda qo‘llay olishni o‘rgatishni nazarda tutadi. O‘rta umumiy ta’lim maktablarida chet tili o‘qitish metodikasi fani erishgan yutuqlarini egallash talabalar uchun quyidagi imkoniyatlarni yaratadi. Kelajak kasbiy faoliyatlariga puxta nazariy zamin tayyorlaydi. Ta’limning zamonaviy metodlari, tashkilik formalar va vositalari bilan atroflicha tanishtiradi. Talabalarning olgan metodik bilimlarini amaliyotda samarali qo‘llay olishlari uchun malaka va ko‘nikma hosil qilish: Ingliz tili o‘qitish metodikasi fan sifatida. Chet tillar o‘qitish metodikasida ilmiy tadqiqot metodlari mavjud; maktablardagi chet tillar o‘qitish tajribalarini tanqidiy o‘rganish, chet tillar o‘qitish ilg‘or va mahsuldor tajribalarini umumlashtirishni, o‘qituvchilar mashg‘ulotlarini kuzatish, suhbatlar o‘tkazish, anketa savollariga javob berish, va tahlil qilish, o‘rta maktablarda chet tillar o‘qitishda keng qshllaniladigan metodlar: Demonstratsiya tushuntirish mashq chet tilini amaliy egallash, uni cheklangan maktab programmasi imkoniyatlari doirasida aloqa vositasiga aylantirish demostratsiya metodining ahamiyatini oshiradi. U o‘quvchining asosiy vositalariga darslik, rasmlar to‘plamini, kinofragmentlar, tarqatma materiallarni kiritsa, o‘qituvchining asosiy vositasiga esa maktab dasturini, o‘qituvchi kitobini kiritadi. O‘quvchilar va o‘qituvchilar o‘zlari tayyorlangan kartochkalar, jadvallar, rasmlar, o‘yinchoqlar, lug‘atlar metodik adabiyotlarni kiritadi. Bilim va amaliy malakalarni maktab, akademik litsiy va kasb-hunar kollejlarida ta’lim – tarbiyani ijodiy tatbiq etishga ko‘maklashadi: Talaba metodika kursini o‘rganar ekan, uch toifa mashg‘ulotdar ishtirok etadi; oliy o‘quv yurti

dasturi asosida ma’ruzalar majmuini tinglaydi, amaliy metodik saboqlar oladi va malakani o‘quv-tarbiya praktikasidan o‘tadi. Hozirgi paytda chet tillar o‘qitish metodikasiga chet tillar o‘qitishning maqsadlari va mazmuni, qonuniyat, metod vositalari, yo‘llari, usullari, ta’lim tizimini o‘rganish va o‘rgatish bilan shug‘ullanuvchi, shuningdek chet tili yordamida o‘quvchilarni tarbiyalashni amalga oshiruvchi fan sifatida qaralmoqda. O‘rta maktabda chet tillarni o‘qitish metodikasi o‘z premetiga ega. Chet tillar o‘qitish metodikasining predmetini chet tili o‘qitish jarayoni va bilim olayotgan yosh avlodni chet tili orqali tarbiyalashni tashkil qiladi. Chet tillar o‘qitishning maqsadlarini va shart-sharoitlari til materiali hajmi va harakterini o‘rganish.

I. BOB. INGLIZ TILI LEKSIKANI O‘RGATISHDA LEKSIKANING ROLI. Ingliz tili leksikani o‘rgatishda talabalarni maktabda ingliz tili fanidan olgan bilimlarini chuqurlashtirish hamda ularning nutq faoliyatini o‘stirish, so‘zlashish, yozish, o‘qib tushuna bilish qobilyatini kuchaytirish, o‘z faniga oid adabiyotlarni o‘qib tarjima qilish va ulardan foydalanish. Ingliz tili o‘quv kursning o‘rganish obyekti tilning asosiy birligi bo‘lgan so‘z, ingliz tilining lug‘at tarkibi va uning fraziologik fondi hisoblanadi. Tilning lug‘at boyligi jamiyat hayoti bilan chambarchas bog‘liqdir. O‘qitilayotgan bu fan hayotning barcha jabhalarida ro‘y beradigan va tilning lug‘at tarkibida aks etayotgan o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi. Fan oldiga qo‘yilgan maqsadlardan yana biri o‘tilgan grammatik – leksik materiallar asosida talaba nutqini yaxshilash darak, so‘roq va undov gaplarni leksik – sintaktik jihatdan to‘g‘ri tuzish, fonetik jihatdan to‘g‘ri fan bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakaga qo‘yiladigan talabalar, 1-bosqichda Ingliz tili darslarida o‘zlashtirilishi kerak bo‘lgan 800 dan ziyod leksik birlikni o‘rganib, bularni og‘zaki nutqda ishlata olish ko‘nikma va malakalarini o‘rgatib boiladi. Bunda talabaning leksik so‘z boylaigi oshiriladi, kasbiy muloqot va nutqiy madaniyatga yo‘naltiriladi. Ingliz tilida turli matnlarni o‘qitib ularni tinglab tushunganini gapirishga o‘rgatiladi, dialoglar tuzdiriladi. Talaba turli xil gaplarni tarjima qila olishi, qisqa hikoyalar tuzishi va o‘z fikrini ingliz tilida bildira olishi kerak. Har bir so‘zlashuvchi uchun 15-17 nutq birligi to‘g‘ri keladi. Ingliz tili darslarida tarjima uchun beriladigan materiallarni o‘qib chiqib, matn mazmunini gapirtiraladi. Dars davomida turli xil inglizcha hikoyalarni va mutaxassislikka tegishli bo‘lgan matnlarni o‘qib tushunishga o‘rgatiladi. Bu ingliz tilida nutqni rivojlantirish mavjud bo‘lgan xorijiy tildagi matnni o‘qib va uni gapirib berishga yordam beradi va yanada murakkabroq tekstlardan foydalanishni talab qiladi. Ingliz tili darslarida eshitgan, ko‘rgan yoki o‘qigan mavzusi asosida o‘z fikrini turli xil leksik birlikka yordamida birinchi bosqich leksik va grammatik materialini yozma ravishda bayon qilishni talab qiladi.

Talabalarning yozma nutqi shakllarini yanada chuqurroq bilishga asoslangan bo‘lib, bunga ular o‘z fikrini ingliz tilida chiroyli qilib ifodalab berishlari kerak. Fanning o‘quv rejadagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jihatdan o‘zaro ketma-ketligi; Ingliz tili fani bevosita tilshunoslik va matnshunoslik fanlari bilan yaqindan aloqada u adabiyot-shunoslik masalalariga matn til-shunosligi, tilning ichki qurilishi lingvistik tahlil qiladi. Matn analizida matnning mavzusi va uslubi bilan ish ko‘radi va shu asosida mantga ta’luqli bo‘lgan fanlarning ilmiy xulosalariga tayanadi. Ingliz tili fani maktab va kollejlarda egallangan bilimlarini yuqori darajada o‘zlashtirishda katta ahamiyatga ega. Ingliz tilidagi kitob va lug‘at bilan mustaqil ishlash, matnni tushunish va gapirishni o‘z ichiga oladi. Talaba ko‘proq mustaqil ishlashi kerak. Mamlakatimizning oliy o‘quv yurtlari oldida talabaning nafaqat bilim doirasi kengaytirish, balki shu o‘rganilayotgan tilda fikrlash va barcha vazifalarni ham rejalashtirgan. Talaba mustaqil ishi ikki ko‘rinishga ega: 1. Dars jarayonida yangi pedagogik va axborot texnologiya yordamida tekstlarni eshitish, va ularni to‘g‘ri talaffuz qilish: tekstlarni pauza va pauzasiz eshitish va gapirib berish. Leksik materiallar asosida tarqatma materiallar bilan ishlash. Yangi pedagogik va axborot texnologiyalar yordamisiz asosida hikoyalar tuzish. 2. ko‘rinishi esa dasrdan tashqari talabalarning ingliz tiliga oid bo‘lgan kechalar va shu orqali ingliz tilida yaxshi so‘zlasha oladigan talaba ko‘rgini o‘tkazish tadbirlari kiradi. Bu tadbirlar dars jadvaliga kiritilmaydi va o‘qituvchi tomonidan kuzatiladi. Chet tilidagi kitob va lug‘at bilan mustaqil ishlash, chet tilidagi so‘zlashishni eshitish va grammatik shakllarni to‘g‘ri ishlatish: Talabalarni mutaxassislika doir matnlar ustida ishlashga o‘rgatish. Kelajakda sohaga doir ish hujjatlarini ariza, taqriz, biografiya, uzrnoma, rasmiy va xususiy xatlar mustaqiltarzda, yozma shaklda yozish ko‘nikma va malakalarini takomillashtirish:

Informasion – uslubiy ta’minoti. Plakatlar. Texnika vositalari: Talabalarning ishlaridan namunalar: Tarqatmalar: O‘qitishning texnik vositalari: Magnitafon: O‘quv kompyuterlari: Vidoiklip. Ingliz tili fani bo‘yicha talabalar bilimini baholash mezonlari. Joriy baholash: birinchi, ikkinchi kursda har bir semestr uchun ajratilgan 30 soat dars jarayonida talaba 85 % gacha ball olishi mumkin, har 5 soat amaliy mashg‘ulotdan so‘ng JB o‘tkaziladi. JB soni 3 ta har bir JB uchun talaba 28, 29 ball gacha baholandi leksika tilshunoslik asosiy kursning uzviy qismi bo‘lib, tilshunoslik sohasidagi yo‘nalishlarda muhim o‘rin tutadi. Tilning leksikasini o‘rganish juda keng soha bo‘lib, u so‘zlarni hosil qilish, lug‘at sostachining bayishi va nutqda ishlatilishi, ma’nolarning o‘zgarishi va kengayishi turli terminlarning qo‘llanilishi kabi bir qator masalalarni qamrab oladi. Shu tufayli, leksikalogiyaning ma’no tomonlarini o‘rganuvchi alohida – alohida sohalari mavjud bo‘lib, ular so‘zni ilmiy tadqiq etish bilan belgilanadi. Xuddi 1-kursdagidek monologik nutq o‘ylab tasvirlab berishga asoslangan, lekin fikr berish yanada qiyinroq mukammalroq leksik – grammatik material berishi kerak. Agar birinchi yil bilan qiyoslansa, bu yilgi materiallar alohida berilgan kursda chet tilini o‘qish va o‘qitishning amaliy jarayonida ta’lim – tarbiyaviy, kasbiy pedagogik maqsadlarini amalga oshirish ham nazarda tutuladi. Amaliy maqsad talabalarda tilshunoslikka oid ko‘nikmalarni shakllantirishdan iborat. Tilshunoslikka oid ko‘nikmalar til tizimini bilish va ingliz tilida aloqa qilish jarayonida ishlatish qoidalarni o‘z ichiga oladi. Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy – siyosiy rivojlanishini uning bozor iqtisodiyoti, chet

mamlakatlar bilan tashqi siyosiy rivojlanishini aks ettiruvchi atamalar va muloqot mahoratini egallashiga alohida ahamiyat beriladi. Pedagogik va kasb tanlashga oid nutq aloqa vositalarini O‘zbekiston Respublikasining bozor iqtisodiyotiga o‘tishi, xalqaro ish aloqalarining kegayishi, xalq xo‘jaligida yangi yo‘nalishlarning rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan, eng muhim sohalar deb hisoblanadi. Tilshunoslik va mamlakatshunoslikka oid ko‘nikma o‘rganilayotgan til mamlakatning ijtimoiy – madaniy rivojlanishi xususiyatlarini, shu mamlakat tarixi va sat’atini bilish va ular asosida nutq o‘stirishni o‘z ichiga oladi. Nutq amaliyoti kursida ingliz tilini o‘qitish kommunikativ – uslubiy ko‘nikmani shakllantirishdagi kasbiy pedagogik maqsadni ham ko‘zlaydi. Kursning asosiy vazifasi ingliz tilini egallashning sifat jihatidan takomillashuvidir. II kursda og‘zaki va yozma nutq asoslarini o‘rganish mukammalroq bo‘ladi. Bu yanada murakkab chuqurlashtirilgan materiallardan bo‘lgan tekisliklarini va til talqinini chuqurlashtirilgan materiallardan foydalanishni talab qiladi. Bu ayniqsa matn tahlili mashg‘ulotlarida leksikalogiya, fanlaridan olingan bilimlarini tadbiq etish bilan boyitiladi. Bu bosqichda mamlakatshunoslikka oid mavzular ham muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga bir qator til o‘rganilayotgan davlatning ro‘znomada jurnallarini, zamonaviy yozuvchilarning badiiy asarlari o‘quv materiali sifatida ishlatilishi kerak. Og‘zaki va yozma nutq amaliyoti fani ingliz filologiyasi bo‘yicha mutaxassis tayyorlashda asosiy rolni o‘ynaydi. Ingliz tili “Og‘zaki va yozma nutq amaliyoti” kursining maqsadi va vazifalari. “Og‘zaki va yozma nutq amaliyoti”ni o‘rganish maqsadi talabalar tarkibiga bo‘lajak mutaxassislar, filologlar, pedagoglar, madaniyatlararo vazifalar, nutqiy va kommunikativ bilimlar kiradigan malaka va mahoratini shakllantirishdan iborat. Mutaxassislarning o‘zga til madaniyati tarkibiga insonga o‘qish, bilim olish, tarbiya va rivojlanish nuqtai nazardan ingliz tilini kommunikativ o‘qitish jarayoni berishi mumkin bo‘lgan ma’noviy boylik kiradi.

O‘zga til – madaniyatining rivojlantiruvchi jihati nutqiy va kommunikativ qobilyatlar, jumladan fonetik eshitish, tahmin qilish, farqlash, o‘xshatish mantiqiy bayon etish tilni sezish, nutq faoliyatining turli shakllari va usullaridan foydalanish, nutq faoliyati bilan bog‘liq ruhiy funksiyalar xotirlash, e’tibor qilish, tasavvur qilish, intellekt – aql idrok, sintez qilish, mehnatsevarlik, irodalik, sobitqadamlik, faollik va boshqalar: Fani tugatish bo‘icha bo‘lajak filolog – pedagoglar quyidagi bilimlarni egallashlari lozim: Singvistil bilimlar: Ingliz tili tizimini hamda uni o‘zga til bilan kommunikatsiya jarayonidagi muloqotlarning ijtimoiy – maishiy, ijtimoiy- madaniy, ijtimoiy – siyosiy hamda kasbiy sohalarda stalistik bilimlar, leksik bilimlar va so‘z yasash moddellari: Kasbiy yo‘naltirilgan leksika – so‘z boyligi; Kasbiy mehnat faoliyatining kommunikativ sohalari, filolog mutaxassisning kasbiy muloqoti va nutqiy madaniyati: BIRINCHI BOSQICH Birinchi bosqich o‘quv meyoriy xususiyat ega ko‘p ishlatiladigan hamda keng tarqalgan leksik hodisalarni, turli hil so‘z birikmalari va idiomatik birliklarini o‘z ichiga olganligi bilan xarakterlidir. Birinchi bosqichda o‘zlashtirilishi kerak bo‘lgan leksik minemum kundalik turmush mavzusiga tegishli bo‘lgan 1000 dan ziyod leksik birlik tashkil etadi. Birinchi bosqichning asosiy maqsadi og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirish, o‘tilgan leksik materiallar asosida talaba nutqini yaxshilash, darak, so‘roq va undov gaplarni leksik – sintaktik jihatdan to‘g‘ri tuzish, hamda ularni og‘zaki nutqda erkin ishlata olishni ta’minlashdan iboratdir. So‘zlashishga o‘rgatishda, odatda, talabalar ingliz tilida maktab dasturi darajasida gapira oladi, deb tahmin qilinadi. Tinglab – tushunish:

O‘tilgan mavzular asosida tinglangan materiallar, bayon etilgan axborotlar va materiallar andivideo matnlarning asosiy mazmuni tushunishlari, tinglangan muammolar mavzusini aniqlay olishlari kerak. Audio matnda yangi so‘zlar 5 % gacha bo‘lishi mumkin, ularni konteksdan tushunib olish talaba uchun murakkab emas. Tinglash vaqti 4-5 min. Hozirgi zamonda kelib nutq tezligi daqiqada 120-140 ta bo‘g‘indan iborat bo‘lishi kerak. Gapirish: Turli xil monologlarni ishlata olishi; jumladan, ko‘rganini, o‘qiganini, tushuntirib berish, qisqa xabar qilish, ta’riflash, o‘z fikrini bildira olishi kerak. Hozirgi zamon yangi pedagogik texnologiyada nutq ishtirokchisi bo‘lgan har bir so‘zlashuvchi uchun 12-15 nutq birligi to‘g‘ri keladi. Talabalar matnni aniq ifodali va tovushlarni, to‘g‘ri talaffuzdagi ohang bilan o‘qishi badiiy publisistik hamda ilmiy ommabop matnlarni to‘la tushunishi kerak. O‘qish tezligi 1 daqiqada 300 belgini tashkil etadi. Tarkibida kamida 8 ta yangi so‘zi bo‘lgan badiiy matnlarni, murakkab bo‘lmagan ilmiy – ommabop matnlarning asosiy mazmunini tushunishi kerak. O‘qilayotgan matnda o‘z munosabatini bildira olishi kerak. O‘qish tezligi 1 daqiqada 500 ta belgini tashkil etadi. Eshitgan, ko‘rgan yoki turli xil leksik birliklar yordamida birinchi bosqich leksik materialini yozma ravishda bayon qilish; Ikkinchi bosqich: Ikkinchi bosqichda og‘zaki va yozma nutq ko‘nikmalarini rivojlantirish yanada murakkabroq matnlar misolida til voqealiklarini sharxlash yordamida amalga oshiriladi. Turli sohalarga oid bo‘lgan mavzular o‘zlashtirilishi sababli, talabalar so‘z boyligini 1200 ta leksik birliklar bilan boyitiladi. Bu bosqichda asosiy e’tibor idiomatik ifodalarga va og‘zaki nutqda ko‘p ishlatiladigan og‘zaki nutq so‘z birikmalarni o‘zlashtirishga qaratiladi. Gapirish ikkinchi bosqichda yanada murakkabroq jarayonlar bilan o‘tadi, ya’ni talaba o‘tilgan leksik material asosida ingliz tilida erkin muloqot qila olishi kerak. Bu jarayon turli xil so‘z birikmalarini o‘zlashtirish bilan bir qatorda ingliz

tilidagi dialoglarning tuzilishi, ularning hajmini, ularning tarkibidagi netral so‘zlarni o‘zlashtirish bilan amalga oshiriladi. Ikkinchi bosqichda o‘qishning uch turdagi ko‘nikmalari jadal rivojlantiriladi. O‘qish jarayonida talabalar til birliklarini lingvistik tahlil qila olishlari kerak. Lingvistik tahlil o‘z ichida so‘zning leksik tuzilishi va ma’no xususiyatlarini oladi. Uy o‘qishi uchun Angliya va Amerika yozuchilari ijodidan asl namunalar tanlab olinadi. Talabalar o‘qilgan matnni erkin so‘zlab berish hamda uni tahlil qilishni o‘rganadilar. Uy o‘qishi ikkinchi bosqichda haftasiga 2 soat o‘tiladi va talabalar hafta davomida kamida uni tahlil qila olishlari maqsad qilib qo‘yilgan. Tinglab – tushunishi; o‘tilgan mavzular asosidagi matnlarni to‘liq tushunishlari to‘g‘ridan – to‘g‘ri muloqotda matnlarni asosiy mazmunini tushunishlari kerak. Audoi matnda yangi so‘zlar 10 % gacha bo‘lishi mumkin va talaba ularni konteks orqali tushunib oladi. Tinglash vaqti 5-6 min. Nutq tezligi 1 daqiqada 140-160 ta bo‘g‘indan iborat bo‘lishi kerak. Gapirish oldidan tayyorlangan va tayyorlanmadan holatlarda talaba og‘zaki nutq mavzularida suhbat olib borish ko‘nikmasiga ega bo‘lishi kerak. Har bir talaba uchun 12-14 ta replika to‘g‘ri keladi. O‘rganish o‘qishi; o‘rganilayotgan matnni aniq, ifodali, hamda to‘g‘ri ovoz chiqarib o‘qish, matnni to‘liq va batafsil tushunishi kerak. O‘qish tezligi 1 daqiqada 350 ta belgidan iborat bo‘lishi kerak. Tanishuv o‘qishi 10 % gacha notanish so‘zlar ega bo‘lgan badiiy, gazeta matnlarning asosiy ma’nosini tushunish. O‘qish tezligi 1 daqiqada 600 ta belgi bo‘lishi lozim. Ikkinchi bosqich yakunida bakalavr quyidagilarni bilishi kerak. Dunyo xaritasidagi davlatlar joylashuvini ingliz tilida so‘zlashuvchi mamlakatlarning siyosiy va ma’muriyat tuzilishi an’analarini va shu mamlakatlarning asosiy mazmunini tushuntira olishi kerak. Ijtimoiy – madaniy bilimlar: ingliz tilida so‘zlashuvchi mamlakatlarning jo‘g‘rofiya tuzilishini, yangiliklar, xabarlar, radio yangiliklari joylashuvchi va diqqatga sazovar bo‘lgan joylari, madaniyati, tarixiy ma’lumotlarni chuqur o‘zlashtirish, muloqot jarayonida kerak bo‘ladigan ko‘nikmalarni kengaytirish;

Uchinchi bosqichda og‘zaki va yozma nutqni egallash bo‘yicha ishlar yakunlanadi, hamda o‘qitish jarayonining filologik yo‘naltirilganligiga e’tibor qaratiladi, bunda til hodisalarining tahlili shuningdek, ularning og‘zaki va yozma nutqda muqobil qo‘llanishi ustida ishlar olib boriladi. Talabalarning leksik zaxirasini kengaytirish yoshlarning siyosiy, madaniy, ijtimoiy va maishiy hayot sohalariga leksikaning faol odat tusiga kirish hisobiga, shuningdek, joriy davriy nashrlarni o‘qish hisobiga amalga oshiriladi. Leksika bilan tanishish davomida ingliz so‘zlarning ma’no jihatdan torayishi va kengayishi tarkibiy – ma’noviy xususiyatlari ustida ishlash chuqurlashtiriladi. Mashg‘ulotlarda o‘zaro hamkorlikning guruh shakllariga katta e’tibor qaratiladi. Shuning uchun talabalar dialog, polilog munozaralar, amaliy suhbatlar, bahslar, bahs-munozara munosabati va o‘tilgan mavzular va leksika asosida monologik fikr bildirish, takrorlashga e’tibor qaratiladi. Uchinchi bosqichda talabalarda o‘rganish, tanishish, ko‘rish – kuzatish ko‘nikmalari va mahoratli o‘qish tarzida takomillashtiriladi. Tahminiy o‘qish meyori – haftada 2 soat hajmda, uchinchi bosqich talabalari uchun 25-30 bet. Tinglab tushunish: Kundalik muloqot bilan bog‘liq vaziyatlarda keng qo‘llaniladigan jumla iboralarni, shu jumladan o‘rganilayotgan matnlardagi o‘zi uchun ahamiyat kasb etadi. Tinglash vaqti 6-8 min. Nutq tezligi: 1 daqiqada 160-180 bo‘g‘in. Tanishuv o‘qish: 12% gacha notanish so‘zlari bo‘lgan matnni uning asosiy mazmuni bilan tanishish yoki muayyan vaziyatda berilgan savolga javob topish maqsadida lug‘atsiz o‘qish. O‘qish tezligi minutiga 700 vosta belgi. Yozuv: - ma’ruzalarni yozib borish, eshitilgan o‘qilgan va kuzatilgan axborot ma’lumotni umumlashtirish va qayd etish, matn yozish, berilgan kommunikativ vaziyat bo‘yicha qisqa yoki kengaytirilgan axborot insho, esse yozish, jarayonida nutqning turli shakllaridan fikrlash, baholash, foydalangan holda o‘z fikr – mulohazalarini mantiqiy izchillik bilan bayon etish. Tarjima: Talaba matnning leksik – semantik jihatdan to‘ldirilganligini inobatga olib, leksika, murakkab morfologik va sintaktik qurilmalarning

tarjimasiga alohida e’tibor berilgan. Talaba uchun uchinchi bosqichning ohiriga kelib o‘tilgan mavzular yoki matbuotda o‘qigan maqolalari xabarlar, yangiliklar, ma’ruzalar bo‘yicha qisqacha ma’lumot bera olishi va munozaraga kirisha bilishi shart. Bakalavriat bosqichining asosiy o‘quv materiali bu antentik, badiiy, ommaviy – siyosiy va mamlakatshunoslikka oid matnlardir. Bu bosqichda talabalarning so‘z zahirasi, sheva, og‘zaki tili va terminologik tizimlarni tushunishlari kengayib boradi. O‘quv jarayonida 800 dan ortiq aktiv so‘z birliklari talabalarning lug‘at boyligini oshiradi. So‘z birliklari ustida ishlashda asosiy e’tibor polisemiya, sinonimlar, antonimlar, so‘zning ko‘chma ma’nolari, hamda so‘zlarning stilistik usullari, uslubiy vositalar va ekspressiv ma’nolari asosida matnni tahlil etishga e’tibor qaratiladi. Turli xil aydio matnlarni funksional usullarini: kasbiy yo‘nalishdagi matnlardan muhim axborotni tanlab olishlari kerak. Ijro vaqti: 8-10 daqiqa Nutq tezligi: 1 daqiqada 180-200 bo‘g‘in Gapirish hajmi: har bir suhbatdoshga 16-18 gapdan iborat. Monologik nutq: O‘qilgan tinglangan va ko‘rilgan masalalarning dolzarb muammolari bo‘yicha mantiqiy ketma – ketlikda fikrlarni isbotlab berish va ifodalash, fikrlash, umumlashtirish va statistik tahlilni ishlatgan holda kengaytirilgan axborotlarni taqdim etish kerak. Gapirish hajmi: 18-20 ibora. O‘rganuv o‘qish: matnning mazmuniy axborotini chiqarish uchun badiiy va ommaviy – siyosiy matnlarning ma’nosini mayda tafsilotlarigacha tushunish, barcha statistik tahlil obyektlarining ma’no va mazmunlari darajasida tushunib olishi kerak. O‘qish tezligi minutiga 450 belgi: Tanishuv o‘qish: asosiy ma’nosini bilish uchun nutqning turli xil funksional usullarining matnini o‘qish yoki ma’lum bir vaziyatda berilgan savolga

javob topa berish va o‘z ichiga 15% notanish so‘zlarni oluvchi matnni lug‘atsiz o‘qish: O‘qish tezligi minutiga 800 belgi: kerakli axborotni olish maqsadida lug‘at bilan boyitiladi 1 . 1 Rogova “Xorijiy tillarni o’qitish” Toshkent 1993.

1.1. Ingliz tilida leksikani o‘rgatishdan asosiy maqsad: O‘quvchilarga chet til nutq ko‘nikma va malakalarini singdirishdir. Leksik materialni egallash uch bosqichdan o‘tadi. Birinchi bosqich yangi so‘z bilan tanishishdan boshlanadi: Ikkinchi bosqich tanishilgan leksikani nutq jarayonida qo‘llay boshlashga qaratiladi, ya’ni bu materialni dastlabki mustahkamlash davridir va uchinchi bosqichda esa o‘rganilayotgan so‘z nutq faoliyati turlarida ko‘nikma hamda malaka tarkibida o‘zlashtiriladi. Leksik birlik yuzasidan bajariladigan ushbu ish bosqichlarini metodlarga taqqoslash mumkin: tanishish; mashq qilish va qo‘llash: Leksikani o‘rgatish prinsiplari: leksik materialni o‘rgatishga qo‘yiladigan dasturiy talablar maxsus metodik prinsiplar ishlab chiqishni taqozo etadi. Mazkur masala yuzasidan o‘tkazilgan ilmiy tadqiqotga binoan quyidagi prinsiplarga amal qilinadi: 1. chet til o‘rgatishda lug‘atni oqilona chegaralash prinsipi: tanlash birliklari belgilab olinadi. 2. Til o‘qitishda leksik birliklar muayan maqsadga qaratilganligi, prinsipi; Leksik operasiyani mustahkamlash uchun qo‘llanadigan birliklar aniq ko‘nikmani hosil qilishga mo‘ljallanadi; 3. Leksik birliklarning lingvistik aloqador psixologik tabiatini hisobga olish prinsipi; Mashq qilish davrlarida leksik birliklarning mavhum tushuncha ifodalaydiganlari ta’riflash vositasida narsaga tegishlilari ko‘rgazmalilik yordamida, sistema hosil qiladigan mavzuga oid, masalan; dunyo tomonlari – sharq, g‘arb, janub, shimolni ifodalash leksik birliklar; 4. Ta’limning didaktik va psixologik qonuniyatlarini hisobga olish, prinsipi: Har bir leksik birlik taqdimot mashq qilish va qo‘llash bosqichlarida borgan sari kengaytirilib, ya’ni ma’no doirasi tovush va yozish timsollari va turli birikmalarda hamda guruhlarda qo‘llanilishi;

5. Naqd lug‘at boyligini yangi so‘z ma’nosini asoslangan tarzda fahmlashni ta’minlash va xufiya lug‘atni shakllantirishda o‘zaro boyliqlik prinspi: har uchala vazifa faol, bir-biriga bog‘liq va izchil bajariladi: 6. ma’noviy umumlashtirishga suyanib ish ko‘rish prinsipi; leksik birlik mazmun planni tahlil etishyo‘li bilan birlikning semantik variantlari orasidagi o‘xshashlik hamda tafovat belgilarini aniqlashga erishiladi: 7. Nutq malakalarini o‘stirish va shu jarayonda leksikani egallashni birga olib borish prinsipi: So‘z tilning eng asosiy birligidir. Tildagi barcha so‘zlarning yig‘indisi uning lug‘at tarkibi yoki leksikasi deb atalib, ularni leksikologiya o‘rganadi. Mustaqil o‘rganishda yana bir foydali pedagogik usul – lug‘at va ma’lumotnomalardan yangi leksik birlik ma’nosini topishdir. Leksika ko‘nikmalarini shakllantirishda mashq qilish bosqichidagi asosiy ishlar qo‘yidagilar: 1. So‘z, so‘z birikmasi va gapni aytish. Ushbu usul amali chog‘ida muallim topshirig‘i mana bunday tartibda bo‘lishi kuzatiladi: “Men keyin takrorlang va eslab qoling” 2. Yangi so‘z ishtirokida so‘z birikmalarini og‘zaki tuzish, muallim quyidagicha topshiriq beradi: So‘zni eshiting va uni so‘z birikmasida ayting. Masalan birinchi o‘quv yilida o‘rganilayotgan book so‘zi mashq qilinayapti. Muallim so‘zlar guruhini aytadi: English, Uzbek, Russian read see, my. O‘quvchilar navbatma-navbat birikmalar tuzadilar: English book, read a book, my book 2 . 3. So‘zni turli nutq namunalarida qo‘llashgan muallim topshirig‘ig‘a binoan bajariladigan ish turidir. Masalan: “Ayting – I see a …. Savolga javob qaytaring”. 4. So‘zni ko‘rish orqali idrok etish, matn ma’nosiga bog‘lab biriktirish va o‘qish topshiriq turlari “Menga quloq solib, o‘qing”. 5. Leksik birlikni bosma matnda tayanib mashqda o‘zlashtirish. Berilgan matndan falon mavzuga oid so‘zlarni topiing va ularni o‘qing. 2 J.Bo‘ronov “Chet tili o‘qitish metodikasi” Toshkent 1997. 146 –b.

6. So‘zni yozish. Topshiriq “So‘zni doskadan kitobdan ko‘chiring va eslab qoling” Muallim tushuntirib beradi va yozishdan yagona leksik ko‘nikmalarni shakllantirishga oid ma’lumotlar keltirilgan.

1.2. Leksika ko‘nikmalarni shakllantirish: Leksika ko‘nikma atamasini metodist olimlar ilmiy izohlab berishgan. S.F.Shatilov “Leksik ko‘nikma” ikki qismdan iborat metodik tushunchaligini, ya’ni nutqda so‘zni qo‘llash va nutq jarayonida so‘z yasash deb ta’riflaydi. Olim fikricha bu nutqiy leksik ko‘nikma bo‘lib, undan tashqari lisoniy leksik ko‘nikma ham shakllanadi. So‘zni tahlil etish jarayonida so‘z yasash, so‘z birikmasini tuzish kabilar leksik materialni ong ishtirokida qo‘llashdek lisoniy leksik ko‘nikma nazariy isbotlangan. Demak, leksikaning nutqiy va lisoniy ko‘nikmalari ma’lum. Ingliz tilida leksik mashqlar. Aslida leksikani o‘rganishning har uchala bosqichi (tanishtirish yoki taqdim etish mashq bajarish va qo‘llanilishi) tegishli mashqlarda ro‘y beradi. Leksik birlik ko‘nikmaga kirishi uchun bajariladigan mashqlarda uni ikki xil ishlatish usuli mavjud, o‘rganilayotgan so‘z bir joyda turli birliklar bilan ishlatiladi, yoki har xil o‘rinlarda yangi – yangi so‘z birikmalari hosil qilib takrorlanadi. Leksik mashqlar informasion va operasion qismlardan tashkil topadi. Birinchi qism ko‘rsatma berish va ijro namunasi bo‘lib, tilga oid qoida bilan hamda nutq amaliyotini birlashtiruvchi oraliq mashqlardan iborat. Operasion mashqlarda leksik material asosida nutq harakatlari egallanadi. Mashqdagi muayyan element – leksik operatsion egallash doimo asosiy vazifa qilib qo‘yiladi. Masalan: “ Matnni o‘qing, ajratib ko‘rsatilgan so‘zga e’tibor bering”, mashqlarning asosiy turlari quyidagilar; 1. Real lug‘at boyligini o‘zlashtirish lug‘at tarkibini kengaytirish va ularni fahmlash orqali bilib olish ko‘nikmalarini hosil qiladigan mashqlar: 2. receptacle tinglab va o‘qib tushunish va reprodukticl gapirish qisman- yozish leksik mashqlari; 3. Leksik birlikning har xil turlari so‘z, turg‘un so‘z birikmasi, nutq o‘rganish mashqlari; Mashq turlari o‘z navbatida yana kichik guruhlarga bo‘linadi, joyiga ko‘ra, shakl va usuliga qarab, yolg‘iz yoki xor bilan, mustaqil yoki muallim rahbarligida,

ona tiliga munosabati nuqtai nazardan leksikani o‘rganishda leksik material deganda biz o‘rganilayotgan tilning so‘zlari va so‘z birikmalariga aytamiz. Leksik materialni o‘rganmasdan turib, u yoki bu tilda nutq faoliyatining turlarini shakllantirish ham, uni rivojlantirish ham amalga oshmaydi. Shunday qilib u yoki bu tilning nutq faoliyati turlarini o‘rgatishimizda leksikaning roli muhimdir. Bir tomondan o‘rta maktabdan chet tili bo‘yicha o‘rgatilishi lozim bo‘lgan leksik minimum soni kamaytirilgan bo‘lsa, gimnaziya akademik litsiy va kollejlardan o‘rgatilishi lozim bo‘lgan leksik birlikning soni oshib boradi. Shu bilan birga o‘quv dasturida aktiv va passiv ravishda o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan leksik minimumning soni, miqdori ham aniq belgilab beriladi. Har xil tipdagi o‘quv yurtlarida o‘rgatiladigan leksik minimumning soni o‘qitish maqsadlari va o‘qitish mazmuni bilan chegaralanadi, hamda ularning soni har xil bo‘ladi. Masalan: Hozirgi davrda o‘rta ta’lim maktablarda, ya’ni 9-sinfgacha 1100 leksik birlik o‘zlashtirilishi lozim. Gimnaziya va akademik litsiylarda esa hammasi bo‘lib 2500 gacha leksik birlik aktiv va passiv ravishda o‘zlashtirishi lozim. Leksik minimumni tanlashda bir qancha tamoyillarga tayanamiz: Aktiv minimumga (asosan); 1. Og‘zaki nutqda ko‘proq; 2. Mavzu bo‘yicha tanlash tamoyili; 3. Boshqa so‘zlar bilan bog‘lana olishligi tamoyili; 4. Namunaviylik tamoyili; 5. Sinonimlarni chiqarib tashlash tamoyili; Passiv minimumga esa: 1. Yozma-adabiy tilda ko‘proq ishlatilishi tamoyili; 2. Ko‘p ma’noga ega bo‘lish tamoyili; 3. Qo‘shimchalar orqali so‘z yasay olish tamoyili; Passiv minimum deganda biz nutq faoliyatining faqat retseptiv, ya’ni tinglab tushunish va o‘qish turlarida ishlatiladigan leksik birliklarga aytamiz. Har qanday leksik birlikni ikki tamoni mavjuddir. 1. shakl

2. ma’no So‘zning shakli ham o‘z navbatida ikki xil ifodalanadi. 1. tovushlar orqali 2. harflar orqali, ya’ni grafik shakli. Birinchisidan nutq organlarining harakati orqali bajarilsa ikkinchisida esa qo‘lning harakat qilishi orqali sodir bo‘ladi. Ularni qabul qilishda esa birinchi shaklni eshitish orqali qabul qilinsa, ikkinchisini esa ko‘rish sezgisi orqali qabul qilinadi. Til bilan tafakkurni bog‘liqligini hisobga olgan holda olsak tushunchalardan so‘zlarning ma’nosi kelib chiqadi. Masalan: Ruscha 1. tushunchasi 2. tildagi shakli 1. Fikrni yozma bayon qilishda ishlatiladigan oqni qora qilinadigan narsa. 2. Ruscha (rus tilida) A ren (ingliz tilida) YA’ni bir xil tushuncha har xil ifodalanadi, shakl boshqa – boshqa. Ingliz tili leksikasining tilshunoslik xususiyatlari yuqorida aytilgan so‘zning shakli va ma’nosi bilan bog‘liqdir. Tilshunoslikning xususiyatlari ikki guruhga ajraladi: 1. ingliz tili leksikasining o‘zini xususiyati. 2. ingliz tili leksikasining ona tili bilan taqqoslaganda kelib chiqadigan xususiyatlar. Birinchi guruh xususityalariga quyidagilar: 1. ingliz tilidagi so‘zlarning ba’zi harflarni o‘qimasligi. Light, whose, what, knife va boshqalar. 2. ba’zi ingliz so‘zlarini qoidadan tashqari o‘qilish; To give, to pul, broad, gone 3. so‘zlarni ko‘p ma’noli bo‘lishi; Light – yorig‘, yengil Old – qari, eshi va xokazo 4. Konversiya orqali so‘z yasalishi (ma’no); To work – work; lift – lift.

To spring – spring va boshqalar. Ikkinchi guruhga, ya’ni ingliz tili leksikasini ona tili leksikasi bilan qiyoslaganda quyidagi xususyaitlar kiradi. 1. O‘zbek tilidagi so‘zda ingliz tilidagi ikkita so‘zning to‘g‘ri kelishi; qo‘l – arm, hand. 2. Baynalminal so‘zlarning mavjudligi: Start, volley – ball. Leksikani metodik tipologiya qilishda asosiy e’tibor ularni talaffuz va grafik shakllari, ma’nosi, hamda gapdagi funksiyalariga beriladi. O‘zlashtirilishi qiyin bo‘lgan so‘zlarni o‘rgatishda o‘qituvchining o‘zi qo‘shimcha mashqlar ishlab chiqadi va ularni dars jarayonida qo‘llashi lozim. Leksik material ustida ishlash 3 bosqichda olib boriladi. I- bosqichda qilinadigan ishlar quyidagilardan iborat. 1. Leksik birlikni tovush va grafikshaklini ochish. 2. Leksik materialni ma’nosini ochish. 3. Ularni birinchi bor mustahkamlash; II- bosqich; leksik malakalarni shakllantirish va o‘stirish bosqichida ko‘proq til yoki tayyorlov mashqlari bajarilib leksik birlikning shakli va ma’nosi ustida mashqlar bajariladi. Ushbu mashqlar avval og‘zaki nutq malakalarini hosil qilishga va keyin yozma nutq mashqlarida ham qo‘llanilishi lozim. III – bosqich. Nutq ko‘nikmalarini o‘stirish bosqichida leksik birlik ko‘proq nutq mashqlarida qo‘llanilib, og‘zaki va yozma nutqda avtomatizmgacha olib kelinadi. Biz asosan I – bosqichda qilinadigan ishlarning ketma – ketligini qarab chiqishimiz lozim. So‘zlarni tovush yoki grafik shakllari avval leksik tuzilishi 1- kursnikidan chiqurroq o‘quv tekstlari hamda badiiy tekstlar va har xil qo‘shimcha materiallar 2-kursning o‘quv materiali hisoblanadi. I – kursga qaraganda II – kursda tayyorlanmagan ishlov berilmagan nutqqa, lekin fikr berish yanada qiyinroq o‘qilgan eshitilgan tekstlar, ko‘rilgan filmlar talabaning diqqat markazida bo‘ladi. xuddi I –kursdagidek monologik nutq o‘ylab,

tasvirlab berishga asoslangan, mukammalroq leksik – grammatik material bilan berilishi kerak. Agar birinchi yil bilan qiyoslansa, bu yilgi materiallar alohidaligi bilan farqlanadi. Buni uchun murojaat shartlarini aniqlash kerak. I- kursdagidek o‘qish ikki xil ko‘rinishga ega 3 . O‘rgatuvchi va tanishuvchi: tekstni leksik tahliliga ko‘ra so‘zlarning ma’nolikni, lug‘aviy qatorini, sinonemlarini, antonimlarini ko‘p ma’nolikni, omonimlarni nazariy tarafdan emas, balki o‘rganib chiqish kerak II – kurs uchun ham mos keladigan kitoblari tavsiya qiladi. Tanishuv odatda ro‘znoma maqolalari, umumiy va badiiy adabiyotlardan iborat bo‘ladi. Talaba 1chi 2chi kurslarning leksik materialdagi diktantlar, erkin ijodiy diktantlarni chiroyli va behoto yozishni bilishi kerak. Talaba o‘z fikrinini yozma ravishda ifodalay olishi kerak. II-kurs oxirida talaba o‘qilgan mavzu yoki ro‘znomalar materiallarini qisqacha gapirib berishi; Tilni – professonal – adaptive egallash. II – kurs oxirida talabalar quyidagilarni bilishi lozim. Doskada va daftarda melodik to‘g‘ri yozishni; sxemalar jadvallar kabi o‘quv qurollarni tayyorlashni; shartli kommunikativ leksik mashqlar tuzish va ularga leksik qoidalarga asoslanib shartlar qo‘yishni; gmppadoshlarning xatolarini ko‘rib va e’tibor qabul qilish va tushuntirib tuzatishni o‘rganilgan so‘zlarning ma’nosini tushuntirib berishni: diafilmlarga diktor tekstlarni tuzish; MDX dagi va organilayotgan mamlakatlardagi shaharlar. 1. shaharning tarixiy rivojlanish davri: 2. shaharning ko‘rkam joylari, yodgorliklari. 3. katta shahar transportlari; 4. Madaniy va maishiy xizmat. Nutq madaniyati: Nutqning axborot, shubhalanish, minnatdor, bo‘lish, hayron qolish, ovunish, hamdardlik, achinish, xursand bo‘lish, kabi shakllari: 3 J.J.Jalolov “Chet til o‘qitish metodikasi” Toshkent 1997 .

II – kurs oxirida student audo tekstni eshitib tushunish kerak. Nutq san’at ingliz tilida bir daqiqada 120-180 ta bog‘inni tashkil qilish lozim 4 . Audiotekst tarkibida 3% notanish so‘zlar bo‘lishi kerak. Eshitish vaqti 1 martada 4-5 daqiqa: 4 O.N.Nosbimov, I.Ya. Yoqulov “Ingliz tili o’qitish metodikasi” Toshkent 1993.

II- BOB INGLIZ TILI LEKSIKASINI O‘RGATISHDA YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING AHAMIYATI: Ta’lim jarayonida o‘qitishning interfaol usullaridan foydalanish, bunda o‘quvchilarning yosh-psixologik xususiyatlarini hisobga olish shu kunning asosiy talabidir. Biz quyida maktabda boshlang‘ich davrda ingliz tili o‘qitishning ba’zi jihatlari to‘g‘risida to‘xtalmoqchimiz. Zero, ta’lim jarayonida qo‘llanilayotgan usullar, yondashuvlar maktablarda endigina ish boshlagan yosh mutaxassislar uchun amaliy yordam vazifasini o‘tishiga ishonamiz. Amaliyot ko‘rsatdiki, til o‘rganish jarayoni sinf o‘quvchilarni guruhlarga ajratib tashkil etilganda samaliroq bo‘ladi. chunki bu o‘quvchiga dars jarayonida guruhlarga zaruratdan kelib chiqqan holda turli yondashish, takrorlashga ko‘proq e’tibor berish tez o‘zlashtirayotgan o‘quvchiga esa qo‘shimcha topshiriqlar berish imkonini beradi. O‘tiladigan darslar bir qator-ta’limiy, tarbiyaviy maqsadlarni o‘zida mujasamlashtirgan bo‘ladi. ushbu maqsadlarga erishish uchun o‘qituvchi qator mashqlardan foydalanishi mumkin. Rasmlar ham til o‘rganish vositasi sifatida xizmat qiladi. Bunda o‘quvchilar uchta guruhga bo‘linadi. Bu o‘quvchilarga turli xil kartochkalar tarqatish orqali amalga oshiradi. Masalan, mevalar rasmi chizilgan kartochkalar tarqatiladi. Bir xil mevalar rasmini olgan o‘quvchilar 1 ta guruhda har bir guruhda 4 nafardan ishtirokida bo‘ladi, ularga bittadan rasm beriladi va guruhdagi har bir ishtirokchi rasmda aks ettirilgan narsalarni inglizcha ifodalab, yozib boradi. Faraz filaylik biror bir rasmda sinfxona tasvirlangan. 1-o‘quvchi 2-o‘quvchi 3-o‘quvchi 4-o‘quvchi Window a map blackboard a picture a door a bookshelf a table a table a flowers a desk a chair a book a book classroom a pen O‘quvchilar sinfxonadagi bor jihozlarning inglizcha nomini yozishadi. Bu birinchi bosqich bo‘lib, unga 2 daqiqa vaqt beriladi. O‘qituvchi guruhlar yozgan so‘zlarni tinglaydi. Har bir guruh o‘quvchilari yozgan so‘zlarning miqdoriga qarab,

guruhlar baholab boradi. Agar guruh ishtirokchilari rasmda tasvirlab yozgan so‘zlarida bir xillik holatlari uchrab qolsa, bunday holatda so‘zlar hisobga olinmaydi va baholanmaydi. Ikkinchi bosqichda guruh a’zolari o‘zlari yozgan so‘zlari orqali matn tuzishadi. Masalan, this is our classroom our classroom is large and light there are a lot of maps, flags in our classroom. There are 8 desks and chairs in it we like our room. There are a lot of books on the shelves. Ikkinchi bosqich jarayoniga 3 daqiqa vaqt beriladi. O‘qituvchi har bir guruhning yozgan matnini tinglaydi. Uchinchi bosqichda matn tuzishda yo‘l qo‘yilgan xatolar ustida ishlanadi. Bunda guruhlar yozgan matnlarini bir-birlari bilan almashinishadi va guruhlar bir- birlarining yo‘l qo‘ygan xatolarini topishadi. Albatta, o‘qituvchi ham guruhlar yo‘l qo‘yyotgan xatolarni eslab qolishiga to‘g‘ri keladi. Shu sababli o‘qituvchi sinfxonani aylanib yurar ekan, ularni o‘zida qayd qilib borishi zarur. Mashq oxirida qayd etib qo‘yilgan ba’zi odatiy yoki muhim xatolarni o‘qituvchi aytib o‘tishi lozim. O‘quvchilarni juftlik yoki guruh ishlari davomida shovqin solmasdan va xushmuomalalik bilan gapirishga hamda vazifani bajargandan so‘ng, qo‘shimcha vazifa olishga tayyor turishga o‘rgatish kerak. Agar mashqni bajarishdan oldin aniq ko‘rsatmalar berilsa, o‘quvchilar vazifani adashmasdan va ortiqcha shovqinlarsiz bajara oladilar. Rasmlarga munosabat mashqini bajarish yuzasidan xulosa shuki, bunday mashqdan foydalanish o‘quvchilarning tekshirish, og‘zaki tasvirlash, muhokama qilish, fikr yuritish, qobilyatlarini rivojlantiradi. Bir-biriga do‘stona munosabatda bo‘lish, birgalikda faoliyat yuritishi muxiti yaratiladi. Bu mashqni bajarish rivojlantiruvchi maqsadga erishish uchun imkon ham beradi, ya’ni o‘quvchining fikrlash, tasavvur qilish, diqqat e’tibor, xotira ko‘nikmalarini rivojlantiradi, mustahkamlaydi. Darsni yanada samaliroq olib borish uchun turli mashqlardan foydalanish ham maqsadga muvofiqdir.

Bu mashqlarni bajarish jarayonida so‘zlarni ona tilida aytib, ingliz tiliga tarjima qilish talab qilinadi 5 . “Menga ayt-chi?” mashqni bu usul o‘quvchilarning so‘z boyligi fikrlash, tarjima qila olish malakalarini muntazam ravishda rivojlantirishga qaratilgan. Ushbu mashqda o‘quvchilar doira shaklida yig‘ilishadi, o‘qituvchi qo‘liga koptokni oladida, har bir o‘quvchiga o‘tilgan mavzu asosida so‘zlardan aytadi. Masalan, “maktab” so‘zi aytilib o‘qituvchi o‘quvchiga koptokni otadi. O‘quvchi koptokni ilib olib, chaqqonlik bilan “school” deb javob qaytarishi lozim. Shu tariqa o‘qituvchi o‘quvchilarga koptokni navbatma-navbat otadi. Bu mashq hozir javoblikka o‘rgatish bilan birga jismoniy tetiklashtirishga, shaxsiy qo‘rquv va vaziyatni yumshatishga yordam beradi. Bundan mashqlardan faqat darsning boshlanishida foydalanilmay, sinf kayfiyatini yoki ishlash sur’atini o‘zgartirish uchun ham foydalanish kerak. Shuningdek, bu mashqni savol tarzida ham olib borish mumkin. Masalan; o‘qituvchilar “where are you from? (sen qayerliksan) savoliga o‘quvchi chaqqonlik bilan I am from Uzbekistan” deb javob qaytarishi lozim. Ba’zi hollarda o‘quvchi so‘zlarni ayta olmasligi yoki savolga javob bera olmasligi mumkin. Javob berolmagan o‘quvchi bu mashqni tark etish oldidan ingliz tilida she’r yoki ashula aytib davradan chiqib ketadi. Ushbu turdagi mashqlar o‘tilgan mavzularni mustahkamlashga xizmat qiladi. O‘quvchilarda chaqqonlik, diqqat-e’tibor ko‘nikmalarini shakllantiradi va o‘tilgan mavzu, yangi so‘z hamda iboralarni qanday darajada o‘zlashtirganliklarini aniqlash va baholashga mumkin. Ikkinchi bosqichni bajarishdan oldin o‘qituvchi grammatik materiallar ustida ishlashni maqsad qilib olishi kerak. Masalan o‘qituvchi gap bo‘laklari to‘g‘risida ma’lumot beradi: Har bir gap bo‘laklari qanday so‘roqqa javob berishini ta’kidlab o‘tadi va gap tuzish formulasini doskaga yozib qo‘yadi. Ega + kesim + to‘ldiruvchi + aniqlovchi + hol bunda guruhning har bir ishtirokchisi orqasiga so‘zlar yoki tinish 5 “Inovatsion darslarda o‘quvchilarning inglizcha fikrlash qobilyatini rivojlantirish” Ma’rifat gazetasi 2007 yil 10 fevral

belgilari yozilgan kartochkalar yopishtiriladi 6 . So‘ng o‘quvchilar gaplashmasdan, imo-ishora orqali grammatik jihatdan to‘g‘ri gap tuza olishlari kerak. Buning uchun o‘quvchi bemalol harakat qila oladigan katta sinfxona kerak bo‘ladi. bu mashqni bajarish uchun 5 daqiqa vaqt beriladi. Har bir guruhda 5-6 nafar ishtirokchi bo‘lishi mumkin: Masalan; - 1 2 3 4 5 - of he fond sports is - To‘g‘ri natija: he is fond of sports (2, 5, 3,1, 4,6) shaklida bo‘ladi: - Uchinchi bosqichda har bir guruh tuzgan gaplarini tahlil qilib, tarjima qilishadi: Ushbu mashqning barcha ko‘rinishlarida guruh ishtirokchilari o‘z joylariga joylashmaguncha, vazifa bajarilmagan bo‘aldi. Agar guruh gap tuzishda qiynalsa, bu o‘qituvchi yordami orqali amalga oshiriladi. - Navbatdagi oxirgi bosqichda o‘quvchilarga “maslaxatli doira” raqamini bajartirish mumkin. bu mashg‘ulot jarayonida o‘quvchilar 1,2,3 raqamini aytib, guruhlarga bo‘linadilar. Bunda guruh ishtirokchilarning biri o‘qituvchi uzatgan konvertlar orasidan 3 tadan kartochka joylangan konvertni oladi. - Bu kartochkalarda yozib qo‘yilgan tugallanmagan gaplarni davom ettirish lozim bo‘ladi: - Masalan If you lat too many sweyets … I’m fond of … - Bunday mashqlar - Hamjihatlikni oshiradi. - O‘quvchilarning ijobiy fikrlashiga ko‘mak beradi. - Ishonch bilan bog‘liq munosabatni yuzaga keltiradi. Mazkur mashq nalerbal muloqotni rivojlantirishga xizmat qiladi va guruh vazifasini bajarishda asnosida o‘quvchilarda hamkorlikda ishlash va ishonch bilan bog‘liq munosabatlar yuzaga chiqadi. 6 “Inovatsion darslarda o‘quvchilarning inglizcha fikrlash qobiliyatini rivojlantirish” “Qashqadaryo ziyokori” 2008 yil 13-son

Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, o‘qituvchining vazifasi nafaqat bolalarga bilim yetkazish, balki o‘zlashtirishlariga, o‘rganishlariga yordam berishdir. Bu borada, hurmatli ustozlar har bir darsni qiziqarli samarali o‘tishga egamiz 7 . Foydalanib tinglovchilarni lingvistik analizini turli uslublari bilan tanishtirish, hozirgi zamon ingliz tili lug‘at tuzilishining synxronik va dyaxronik ta’rifini tushuntirish, lug‘atlar ustida ishlash malakasini oshirish hamda notanish tekstlarni o‘qib turli xil lug‘atlar yordamida analiz qilishga o‘rgatishdan iborat. Og‘zaki va yozma nutqning semantik va ekspressiv, stilistik, leksik va sintaktik farqlari; og‘zaki va yozma nutqning aralash shakllari sifatida monologik va dialog nutq. Ijtimoiy aloqa muammosida dialog eng ko‘p ishlatiladigan shakl ekanligi mualliflar uslubining yagonalik muammolarini o‘rganadi. “Ingliz tili leksikasi” o‘quv fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr quyidagi malakalarga ega bo‘lishlari kerak. - Leksikalogiya – zamonaviy ingliz tili lug‘at sistemasini o‘rganuvchi fan ekanligi haqida tasavurga ega bo‘lish; - Ingliz tili so‘zlarining morfologik tuzilishi va so‘z yasalishi; - So‘z yasash usullari va ularning ishlatish o‘rni; - ingliz tili so‘zlarning semantik tuzilishi va undagi muhim ahamiyatlari: - zamonaviy ingliz tilidagi sinonim omonim va antonim so‘zlar haqida: - ingliz tilida so‘z birikmalari va ularning qo‘llanishi; - ingliz tili frazeologizmlari va ularning asosiy xususiyatlari; iboralar, so‘z birikmalari; va ularning ma’nosiga putur yetkazmay tarjimada aks ettira olishi; - Frazeologizmlarning stilistik usulda ishlata olishi; - ingliz zabon mamlakatlar ingliz tilining o‘ziga xos xususiyatlari; - ingliz tili lug‘at sistemasi va ularning rivojlanishi; - lug‘at turlari va ulardan to‘g‘ri foydalanish; 7 Inovatsion дарсларда ўқувчиларнинг инглизча фикрлаш қобилятини ривожлантириш зиёкор газетаси 2008 йил 43 сон.

O‘quv jarayonida tinglovchilarga mavzularning mazmunini kengroq yoritib berish ish uslublarini to‘g‘ri bajarish maqsadida texnik vositalar qo‘llaniladi 8 . Tinglovchilarning o‘zlashtirish mezoni ham pyuter orqali, test va reyting usulida aniqlandi. Leksikologiya fan bo‘yicha o‘tiladigan ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlar tinglovchilarda ilmiy-ijodiy yondashuv, tanqidiy tahlil, muammoli munozara, sintez, o‘zi va o‘zgalar qarashlarini to‘g‘ri baholash, olingan axborotni to‘g‘ri yetkaza bilish, axborotni ixchamlashtirish va kengaytirish malakalarini egallashga qaratilgan noananaviy usullarda; Nutqiy modullarni chuqur o‘rganish va mashq qilish hamda vaziyatli va rolli o‘yinlar baxs munozara, debatlar, loyihalash usuli; taqdimot, kichik himoya. Ta’lim jarayonida quyidagi yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish maqsadga muvofiq: • Aqliy hujum; • Guruhlarga bo‘lish; • “Skrabey” texnologiyasi; • “Veyer” texnologiyasi; • Loyihalash usulini qo‘llab ta’lim berish; • O‘yinlar orqali o‘rgatish texnologiyasi; Ko‘rgazmali qurollar; Plakatlar; Tablitsalar; Slay; Tarqatmalar; Tinglovchilarning ishlaridan namunalar. 8 Ziyo muxamedov B.Abdullayeva Sh. “Oliy o’quv yurtlari” uchun darslik. Toshkent 2000.

2.1. Ingliz tili leksikani o‘rgatishda yangi pedagogik texnologiyalarning dolzarbligi: Oliy ta’lim o‘qituvchisining faoliyati shaxsni tarbiyalash jarayonida ta’lim- tarbiya olish sharoitlarini yaratish, uning extiyojlarini qondirish va qobiliyatlarini ochish hamda rivojlantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Pedagogikaning muhim muammolaridan biri o‘qituvchining mutaxassisligi va faoliyatining asosini tashkil etish shart bo‘lgan pedagogik jarayon nazariyasini ishlab chiqishdir. Ana shularni e’tiborga olgan holda, yosh pedagoglarning malakasini oshirishda asosiy masalalar quyidagicha belgilanadi: - o‘qitish jarayoning samaradorligini oshirishda pedagogik malakalarini shakllantirish; - ijtimoiy – iqtisodiy, siyosiy, gumanitar bilimlarni anglashga yo‘naltirilgan yangi kasbiy tafakkurni shakllantirish; - o‘qituvchi faoliyatining metodologik asosi sifatida pedagogik bilimlar tizimini rivojlantirish maqsadga muvofiq egallash; - o‘qituvchilarning kasbiy faoliyatlariga yaqinlashtirilgan uslublar tizimi sifatidagi o‘qitish texnologiyasini egallash; Tinglovchilar o‘zlari o‘qitayotgan talabalarning ruhiyatlariga mos ravishda muloqotda bo‘la olish, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni egallash va o‘quv tarbiya jarayonidagi o‘rni, ulardan foydalanish shuningdek, “Aqliy hujum” “Tarmoqlar” (Klaster) usullari, “Bumerang”, “Skrabey”, “Charxpalak”, “Rezyum” va shu kabi texnologiyalar haqidagi bilimlarga ega bo‘lishlari va ularni o‘quv- tarbiya jarayoniga qo‘llay olishlari lozim 9 . Shaxs, texnologiya, pedagogik texnologiya, interfaol uslublar, pedagogik mahorat, “Klaster” texnologiyasi, “Aqliy hujum” uslubi muammoli ta’lim “Tarozi” texnologiyasi, mualliflik texnologiyasi, sinetik texnologiya. O‘qitish jarayoni 5 kunlik jadal interfaol trening ko‘rinishida amalga oshiriladi. Kurs 40 soatga mo‘ljalangan. Ta’limning interfaol strategiyalar: 9 Yo’ldoshev J “Usmonov S.A” Pedagogik texnologiya asoslari – Toshkent 2001.

“Aqliy hujum” uslubi. To‘g‘ridan – to‘g‘ri jamoaviy aql bilan ishg‘ol qilish usulubi. Ijodiy masalalarni hal qilish texnologiyasi: “Qora quti” uslubi: “Kundaliklar” uslubi: 6x6x6 uslubi; sinetik texnologiya, muammoning qo‘yilishi; Ma’ruza – suhbat. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun. O‘zbekiston Respublikasida ta’lim mazmuni. Ta’lim turlari: an’anaviy, noan’anaviy, rivojlantiruvchi, masofali, muammoli, dasturlashtirilgan, turli darajali, modul tizimli, loyihalashtirish, yevristik interfaol ta’lim, kattalar ta’limi, informal ta’lim; rasmiy ta’lim norasmiy ta’lim. Tarqatma materiallar va slaydlar bilan ishlash. “Zinama-zina” texnologiyasi; Dars o‘quv jarayonini tashkil etishning asosiy shakli. Dars tuzilishi va turlari; An’anaviy, noan’anaviy, rivojlantiruvchi, muammoli yevristik dasrlar va ularning o‘xshashligi va farqlari: “3x4” texnologiyasi: Namunaviy yoki ochiq darslarning ahamiyati, ularning oddiy darslardan farqi: Darslarga kirish va tahlil qilish texnikasi: “Soniya” texnologiya: o‘quv jarayonini loyihalash Tarqatma materiallar. Kichik guruhlarda ishlash. “Rezyume” texnologiyasi: Tanqidiy tafakkur texnologiyalar; “Muammo” yoki “Ko‘prik” texnologiyasi: Muammoning yechimini topish. Yakka tartibda. “Bumerang” texnologiyasi: o‘qituvchining o‘quv jarayonini tashkil etishga inovatsion yondashuvi: Tarqatma material. Yakka tartibda, kichik guruhlarga va jamoa bo‘lib ishlash. “Sobirint” texnologiyasi: o‘qituvchining pedagogik mahorati; o‘qituvchi faoliyati va o‘quv jarayonida uchraydigan pedagogik nizolar, vaziyatlar va muammolarni yechish usullari; davra guruhida ishlash. Trening “Feedback” innovatsion texnologiyalar mazmuniga yakun yasash va baho berish. “FSMU” texnologiyasi; tarqatma material yakka tartibda, kichik guruhlarda va jamoa bo‘lib ishlash:

Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol uslublardan foydalanib, ta’limning samaradorligini ko‘tarishga bo‘lgan qiziqish, e’tibor kundan – kunga kuchayib bormoqda. Zamonaviy texnologiyalar qo‘llanilgan mashg‘ulotlar talabalar egallayotgan bilimlarni o‘zlari qidirib topishlariga, mustaqil o‘rganib tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham o‘zlari qidirib topishlariga, mustaqil o‘rganib, tahlil qilishlariga, qaratilgan. Bunday fikrning tug‘ilishi pedagogika fanida yangi pedagogik texnologiya yo‘nalishini yuzaga keltirdi. Bugungi kunga ta’lim muassasalarining o‘quv-tarbiyaviy jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalanishga alohida e’tibor berilayotganining asosiy sababi quyidagilar; Birinchidan, pedagogik texnologiyalarda shaxsni rivojlantiruvchi ta’limni amalga oshirish imkoniyatining kengligida. “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dastur” da rivojlantiruvchi ta’limni amalga oshirish masalasiga alohida e’tibor qaratilgan. Ikkinchidan, pedagogik texnologiyalar o‘quv-tarbiya jarayonida tizimli faoliyat yondashuvchi keng joriy etish imkoniyatini o‘qituvchini ta’lim-tarbiya jarayonining maqsadlaridan boshlab, tashxis tizimini tuzish va bu jarayon kechishini nazorat qilishgacha bo‘lgan texnologik zanjirni oldindan loyihalashtirib olishga undaydi. To‘rtinchidan, pedagogik texnologiya yangi vositalar va axborot usullarini qo‘llanilishi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablarini amalga oshirishi ta’minlaydi; O‘quv – tarbiya jarayonida pedagogik texnologiyalarning to‘g‘ri joriy etilishi o‘qituvchining bu jarayonda zamonaviy o‘qitish uslublari – interfaol uslublar, innovatsion texnologiyalarning o‘rnida ahamityai beqiyosdir. Pedagogik texnologiya va ularning ta’limda qo‘llanishiga oid bilimlar, tajriba talabalarni bilimli va yetuk malakaga ega 10 . Interfaol darslarda o‘qituvchining o‘rni qisman talabalarning faoliyatini dars maqsadlariga erishishga yo‘naltirishga olib keladi. Bunday pedagog va talaba (yoki o‘quvchi) larning birgalikda o‘ziga xos xususiyatlariga ega bo‘lib, ularga; 10 Yo’ldoshev J. “Yangi pedagogic texnologiyalar yo’nalishlari, muammolari, yechimlari: xalq ta’limi”, 1999. №4

- talaba (yoki o‘quvchi) tshtp dars davomida befarq bo‘lmaslikka, mustaqil fikrlash, ijod qilish va izlanishga majbur etilishi; - talabalarning fanga bo‘lgan qiziqishlari doimiyligini ta’minlanishi; - talabalarning fanga bo‘lgan qiziqishlarini mustaqil ravishda har bir masalaga ijodiy yondashgan holda kuchaytirilishi; - pedagog va talaba (yoki o‘quvchi) larning hamkorlikdagi faoliyatini doimiy ravishda tashkil etilishlari kiradi. Pedagogik texnologiya masalalarini va muammolarni qo‘llanishi: pedagogik texnologiyaning eng asosiy negizi o‘qituvchi va talabaning belgilangan maqsaddan kafolatlangan natijaga hamkorlikda erishishlari uchun tanlangan texnologiyasiga bog‘liq. O‘qitish jarayonida, maqsad qo‘llaniladigan har bir ta’lim texnologiyasi o‘qituvchi va talaba o‘rtasida hamkorlik faoliyatini tashkil eta olsa, har ikkalasi ijobiy natijaga erisha olsa, o‘quv jarayonida talabalar mustaqil fikrlab, ijobiy ishlab, izlanib, tahlil etib, o‘zlari xulosa qila olsalar, ularga baho beriladi. Har bir dars, mavzu o‘quv predmetining o‘ziga xos texnologiyasi bor. O‘quv jarayonidagi pedagogik texnologiya – bu aniq ketma-ketlikdagi yaxlit jarayon bo‘lib, u talaba yoki o‘quvchining ehtiyojidan kelib chiqqan holda bir maqsadga yo‘naltirilgan, oldindan puxta loyihalashtirgan va kafolatlangan natija berishiga qaratilgan pedagogik jarayondir. O‘quvchi va talabaning maqsaddan natijaga erishishida qanday texnologiyani tanlashlari ular ixtiyorida, chunki har ikkala tomonning asosiy maqsadi aniq natijada erishishga qaratilgan bo‘lib bunda talabalarning bilim saviyasi guruh xarakteri, sharoitga qarab, ishlatiladigan texnologiya tanlanadi. Masalan, natijaga erishish uchun balki, kompyuter bilan ishlash lozimdir, balki film yoki tarqatma material, chizma va plakat, axborot texnologiyasi, turli adabiyotlar kerak bo‘ladi. Baholash – ta’lim jarayoning ta’lim bosqichida, o‘quv maqsadlariga erishganlik darajasini oldindan belgilab qo‘yilgan mezonlar asosida belgilash, o‘lchash, tahlil qilish jarayonidir.

O‘quv maqsadlari sohalari O‘qitish jarayonini samarali va natijali bo‘lishini ta’minlashga yo‘naltirilgan quyida keltirilgani interfaol uslublar va o‘qitish texnologiyalarining barchasi ushbu uslubiy qo‘llanma mualliflaridan biri R.Ishmuxamedov tomonidan ko‘p yillar mabaynida yaratilgan bo‘lib, hozirgi kunda ular respublika maxsus, umumiy o‘rta ta’lim kasb-hunar hamda oliy ta’lim muassasalari o‘quvchilar malakasini oshirish va qayta tayyorlash institutlari va fakultetlarida kamda ijobiy natijalarsh bermoqda 11 . “Tushunchalar tahlili” uslubi: Uslubning maqsadi: Talabalarni mashg‘ulotda o‘tilgan mavzuni egallaganlik va mavzu bo‘yicha tayanch tushunchalarni o‘zlashtirib olinganlik darajalarini aniqlash, o‘z bilimlarini mustaqil ravishda erkin bayon eta olishi, o‘zlarning bilim darajalarini baholay olishi, yakka va guruhlarda ishlay olish, safdoshlarining fikriga hurmat bilan qarash; Uslubning qo‘llanishi; O‘quv mashg‘ulotlarining barcha turlarida o‘tilgan mavzuni o‘zlashtirilganlik darajasini baholash, takrorlash, mustahkamlash yoki oraliq va yakuniy nazorat o‘tkazish uchun, shuningdek yangi mavzuni boshlashdan 11 Ishmuhamedov R. “Innovatsion texnoldogiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish yo‘llari” – Toshkent: Nizomid nomidagi TD.P.U, 2005. Kognitiv o‘quv maqsadlar Psixomotorik o‘quv maqsad Kasbga qiziqish mehnat qilishga intilish;

oldin talabalarning bilimlarini tekshirib olish uchun mo‘ljallangan mashg‘ulotda foydalaniladigan vositalar; tarqatma materiallar tayanch tushunchalar ruyxati, qalam, slayd. Izoh; reja bo‘yicha belgilangan mavzu asosida hamda o‘qituvchining qo‘ygan maqsadiga mos tayyorlangan tarqatma materiallar. Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi; • talaba (yoki o‘quvchi) larni guruhlarga ajratiladi. • talabalar mashg‘ulotni o‘tkazishga qo‘yilgan talab va qoidalar bilan tanishtiriladi; • tarqatma materiallar guruh a’zolariga tarqatiladi. • talabalar yakka tartibda o‘tilgan mavzu yoki yangi mavzu bo‘yicha tarqatma materialda berilgan tushunchalar; • talabalar tarqatma materialda mavzu bo‘yicha berilgan tushunchalar bilimlari asosida izoh yozadilar; • har bir talaba to‘g‘ri javob bilan belgilangan javoblarning farqlarini aniqlaydilar, kerakli tushunchaga ega bo‘ladilar. • “zinama-zina” texnologiyasi; Ushbu mashg‘ulot talabalarni o‘tilgan yoki o‘tilishi kerak bo‘lgan mavzu bo‘yicha yakka va kichik jamoa bo‘lib fikrlash; Texnologiyaning maqsadi: Talabalarni erkin mustaqil va mantiqiy fikrlashga, jamoa bo‘lib ishlashga, izlanishga fikrlarni jamlab ulardan nazariy va amaliy tushunchalar hosil qilishga, jamoaga o‘z fikri bilan ta’sir eta olishga, uni ma’qullashga, shuningdek, mavzuning tayanch tushunchalariga izoh berishda, egallagan bilimlarini qo‘llay olishga o‘rgatish. Texnologiyaning qo‘llanishi; ma’ruza seminar amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlarida yakka tartibda yoki kichik guruhlarda o‘tkazish hamda nazorat darslarida qo‘llanilishi mumkin. Mashg‘ulot o‘tkazish tartibi: • o‘qituvchi talabalarni mavzular soniga qarab 3-5 kishidan iborat kichik guruhlarga ajratadi.

• talaba (yoki o‘quvchi) lar mashg‘ulotning maqsadi va uning o‘tkazilish tartibi bilan tanishtiriladi. Har bir guruhga qog‘ozning chap qismida kichik mavzu yozuvchi bo‘lgan varaqlar tarqatiladi: • o‘qituvchi guruh a’zolarini tarqatma materialda yozilgan kichik mavzular bilan tanishishlarini va shu mavzu asosida bilganlarini flomaster yordamida qog‘ozdagi bo‘sh joyiga jamoa bilan birgalikda fikrlashib yozib chiqish vazifasini beradi va vaqt belgilaydi. • guruh a’zolari birgalikda tarqatma materialda berilgan kichik mavzuni yozma ko‘rinishida ifoda etadilar; Tarqarlangan materiallar to‘ldirgan, guruh a’zolaridan bir kishi taqdimot qiladi: Taqdimot aloxida guruxlar tomonidan tayyorlangan material albatta audotoriya daskasida mantiqan tagma-tag ilinadi; O‘qituvchi guruhlar tomonidan tayyorlangan materiallarga izoh berib, ularni baholaydi va mashg‘ulotni yakunlaydi; Izoh: o‘quv mashg‘ulotining bunday tashkil etilishi talabalarni mustaqil fikrlashga, o‘tilgan va o‘zlashtirgan mavzularni eslashga, ularni yozma bayon etishga, fikrlarni umumlashtirishga o‘rgatadi; “Charxpalak” texnologiyasi; Ushbu texnologi talaba (yoki o‘quvchi) larni o‘tilgan mavzularni yod olish. O‘qituvchi tomonidan barcha talabalarning barcha bilimlarini baholashga qaratilgan. Texnologiyaning maqsadi: talabalarni dars jarayonida mantiqiy fikrlash, o‘z fikrlarini mustaqil bayon eta olish: 12 O‘zlarini baholash, yakka va guruhlarda ishlashga, boshqalar fikriga hurmat bilan qaragan, ko‘p fikrlardan keraklisini tanlab olishga o‘rgatish; Texnologiyaning qo‘llanishi: texnologiya o‘quv mashg‘ulotlarining barcha turlarida dars boshlanishi yoki dars oxirida yoki o‘quv predmetining biron bir bo‘limi tugallanganda, o‘tilgan mavzularni talaba tomonidan mustahkamlash va yakuniy nazorat o‘tkazish; 12 Saidaxmedov N. “Yangi pedagogic texnologiyalar” Toshkent, Moliya 2003 45-bet.

Izoh: reja bo‘yicha belgilangan mavzu asosida hamda o‘qituvchining qo‘ygan maqsad tekshirish, mustahkamlashga oid tayyorlangan tarqatma materiallar guruh o‘quvchilari soniga qarab tarqatma materiallar tayyorlanadi. Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi: • talaba (yoki o‘quvchi) larni guruhlarga ajratish; • talaba mashg‘ulotni o‘tkazishga qo‘yilgan talabalar va qoidalar bilan tanishtirish; • tarqatma materiallarni guruh a’zolariga tarqatish; • guruh a’zolari tomonidan yakka tartibda mustaqil ravishda tarqatma materiallardagi vazifalar bajariladi. • har bir guruh a’zosi o‘zi ishlagan tarqatma materialining o‘ng burchagiga guruh raqamini yozadi, chap burchagiga esa o‘zining biron bir belgisini chizib qo‘yadi: • vazifa bajarilgan tarqatma materiallar boshqa guruhlarga “Charxpalak aylanmasi” yo‘nalishida o‘rganiladi. • yangi guruh a’zolari tomonidan berilgan materiallar o‘rganiladi; • jamoalar tomonidan o‘rnatilgan va o‘zgartirishlar kiritilgan materiallar yakka yuqorida eslatilgan yo‘nalish bo‘yicha guruhlararo almashtiriladi; • har bir guruh va har bir guruh a’zosi o‘zlari ilk bor to‘ldirgan materiallarini tanlab oladilar; • har bir guruh a’zosining o‘zlari belgilangan javoblariga boshqa guruh a’zolarining tuzatishlarini tahlil qiladilar; • o‘qituvchining tarqatma materialda berilgan vazifalarini o‘qiydi va jamoa bilan birgalikda to‘g‘ri javoblarni belgilaydi; • har bir talaba to‘g‘ri javob bilan belgilangan javoblar farqlarini aniqlaydilar; Izoh: Tarqatma materialda talaba (yoki o‘quvchi) lar belgilangan to‘g‘ri javoblar bilan o‘qituvchi hamkorligida aniqlangan to‘g‘ri javoblarning farqi 0,55 foizdan yuqori bo‘lsa, talaba ushbu o‘quv materialini o‘zlashtirgan, undan ham bo‘lsa o‘zlashtira olmaganligini bildiradi. Masalan: vazifalar soni 30 ta bo‘lib,

javoblarning 19-20 tasi to‘g‘ri belgilangan bo‘lsa, talaba ushbu vazifani bajargan va o‘quv materialni o‘zlashtira olgan, agar undan ham bo‘lsa o‘zlashtira olmagan hisoblanadi; “Bumerang” texnologiyasi; ushbu texnologiya talabalarni dars jarayonida, dasrdan tashqarida turli adabiyotlar, matnlar bilan ishlash; Texnologiyaning maqsadi; o‘quv jarayoni mobaynida tarqatilgan materiallarni talaba tomonidan yakka va guruh holatida o‘zlashtirib olishlari hamda suhbat-munozara va turli savollar orqali tarqatma materiallardagi matnlar qay darajada o‘zlashtirilganligini nazorat qilish va baholash; Texnologiyaning qo‘llanishi: Amaliy mashg‘ulotlar, seminar yoki laboratoriya mashg‘ulotlari hamda suhbat-munozara shakldagi darslari yakka tartibda, kichik guruh va jamoa shaklida foydalanishi mumkin. 13 Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi; • talaba (yoki o‘quvchi) lar kichik guruhlarga ajratiladi; • talabalar darsning maqsadi va tartibi bilan tanishtiriladi; • talaba (yoki o‘quvchi)larga mustaqil o‘rganish uchun mavzu bo‘yicha matnlar tarqatiladi; • berilgan matnlar talaba (yoki o‘quvchi) lar tomonidan yakka tartibda mustaqil o‘rganish. • har bir guruh a’zolaridan yangi guruh tashkil etadi; • yangi guruh a’zolarining har biri guruh ichida navbati bilan mustaqil so‘zlab beradilar; • berilgan ma’lumotlarni o‘zlashtirilganlik darajasini aniqlash uchun guruh ichida ichki nazorat o‘tkaziladi, ya’ni guruh a’zolari bir-birlari bilan savol-javob qiladilar; • yangi guruh a’zolari dastlabki holatdagi guruhlarga qaytadilar; • darsning qolgan jarayonida talabalar bilimlarini baholash yoki to‘plagan ballarini hisoblab berish uchun har bir guruhda tayinlanadi; 13 “Innovatsion darslarda o‘quvchilarning inglizcha fikrlash qobilyatini rivojlantirish” Qashqadaryo ziyokori 2008 yil 13-son.

• talabalar tomonidan barcha matnlar qay darajada o‘zlashtirganligini aniqlash maqsadida o‘qituvchi talabalarga savollar bilan murojaat etadilar; • savollarga berilgan javoblar asosida guruhlarini to‘plagan umumiy ballari aniqlanadi; • har bir guruh a’zosi tomonidan guruhdagi matnning mazmunini hayotga bog‘lagan holda bittadan savol tuziladi; • guruhlar tomonidan tayyorlangan savollar orqali savol-javob tashkil etish; • guruh a’zolari tomonidan to‘plangan umumiy ballar yig‘indisi aniqlanadi; Izoh: O‘qituvchi darsni shu tartibda tugatishi yoki o‘quv materialini talabalar tomonidan yana bir bor o‘z-o‘ziga baho berish tartibida nazorat qilish uchun “charxpalak” texnologiyasidan foydalangan holda o‘qilgan va o‘zlashtirgan matnlar asosida tayyorlangan tarqatma materiallarni talabalarga tarqatib, o‘z bilimlarini tekshirib olishlariga imkoniyat yaratish mumkin. “Bumvang” texnologiyasi; talaba (yoki o‘quvchi) larga tanqidiy fikrlash, ularda mantiqiy shakllanishiga imkoniyat yaratadi: “3x4” texnologiyasi; Ushbu mashg‘ulot talabalarni aniq bir muammoni yakka holda fikrlab hal etish: Texnologiyaning maqsadi: talaba (yoki o‘quvchi) larni erkin, mustaqil va mantiqiy fikrlashga; jamoa bo‘lib, ishlashga, izlanishga, fikrlarni jamlab ulardan nazariy va amaliy tushuncha hosil qilishga, jamoaga o‘z fikrini o‘tkazishga, uni ma’qullashga qo‘ilgan muammoni yechishda va mavzuga umumiy tushuncha berishga o‘tilgan mavzulardan egallagan berilgan vazifalarni bajarishga mo‘ljallangan; Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi; • o‘qituvchi talabalarning umumiy soniga qarab, 3-5 kishidan iborat kichik guruhlarga ajratadi; • o‘qituvchi talaba (yoki o‘quvchi) larni mashg‘ulotning maqsadi va o‘tkazilish tartibi bilan tanishtiradi va har bir kichik guruhga qog‘ozning yuqori qismida yozuvchi bo‘lgan varaqlarni tarqatadi;

• o‘qituvchi kichik guruh a’zolarini tarqatma materialda yozilgan asosiy fikrni faqat uchta fikr, ya’ni uchta so‘z yoki so‘zlar birikmasi, yoki uchta gap bilan davom ettirishlari; mumkinligini uqtiradi va buni amalga oshirish uchun aniq vaqt belgilaydi; Izoh: guruhlar taqdimotidan so‘ng ular bergan ta’rif yoki qoidalar asosida kichik guruhlarning har bir a’zosi yakka tartibda o‘zining mualliflik ta’rifi va qoidasini keltirib chiqarib taqdimot qilishi ham mumkin. “Rezyume” texnologiyasi; Bu texnologiya murakkab, ko‘p tarmoqli, mumkin qadar muammoli mavzularni o‘rganishga qaratilgan. Texnologiyaning maqsadi; talabalarni erkin, mustaqil, tanqidiy fikrlashga jamoa bo‘lib ishlashga, izlanishga, fikrlarni jamlab taqqoslash uslubi yordamida mavzudan kelib chiqqan holda o‘quv muammosini yechimi topishga hamda kerakli xulosa chiqarish; Texnologiyaning qo‘llanishi; ma’ruza darslarida seminar, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlarida yakka tartibda o‘tkazish, shuningdek uyga vazifa berish; Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi; • o‘qituvchi talabalarning soniga qarab 3-5 kishidan iborat. Har bir guruh a’zolari ularga tushgan varqlardagi muammolarning afzalligi va kamchiliklarini aniqlash: “Muammo” texnologiyasi: Texnologiyaning maqsadi: talabalarga o‘quv predmetining mavzusidan kelib chiqqan turli muammoli masala yoki vaziyatlarning yechimini to‘g‘ri topishlariga o‘rgatish, ularda muammoni, mohiyatini aniqlash, muammoni kelib chiqish sabablirini va muammoni yechish: Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi: Talaba (yoki o‘quvchi) lar tomonidan mashg‘ulot uchun tayyorlangan kinolavhani diqqat bilan tomosha qilib, unda yoritilgan muammoni aniqlashga harakat qilish, xotirada saqlab qolish yoki daftarlariga belgilab qo‘yish; va u holda o‘qituvchi o‘quv predmetining mavzusi bo‘yicha plakat, rasm, afisha yoki biror

muammoni bayon qilish; har bir guruh a’zolari tomonidan ushbu lavhadan birgalikda aniqlangan muammoni vatman yoki 1-3 formatdagi qog‘ozga flamaster bilan yozib chiqadi; O‘qituvchi tomonidan tarqatilgan fuyidagi chizmaga har bir guruh a’zosi tanlab olgan muammosini yozish va tahlil qilish 14 ; Muammolar va ularning yechimi bo‘yicha jamoaviy fikr almashadi: Bunday texnologiya bilan o‘tkazilgan mashg‘ulot talabalarni darsga qiziqishiga sabab bo‘ldi: “Skrabey” texnologiyasi: Skrabey interfaol texnologiya bo‘lib, u talabalarda kuchliy bog‘liqlik, mantiqiy fikrlash, xotiralarning rivojlanishiga imkoniyat yaratadi. Mazkur texnologiya o‘quvchilarga mustaqil ravishda o‘z bilimlarning sifati va savyasini xolisona baholashga, o‘rganilayotgan mavzu haqidagi tushuncha va tasavvurlarni aniqlashga zamin yaratadi. “Skrabey” texnologiyasi universal texnologiyalardan bo‘lib, undan o‘quv materiallarini talabalar tomonidan egallashning turli bosqichlarida ya’ni; - boshida – o‘quv faoliyatini rag‘batlantirish sifatida (aqliy hujum) uslubi; - mavzuni o‘rganish jarayonida uning mohiyati, tuzilishi va mazmunini belgilash; - oxirida olingan bilimlarni mustahkamlash va yakunlash maqsadida foydalanish mumkin. Ta’limdan tashqari mazkur uslub tarbiyaviy xarakterdagi: - o‘zgalar fikrini hurmat qilish - jamoa bo‘lib ishlash mahorati; - faollik; “Yelpig‘ich” texnologiyasi; Bu interfaol texnologiya talabalarga tanqidiy tahliliy va aniq mantiqiy fikrlashlarini muvaffaqiyatli rivojlantirishga hamda o‘z g‘oyalari, fikrlarini yozma va og‘zaki shaklda ixcham bayon etish, shuningdek uni hikoya qilishga imkoniyat beradi; Bu texnologiya mavzusini o‘rganishning turli bosqichlarida: 14 Ochilov M. “Yangi pedagogikn tenologiyalar” Qarshi, Nasaf -2000

- boshida – o‘z bilimlarini erkin faollashtirish - mavzuni o‘rgatish jarayonida uning asoslarini chuqur fahmlash va anglab yetish; “Bahslashuv” texnologiyasi: Talabalarning o‘quv guruhlarida ularning o‘zaro munosabatlari yanada yaxshilash, bir-birlariga tezlik bilan ko‘nikish yoki o‘zaro bahslar tashkil etib turish maqsadga muvofiqdir. Bu mavzular ularni bahsga chorlovchi; muammoli qiziqarli bo‘lishi kerak 15 . O‘qitishning interfaol uslublari: 1. Kognitiv (cognito – lotincha) so‘z bo‘lib “bilim” “bilish” ma’nosini anglatadi: Eng avvalo, talabalarning tafakkurni shakllantirishga yo‘naltirgan, u yoki bu shaklda jamoa muhokamasini tashkil etish bilan bog‘liq bo‘lgan uslubdir. 2. rolli o‘yinlar, modelashtirish – hayotiy vaziftlarni modellashtirish hamda ma’lum rollarni ijro etish orqali ularni sinab ko‘rishga yo‘naltirilgan. 3. Fasilitasiya (inglizcha fasilitate - osonlashtirish) – guruh ishini tashkil etish ko‘pincha aniq, haqiqiy, amaliy topshiriqlar bilan bog‘liq, aniq qaror qabul qilish bo‘yicha muhokama, faoliyatning haqiqiy rejasini ishlab chiqish, haqiqiy, mojaroli manfaatlarni muvofiqlashtirishga mo‘ljallangan. Aqliy hujum: Bevosita jamoa bo‘lib “fikrlar hujumi”ni olib borish. Bu uslubdan maqsad mumkin qadar katta miqdordagi g‘oyalarni yig‘ish, talabalarni ayni bir xil fikrlashdan holi qilish, ijodiy vazifalarni yechish jarayonida dastlab paydo bo‘lgan fikrlarni yengishdir. “Tarmoqlar” (Klaster) uslubi: Fikrlarning tarmoqlanishi – pedagogik strategiya bo‘lib u talaba (yoki o‘quvchi) larning biron-bir mavzuni chuqur o‘rganishlariga yordam berib, ularni mavzuga taaluqli tushuncha yoki aniq fikrlarni erkin va ochiq uzviy bog‘lagan ketma- ketlikda tarmoqlashni o‘rgatadi; 15 S. Toshev, F. Boynazarov “Yangi pedagogic texnologiyalar asoslari” Toshkent 1992.

Fikrlarni tarmoqlash quyidagicha tashkil etiladi: 1. Hayolga kelgan har qanday fikr bir so‘z bilan ifoda etilib ketma-ket yoziladi. 2. Fikrlar tugatuncha, yozishda davom etiladi va fikrlar tugasa, u holda yangi fikr kelgunga qadar biron rasm chizib turiladi. 3. Darsda imkon boricha fikrlarning va o‘zaro bog‘liqlik ketma-ketligini ko‘paytirishga harakat qilinishi lozim: S W O T - tahlil S – strength – kuch W – weariness – ojizlik O – opportunity – imkoniyat T – threat – tahdid Kuchli tomonlari – hal etayotgan vazifaning afzalliklari; Kuchsiz tomonlari – maqsadga erishishda ichki muhit omillarining ta’siri: Imkoniyat – belgilangan vazifalarni hal etishdagi eng ma’qul holat: Tahdid – faoliyatni amalga oshirish: Bahs – munozara (discussion method) – usulida guruh a’zolari biror muammoni yechish yoki bilimlarini oshirish, yoki mavzuni tushunish maqsadida o‘z g‘oyalarini og‘zaki taklif etadilar. Usuldan samarali foydalanish uchun ishtirokchilar muhokama predmetiga oid yetarli bilim va tajribaga ega bo‘lishlari lozim. Bu usul kattalar ta’limida ko‘proq samara beradi: “Muzyorar ” o‘yini (Qizdiruvchi, faoliyatga jalb qiluvchi mashq) Talaba (yoki o‘quvchi) larning o‘zaro tanishishi va ishchi muhit yaratish maqsadida qo‘llaniladigan mashq: Mashqning vazifasi: - talabalarni muloqotga chorlov. (muzni yorish) Bu o‘yin – o‘quv xonasidagi ruhiy taranglikni yengish, guruhning shakllanish jarayonini tezlatish, muloqot va axborot almashinuvni yo‘lga qo‘yish, samimiylik va hamkorlik muhitini yaratishdir 16 ; “Muzyorar” barcha ishtirokchilarni jarayonga muvafaqiyatli jalb qiladi va trening ning umumiy yo‘nalishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 16 Ochilov M. “Yangi pedagogic texnologiyalar” Qarshi, Nasaf 2000

Yumoqlangan qor; Bu uslub har qanday tushunchaga mumkin qadar aniqroq ta’rif topishga imkon beradi; Talaba (yoki o‘quvchi) larga guruhlarda ishlashni, boshqalar fikriga quloq solishni va umumiy nuqtai nazarni ishlab chiqishni o‘rgatadi; Bu uslub bosqichma-bosqich hamda har bir bosqichga aniq vaqt belgilanishi bilan o‘tkaziladi: 1-bosqich. Har bir qatnashchi 2-daqiqa mustaqil ishlaydi. 2-bosqich. Juftliklarda ishlash – uchliklarda ishlash 5-daqiqa. 3-bosqich. To‘rtliklarda ishlash – oltiliklarda ishlash – 5 daqiqa. 4-bosqich. Sakkizlarda ishlash 5-daqiqa. 5-bosqich. Muhokama – 5 daqiqa. Guruhlardagi ish tugashiga ko‘ra har bir guruh vakillari navbati bilan o‘z plakatlarini xona tahtasiga ilib qo‘yadilar va uni o‘qiydilar. Agar savollar bo‘lsa, guruh javob beradi; 6x6x6 uslubi: 6x6x6 uslubida o‘qituvchi guruh 36 ta qatnashchisini qisqa vaqt mobaynida bironta masalani muhokama qilishga o‘rgatish va ular ko‘pchiligini fikrlarini bilib olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. 6 ta guruh ishtirokchilari o‘qituvchi tomonidan o‘rtaga tashlangan muammoni 6 daqiqa mobaynida muhokama qiladilar. Shundan keyin 6x6x6 – guruhning barcha a’zolarini faollashtiruvchi uslubdir. Qatnashchilardan har biri qisqa vaqt mobaynida ham munozara qatnashchisi ham so‘zlovchisi rolida bo‘ladi. Guruhlar bitta muammoni yoki bir muammoning turli jihatlarini yoki bir muammoning turli jihatlarini muhokama qilishlari mumkin 6x6x6 uslubi o‘qituvchi va guruhlarning faol ishtirokini talab qiladi: Kungaboqar Talaba (yoki o‘quvchi)lar 4-5 kishidan iborat. Guruhlarga bo‘linadi. O‘qituvchi o‘quv predmeti mavzusidan kelib chiqib, o‘rtaga bitta muammoni yoki asosiy muammodan kelib chiqib, har bir guruhga bittadan muammo tashlaydi. Ajratilgan vaqt ichida guruhlar birgalikda fikrlashib, umumiy yoki bir-birilarining

muammolari bo‘yicha fikr almashmoqchi bo‘lsalar, fikrlarini bargga yozib, uni o‘sha guruh muammosi yozilgan gulga joylashtirib qo‘yadilar va har bir guruhning “Muammoli guli” vaqt o‘tishi bilan o‘sib boraveradi. Bu uslubdan o‘tilgan mavzuni tushuntirish, uni mustahkamlash va takrorlash hamda talabalar egallangan bilimlarni aniqlashda foydalanish mumkin. Uslub, talaba (yoki o‘quvchi) larga muammolarni yechish, umumlashtirish mustaqil fikrlash va fikrlarini erkin bayon qilish; “Keys - stadi” uslubi: “Keys - stadi” uslubi inglizcha so‘z bo‘lib, (case – aniq vaziyat, hodisa, stadi - o‘qitish) bu uslub aniq vaziyat hodisaga asoslangan o‘qitish uslubi hisoblanadi; 1. Yakka tartibda ishlash; • vaziyat bilan tanishish • muammolarni aniqlash • axborotni umumlashtirish. Hisobot hamda natijalar taqdimotini tayyorlash; O‘qituvchi barcha guruhlar ishtirokidagi umumiylikni topishga imkon beradi 17 : X U L O S A Men bitiruv malakaviy ishimda Ingliz tili leksikasini o‘rgatishda, yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish mavzusini ochib berishga harakat qildim. Ingliz tili leksikasini o‘rganishdan asosiy maqsad o‘quvchilarga ingliz tili nutq ko‘nikmalarini va malakalarini singdirish demakdir. 17 Tolipov U, Usmonboyeva M, “Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari” Toshkent 2006.

Bugungi kunda ta’lim muassasalarining o‘quv tarbiyaviy jarayonida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanishga alohida e’tibor qaratilayotgannining asosiy sababi quyidagilar; Birinchidan pedagogik texnologiyalarda shaxsni rivojlantiruvchi ta’limni amalga oshirish imkoniyatining kengligida “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dastur”da rivojlantiruvchi ta’limni amalga oshirish masalasiga alohida e’tibor qaratilgan. Ikkinchidan, pedagogik texnologiyalar o‘quv – tarbiyaviy jarayoniga tizimli foydalanish keng joriy etish imkoniyatini beradi; Uchinchidan, pedagogik texnologiya o‘qituvchini ta’lim – tarbiya jarayoning maqsadlaridan boshlab, tashxis tizimini tuzish va bu jarayon kechishini nazorat qilishgacha bo‘lgan texnologik zanjirni oldindan loyixalashtirib olishga undaydi; To‘rtinchidan, pedagogik texnologiya yangi vositalar va axborot usullarini qo‘llashga asoslanganligi sababli ularning qo‘llanishi; Ta’lim jarayonida ingliz tili leksikasini o‘rgatib quyidagi yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanishga maqsadga muvofiq; O‘qitish jarayoning samaradorligini oshirishda peadgogik malakalarni shakllantirish; Tinglovchilarda yangi zamonaviy pedagogik texnologiyalarning o‘quv tarbiyadagi o‘rni, ulardan foydalanish, shuningdek ta’lim jarayonida interfaol uslublardan foydalanib, ta’limning samaradorligini ko‘tarishga bo‘lgan qiziqish, tahlil qilish talabalar egallayotgan bilimlarini o‘zlari qidirib topishlariga mustaqil o‘rganib, hatto xulosalarni o‘zlari keltirib chiqarishga qaratilgan. Pedagogik texnologiyaning eng asosiy negizi; O‘qituvchi va talabaning belgilangan maqsaddan kafolatlangan natijaga hamkorlikda erishishlari uchun tanlangan texnologiyasiga bog‘liq. Masalan: Aqliy hujum uslubi; Bevosita jamoa bo‘lib “fikrlar hujumi” ni olib borish. Bu uslubdan maqsad mumkin qadar katta miqdordagi g‘oyalarni yig‘ish, talabalarni ayni bir xil fikrlashda holi qilish;

“Tarmoqlar ( Klaster )” uslubini ko‘rib chiqamiz. Bu uslubda fikrlarning tarmoqlanishi ya’ni pedagogik strategiya bo‘lib, u talaba (yoki o‘quvchi) larning biron-bir mavzuni chuqur o‘rganishlariga yordam berib, ularni mavzuga taaluqli tushuncha yoki aniq fikrlarni erkin va ochiq uzrliy bog‘langan ketma-ketlikda tarmoqlanishini o‘rgatadi: Yoki “Muzyorar” o‘yini. (Qiziqtiruvchi, faoliyatga jalb qiluvchi mashq) bunda talaba (yoki o‘quvchi) larning o‘zaro tanishishi va ishchi muhit yaratish maqsadida qo‘llaniladigan mashq. Mashqning vazifasi: - talabalarni muloqotga chorlov (muzni yorish). Bu o‘yin – o‘quv xonasidagi ruhiy taranglikni yengish guruhning shakllanish jarayonini tezlatish, muloqot va axborot almashinuvini yo‘lga qo‘yish, shuningdek samimiylik va hamkorlik muhitini yaratishga yordam beradi; “Muzyorar” o‘yinida barcha ishtirokchilarni jarayonga qarab II – bosqichda amalga oshiriladi; I – bosqichda “Rasmlarga munosabat mashqi” hisoblanadi: Bunda o‘quvchilar 3 ta guruhga bo‘linadi. Bu o‘quvchilarga turli xil kartochkalar tarqatish orqali amalga oshiradi. Bir xil mevalar rasmini olgan o‘quvchilar 1 ta guruhda ishlaydilar. Har bir guruhda 4 nafar ishtirokchilar bo‘ladi, ularga bittadan rasm aks ettirilgan narsalarni inglizcha ifodalab, yozib boradi. Faraz qilaylik biror bir rasmda sinfxona tasvirlangan. 1-o‘quvchi 2-o‘quvchi 3-o‘quvchi 4-o‘quvchi Window a map blackboard a picker a door a desk a table a classroom a flowers a book a chair a bookshelf Bu I – bosqichda 2 daqiqa vaqt beriladi:

II – bosqich: guruh a’zolari o‘zlari yozgan so‘zlari orqali matn tuzishadi; Masalan; this is our classroom. our classroom is large and light There are a lot of maps, flags in our classroom. There are 8 desks and chairs in it. Bu II – bosqichga 3 daqiqa vaqt beriladi. O‘quvchi har bir guruhning yozgan matnini tinglaydi. Shuningdek bu mashq o‘tilgan mavzularni mustaxkamlashga, chaqqonlik, hozirjavoblik, diqqat-e’tibor ko‘nikmalarini shakllantiradi: va o‘tilgan mavzu, yangi so‘z hamda iboralarni qanday darajada o‘zlashtirganliklarini aniqlash va baholash mumkin. Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, o‘qituvchining vazifasi nafaqat bolalarga, talabalarga bilimlarni yetkazish, balki o‘zlashtirishlariga yordam berishdir. Amaliyot ko‘rsatdiki, til o‘rganish jarayoni sinf o‘quvchilarni guruhlarga ajratib tashkil etilganda samaraliroq bo‘ladi. Chunki bu o‘quvchiga dars jarayonida guruhlarga zaruratdan kelib chiqqan holda, turli yondashish, takrorlashga ko‘proq e’tibor berish, tez o‘zlashtirayotgan o‘quvchiga esa qo‘shimcha topshiriqlar berish imkoni beradi;

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I.A. “Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori” Toshkent 1998 yil 64-bet. 2. Karimov I.A. “Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari” Toshkent. 3. Karimov I.A. “Milliy istiqlol g‘oyasi asosiy tushuncha va tamoyillar” (o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalari uchun qo‘llanma) Toshkent, Yangi asr avlod. 2001 yil 176-bet. 4. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” – Toshkent, ma’naviyat 2008 yil 176-bet. 5. Bo‘ronov J. “Chet tili o‘qitish metodikasi” Toshkent 1996 yil 132-b. 6. Yo‘ldoshev J. “Yangi pedagogik texnologiyayo‘nalishlari, muammolari, yechimlari xalq ta’limi” 1999 yil № 4. 7. Jalolov J.J. “Chet tili o‘qitish metodikasi” Toshkent 1996. 8. “O‘rta umumiy ta’lim maktabida ingliz tili o‘qitish bo‘yicha o‘quv dastur” (5-9) sinflar Toshkent 1999 yil. 9. Rogova G. “Methods of teaching English” Moscow 1983. 10. Hoshimov O‘.H. Yoqubov I.Y. “Ingliz tili o‘qitish metodikasi” Toshkent 1993 yil. 11. Prof. Setlin.B.S. “O‘rta maktabda chet tili o‘qitish kursi” Toshkent 1978 yil. 12. Jalolov J.J. “Chet til o‘qitish metodikasi” Toshkent 1990 yil. 13. Temirov Y., Suyarova N. “Chet tili o‘qitish metodikasi” – Qarshi 2009 yil. 14. “Innovatsion darslarda o‘quvchilarning inglizcha fikrlash qobilyatini rivojlantirish” Qashqadaryo ziyokori 2008 yil 13-son. 15. Ziyo Muhammedova B, Abdullayeva Sh. “Pedagogika. Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik” Toshkent 2000 yil. 16. G‘ulomova N. “Adabiyot darslarida ilg‘or texnologiyalardan foydalanish” Toshkent 2003 yil.

17. “Innovatsion darslarda o‘quvchilarning inglizcha fikrlash qobilyatini rivojlantirish” Ziyokor gazetasi 2008 yil. 18 Ishmuhammedov R. “Bolalarni tarbiyalash va sog‘lomlashtirish ishlarida pedagogik texnologiya” – Toshkent, UDAP 2004. 19. Ochilov M. “Yangi pedagogik texnologiyalar” Qarshi, Nasaf 2000 yil. 20. “Yangi tipdagi o‘quv muassasalari uchun namunaviy nizom va o‘quv rejalari” Toshkent 1993 yil. 21. Rogova G. “Xorijiy tillarni o‘qitish” – Toshkent 1993 yil. 22. Yo‘ldoshev J. Usmonov S “Pedagogik texnologiya asoslari” – Toshkent 2001 yil. 23. Ishmuhammedov R. “Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish yo‘llari” – Toshkent 2005. 24. Toshev S, Boynazarov F. “Yangi pedagogik texnologiya asoslari” – Toshkent 1992. 25. Tolipov V, Usmonboyev M “Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari” – Toshkent 2006 yil.

Похожие

Инглиз ва ўзбек тилларида қўшма сўзлар

Инглиз ва ўзбек тилида юкламалар пресуппозицияси

Инглиз ва Ўзбек тилларида инфинитив конструкцияларининг ишлатилиши

Миллий фольклорнинг инглиз тилига таржимаси ва қиёсий таҳлили

Замонавий инглиз матбуоти материалларида Фразеологик Бирликларнинг қўлланиш хусусиятлари