Америкалик роман устаси Гарри Синклер Льюис

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

258 KB

Скачать

Кириш ХХ аср Америка адабиёти ХХ аср Америка ижтимоий ва адабий муҳити. Льюис Синклернинг адабий фаолияти. II . Льюис Синклер ижодининг ғоявий – тематик хусусияти. 2.1. С. Луис ижодининг ўзига хос хусусияти 2.2. С. Льюис асрларининг бадиий қиммати. 2.3. С. Льюис ижодида урушга қарши кураш ғоясининг акс этиши. 2.4. С. Льюис ижодида и р қчиликка қарши кураш. III. Хулоса IV. Файдаланилган адабиётлар рўйхати. 1

Кириш Мавзу: Ж.Элиот “Мидлмарч” асари нинг ғоявий – тематик хусусияти Кириш..............................................................................................2 I . Боб. Х1Х аср инглиз танқидий реализм адабиёти........................9 1.1. Англия адабиётида реализм ва танқидий реализм мето ди нинг шакилланиш омиллари............................................................................9 1.2. Ж. Элиотнинг адабий фаолияти.......................................................... ХУЛОСА...................................................................................................16 II . Ж. Элиот ижоднинг ғоявий – тематик хусусияти..........................20 2.1 . “Мидлмарч” асарида конфликт ва низоли вазиятларнинг реалистик берилиши........................................................................................................20 ХУЛОСА........................................................................................................ Фойдаланилган адабиётлар рйўхати........................................................ 2

Кириш “Ўзбекистон халқи, айниқса, ёшларнинг дунёқарашини янада бойитиш, уларнинг умумбашарий қадриятлар, инсониятнинг маънавий мероси дурдоналаридан баҳраманд бўлишлари,ҳар томонлама камол топишлари учун шароит яратиш, кенг жамоатчиликни илғор жаҳон адабиёти ва санъатининг нодир намуналари билан мунтазам таништириб бориш ва адиларимизнинг халқаро алоқалирини кенгайтириш мақсадида” 1 таъсис этилаётганлиги таъкидланган эди. Шунинг учун биз ёшлар тили ўрганаётган мамлакатнинг адабиётини, дурдона асарларидан баҳраманд бўлишимиз керак. Ана шу адаблардан бири Инглиз адаби Луис Синклер. Луис Синклер – машҳур Америка ёзувчиси. Миннисота штатининг Соук сентирда 1885 йил 7 февралда дунёга келади. У “Бэббит”, “Қопқон”, “Додсворт”, “Бош куча” ва бошқа асарлар муаллифидир. Мавзу долзарблиги. Ҳозирги шиддат билан ривожланиб бораётган ахборот асрида миллий адабиётларнинг ўзаро таъсири ва ҳамкорлик алоқаларининг аҳамияти ортиб бормоқда. Миллий истқлол туфайли ижтимоий ҳаётда юз бераётган туб ўзгаришлар илм-фаннинг барча йўналишларида бўлганидек, адабиётшунослик соҳасида ҳам ўз ифодасини топмоқда. Мисол тариқасида Инглиз, Америка ва ўзбек халқлари адабиётлари алоқалари икки томонлама таржимачилик масалаларини ўрганишга доир кўп ишлар қилинмоқда. Биз ҳам шу фикрларга қўшилганимиз ҳолда Америка адиби Луис Синклерниниг ижодий ишларни ва асарларини бир мунча ёритишга ҳаракат қилдик. Айниқса унинг танқидий реализмга монанд “Бэббит”, " Қопқон " (1861), " Додсворт " (1862) , " Бош куча " ва 1859 йили нашрдан чиққан "Адам Бид" (Adam Bede) асарларини ёзади. Биз асосан “Бош куча” асарини 1 Каримов И.А. Адабиётга эътибор-маънавиятга, келажакка эътибор. Тошкент “Ўзбекистон”. 2009. –Б.6 3

тематик ғоясига эътиборимизни қаратдик. Бу асарнинг танқидий реализмга хослиги Битрув малакавий ишимизнинг долзарблигини кўрсатади. Битрув малакавий ишнинг мақсади Виктория даври Америкада адбиёт тараққиёти асосий йўналишлари нуқтаи назаридан Луис Синклер ижодини ўрганишда иборат. Битирув малакавий ишда ёзувчи ижодининг ялпи адабий жараён билан умумий жиҳатлари, шунингдек унинг ўзига хослиги, индивидуаллигини белгилаб берадиган ёрқин хусусиятлари кўриб чиқилади. Битрув малакавий ишнинг вазифалари. - Танқидий Реализм ҳаётий воқеа – ҳодисаларнинг моҳиятини чуқур очиши 1 -Танқидий Реализмни бутун мураккаблиги, қарама - қаршилиги билан кўрсатиши -Виктория (викторианлик) даври адабиётининг XX аср адабиётига қиёслаши. - Виктория (викторианлик) даври ва ўша давр АҚШ ҳаётий позицияларига жуда ўхшашлиги. -Инсоннинг ўз социал муҳити билан узвий алоқаси - Ижтимоий шарт – шароитнинг алоҳида шахслар, ижтимоий гуруҳлар ва синфлар тақдирига ўтказган таъсири -Ижтимоий шарт – шароитнинг кишилар аҳлоқи ва маънавий дунёсига берган реакцияси - Инсоннинг яратувчилик куч - қудратини акс эттириши Битрув малакавий ишнинг ўрганилиш даражаси. Луис Синклернинг асарлари ҳалигача ўзбек адабиётшунослигида тўлиғича ўрганилмаган. Биз Америка адабиёти фанини ўқишимиз жараёнида кўпгина ёзувчиларни ҳаёти ва фаолияти билан юзаки таншиб чиқаётганлигимиз аён бўлиб қолганлигини гувоҳи бўлдик. Илк бора Луис Синклернинг ҳақиқий реализм ва танқидий реализмга хос асарлар яратганини, ҳанузгача ўзбек китобхонларига унча таниш бўлмаганлиги, ўз асарларида ҳаётни шу қадар чуқур бадиий таҳлил эганлигини, асарларида «сир – асрорлари»ни кўп 1 Америка адабиётининг асослари. Тажимон Ҳ. Караматов. Тошкент. 2005 . бет. 47-49 4

$ишлатгани, жамиятни беаёв фош қигани, шу тариқа ҳаёт ҳақиқатини бадиий кашф этганиниўрганиб чиқишга ҳаракат қилинди. Битрув малакавий ишнинг янгилиги. Бугунги кунда ҳаётимизни белгилаб бераётган кўпгина нарсалар, воқеа-ҳодисалар илдизи викториан даврига бориб тақалиши. Луис Синклер Америкаликларга хос инсоний туйғуларнинг айнан инглизча вариантини кўрсата олиши битирув малакавий ишмизнинг янгилигини ташкил этади. Америкалик роман устаси Гарри Синклер Льюис ҳақли равишда Америка адабиётининг ХХ аср ёзувчилари Э. Хемингуэй, Фалькнер, Драйзер, Стейинбеклар қаторига қўшиш мумкин. Америка адабиётига ўзининг йирик романлари ва ҳикоялари билан номини шойон қилган адиблардан биридир. Реализм ва танқидий реализм ижодий методи ва сатира жанридаги хизматлари билан бир неча йиллардан бери барча олим ва китобхонлар эътиборида келмоқда. Унинг энг сара романлари америка адабиёти тарихида ўчмас из қолдирганки токи уни шу романлари билан бутун дунё аҳли ҳурмат билан тилга олади. Миннесота штатининг марказидаги аҳолиси 3 минг кишига яқин кичик шаҳарча - Соук-Сентерда дунёга келади 1 . “Бош кўча” («Main Street», 1920) романида Льюис бу шаҳарчани аччиқ киноя билан Гофер-прери деб номлайди. Бўлажак ёзувчининг отаси - Эдвин Д. Льюис, қишлоқ шифокори бўлиб, у “Бош кўча” романидаги доктора Кенникотт учун прототип бўлиб хизмат қилган, онаси - Эмма (Кермотт) Льюис эса Фуқаролар уруши даврида шимолликлар томонида жанг қилган канадалик шифокорнинг қизи эди. Эмм а Льюис сил ( туберкулез ) касали билан оғрир ва қишда доим мамлакат жануби-ғарбига даволангани кетарди. Синклер беш ёшлигида онаси вафот этиб, отаси Изабелл а Уорнер га уйланади. Льюиснинг биографларидан бири, Марк Скорер ёзишича, бўлажак ёзувчи ўта чиркин, соф буржуа муҳитида тарбияланади. 1 История зарубежной литературы конца Х1Х-начала ХХ века: Курс лекций\ Под ред М. Е. Елизаровой и Н. П. Михальский М. 1970. С. 89 5$

Америка иқтисодиётининг империалистик уруш вақтидаги “гуллаб- яшнашидан” кейин урушдан кейинги юзага келган даврдаги инқирози шаҳар майда буржуазияси, айниқса маҳаллий фермерлар доираларида норозилик ҳаракатини келтириб чиқарди. Иқтисодий кучга эга бўлмаган бу ҳаракат Америка майда буржуа зиёлиларининг радикал оқимига айланди ва адабиёт саҳнасида тарихда “20-йиллар кишилари” номи билан қолган адабиёт вакиллари пайдо бўлдилар. Шервуд Андерсон, Бен Хект, Флойд Делл каби ёзувчилар билан бирга улар қаторидан Льюис ҳам ўрин эгаллади. У ана шу тарзда дастлабки радикал реалист-ёзувчилар – XIX аср охирида адабиёт саҳнасига чиққан Гарленд, Крэйн ва Норрислар бошлаб берган радикал Америка майда буржуазия адабиётининг умумий оқимига қўшилиб кетди. Бу маънода Льюис учун Мастерс ўзига хос йўл кўрсатувчи бўлиб, унинг асосий асари - «Спун Ривер антологияси ёки Спун дарёсининг антологияси» (Spoon River Antology, 1915) “Бош кўча” учун мўлжал бўлиб хизмат қилди. «Спун Ривер антологияси»нинг муаллифи каби Синклер Льюис “Бош кўча”да провинциал Американинг иккиюзламачилиги, чекланганлиги ва мунофиқлигига қарши чиқади. Авваллари романтика, нореал олам ҳақидаги орзулар Льюис учун унинг қаҳрамонлари ва воқелик ўртасидаги зиддиятларни бартараф этиш воситаси бўлиб хизмат қилган бўлса, эндиликда унинг ижодида романтикага қарши кураш, “сароб”ларни вайрон этиш даври бошланди. Персонажларни ўз ижтимоий муҳитидан узоқлаштириш муайян йўналишга эга бўлиб боради. “Бош кўча”га (бу асарда капитализмнинг майда буржуа радикал онги учун тушунарли бўлган барча салбий жиҳатлари мавжуд) Кэроль образини қарши қўяр экан, Льюис майда буржуа исёни байроғини кўтариб чиқади. Аммо бу исён аввалбошданоқ ўз ижтимоий моҳиятига кўра мағлубиятга маҳкум этилган. Кэроль, норозилик манбаи, яна оиласига қайтади ва оқибатда Льюис роман сўнггида кулгу унинг қаҳрамони учун ягона кураш воситаси эканлигини эълон қилади. Кейинчалик Льюис ижоди худди ана шу йўналишда ривожланишда давом этади. «Бэббит»да (Babbitt, 1922) у “Бош кўча” мотивларини давом 6

эттириб, у стандарт мешчаннинг классик образини яратиб, у капиталистик ҳаётнинг энг биқиқ шаклларига қарши стихияли равишда исён кўтараиб туради. Адиб бу билан “Бош кўча” мотивларини давом эттиради. Льюиснинг нисбатан кейинроқ яратган сатирик асарларидан бири - «Кулижни билган одам» (The Man who knew Coolidge, 1927). «Эльмер Гентри» (Elmer Gantry, 1927) — буржуа дини ва унинг вакилларига ёзилган сатирик асар бўлиб, Льюис ижодининг ўзига хос ижтимоий норозилик билан чиққан, энг гуллаб-яшнаган даврини якунлайди деб аташ мумкин. Аммо унинг ижодида ана шу норозиликни кўтариб чиққан Кэроль, Бэббит, Эроусмит каби қаҳрамонлар пассив, суст исёнкор бўлиб, улар манфур ижтимоий тизимга қарши ҳеч нима қила олмайдилар. Фаол исёнкорлик Льюис ижодида баъзи-баъзидагина бўй кўрсатади, холос. Бу каби образлардан бири “Лочин парвози”да профессор-социалист Генри Фрэзер бўлса, “Бош кўча”да романда умуман иккинчи даражали ўрин тутган Майльс Бьернстам капитализмга қарши фаол позицияга эга. Майда буржуазия «радикализми» чегарасидан чиқиб кета олмаслик туфайли Льюис ижодида кризис юзага келиб, бу жараённинг нишоналари «Қопқон» (Mantrap, 1926) романида бош кўрсатган бўлса, «Додсворт» (Dodsworth, 1929) китобида айниқса ёрқин намоён бўлди. ХХ аср Америка адабиёти. 7

ХХ аср Америкада ижтимоий ва адабий муҳит. Кўпгина муарриҳлар икки жаҳон уруши орасидаги даврни Америка Қўшма Штати учун урилиб-сурилиб катта бўлиш деб таърифлайди. Ваҳоланки Американинг урушга жалб этилиши бошқа мамлакатларга нисбатан жуда қисқа бўлган бўлсада Яъни 1917-1918 йилларда бўлиб, қурбону – талофатлар европага ва душманларига нисбатан анча кам эди. Жон Дос Пассос американинг бу урушлардан кейин албатта ҳафсаласи пир бўлишини 1921 йилда ёзган ўзининг “Уч аскар” романида ифодалаб, цивилизация кенг кўламли сохта мунофиқлик эди, уруш эса уни вайрон этиш ўрнига, унинг энг тўлиқ ва энг бемаъни ифодасига айланди деган эди. Мунтаззам равишда ўзгарган ва ларзага тушган америкаликлар ўз уйларига қайтдилар аммо ҳеч фачон бу урушда уларнинг гуноҳлари йўқ эканликларини ҳеч қачон исботлай олмайдилар. Қишлоқлардан урушга кетган америкалик ёшларнинг кўпчиллиги ўз қишлоқларига эмас балки шаҳар ҳаётига уруш натижаси европанинг бир қанча шаҳарларини кўрганликлари учун ҳам кейинги ҳаётларини шаҳарда давом этиришга моиллик катта эканлигини намоиш этдилар. Бу эса қишлоқ фермерларининг ишларини анчайин издан чиқариб юборишга олиб келди. Урушдан кейинги тез юксалиш даврида америкаликлар бизнес саҳосида фаолият кўрсата бошлашди. Баъзилари мисли кўрилмаган даражада бойиб кетди. Улар эндиликда олий таълим олиш учун астойдил киришдилар. 1920 йилда америка коллежлари сони икки бараварга ошди. Таълим соҳаси вакиллари ҳаёти гуллаб-яшнади. Ўша давр учун энг юқори мақом бўлга енгил автомашилар сотиб олиш имкониятларига эришдилар. Шаҳарда яшовчи америкаликларнинг уйини телефон, ёзиш машинкалари, электр чироқлари ва тикиш жиҳозларининг шоқини тўлдириб турди. С.Льюиснинг 1922 йилда ёзилган “Бэббит” романида америкалик ўртача бизнесмен даврда ишлаб чиқарилган жизҳозларнининг имкониятларини тарғибот қилади. Ўзини манавиятли деб ҳисоблаган 8

америкаликлар ҳафтасига бир марта кинога боришни, рақс тушушни, жаз мусиқалари эшитиш, коктейллар, енгилтак мода кийимлари ва енгил автамашиналарда сайр этиш мамлакат миқёсида одат тусига киритга эди. Ғарб ёшлари шафқатсиз уруш оқибатида исёнкор, жаҳилдор ва хом- хаёллардан холи бўлиб, бунга катта авлод маъсул еб билишди. Урушдан кейинги қийин иқтисодий шароитда Ф. Скотт, Фицжеральд, Э. Хемингуэй, Гертруда Стейн ва Эзра Паунд каби ёзувчилар ўз асарларида ҳорижда арзимаган пулга чиройли яшаш мумкинлиги ёритиб беришди. Америка ёшлари ақлий янгилик деб Фрейж психологияси, Максизм таълимоти ва Дарвин назариясини қабул қилишлари миллатнинг маънавий жиҳатдан миллийлигини йўқотишига олиб келишига сабаб бўлди десак хато бўлмайди. Бунга айниқса хорижда яшовчи америкаликлар ҳисаси каттадир. Уильям Фолкнер барча асарларида Фрейд психологиясининг элементларидан фойдаланади. Биринчи жаҳон урушидан кейинги деярлик барча америкалик ёзувчилар мана шу оқимга эргашдилар. Ташқи хурсадлик ва мисилсиз моддий фаровонлик ва замонавийликка қарамасдан 1920 йилларнинг ёш америкаликлари , адабиётчи Гертруда Стейн таъбри билан айтганда “Йўқотилган авлод” эди. Фицжеральднинг 1920 йилда ёзган “Жанантнинг бу томони”, Э. Ъемингуэйнинг 1926 йилда ёзган “Қуёш ҳам чиқмақда” ва шунгуа ўхшаш бир қанча романларда йўқотилган авлоднинг ғайриоддийлиги ва хомхаёлларини йўқотганидан дарак беради. Т. С. Элиотнинг 1922 йилда “Ташландиқ ер” асарида ғарбий цвилизация ёмғирга ташна қурғоқ саҳро яъни маънавий – руҳий қайта янгиланиш сифатида рамзий ифодасини топади. ХХ асрнинг 30 йилалридаги дунё миқёсидаги тушкунлик яъни қурғоқчилик АҚШ нинг аксарият аҳолисига ўз таъсирини ўтказмай қолмади. Ўтра Ғарбдаги бу қурғоқчилик америкаликлар нонушта патнисларини чанг босган темирга айлантириб қўйди. Кўпгина фермерлар Ўрта Ғабни ташлаб Колифорнияга қараб силжишди. Бу жараён Ж. Стейнбекнинг 1939 йилда ёзилган “Ғазаб шингиллари” асрида жонли тасвирланга. ХХ асрнинг илк 9

йилларида Европа ва Америкада аста секин юзага кела бошлаган модренизмнинг катта маданий тўлқини қамраб ола бошлади. Ўша даврнинг барча зиёлийлари имкондаражада модренизм йўналишига тақлид қилишга интилар эди. ХХ аср бошларида американинг кўпгина ёзувчилар класик анъаналарни инкор этиш, янги яратилаётган санъат орқали замонавий ҳаётни ифодалашни афзал кўрдилар. Адабиётда биринчилардан бўлиб Гертруда Стейн (1874-1946 йилларда яшаб ижод этган) замонавий санъатга муқобил шаклни ривожлантирди. Парижда яшовчи Стейн санъат дурдоналарини тўплади. Стейн табрича У ва Пикассо айнан бир иш билан машғул эди. Пакассо рассомчиликда, у эса адабиётда. Содда ва муайян сўзларни акс маънода ишлатиб, Стейн абстрак, эксприментал насрий назмни ривожлантирди. Стейннинг болаларга хос содда сўзлар мажмуаси замонавий санъатнинг ёрқин рангларини хаёлга келтириб, қайтарилувчм содда сўзлари абстрак визуал композициялар шаклини қайтарган .Граматик қоидалар ва тиниш белгиларни олиб ташлаб Стейн ўзининг 1914 йилдаги “Юмшоқ тугмалар” тўпламида янгича “абстрак” маъноларга эришди 1 . Унда нарсалар худди кубизм рассомчилигидагидек турли бурчакларда кўрилади. Масалан: Стол, стол дегани-менинг Азизим дегани эмас, бутунлай мустаҳкамни англатади. У ўша ўзгарувчанликка ўхшайдими Бир қарашда ойна баланд бўлсада Стол ойнадан кўпроқ маъно англатар. Стейн ижодида маъно кўпинчалик техник воситаларга бўйсиндирилиб, худди абстрак визуал санъат турларида бўлгани каби моҳият шаклга нисбатан камроқ аҳамиятга эга бўлган. Мазмун ва техник шакл ўша давр визуал санъати ва адабиётида ажратиб бўлмас яхлитлик касб этади. 1 Самохвалов Н. И. Американская литература Х1Х века. М осква . “Просве щение ” 1961 . С. 34 56 10

Мазмунга эквалент шакл ғояси икинчи жаҳон урушидан кейинги санъат ва адабиётнинг тамал тоши бўлиб, айнан шу даврда такомиллашди. Сўнги илмий ютуқлар билан қуролланган фотография нафис санъат мафомини ола бошлади. Фотограф Альфред Стейлитс Нью-йорк шаҳрида солон очиб 1908 йилга келиб энг сўнги Европа намуналари, шулар жумласидан Пикассо ва Г. Стейннинг ўзга европалик дўстларининг асрларини намоён эта бошлади. Стейлитс солони ўша даврнинг кўплаб санъаткорлари ва ёзувчиларига ўз таъсирини ўтказди Шулар қатарида Уильям Карлос Уильямс ХХ аср иккинчи ярмидаги американинг энг нуфузли шоирларидан бири. Уильямс сиймонинг фотографик аниқлигини куйлайди. Унинг қуйидаги эстетик афоризми ҳаммага маълум: “Ғоялар эмас, нарсалар”. Кўриш ва назар нуқтаси замоновий романларнинг ҳам муҳим воситасига айланди. Учинчи шахс номидан тўғри ёзиш ёки беманиларча бекор қиладиган ҳикоячи номидан ёзиш етарли бўлиб қолмади. Генри Жеймс, У. Фалкнер ва бошқа кўпгина америкалик ёзувчилар дунёқарашининг бадиий жиҳатларини тажриба қилган ҳатто ҳозирги кунда ҳам баъзилар шундай қилмақда. Жеймс кўпчилилк ўз романларидаги маълумотларни бир қаҳрамон била оладига ҳудудлар билан чеклайди. Фалкнернинг 1929 йилда ёзган “Шавқин ва ғазаб” романида ҳикояни тўрт қисмга бўлади. Ҳар бири турли одамларнинг шу жумладан ақлан заиф болаларниг қарашларини ифодалайди. Бундай модренистик романлар ва шеърларни тахлил этишда Америкада янгича танқидий моҳиятга эга “Янги танқидчилик” мактаби юзага келади. Янги танқидчилар ваҳий нозил бўлиш онгларини излайди. Бундай танқидчилар асарни синовдан ўтказиб унга равшанлик киритади ва ўз ички олами орқали унга нур сочишга умид боғлайдилар. 1.2. Льюис Синклернинг адабий фаолияти. 11

Миннесота штатининг марказидаги аҳолиси 3 минг кишига яқин кичик шаҳарча - Соук-Сентерда 1885 йилнинг 7 февралида дунёга келади. Отаси шифокор, онаси эса шифокорнинг қизи бўлган. Ёзувчининг 1920 йилда ёзган “Бош кўча” романи айнан у туғулиб ўсган шаҳар Соук-Сентерга бағишланган. Эдвин Льюиснинг уч ўғлидан энг кичиги Синклер, қўпол, юзини ҳуснбузар қоплаган, малла соч бола бўлиб. Унинг ғалати қилиқлари ва гаплари тенгдошлари, ҳам катталарнинг кулгисига сабаб бўларди. У спорт билан шуғулланишни ёқтирмас, балки холи қолиб, шеър ўқишни ва бир ўзи тоза ҳавода сайр қилишни ёқтирарди. 1902 йили, 17 ёшида у Оберлин- академиясига ўқишга киради; бироқ Льюис Нью-Хейвендаги Йель университетида таҳсил олишни орзу қилар, ниҳоят бир йилдан кейин у ниятига эришади ва уни ана шу университетга ўқишга қабул қиладилар. Йелда Льюис ўтмиш шоирлари Суинберн ва Теннисон услубида шеър ёза бошлаб, унинг готик балладаларидан бири университет адабий журналида чоп этилади. Бу биринчи курс талабаси учун катта ютуқ эди. Кейинчалик Льюис ўзи ҳам ана шу журнал таҳририятида ишлаб, иқтидорли ёш ёзувчи сифатида ном қозонди. Кўпгина профессорлар қобилиятли ва топқир талабани ҳурмат қилишар, аммо Льюиснинг айтишича, у Йелда ҳам у Соук- Сентердаги каби қийналиб яшаган. Таътил вақтида Соук-Сентерга дам олишга келган Льюис бекорчиликдан қишлоқ ҳаёти ҳақида роман яратишга қарор қилиб, уни “Қишлоқ вируси” («The Village Virus») 1 деб номлайди. Орадан 15 йил ўтганидан сўнг бу роман “Бош кўча” номи билан дунёга танилади. Ёзувчи ўзининг биринчи насрий асарини Том Грэн тахаллуси билан чиқаради. Болалар дунёси учун аталган бу китоб 1912 йилда ёзилиб “Аэропланда сайр” деб номланади. Сўнгра адибнинг 1915 йилда илк романи “Бизнинг мистер Ренн” да ёш хаёлпарас ҳақида ҳикоя қилади. Унинг 1915 1 Самохвалов Н. И. Американская литература Х1Х века. М осква . “Просве щение ” 1961 . С . 44-45 12

йилда ёзган “Бургут парвози” романи адабиётшунсларга Сервантеснинг “Дон Кихот” романини эслатади. Иккала романи нашриётларда босилиб чиқса ҳам Луис арзимаган қалам ҳаққи олади. Бу эса унинг маълум даражада руҳиятига таъсир этади. 1904 ва 1906 йилларда, ёзги таътил даврида Льюис баржада Англияга қорамол ташийди ва шу саёҳати давомида бўлғуси китоблари учун материал тўплайди. 1906 йили Йелга қайтса ҳам, тез орада Нью-Х е йвен ни тарк этади ва Эптон Синклернинг Энглвуд ( Нью-Жерси штати ) яқинидаги Хеликон- Холл социалистик коммунасида фаррош бўлиб ишга киради. Бироқ коммуна тез орада университет каби бўлажак ёзувчининг жонига тегиб, Льюис ижодининг янги босқичини б ошлаш ниятида Нью-Йоркка йўл олади. Унинг шеър ва новеллалари турли газета ва журналларда чоп этилиб, у «Трансатлантик тейлз» («Transatlantic Tales») журнали бош муҳаррирининг ўрин б осари лавозимида ишлаб туради. Кейинги йилнинг охирларида Льюис Панамага йўл олади, бироқ у ерда дуруст иш тополмаган ёзувчи бироз вақт Панама канали қурилишида ишлаб туради, сўнг декабрь ойида Яна Нью-Йоркка қайтади. 1908 йилнинг январида у Йелга қайтади ва июнь ойида диплом олади. Бир неча шеъри Сан- Франциско журналларидан бирида нашр этилиб, Льюис бу тўғрида Уильям Роз Бенедан ўз шеърлари ҳақида юксак фикрлар битилган хат олади. Шундан кейин адиб ҳаётида дарбадарлик даври бошланди. Льюис қисқа вақтга ватанига қайтиб, сўнг Уотерлу (Айова штати), Сан-Франциско, Вашингтонда журналист бўлиб ишлайди, бироқ ҳеч қаерда узоқ ишлай олмайди. Баъзи газеталардан уни бўшатиб юборган бўлсалар, бошқаларини унинг ўзи тарк этади. Льюис бироз муддат Кармелдаги (Калифорния штати) рассомлар колониясида яшаб туради ва у ерда Жорж Стерлинг ва Жек Лондон каби ёзувчилар билан танишади. Ёш ёзувчи ўз ҳикояларини чоп эттиролмаганлиги сабабли у бир неча ғояларини Жек Лондонга сотишга мажбур бўлади (Ж.Лондоннинг баъзи ҳикоялари Льюис сюжетлари асосида яратилган). 13

Льюис 1910 йили Яна Нью-Йоркка қайтиб, беш йил давомида турли нашриётлар ва журналларда ишлайди. Унинг нашр этилган дастлабки китоби болаларга бағишланган бўлиб, у “Аэропланда сайр” («Hike and the Aeroplane», 1912) 1 деб аталиб, ёзувчи унга Том Грэм тахаллуси остида чиқарди. Орадан бир йил ўтар-ўтмас Льюиснинг илк жиддий романи “Бизнинг мистер Ренн” («Our Mr. Wrenn», 1914) 2 Дуне юзини кўриб, унинг қаҳрамони – ёш ҳаёлпарастда Льюиснинг ўзини таниб олиш қийин эмас. Қаҳрамон турли саргузаштларни бошидан кечириб, уни муҳаббат ва шу билан бирга афсус-надоматлар кутиб турган Лондонга етиб боради. Йигитча Америкага ҳаёлларини ташлаб, анча “пишиб”, муайян тажриба билан қайтади. Ёзувчи “Бизнинг мистер Ренн”дан сўнг «Лочин парвози»ни («The Trail of the Hawk», 1915) 3 яратди. Бу АҚШ адабиётшуноси Мартин Лайтнинг сўзларига кўра “Дон Кихот руҳидаги, жонли ва оптимистик асардир”. Ҳар иккала роман нисбатан яхши қабул қилинганлигига қарамай, улар учун ёзувчи дурустроқ гонорар ололмади. 1914 йили Льюис Грейс Ливингстон Хеггерга уйланади. Улар тез орада ўғил кўриб, унга машҳур инглиз ёзувчиси Герберт Уэллс шарафига Уэллс деб исм қўйишади. 1928 йили эса улар ажралишади ва орадан бир неча ҳафта ўтар-ўтмас Льюис таниқли журналист аёл Дороти Томпсонга уйланади. Льюис Томпсондан ҳам ўғил кўради (Майкл). Аммо бу никоҳ ҳам 1942 йил бузилиб, улар ажраладилар. Льюиснинг профессионал ёзувчилик фаолияти, «Сатерди ивнинг пост» («Saturday Evening Post») газетаси унга “Табиат” («Nature, Inc.») 4 ҳикояси учун минг доллар қалам ҳақи тўлаган кундан бошланди деб айтиш мумкин. Шу вақтнинг ўзида унга бошқа таклифлар ҳам тушиб, оқибатда Льюис ўзи ишлаб турган Жорж Дорэн нашриётидан кетади ва фақат асар ёзишга киришади. Кейинги тўрт йил мобайнида у даврий нашрлар учун 1 Three Centuries of English Prose. Leningrad. “Prosveshenie”. 1987 . Page 56 2 Three Centuries of English Prose. Leningrad. “Prosveshenie”. 1987 . Page 59 3 Three Centuries of English Prose. Leningrad. “Prosveshenie”. 1987 . Page 67-78 4 Three Centuries of English Prose. Leningrad. “Prosveshenie”. 1987 . Page 80-83 14

кўплаб ҳикоялар, шу билан бирга ижодий савияси ҳар хил тўртта роман яратади. Масалан. “Иш” («Job», 1917) Льюиснинг энг яхши дастлабки асарларидан бири сифатида эътироф этилган бўлса, «Соддалар» («The Innocents», 1917) , аксинча, ёзувчининг энг бўш романи деб тан олинган. 1919 йили Льюиснинг яна бир романи - “Озодлик ҳавоси” («Free Air») китобхонлар қўлига бориб тушди. Бу асарда Америка бўйлаб автомобилда сайр қилган кишининг таассуротлари ҳақида ҳикоя қилинади . “Бош кўча” (1920) пайдо бўлганидан сўнг Льюис йирик прозаик ёзувчи ва танқидчи сифатида обрў қозонди. Унга қадар маҳаллий ёзувчиларнинг аксарияти чека шаҳар ва қишлоқлар ҳаётини ҳазил ҳамда ачиниш ҳисси билан, уни катта ва чиркин шаҳар ҳаёти билан солиштириб ёритган эдилар. Льюис “Бош кўча” да АҚШ шаҳарча ва қишлоқлари аҳли қарашларининг чекланганлиги, уларнинг одат ва анъаналари ўзига хослигини очиб берди. Роман қаҳрамони Кэрол Кенникотт бўшанг, тепса-тебранмас қишлоқ шифокорига турмушга чиқади ва Гофер-прери шаҳарчасига кўчиб келиб, шаҳарликларни янгича маданиятга ўргатиб, уларни ўзгача ҳаёт сари етаклаш ниятида бўлади. Бироқ, афсуски, унинг ўзи “қишлоқ вируси”га мубтало бўлиб, бир хилда кечадиган, ўзгармас ва худбинона ҳаёт тарзига кўникиб қолганини сезмай қолади. “Бош кўча” ни ижтимоий ҳужжат сифатида ё осмонларга кўтаришган, ё кескин танқид қилишган бўлса, уни бадиий асар сифатида бир овоздан мақтаганлар, холос. Масалан, роман чиққанига бир неча ой бўлганида америкалик танқидчи Стентон Кобленц шундай деб ёзган эди: “на Жейн Остин, на Жорж Эллиот ўтган аср провинциал Англиясини мистер Льюис АҚШнинг кичик бир шаҳарчаси ҳаётини унинг ўртамиёналиги, юмори ва энтузиазми, майда-чуйда жиҳатлари ва яширин буюклиги, саноқсиз масхараомуз комедиялари ва яширин ифлос фожеалари билан кўрсатиб берганчалик очиб бера олмаганлар” 1 . Америкалик адабиётшунос Перри Миллер Льюис кўп нарсани Чарльз Диккенсдан ўрганган деб уқтиради. “У Диккенсни ёддан билар, - деб ёзганди Миллер, - “Бош кўча” каби 1 Синклер Льюис Соб. Соч, 9т. Т,1 7с. 15

китобларида Диккенснинг бадиий бўрттириш (метафора) услубини замонавий Америкага нисбатан қўллашга ҳаракат қилган”. “Бош кўча” дан сўнг Америка жамиятининг турли муаммоларини кўтариб чиққан янада зиддиятли асарлар яратилди. Масалан, «Бэббит»да («Babbitt», 1922) ўрта тоифага хос ақлан чекланган ва иккиюзламачи тадбиркорлар кўрсатилади. «Эроусмит» («Arrowsmith», 1925) романида эса бош қаҳрамон – шифокор бўлиб, «Бэббит» лар унга юксак инсонийлик идеалларини юзага чиқариш имконини беришмайди. «Элмер Гентри»да («Elmer Gantry», 1927) муаллиф черков аҳли ҳаётининг ички томонини намойиш этишга аҳд қилган бўлса, «Додсворт»да («Dodsworth», 1929) Европа ва Америка маданиятлари ўртасидаги зиддият, қарама-қаршилик ўзига хос қобиллиятли, обрў талаб бизнесмен мисолида тадқиқ этилади . «Энн Викерс» («Ann Vickers», 1933) ижтимоий хизматларда қулоч ёйган порахўрлик кўрсатиб берилади. Ана шу романларида Льюис ўта оқилона ва топқирлик билан ўрта тоифа нуқсонлари – мақтанчоқлик, худбинлик ва ахлоқсизлик каби иллатларни фош этади. Льюис ўзининг энг сара китоблари учун материални ўта синчковлик билан танлар, кўпинча тегишли соҳанинг етакчи мутахассислари билан: хусусан, “Эроусмит” ни яратишда таниқли ёзувчи Пол де Крайф; “Элмер Гентри” устида ишлаганида Канзас-Ситилик евангелие дини руҳонийси Л. Биркхед билан маслаҳатлашади. Льюиснинг ижтимоий танқидчи ва ёзувчи сифатидаги машҳурлиги доимий равишда ўзгариб турарди. Масалан, 20-йиллар бошларида кўплаб танқидчилар “Бэббит” романи “олий даражадаги ижтимоий ҳужжат бўла олади” деб айтган Г.Менкен фикрига қўшилган бўлардилар. Ўша йиллари Льюис обрў-эътибори тобора ортиб, у АҚШнинг энг яхши ёзувчилари сафидан ўрин эгаллади. 1926 йили уни Пулитцер мукофоти билан тақдирлаганларида Льюис мукофотни қабул қилиб олишдан бош тортиб, буни адабий мукофотларга ишонмаслиги ва ундан кўра тақдирлашга лойиқроқ адиблар борлиги билан изоҳлайди. Ана шундан сўнг Льюиснинг машҳурлиги янада ортиб, бундан ҳам зиддиятли кўриниш олди. 20-йиллар 16

охирига келиб халқаро даражада эътироф этилган Льюис Америка Қўшма Штатларининг энг қўрқмас ва қалами ўткир ёзувчиларидан бирига айланди. 1930 йили Льюисга “кучли ва ифодали ҳикоя қилиш санъати ва киноя (сатира) ва юмор билан янги тип ва характерларни ярата олиш каби ноёб маҳорати учун” адабиёт бўйича Нобель мукофоти топширилди. Кириш сўзида Швеция академиясининг аъзоси Эрик Карлфелдт шундай деди: “Ҳа, Синклер Льюис – америкалик. У янги тил – америка ликларга хос тилда, 120 миллион инсон нинг она тили да қалам тебратади”. “Янги америкача адабиёт ишни ўз-ўзини танқиддан бошлади. Бу – соғломлик белгиси. Синклер Льюисда дастлабки кўчманчиларнинг характери бор. У – ҳақиқий америкалик йўл очувчилардан деб айтиш мумкин”. Ўзининг “Америкаликларнинг адабиёт қаршисидаги ваҳимаси” («The American Fear of Literature») номли Нобель мукофоти маърузасида Льюис “Американи кўкларга кўтариб мақтайдиган адабиётдан бошқа ҳар қандай адабиётдан қўрқадиган”ларга қарши чиқади. Эмерсон, Лонгфелло, Лоуэлл, Холмс, Элкоттларни “европаликларга сентиментал тақлид қилувчилар” деб фош қилган Льюис ўз фикрига кўра АҚШ тўғрисида ҳақиқатни ёзадиган Хэмлин Гарленд каби ёзувчиларни олқишлайди. “Мистер Гарленднинг “Бош машина йўллари” китобини ўқиб чиқиб, Ўрта Ғарб фермерлари оғир аҳволга тушиб қолиши, оч қолиши, аблаҳлик қилиши мумкинлигига, шу билан бирга матонатли бўлишига ҳам ишонадиган киши борлигига ишонч ҳосил қилдим. Шундагина мен енгил тин олдим: демак, мен ҳам ҳаёт тўғрисида тирик ҳаёт ҳақида ёзгандек ёзишим мумкин экан” дейди Льюис. Нобель мукофотидан кейин Льюис қалами “ўтмаслашади” ва танқидчиларнинг унга бўлган муносабати ҳам кескин ўзгаради. У яратган ўн романдан бир нечтасигина юқори баҳо олади. Буюк депрессия даврида яратилган “Бизда бунинг иложи йўқ” («It Can't Happen Here», 1935) романи воқеалари Америка Қўшма Штатларида рўй бериб, бу ерда ҳокимият тепасига фашистлар келадилар. «Кэсс Тимберлейн» («Cass Timberlane», 1945) романида эса қари судъя енгилтак Жинни Маршлэндни севиб қолади. 17

«Кингсблад, қироллар авлоди»да («Kingsblood Royal», 1947) Льюис Америкада негрларнинг оғир аҳволига мурожаат қилади. Синклер Льюис умри давомида жуда кўп ичиб, бу билан соғлиғига анча путур етказади. Умрининг сўнгги йиллари ёзувчи Европада, асосан Италияда яшайди. Унинг сўнгги, “Олам шунчалар кенг” («World so Wide») романи адиб ўлимидан кўп ўтмай нашрдан чиқди. Синклер Льюис 1951 йилнинг 10 январида Римда юрак хуружидан вафот этади. II . Льюис Синклер ижодининг ғоявий – тематик хусусияти. 2.1. С. Луис ижодининг ўзига хос хусусияти . Танқидчилар Льюис ижодига турлича муносабат билдирдилар. 1940 йили америкалик адабий танқидчи А.Казин Льюисни ўз сатирик қаҳрамонлари унинг ўзига ўхшаганлиги учун уларни севадиган ёзувчи деб атади. 1951 йили америкалик ёзувчи Жозеф Вуд Кратч Льюиснинг мимикрия қобилияти ҳақида ижобий фикр билдирар экан, шу билан бирга “у мимикриядан бадиий услуб сифатида фойдаланишда меъёридан ошириб юборади” деб айтиб ўтади. Юзаки қараганда Синклер Льюис ўз дунёқарашларига эга бўлмай, сиёсий вазиятнинг ўзгаришига қараб, унинг фикри гоҳ у тараф, гоҳ бу тарафга ўтиб турган бўлиб кўринади. Албатта, Льюиснинг ғоявий позициясини ўта барқарорлиги билан ажралиб турмас, биз унинг турли йилларга хос мақолалари, хатлари ва интервьюларида ҳукмрон жамоатчилик фикри уни эзиб ташлаганидан шикоят қилар, баъзан эса ана шу фикрга эргашиб, “америкача давлат тизими”га мойиллигини тан олар ва большевизм тарафдори эканлигига қарши фикр билдирарди. 18

Ўз фикрлари ва хатларида, унга яқин кишилар эслашича, Синклер Льюис ҳақиқий индивидуалист сифатида намоён бўлади. У инсон шахсиятини чеклайдиган ҳар қандай нарсага, ҳоҳ у черков қонунлари бўлсин, ҳоҳ мешчанларнинг ўзини тутиш ахлоқига оид қоидаларми, исён кўтариб, ҳар қандай барча учун мажбурий ва умумқабул қилинган нарсаларга, ҳар қандай сохталикка, тиш-тирноғи билан қарши чиққан. Қисман айнан ана шу хусусият унга америкача буржуа ҳаёти ва руҳиятида инсоннинг стандарт белгиларини, унинг “Бэббит” романида мароқли тарзда ифодаланган нарсаларни зийраклик билан кўра билиш имконини беради. Аммо Синклер Льюис ҳар қанақа ташкилотчилик, уюшқоқлик, интизомга ҳам ишончсизлик назари билан қараган: масалан, у синфий курашнинг уюшган шаклларига, турли-туман байроқлар, номлар остида ташкиллаштирилган ижтимоий ҳаракатларга бўлган қизиқиши ҳам ана шу билан боғлиқ. Синклер Льюис индивидуализми – унинг характери ва дунёқараши, уни англашига оид хусусиятнинг ўзигина эмас. Бу жиҳат ушбу мамлакатнинг кўплаб ёзувчиларига хос бўлган. Алоҳида, қудратли шахснинг кучи ва имкониятларига ишонч, унинг мустақиллиги қадрияти анъаналари – буларнинг бари XIX асрнинг Герман Мелвил (“Моби Дик” романи муаллифи) ва Генри Торо (“Уолден, ёки ўрмондаги ҳаёт” китобини яратган) каби йирик ёзувчилари ижодида бошлаб берилган. Мавҳум- демократик идеаллар билан уйғунлашиб кетган ушбу анъаналар ўзига хос тарзда Уолт Уитмен шеъриятида ҳам акс этиб, ҳатто Марк Твен асарларида; айтиш мумкинки, ёш Жек Лондоннинг саргузашт романтикасида ҳам намоён бўлди деб баралла айтиш мумкин. Синклер Льюис вафотидан кейинги ўтган йиллар давомида АҚШда у ҳақида кўплаб материаллар пайдо бўлди. Унинг публицистикаси ва хатлари, танқидий ва биографик асарлари чоп этилди (Льюиснинг М. Шорер қаламига мансуб кўп ҳажмли биографиясини кўрсатиб ўтиш жоиз). Бу юксакк иқтидор эгасига хос бўлган зиддиятларни чуқурроқ тадқиқ этиш имконияти пайдо бўлди. 19

Янги материалларда Синклер Льюиснинг ишчи синфи ва социализм муаммоларига мойиллиги анча чуқур ва давомий эканлиги маълум бўлди. Бу ҳавас унда талабалик йиллариёқ юзага келади. 1906 йили бўлғуси ёзувчи Йель университетидаги ўқишини ташлаб, Эптон Синклер Геликон-Холлда асос солган социалистик колонияга (қисқа муддатга бўлса ҳам) қўшилиб кетади. Бора-бора ёш Синклер Льюис Бакунин ва Прудон, Фейербах ва Марксни зўр бериб мутолаа қилишга киришади. “Биз социалистик иқтисодий тузумни ўрнатишимиз учун курашишимиз лозим” деб ёзади у 1910 йили дўстларидан бирига. Орадан ўн йил ўтгач, Льюис ўзининг “Бош кўча” романини бу вақтда Атланта қамоқхонасида ҳибсда тутиб турилган атоқли социалист арбоблардан бири – Южин Дебсга жўнатади. 1922 йили эса у билан шахсан юзма-юз учрашиб, Дебсни “ўта доно, юмшоқкўнгил, кечирувчан, шу билан бирга ўта жангари одам” деб атайди. Унда ишчи синфи тўғрисида асар яратиш фикри айни шу пайтда юзага келади; Льюиснинг хатларидан у ўз ғоясидан кўп йиллар давомида воз кечмаганлигини, “Америка Қўшма Штатларидаги ишчилар ҳаракати тўғрисида саноқсиз китоблар” ўқиб ташлаганини кузатиб бориш мумкин. Баъзан у “бундай роман яратиш ўта маҳобатли, оғир ва кенг қамровлики, мен уни эплай олмаслигим ҳам мумкин” деб тан олади. Синклер Льюис Луиза Брайантдан (таниқли илғор журналист аёл, Жон Риднинг рафиқаси) Россияда унинг асарлари катта қизиқиш уйғотаётганлигини эшитиб, жуда хурсанд бўлиб кетади. Синклер Льюис профессионал адабий фаолиятини жуда эрта бошлади. Йигирма икки ёшидаёқ 1907 йилнинг ўзида у элликдан ортиқ кичик ҳикоялар, очерклар, шеърлар, прозаик ва шеърий таржималарини чоп эттиради. Ёзувчи узоқ йиллар давомида журналистиканинг машаққатли мактабидан ўтганидан сўнггина 1914 йили ўзининг илк “Бизнинг мистер Ренн” романини нашр эттиради. Аммо на бу китоб, на ундан кейинги асарлар ҳам унга ёзувчи кутган муваффақиятни келтирмадилар. 20

1920 йили Синклер Льюиснинг оламшумул машҳурлигига сабаб бўлган, унинг илк ижодий ютуғи - “Бош кўча” романи ёзувчининг олтинчи романи эди. Унинг бундан олдинги асарлари охири албатта яхшилик билан тугайдиган ўртамиёна қиссалардан деярли фарқ қилмас эди. Бироқ келажакда унинг ном қозонишига сабаб бўлган реализм куртаклари унинг ана шу эрта, нисбатан хом асарларида ҳам бўй кўрсата бошлаган эди. Учувчи ҳаётининг дебочасини акс эттирган 1915 йилда ёзган “Лочин парвози” романида қўрқмас, иқтидорли шахснинг хусусиятлари намоён этилиб, у атрофдаги биқиқ муҳитдан, унинг чиркин меъёрларидан чиқиб кетишга интилади. Аммо бу романдаги характерлар ўта бўш ишланган, кўплаб вазиятлар ўта содда, ҳаётий коллизиялар ноаниқ, ҳатто асар охирида улар бутунлай тушиб қолади. Бироқ ёзувчининг ушбу эрта романидаёқ унинг бўйсунмас ва жўшқин, фаол одамларга интилиши кўриниб туради: кейинчалик “Эроусмит” асарида у айнан ана шундай одамни тасвирлайди. “Иш” романида (илк бор рус тилига “У на Голден” номи билан ўгирилган эди) аёллар тенг ҳуқуқлилиги масаласи кўтарилиб, бу муаммони ёзувчи ўзининг кейинги «Бош кўча” ва “Энн Виккерс” романларида янада тўлиқ ва жиддийроқ тарзда кўтариб чиқади. Айтмоқчи, “Иш” романининг бош қисмида ёзувчи қаҳрамон қизнинг отаси ҳақида фикр юритар экан, шундай деб айтади: “Капитан Льюис Голден билан танишлик ҳар қандай чет эллик кузатувчини Американи ўрганиш заруратидан озод қилар эди... У ҳеч қачон “гўзаллик” сўзини қўлламас, уни фақат сеттер зотидан бўлган итига нисбатан ишлатар эди, холос”. АҚШнинг буржуа, етакчи доиралари гўзалликдан йироқ, уни тушунмайдилар ва инсоннинг руҳий интилишларини англашни истамайдилар ҳам. Синклер Льюиснинг бўлғучи ижодидаги етакчи ғоялардан бири ана шу тарзда унинг илк, ҳали такомилига етмаган асарларида ҳам юзага чиқади. Ана шундай қилиб, Льюис учун ўзига хос мактаб ва лаборатория вазифасини ўтаган дастлабки асарларида унинг реалистик маҳорати 21

куртаклари бўй кўрсатади ва ана шу маҳорат учун асос бўлган исёнкор ғоялар тўпланиб борди. 2.2. С. Льюис асрларининг ғаявий-бадиий қиммати. “Бош кўча” (1920), ва ундан кейинги “Бэббит” (1922), “Эроусмит” (1925), “Элмер Гентри” (1927) романлари АҚШ адабиётида танқидий (критик) реализм йўналиши тараққий этган йилларда яратилди. Биринчи жаҳон уруши, Ғарбнинг қатор мамлакатларида 20-йиллар бошидаги кескин сиёсий тўқнашувлар – буларнинг бари энг сара хорижий ёзувчилар ижодига чуқур таъсир кўрсатди. АҚШда биринчи жаҳон урушидан кейинги даврда синфий кураш Европа мамлакатларидаги каби кескин тус олмади. Бироқ ҳаётнинг ўзи жамиятнинг адолатсиз асосга қурилганлиги ва унинг инқирозга юз тутиши муқаррарлигидан далолат бериб, ёзувчига бу тўғрида айтиб тургандек бўларди. АҚШнинг 20-йиллар адабиёти мамлакатда узоқ йиллар устувор бўлиб келган, ҳукмрон мафкурага айланган оптимистик умидларни пучга чиқариб ташлади. Ҳатто танқидий реализмнинг қари, тажрибали ёзувчилари ҳам мавжуд вазиятнинг зиддиятларини аввалгига нисбатан ўткирроқ ва чуқурроқ кўришга ҳаракат қилардилар: Теодор Драйзернинг “Америка фожеаси” ҳамда Эптон Синклернинг “Жимми Хиггинс” ва “Юз фоиз” каби китоблари ҳам шундан гувоҳлик берди. Биринчи жаҳон урушидан сўнг АҚШ адабиётига янги кучлар келиб қўшилди: безакдор-келишувчилик анъаналаридан озод бўлган, танқидий нуқтаи назари билан ажралиб турадиган янги авлоднинг иқтидорли вакиллари саҳнага чиқдилар. Шервуд Андерсон ўзининг “Уайнсбург. Огайо” ҳикоялар тўплами билан ном қозонган бўлса; Жон Дос-Пассос “Манхеттен” ва “42-параллель” романлари туфайли машҳурликка эришди; Эрнест 22

Хемунгуэй “Қуёш чиқади” ва “Алвидо, қурол!” романларини чоп эттирди; Уильям Фолкнер ўзининг илк урушга қарши романи – “Аскар мукофоти” романи билан чиқди. Синклер Льюис ёш жиҳатидан 20-йиллар авлодига нисбатан бироз катта бўлса ҳам аммо унинг ижодий гуллаган чоғи айнан шу вақтга тўғри келди. Биринчи жаҳон урушидан аввалроқ Теодор Драйзер ва Эптон Синклер “юз фоизлик америкалаштириш” мафкурасига қақшатқич зарба бериб, камбағалларни бойлардан ажратиб турган жарликнинг нақадар чуқурлигини намойиш этдилар ва буржуа демократияси барча фуқароларга берадиган “тенг имкониятлар” тўғрисидаги афсонага чек қўйдилар. 20-йиллар ёзувчилари янада чуқурроқ кириб бордилар. Улар йирик шаҳарлар ва кўп қаватли Америка тўғрисидаги эмас, балки чекка ва забун, “бир қаватли” Америка ҳақидаги ҳақиқатни очиб бердилар, чекка қишлоқлар ҳаётининг оғирлиги ва фожеасини намоён этдилар. Улар оддий америкаликнинг ички дунёсини тадқиқ этиб, кўплаб эркак ва аёлларни азоблаётган моддий муаммолар тўғрисидагина эмас, балки уруш туфайли жароҳатланган, ҳаёт мазмунини йўқотган, турмуш уринишлари эзиб қўйган инсонларнинг қалб изтироблари ҳақида ҳам баён этдилар. Синклер Льюис ўзининг 20-йиллардаги романлари билан урушдан кейинги авлод ёзувчилари амалга оширган Америка адабиётини янгилашда иштирок этди. Унинг романлари “америкача турмуш тарзи” бўйлаб ўзига хос бадиий йўл кўрсаткич бўлиб хизмат қилди. Льюис АҚШ ижтимоий воқелигининг муҳим, адабиётда ҳали ёритилмаган чизгиларини кўрсатиб, фақат унинг юртига эмас, балки бошқа мамлакатларга ҳам хос бўлган бадиий умумлашмалар яратди. Синклер Льюис ўта янги капиталистик цивилизацияни ажойиб ва кўркам кўринишда тасвирлаган афсоналарни пучга чиқарди. У мавжуд тузум инсон шахсиятига, жамиятнинг ақлий ҳаётига нақадар салбий таъсир кўрсатишини ҳам намоён этди. Льюиснинг энг яхши романлари замонавий буржуаларнинг руҳий тубанлигини фош этиб ташлади. 23

Айни шу маънода Синклер Льюис сатираси халқаро аҳамиятга эгалиги тўғрисида сўзлашга асосимиз бор. Ғарбий Европа ва Америка ёзувчилари XIX ва XX асрларда кўплаб ишбилармон ва тадбиркорларнинг жозибадор фигураларини яратдилар. Синклер Льюиснинг “Бэббит” романи қаҳрамони улар қаторида алоҳида ўрин тутади. У Диккенснинг Баундербиси каби қаҳри қаттиқ, ёки Драйзернинг Каупервуди сингари безбет, Генрих Маннинг Дидерих Гесслинги каби жоҳил эмас. Умуман олганда, Бэббит золим одам эмас ва уни инсоний туйғулардан бебаҳра дейиш ҳам қийин. Унинг энг катта нуқсони – ғирт калтабинлиги. Уни жангари, тантана қилган ўртамиёналилик рамзи деб аташимиз мумкин. Ғарб публицист ва социологлари буржуа демократияси шахс тараққиёти учун кенг имкониятлар яратиб бериши, ташаббусга эркин йўл очиб, иқтидорлар ўсишига кўмаклашишини исботлаш мақсадида кўплаб куч сарфладилар. Бэббит образи ишончлилиги жиҳатидан ана шу публицистларнинг барча ёзишмаларидан ҳам устун туради. Мана шунча йилдирки, у китобхонлар онгида мешчанин-мулкдорнинг рамзи сифатида яшаб келмоқда. Қаранг, ҳавас қилинг, “озод фуқаро”, банкда каттагина ҳисоб счети эгаси, муваффақиятли ишбилармон! Унинг ҳаёти қулларга хос тақлидчиликдан ўзга нарса эмас. Ҳатто Бэббитнинг уйи ҳам худи қўшнилариники каби ясатилган: ётоқхонасида “иккита текис, бир хил кроват, улар орасида – стандарт тунги чироғи билан тунги столча, унинг устида сув солинган стакан ва тунда ўқиш учун кўплаб рангли суратлари бор китобча – унинг қандай китоблигини айтиш қийин, чунки уни ҳеч ким ҳеч қачон очиб кўрган эмас...” Персонажнинг типиклиги бу ерда айнан унинг уқувсиз ва оддийлигига асосланган. Синклер Льюиснинг қўли енгил келиб, Бэббит номи нафақат Америкада, балки бутун дунёда маълум ва машҳур бўлди. Муаллиф ўз қаҳрамони тўғрисида ёзганлари парадоксал бўлиб туюлиши мумкин: “У фақат тип сифатида эмас, балки шахс, индивидуум каби намоён бўлишини истайман... У ҳам бизга ўхшаган одам, оддий 24

америкалик, 46 ёшида анча нарсага эришган, аммо ўз ёғига ўзи қовурилиб юрган одам. Бэббит кеч бўлмасидан ҳаётдан автомобиллар ва уйдан ташқари кўпроқ нарса олиб қолиш илинжидаги инсон… Мен унинг асл қиёфасини кўрсатганимда, фавқулодда, алоҳида, биздан фарқли хусусиятлари йўқлигини, аммо драматизми, эҳтироси, кураши мавжудлигини уқтирмоқчиман” 1 . Бэббитда – эҳтирос, кураш борми? Албатта, унинг ҳашаматли буржуа ҳаёти доирасидан чиқиб кетишга уринишлари ўта майда ва кулгили. Аммо ишбилармонлик ботқоғига ботиб қолган Бэббитнинг ўзи ҳам вақти-вақти билан кўзи ярқ этиб очилади: “Пул ишлаб топишни роҳат келтиради деб айтолмайман… Буларнинг бари нима учун керак?” Бунда гап Бэббитнинг ўзида, ҳатто инсон феъл-атворида эмас, балки жамиятда, унинг бу аҳволга тушишига сабаб бўлган муҳитда. Бэббит ўзининг ўртамиёналиги ва бачканалигига қарамай автомат, ёки шахси номаълум, мавҳум кимса эмас, балки оддий тирик инсон. Тасвирлашнинг бундай усули муаллифнинг мулкдорлар оламига қарши қаратилган айбловини янада долзарб қилиб кўрсатади. Роман муаллифи Бэббит яшаётган муҳит доирасини кенгайтиришнинг ўзига хос усулини топади. Романда кино услубларини қўллаб, Синклер Льюис ўзига хос монтаж тасвирини яратади: китобхон кўз ўнгида қисқа сцена-кинокадрлар пайдо бўлиб, қаршимизда Зенит шаҳрининг турли ижтимоий қатламлари намоён бўлади. “Ушбу соат Зенитда икки олим лабораторияда ўтириб, ўзларининг синтетик каучукни тадқиқ этиш соҳасидаги тадқиқотлари тўғрисидаги маърузалари устида зўр бериб ишлардилар. Худди шу вақт Зенитда касаба уюшманинг тўрт нафар арбоби шаҳар ва шаҳар атрофида юз миль масофадаги ўн икки минг кончи иш ташлаш, ташламаслиги тўғрисида маслаҳатлашардилар... 1 С. Льюис Соб, соч, 9т, 1 т, 32с. 25

Айни шу пайт Пуллмор трактор заводи – пўлат ва бетондан ясалган “шаҳар”да Польша қўшини учун транспортерлар буюртмасини бажариш устида тунги смена тер тўкиб меҳнат қиларди… Темир йўл ортидаги харобаларда ярим йил иш қидириб тополмаган йигит газ мурватини очиб, ўзини хотини билан бирга заҳарлаб ўлдирди. Ана шу вақт Ллойд Маллэм, шоир, китоб дўконининг эгаси, феодал Флоренциясида яшаш нақадар мароқли ва Зенитдаги ҳаёт эса қанчалар зерикарли эканлигини тасвирлаган шеърини ёзиб тугатаётганди. Худди шу соатда Жорж Ф. Бэббит оғирлик билан ёнига ўгирилиб, сўнгги марта айланди-ю - бу уйқусизлик жонига текканининг белгиси эди, қаттиқ ва узоқ муддат ухлашга қарор қилди”. Кўриб турганимиздек, Синклер Льюис “ўрта тоифа” ва унинг турмушини ифодалаш билан чекланмай, “бэббитлар” оламидан ташқарида ҳам қанча фожеа, меҳнат, можаро, изланиш ва ғоялар мавжудлигини кўрсатиб бера олди. Бу ҳам муаллифнинг танқидий қарашлари таъсирини янада кучайтирди. АҚШ жамоатчилиги “Бэббит”ни реализм кашфиёти сифатида қабул қилди. 20-йилларда илғор позиция эгаллаган таниқли танқидчи Г.Менкен роман таҳлилини қуйидаги умумий хулоса билан якунлайди: “...Бу шунчаки юмор эмас, балки ҳақиқат излашдир... Мен ҳақиқий Американинг асл манзарасини тасвирлаб берадиган бошқа романни учратганимча йўқ. Бу олий тоифали ижтимоий ҳужжатдир”. Синклер Льюис унинг мамлакатида буржуа маданиятига стандартлаш, тенглаштириш руҳи нақадар хос эканлигини ўзидан аввалги ёзувчилардан ҳам яққол, ифодали қилиб кўрсатиб бера олди. Бэббит бошқа ўртамиёна мулкдорларни эслатса, провинциал Гофер-Прери шаҳарчаси (“Бош кўча”) ўзга штатлардаги кичик шаҳарчаларга ўхшаб кетади; уларнинг ҳар бирида ўзининг Бош кўчаси бор; худди бошқаларидаги каби тинчлик ва осойишталик ва зерикиш ҳисси ҳукмрон... Льюис романларида бир қатор шахси номаълум кишилар иштирок этадилар. Уларнинг феъл-атвори, 26

манфаатлари турлича бўлиши мумкин, аммо улар тайёр тушунчалар ёрдамида фикрлаш, ёки тайёр формалалар ёрдамида сўзлашга кўниккан, тўғрироғи, ўргатилганлар. Ёзувчининг ўзи ҳам асарга берилган саркастик, аччиқ руҳдаги муаллиф шарҳида аста-секин “бэббитлар” оламига хос одамга айланиб бораверади. “Америкача демократия” дейди у, “асло мулкий тенгликни англатмайди, аммо фикрлаш, кийиниш, ранг тасвир санъати, маънавият ва нутқда соғлом ягона шаклга амал қилишни талаб қилади” (“Бэббит”). Ушбу “соғлом ягона шакллилик”ка риоя қилишни истамаганларга нисбатан бизнес олами ўзгача йўл тутади. Синклер Льюис ўзининг 20- йиллардаги романларида илғор элементларнинг полиция таъқиби остига олиниши, суд бошбошдоқлиги тўғрисида деярли ҳеч нарса демайди. Аммо у кўпинча кундалик жиноятлар ва мулкдорлик ахлоқининг “муборак” қонунлари номи билан қилинаётган жазо берилмайдиган жиноятлар ҳақида ҳикоя қилади. Унинг романларига хос бўлган хусусиятлардан бири – кичик даражада бўлса ҳам, фикр мустақиллигини кўрсатишга қарор қилган одамнинг бошига тушадиган кулфатлар баёни. Льюиснинг дастлабки романларидан бири – “Лочин парвози”да эпизодик персонажлардан бири – профессор Фрэзер, ҳамда унинг вафодор шогирдлари ана шундай таъқиб, хўрлаш қурбонига айланадилар. Бошқа асарларда ҳам ёшгина ўқитувчи Ферн Маллинз (“Бош кўча”), Уиннемак университети олимларининг кўнглидан “жой” тополмаган новатор олим Готлиб (“Эроусмит”), черковнинг обрў- эътиборли вакилларига қарши чиққан ҳақиқатпарвар руҳоний Фрэнк Шаллард ҳам атрофдагилар томонидан ана шундай таъқиб остига олинадилар. Дин пешвоси Элмер Гентри образи - Синклер Льюис ижодида энг ёрқин сатирик умумлашма образлардан бири. Маънавият, одамлар руҳияти тижорат, пул манфаатларига чамбарчас боғлиқ бўлган жойда ана шундай юзсиз, безбет, иккиюзламачи, динни, иймонини сотиб пул ишлайдиган, ҳатто 27

ибодатга ҳам сенсация ва реклама тиқиштиришга уринадиган “тадбиркор” лар пайдо бўладилар. Синклер Льюис романларида мансабпараст ва порахўрлар мамлакат ижтимоий (жамоатчилик) ҳаётининг анъанавий шаклларидан ўз манфаатлари йўлида фойдаланадилар. Турли-туман клублар, гуруҳлар, лигалар, тарғибот ва хайр-эҳсон билан шуғулланадиган кампанияларнинг урчиб, кўпайиб кетганлиги – жамоатчилик ташаббусини рағбатлантирибгина қолмай, балки ҳар хил қаллоблар фаолияти учун ҳам қулай муҳит яратади. “ Эроусмит ” да бир кичик, аммо ўта жозибадор, ўзига хос фигура – доктор Альмус Пиккербо образи мавжуд. У соғлиқни сақлаш соҳасида Элмер Гентри диндан фойдалангани каби безбетларча ва ишонч билан тирикчилик қилади; у “Соғлиқ қанча кўп бўлса – ақча шунча кўпаяр” шиори остида санитария оқартув ишлари билан шуғулланади. Мазкур тиббиёт орқали бойлик орттирган, бачканалик рамзи бўлган шахс осонлик билан сиёсий саҳнада ката ютуқларга эришади. Конгресс депутатлигига номзоди кўрсатилганида у сайловчилар қаршисида ўзининг бўлғуси фаолияти дастурини сўзлаб беради. Муаллиф Пиккербонинг демагоглик ва иккиюзламачилик позициясидан келиб чиққан нотиқлик интонациясини шундай тарзда беради: “У, албатта, ҳар бир ишчига ката иш ҳақи тўлаш тарафдори, бироқ шу билан бирга барча саноатчилар, савдогарлар ва ер эгалари – заминдорлар манфаатлари учун шердай курашади”. Гентри ваъзлари, Бэббитнинг клубдаги нутқлари, Пиккербонинг санитария-маърифатпарварлик шиорларини намоён этар экан, Синклер Льюис пародия – тақлидчилик санъатини кенг қўллайди. У бульвар (кўча) газеталари, савдо рекламаларининг дидсиз услуби, қорани оқ деб, энг юксак тушунчаларни бачканалаштирадиган сиёсий ишбилармонлар нутқига усталик билан тақлид қилади. У ўз ватандошларининг оғзаки нутқига ҳам тижорат соҳаси таъсир кўрсатганлигини сезиб, бунга урғу беради (Пиккербо ўз касби – шифокорлик тўғрисида ўта жиддий тарзда шундай дейди: “Ўйлаб 28

кўринг, биз ҳалоллик, одамийлик ва бирдамликдан бошқа ҳеч нарса билан савдо қилиш мумкин бўлмаган соҳада ишлаймиз!”). Льюиснинг 1928 йилда ёзган “Кулижни таниган одам” китоби ҳам ўзига хос асар. Бу сатирик қисса-монолог. Бэббитнинг ҳамшаҳари ва дўсти мистер Лоуэл Шмальц ўзи ҳақида ҳикоя қилиб беради. Ўзидан ишидан хурсанд, кўнгли тўқ, иши юришган, аммо руҳан тубан буржуанинг асли нафақат унинг сўзлари моҳиятидан, балки нутқ услубидан ҳам билиниб туради. 20-йиллар романларида Синклер Льюис ўзини зийрак ва ҳозиржавоб фош қилувчи муаллиф сифатида кўрсатди, аммо фақат ана шу роль билан кифояланишни истамас эди. Адиб - Льюиснинг ўзига хос хусусияти – матонат билан ижобий қадриятлар ва ижобий қаҳрамонларни излаш. Кўп маротаба америкача ҳаётни қоралаб, бузиб кўрсатишда айбланган бу заҳарханда сатирик ўз ватанини юракдан севар эди. У чин дилидан Америка Қўшма Штатларининг соғлом, ҳаётга интилган кучларини кўрсатишни истаган. Хўш, “ Бэббит ” муаллифи буржуа оламига нимани қарама-қарши қўя оларди? У биринчи навбатда ўз реалистик танқидининг предмети бўлган муҳитдан ижобийлик куртакларини излашга интилди. “Бош кўча” устида ишлар экан, Льюис ноширга супермуқова устидаги сурат макети тўғрисидаги ўз фикрларини баён этади: у суратда шаҳарчанинг жоҳил ва ғазабнок аҳолисига қарама-қарши турган, “улар билан курашишга тайёр” ёш аёл бўлиши кераклигини уқтиради. Льюис “китоб ҳатто ташқи кўриниши билан ҳам кўҳликкина қизнинг оддий муҳаббати тарихига ўхшамаслиги кераклигини, акс ҳолда роман ўзи жалб этиши лозим бўлган одамларни қизиқтирмай қўйишини” қайд этади. Ёзувчи марказий конфликт ва “Бош кўча” қаҳрамонининг ташқи кўриниши мавжуд қолиплардан ажралиб туришини истаган эди. Синклер Льюис жуда ҳам ҳақиқий инсонни топиб, чуқур фикрлайдиган, софдил америкаликни кўрсатишни ният қилганди. “Бэббит” 29

устида ишлар экан, у шундай деб айтади: “”Бэббит”дан кейинги романим сатирик эмас, балки исёнкорона руҳда, фақат қаҳрамонона марказий характери билан бўлади...”. Дебс билан учрашув, ишчилар синфи тўғрисидаги дастлабки режалар – буларнинг бари бевосита ижодий натижалар келтириб чиқармади. Ижобий бош қаҳрамонига эга роман ғояси бутунлай ўзгача тарзда “Эроусмит”да амалга ошди. Синклер Льюис ишчилар учун кураш соҳасида жонбозлик ва матонат кўрсатган инсонни ишончли ва рўй-рост кўрсатишига ана шу синф манфаатларидан жуда узоқлиги халал берди. А ммо у худди шундай сифатларни илм-фан соҳасида намойиш этган киши тасвирини бера олди. “ Бош кўча ” ва “ Эроусмит ” да Льюис американча ҳаётни янгича тарафдан очиб берди. “ Эроусмит ” да АҚШ буржуа воқелигининг реалистик танқидини ривожлантира бориб, у кенг халқаро аҳамиятга эга бўлган мавзуни ишлаб чиқади. У XX асрдаги илм-фан ва олим лар тақдири тўғрисидаги дастлабки ва энг яхши романлардан бирини ярата олди. Ўтган асрда илм-фан ва техниканинг тезкор суръатлар билан ривожланиши адабиётда янгича тип – тадқиқотчи, ихтирочи образини юзага келтирди. Илмий изланишлар жараёни, янгияа ҳақиқатлар қидириш роман муаллифлари учун ўта қизиқарли материал бўлиб чиқди. Илм-фан арбоблари фаолиятини кузатиб борар эканлар, реалист-ёзувчилар ўз ишига содиқ олим нафақат табиатнинг золим кучлари, балки ҳақиқий илм-фан, маърифатга душман бўлган ва илмий кашфиётлардан ўз худбин мақсадларида фойдаланиш ниятидаги ижтимоий кучларга қарши курашга киришади. Льюиснинг навбатдаги - «Мартин Эроусмит» (Martin Arrowsmith, 1925, Пулитцер мукофоти) романи капиталистик Америка шароитида илм- фан ва унинг арбоблари аҳволини очиб берадиган асар бўлиб, муаллифнинг ана шу даврга хос бошқа “фош этувчи” асарлари орасида муайян ижобий дастур – техник зиёлиларнинг маълум қисми кайфиятларига жавоб берадиган талабларга эгалиги билан ажралиб туради. Бироқ бу ҳолатни романни яратишда Льюис билан биргаликда таниқли америкалик олим - Поль де 30

Крайф (De Cruif) иштирок этганлиги билан боғлаш лозим. Ёзувчи ва бактериолог Поль де Крайф (Крюи) билан Льюис ўша даврда танишиб, у ўта қобилиятли ва улкан билим соҳиби эди. Ушбу шахснинг асар устида ишлаш жараёнидаги иштироки уни мазмунан анча бойитиб, янада қизиқарлироқ бўлишига хизмат қилди. Бутун асар давомида тадқиқотчи-шифокор меҳнати, унинг ижодий жиҳатдан тикланиши, изланишлари ва кашфиётлари, ютуқ ва мағлубиятлари қизиқарли ва аниқ, бу соҳа билан яқиндан таниш одам тилидан баён этилган. Синклер Льюис бу китобида ҳам буржуа цивилизациясини танқид қилишда давом этди. У илм-фан тақдири доллар ихтиёрида эканлигини, олимларнинг тадқиқотларини молиявий таъминлаб, бундан катта-катта фойда олаётган бадавлат ҳомийлар қўлида эканлигини кўрсатиб беради. Аммо романнинг таъсир кучи ва ўзига хослиги ижтимоий сатирада эмас, балки бизнесга бўйсунишни истамайдиган ҳаққоний, софдил фан арбоби Мартин Эроусмитда. 20-30-йиллар оралиғи – иқтисодий танглик, ишчи чиқишлари, йирик иш ташлашлар даврида АҚШ ижодий зиёлиларининг ишчи синфига бўлган интилишлари кучайди. Синклер Льюис учун бу айниқса кучли ғоявий иккиланишлар даври бўлди. У шу вақтда Американинг энг илғор кишилари билан яқинлашиб, алоқа боғлаш имконини топмаганлиги ундаги яккалик, танҳолик туйғусини янада кучайтирди. Шундай қилиб, Синклер Льюиснинг иш ташлаган тўқимачилар ҳақидаги брошюраси ва бизнесмен Додсворт тўғрисидаги романи деярли бир вақтга тўғри келди. Сюжетига кўра “Додсворт” “Бош кўча” ни эслатиб юборади. Ҳар иккисида ҳам оилавий драма мавжуд. Бироқ “Бош кўча” да оиладаги келишмовчиликлар принципиал моҳиятга эга бўлиб, Кэрол ва унинг эри ўртасидаги конфликтга Кэрол чекка ва қолоқ шаҳарча ҳаётидан зериккан, чарчаган ва ёзувчи унга қисман бўлса ҳам ачиниш ҳисси билан қараса, “Додсворт” да асло бундай эмас. 31

Тўғри, асар қаҳрамони, автомобиль фирмаси хўжайинининг хотини Фрэн, ўзи ва эри ўртасидаги жанжални фикри-ҳаёли бизнес билан банд одамлар орасида яшаш зерикарли эканлиги билан изоҳлайди: “Индустриал тизимимиз камчилиги шундаки, унинг идеаллари сезги-ҳиссиётга қодир аёлнинг эҳтиёжларини қондира олмайди”. Бироқ асар сюжети ривожланган сари Фрэннинг “юксак ҳис-туйғулари” фош бўлиб, уларнинг тантиқ, кайф- сафодан ўзгасини билмайдиган, оиласига бефарқ аёлнинг эркаликларидан бошқа нарса эмаслиги маълум бўлади. “Америка индустриал тизими”ни танқид остига олган қаҳрамонини фош этиш билан ёзувчи бу тизимни маълум маънода оқлаб, уни тиклашга ҳаракат қилади. Ишбилармон Сэм Додсворт – кўп жиҳатларига кўра Бэббитга ўхшаб кетиб, унинг хислатларини ёзувчи илиқлик билан очиб беради. У ўзининг нисбатан маъноли ҳаётга интилишини Европа бўлаб саёҳат ёрдамида қондиради. Асар якунида у, муаллиф “рухсати” билан, яна вақтинча қолдириб кетган бизнесига қайтишга тайёр. Ёзувчининг ғоявий нуқтаи назардан чекиниши, бу кўпинча юз берганидек, унга бадиий маънода ҳам зарар келтирди. “Додсворт” романи ўта чўзиқ, содда ва ҳатто зерикарли бўлиб қолган деб айтиш мумкин. “Энн Викерс” романида (1933) Синклер илк маротаба қашшоқлар тақдирига бевосита мурожаат қилади. У ўз мамлакатининг йўқсул фуқаролари ҳуқуқсизлигини кўрсатиб беради. Муаллиф шахсни қўпол тарзда таҳқирлашга асосланган қамоқхона режими жиноятчиликни йўқотмаслигини, балки аксинча, унга йўл очиб беришини уқтириб боради. “Энн Викерс”да буржуа хайрия ишларининг мунофиқлиги, амалдорларнинг порахўрлиги ва реакцион матбуотнинг ёлғон ва сохталигини фош қилиб берадиган, таъсирчан ва кучли ёзилган сатрлари талайгина. Синклер Льюис, ўз фикрига кўра, мулкдорларнинг манфур оламига қарши чиққан кучли ва софдил инсон характерини яратиш ниятида эди. Энн Викерс, муаллиф ғоясига кўра, - америкалик аёл, ижобий қаҳрамон. У ақлли 32

ва ҳаракатчан, унда адолатга интилиш, унинг учун курашиш туйғуси ўта кучли. Замонавий жамиятдаги аёлнинг ўрни муаммоси Синклер Льюис ҳаётини банд қилиб келаётган мавзулардан бири. У аёл кишининг ўрни фақат ошхона ва болалар хонасидагина эмас, балки улар мустақил ижодий меҳнат билан ҳам шуғулланиб, ҳаётда ўз ўрнини эгаллаш учун курашишга ҳақлидирлар деб ҳисоблайди. Кэрол Кенникотнинг “мағлубиятини”, унинг “Бош кўча” дунёси билан келишувини адиб у оиласидан ташқарида имкониятларини қўллай олмаганлиги билан изоҳлайди. Леора Эроусмит эса Синклер Льюис томонидан севикли рафиқа сифатидагина эмас, балки шу билан бирга эрининг ишончли ҳамкори, ёрдамчиси каби тасвирланади. “Энн Викерс” романида Синклер Льюис, ўз мамлакати адабиётида биринчи бўлиб жамоат арбоби – аёл кишини кўрсатиб берди. Романнинг марказий бобларида Энн Викерснинг қамоқхона маъмуриятининг зўравонлиги ва суиистеъмол қилишига қарши кураши зўр маҳорат ва катта драматизм билан очиб берилган. Аммо бу кураш, унда Энн қанчалар сабот ва матонат кўрсатмасин, фақат суиистеъмолчиликка қарши қаратилган, холос. Ислоҳотчи ва филантроп (умумжамият манфаатлари учун курашувчи шахс) сифатида ҳаракат қилар экан, роман қаҳрамони мавжуд тизим асосларига асло путур етказмайди. Синклер Льюис меросини ўрганиш билан машғул бўлган америкалик адабиётшунослар, одатда, қуйидаги схемадан келиб чиқадилар: узоқ муддат изланишлар ва шогирдлик йилларидан сўнг ёзувчи 20-йилларда жиддий ижодий чўққиларга эришиб, АҚШ адабиётида янгилик яратди, сўнг унинг ижоди сўна бошлади ва унинг 30-40-йилларда яратган барча асарлари иккинчи даражали бўлиб, адабиётшунослик нуқтаи назаридан айтарлик аҳамиятга молик эмас. Масалан, М.Шорернинг кенг кўламли тадқиқоти ҳам ана шу схема асосига қурилган. Льюиснинг “Бош кўча” гача ижоди “Юксалиш” номи билан кўриб чиқилса, унинг 20-йиллардаги асарлари “Муваффақият” рубрикаси остида тадқиқ этилган, ёзувчи Нобель 33

мукофотига лойиқ топилган 1930 йилдан кейинги китоблари эса умумий қилиб “Тушкунлик” номи билан аталган. Льюиснинг ёзувчилик йўлига, унинг ижодига бўлган бундай қараш ҳеч қандай танқидга чидаш бермайди. 2.3. С. Льюис ижодида урушга қарши кураш ғоясининг акс этиши. Синклер Льюиснинг ижодий йўли ҳеч қачон фақат олдга қараб йўналган ҳаракатдан иборат бўлмаган. У 20-йилларда ҳам ноёб, унинг ютуқлари қаторидан ўрин олган романлар билан бирга ўртамиёни ҳикоялар ҳам яратиб, “Додсворт” да эса аввалги қарашларидан бирмунча чекиниб, бадиий ижодкор сифатида ҳам муваффақиятсизликка учрайди. 1930 йилдан кейин ёзувчининг ғоявий иккиланишлар кучайиб, у гоҳ бэббитлар олами билан сулҳ тузишга уринса, гоҳ яна унга қарши овозини кўтарар эди. Ишчилар синфи билан яқинроқ таниши у ҳақида йирик асар яратишга уринишлар (бу ишга Льюис 30-йилларда бир неча маротаба киришади) муваффақият келтирмаса ҳам, бироқ ёзувчи учун изсиз кетмади. “Энн Викерс” да аввалги ўн йилликлар асарларидагига нисбатан муаллиф дунёқараши нақадар кенгайганлигини кўришимиз мумкин: “Бэббит” муаллифи очлар ва ҳуқуқсизлар аҳволига умуман ўзгача назар солади. Синклер Льюиснинг бундан кейинги йўлини ҳам бир текис кечди деб айтиш қийин. Аммо ҳаётининг сўнгги йигирма йили давомида у бир қанча забардаст, жиддий асарлар яратди деб баралла айтишимиз мумкин. Бу китобларида у шунчаки аввалги айтилганларини такрорламай, балки янги, мураккаб мавзуларни очишга киришади. Унинг реализми долзарб замонавий муаммолар, янги ҳаётий материаллар билан бойиб борди. Бу эса ўз навбатида бадиий шакл соҳасида янги изланишларга сабаб бўлди. 34

Унинг 1935 йили, Германияда Гитлер диктатураси ўрнатилганидан икки йил кейин чоп этилган “Бизда бунинг иложи йўқ” романини ўқиб чиқиб, юқорида айтилганларга ишонч ҳосил қилиш мумкин. Синклер Льюис 30-йилларнинг ўрталарига келиб қулоч ёйган антифашистик адабий ҳаракатда бевосита иштирок этмаган, контресслар минбаридан туриб маданиятни ҳимоя қилиб алангали нутқлар сўзламаган бўлишига қарамай, ижодкор сифатида оламда бўлиб ўтаётган воқеа- ҳодисаларга тайёрлик билан жавоб берди. Гитлерчи фашизмига Льиюс ғазаб ва нафратини яширмасди. 1933 йили у немис ношири Э.Ровольтга хатида “токи Германияда ҳозирги режим мавжуд экан”, ўз китобларининг у ерда чоп этилиши ва тарқатилишидан намойишкорона тарзда бош тортаман деб ёзади. “Бизда бунинг иложи йўқ” романида Синклер Льюис яна бир маротаба новатор, янги йўналиш очувчи сифатида чиқиб, адабиётда унга қадар ёритилмаган ҳаётий ҳодислар ҳақида сўз юритади. 20-йилларда у Бэббитнинг янги турини кашф этиб, Бош кўчанинг нақадар тубанлигини кўрсатиб беради. Энди, 30-йилларда келиб, уни адабиётда фашизмга қарши қалам тебратган илк кашшофлардан бўлди деб айта оламиз. У ёзувчилардан биринчи бўлиб фашизм АҚШга ҳам ташқи, ҳам ички душман сифатида таҳдид солиши мумкинлиги тўғрисида эслатди. Роман номи кинояли жаранглайди. Синклер Льюис китобхонларни ўйлаш, фикр юритишга мажбур қилади: хўш, унинг ватандошлари реакцион демагоглар бошлаган йўлдан юрсалар, нима бўлиши мумкин? Китоб ўзига хос сигнал, огоҳлантириш бўлиб, у ёзувчининг ўз ватани тақдири учун куйиниши, фуқаролик масъулиятининг маҳсули деб айтиш мумкин. Мавзусининг долзарблиги ва умумлаштириш кучига кўра асарни Лион Фейхтвангернинг “Муваффақият” ва “Оппенгейм оиласи”, Герберт Уэллснинг “ Мистер Парэмнинг ўз ҳокимияти ”, Карел Чапекнинг “Саламандраларга қарши уруш” каби жаҳон антифашистик адабиётининг буюк дурдоналари қаторига қўйиш мумкин. 35

“Бизда бунинг иложи йўқ” – жанри ўзига хос асар бўлиб, долзарб моҳиятли роман-памфлет бўлиш билан бирга воқеалари яқин келажакда бўлиб ўтадиган роман-утопия ҳамдир. Асар жанри ва материалининг янги жиҳатлари ёзувчидан унинг учун ноодатий бадиий воситалардан фойдаланишни талаб қилди (бу вазиятда Синклер Льюисга у илгаридан ҳурмат билан қараган ижодкор - Герберт Уэллс тажрибаси жуда қўл келди деб уқтириш мумкин). Льюиснинг фашизмга қарши романида унинг аввалги китобларида кўришга ўрганиб қолган қатъий ишончлилик, синчиклаб ёзиб олинган кўплаб оддий деталларни кўрмаймиз. Одамлар, уларнинг ҳаётий шароити ҳам бир мунча қисқа ва лўнда тарзда баён этилади. Шу билан бирга ёзувчи асарга кенг кўламда публицистика элементларини киритиб, ўзи ўйлаб чиқарган ҳужжатлар, мақола ва нутқлардан цитаталар келтиради; ўзининг севимли тақлид (пародия) қилиш усулларидан фойдаланиб, ҳар бир бобни ўткир сатирик эпиграф – фашистлар етакчисининг китобидан парчалар билан бошлайди; роман моҳиятан тўлиқ суҳбатлар, персонажларнинг сиёсат тўғрисидаги баҳслари билан тўлиб-тошган. Бу эса асар ҳикоятини янада қизиқарли қилиб, уни кучайтирган. Синклер Льюис келажакнинг хатарли, қўрқинчли манзарасини чизади. У аёвсиз сарказм (киноя) билан гоҳ жамиятнинг долзарб, оғир муаммоларига, гоҳ оддий инсонларнинг тубан, фахш билан боғлиқ интилишларига мурожаат қиладиган, кўплаб ватандошларининг ишончини қозонади ва энг йирик, қудратли корчалонлар кўмагида АҚШ президенти, аслида унинг диктатори бўлиб олган сенатор Бэз Уиндрипни тасвирлаб беради. Китобда Бэз Уиндрип буткул қонуний йўл билан ҳокимият тепасига келганидан сўнг юзага келган муҳит ҳам ифодали тарзда чизиб берилади. “Барча худди ўлат юз берган мамлакатда бўлгани каби қандайдир доимий қўрқув, ноаниқ ва ҳар ерда мавжуд асабий ҳадиксираш оғушида эди. Ногоҳ овоз, кутилмаган оёқ товуши, ҳатто конверт устидаги нотаниш хатдан ҳам одамлар даҳшатга тушар: ойлар давомида тинч ухлай олмай қолардилар...” 36

Синклер Льюис фашистларнинг ўзи қўллайдиган ниқоблаш (маскировка) шаклларини зўр маҳорат билан ва аниқ тасвирлаб беради. Биз бунда халққа жуда оз реал ҳуқуқлар берадиган буржуа демократияси бой ҳомийларига эга бўлган олғир, фирибгар сиёсатчиларни кенг имкониятлар билан таъминлашини кўришимиз мумкин. Романнинг марказий ва ғаройиб фигураларидан бири – епископ Пол Питер Прэнг. У ўз ихтиёридаги сўз эркинлигидан фойдаланиб, радиостанциялар вақтини сотиб олиб, эфирни инсон ва унинг ҳуқуқларига қарши алмойи-алжойи нутқлари билан тўлдириб юборади. Китобхон Прэнгнинг радиочиқишлари ва Бэз Уиндрипнинг ёзма нутқларида сохта демократия шаклларида берилган Гитлер ва Муссолинининг дастурини кўради. Муаллиф Уиндрипнинг нотиқлик маҳоратини қуйидаги тарзда тасвирлайди: “У тингловчиларни ўзининг на “наци” ва на фашист эмас, балки демократ эканлигига, шунда ҳам маҳаллий демократлигига ишонтира олар, бунда барча йиғилганлар ўз кўзлари билан уни Капитолийни ёввойилар тўдаларидан ҳимоя қилаётганини кўрардилар. Бироқ бу вақтда у тингловчиларга ўзининг оқилона ғоялари сифатида Европанинг ғайриинсоний ва антисемит алжиралшаларини тиқиштираётган бўларди”. Льюис мамлакат ичидаги фашизмнинг ундан ташқарида жойлашган империалистик таҳдид кучлари билан алоқасини намоён этиб, фош қилиб беради. Унинг романи қаҳрамонлари – сиёсатчи ва генераллар “юз фоизли америкаликлар” ибораси ёрдамида АҚШ аҳолисида шовинистик руҳият тарбиялашга ҳаракат қилиб, Америка халқини ҳалокатли уруш домига тортишга интиладилар. Хўш, фашист диктатори ҳокимиятини қай тарзда енгиш мумкин? Ёзувчидан бу саволга аниқ жавоб кутиш ноўрин бўлса керак. Романда эмиграцияда туриб, антифашистлар ҳаракатини бошқариб борган либерал сиёсий арбоб Троубриж образи ҳам бир мунча туманли кўрсатилган. Ушбу ҳаракатда халқ оммасининг иштироки тўғрисида ҳам ўта қисқа, ноаниқ тарзда айтиб ўтилган. 37

Романнинг марказий ижобий қаҳрамони соф виждонли ва қарашлари либерал бўлган журналист Дормэс Жессэп. Суронли воқеалар таъсирида у ўз тинч хизмат хонасини тарк этиб, сиёсий ҳаёт тўлқинлари гирдобига киради. Аввалига заиф ва бироз аянчли кўринган Жессэп асар давомида руҳан кучайиб, тобора мардлиги ва бардоши ортиб боради. У ўзига “безакдор нақшли перчаткани эмас, балки темирдан ясалганини кийиш керак”лигини уқтирган қизининг буткул ҳақ эканлигига ишонч ҳосил қилади. Асар якунида муаллиф Дормэс Жессэпни юксалтиради ва уни умрбод барҳаёт халқ рамзи деб намойиш қилади. Роман айнан шундай сўзлар билан тугайди: “Ҳамон Дормэс Жессэп ўзининг лоларанг тонг шафағидаги йўлида давом этмоқда, чунки Дормэс Жессэп асло ўлиши мумкин эмас”. Айтиш мумкинки, Дормэс Жессэп қайсидир жиҳатлари билан роман муаллифига руҳан яқин эди дейишга асосимиз бор (шуниси қизиқки, Синклер Льюис 1938 йили “Саус Шор Плэйерс” труппаси томонидан Массачусетс штатининг Коэссет шаҳрида қўйилган “Бизда бунинг иложи йўқ” инсценировкасида бу ролни ўзи ижро этади). Жессэп образини Льюис қандайдир илиқлик билан яратилган. Аммо роман-утопия сюжетида унга ажратилган ўрин ҳаддан ташқари, ноҳақ равишда масъулиятлидир. Либерал зиёлини фашизмга қарши курашда асосий куч сифатида кўрсатиш бу муаллиф хатоси бўлса керак. Буни Льюиснинг ўзи ҳам сезган бўлса керак. Бироқ у Бэз Уиндрипга нисбатан кучли ва реал антагонистларни унга қарши қўя олмади. “Бизда бунинг иложи йўқ” романи устида ишлаш жараёнида Синклер Льюис дуч келган ғоявий муаммолар бу китоб нашр этилганидан сўнг янада кескинлашди ва долзарб кўриниш олди. Льюис ғоявий эсанкираш ва ижодий инқироз даврига дуч келди. Аммо иккинчи жаҳон уруши ҳодисалари ёзувчи онги ва кайфиятида янгича ўзгаришлар келтириб чиқарди: унда ўз адабий фаолияти, унинг мевалари учун фуқаролик масъулияти ҳисси жонланди. Эндиликда унда фашизмга қарши бадиий сўз ёрдамида курашишга бўлган интилиш кучайди. 38

Урушдан бироз аввалроқ “Америкен сколар” журналида Синклер Льюиснинг “Ижодкор, олим ва олам” мақоласи босилиб чиқди. У мақолада эрксевар халқларнинг фашизмга қарши жаҳон кураши туфайли юзага келган ўз фикрларига якун ясайди. Унда ноаниқ, мавҳум ерлари ҳам анчагина бўлиб, мақолада Льюиснинг ижтимоий қарашларидаги чалкашлик ҳам қисман акс этди. Бироқ унда ягона, асосий ғоя кузатилади: ёзувчи, олим, ижодкорнинг бурчи – реакцияга қарши курашда фаол иштирок этишдан иборат. Льюис замонавий оламда кабинетига қамалиб олиб, “инсоният курашини юқоридан туриб кузатадиган” эски типдаги адабиётшуносларга ўрин қолмаган деб уқтиради. У бунда Бернард Шоу ва Карл Сэндберг каби илғор ёзувчиларнинг ижобий намунасига ишора қилади. Синклер Льюис “ бугунги ҳарбий ҳалокатли даврда кўплаб ижодкор ва олимлар уларнинг иши демократия учун ва унга қарши кечаётган бутунжаҳон курашига нақадар боғлиқлигига ( ҳатто у тижорат ва сиёсий йўналишлар билан боғлиқ бўлмаса ҳам ) ишонч ҳосил қилиб, ўз дўстлари – меҳнаткашларга қўшилиш мақсадида ўз студиялари, лабораториялари, театрларидан чиқиб келдилар”. У, хусусан, шундай дейди: “Аксарият ижодкор ва олимлар ўзлари зулм, ғафлат ва кўр-кўрона мутелик тарафдоримилар ёки улар ўз халқи, бутун инсоният томонида эканлигини англашлари ва бу тўғрида бор овозлари билан баралла эълон қилишлари лозим”. Ушбу чиқиш Льюис онгидаги ўзгаришлар рамзи бўлиб хизмат қилди. У ўзининг 20-йиллар романларидаги тасвирлаган мавзусиз индивидуалистик мафкурадан чекинди деб айтишимиз мумкин. 2.4. С. Льюис ижодида ирқчиликка қарши кураш. Синклер Льюиснинг “бутунжаҳон демократия учун кураши” да иштирок этиш истаги унинг бадиий ижодига ҳам таъсир кўрсатмай қолмади. 39

“ Гидеон Плениш ” романида (1943) у яна бир бор антифашист ик мавзуга қайтади ваш у билан бирга янгича америкалик мансабпараст-мешчан образини киноя билан яратади. “ Гидеон Плениш ” д а Льюиснинг аввалги энг кучли асарларидаги фош этувчи мотивлар давом этиб, улар янада долзарблашган. Муаллиф янги романининг илгариги сатирик китоблари билан қисман боғлиқлигини ўзи ҳам қайд этади: бу ерда ўрни-ўрни билан эски танишимиз , “ замонавий дин нотиқлари орасида тенги йўқ ” ваъзхон Элмер Гентри иштирокчи сифатида пайдо бўлиб туради. Провинциал университет профессори, сўнг Нью- Йоркдаги кўзга кўринган жамоат арбобларидан бири Гидеон Пленишнинг ўзи ҳам қисман Элмер Гентрини эслатади - у ҳам ўз-ўзини мақташда устаси фаранг, иккиюзламачи сурбет, вазият тақозо қилганида ўзини авлиё қилиб кўрсатишдан ҳам тоймайдиган шахслардан. Шу билан бирга у примитив ва стандарт фикрлаши билан Бэббитга ҳам ўхшаб кетади. Мансабпараст, порахўрнинг юксалиб бориши – Ғарб реализмининг доимий мавзуларидан бири. Аммо Гидеон Плениш классик адабиётдан бизга яхши таниш бўлган амалпарастларга нисбатан анчайин майда ва пасткаш “мавжудот”. Масалан, Бальзакда Растиньяк ёки Драйзерда Каупервуд муайян қобилиятларга эга бўлиб, улар нафақат безбетлиги туфайли, балки маълум даражада ақл ва ирода кучига таяниб ҳам иш кўрганлар. Гидеон Пленишнинг кўтарилишига эса, бу нақадар ғалати кўринмасин, унинг принципсизлиги ва ўта примитив ҳамда умуман қобилиятсизлиги кўмаклашади. У аввалбошидан айнан на қобилият, на билим, на фикр-ғояларга эга эмаслиги сабабли муваффақиятга эришиб, унинг эътиқоди “буюринг, хизматингизга тайёрман” принципи асосида шаклланиб боради. Гидеон Пленишнинг болаликдан бошлаб то қарилик чоғигача бўлган ҳаётий йўлини кузатиб бориб, муаллиф бу йўлнинг ички мантиқини кўрсатиш мақсадида ўзига хос композиция услубидан фойдаланади. Биз романнинг дастлабки бетида қуйидаги сатрларга дуч келамиз: “Манхеттен экспрессининг хавотирли товуши болани уйғотиб юборди ва унинг квадрат 40

юзида жилмайиш зоҳир бўлди, чунки у кўпдан бери тушларида ана шу поездга ўтириб, ўзини баланд ва кенг залларда миллионерлар, шоирлар актрисалар кутиб турган жойларга етиб боришини кўрар ва бунга қатъий ишонарди…” Бу сўзлар асар финалида ҳам яна бир бор такрорланади: “Паромнинг узоқдан келган хавотирли товуши уни уйғотиб юборди ва унинг квадрат юзида жилмайиш зоҳир бўлди, чунки у тушларида ана шу поездга ўтириб, бирон-бир тинч водийда ўз-ўзига ҳурматни, қалби эса сокинлик топишига ишонарди”. Ана шу икки ҳуштак оралиғида Гидеоннинг икир- чикирлар, ҳаракат, кўчиб юришларга тўла ҳаёти ҳам ўтди: мансабга эга бўлди, аммо ёши бир ерга бориб қолган одамнинг қалб сокинлиги тўғрисидаги орзуси, унинг болаликдаги миллионлар ва шон-шараф ҳақидаги орзуси каби ҳамон воқеликдан ўта йироқ.. Ана шу сатрларнинг ўзидан Синклер Льюис сўнгги даврдаги ижодида ҳам салбий типларни ишонарли, соддалаштирмай кўрсатиш маҳоратини сақлаб қолганлигига ишонч ҳосил қилишимиз мумкин. Гидеон Плениш – асло карикатура эмас, балки тирик образ. Шу билан биргаликда Льюис сатираси 20-йиллар романларига нисбатан янги ўткир қирраларига эга бўлиб боради. “Гидеон Плениш” да нафақат дастлабки китобларидаги, балки “Бизда бунинг иложи йўқ” романидаги фош қилувчилик фаолиятини давом эттиради. У эндиликда тўқима фактлар эмас, балки замонавий материаллар ёрдамида мамлакат сиёсий ҳаётидаги жангари реакцион, фашизмга яқин оқимларнинг намоён бўлиш ҳолатларини очиб берди. Гидеон Плениш озодликни севиш, соф америкача идеаллар тўғрисида сўз юритишни, лоф уришни яхши кўради. Аммо Пленишнинг сохта, кўргазмали либерализми табиий равишда ирқий нафрат ва такаббурликни кўкларга кўтариш билан мослашиб кетади. Университетда маърузалар ўқир экан, Гидеон ёшларга қуйидагича ўргатади: “Биз олий ирқмиз... ўзимизнинг дебочамиз, илоҳий келиб чиқишимиз ва моҳиятимиз биз учун сир бўлиб қолавериши керак. Аммо бу ҳол бизга юқоридан барча сариқ, жигар ранг ва 41

қора танлилар тўдаларини меҳр, бироқ қатъият билан бошқариш имконини берган”. Бу фикрдан ҳарбий босқинчилик ва Американинг бутун дунё устидан ҳукмронлиги ғоясига қадар бир қадам, холос... Китобхон кўз ўнгидан ижтимоий ҳаёт саҳнасидаги сиёсий авантюристлар ва қаллобларнинг турли-туман сафлари ўтади. Улар орасида касаба уюшмасига қарши курашаётган тадбиркорлар ташкилотининг бошлиғи – мистер Сандерсон-Смит ҳам бор: у “уларга қарши яҳудийлар, коммунистлар, скандинав-ирланд-фермер-ишчилар тузаётган қутқулар” тўғрисидаги эртаклари билан миллионерларнинг “жонини” олиб, ўзи эса бу вақтда Германия нацистлари билан яширин алоқаларини мустаҳкамлаш билан машғул. Бундай қаллобларнинг яна бири – Наполеон ва генерал Франконинг ишқибози полковник Мардук. “Қалб тўрида у Гитлер ва Муссолини Энг қудратли шахс ҳукмронлигига қарши чиққан ҳар қандай шахсни тезда йўқ қили ши билан фахрланади, - полковник унинг ўзи Америкада энг кучли шахс ролига мувофиқ номзод эканлигига шак-шубҳа қилмайди ”. Мардукнинг қизи, “Смирно!” журналининг муҳаррири Уинифрид Хомуорд “Сўзлаётган Аёл” ҳам ўзига хос, ифодали тарзда тасвирланади. У автоматик равишда “ёқилар” ва узоқ вақт давомида тўхтовсиз сўзлаши мумкин эди. Икки ёки ундан ортиқ кишидан ташкил топган ҳар қандай тўда унинг учун аудитория бўлиб, у тасаввуридаги минбарга кўтарилар, ҳаёлий муз солинган стаканни “чеккага суриб қўяр” ва ўзининг эҳтиросли нутқини бошларди. Ана шу нотиқ аёл ўз тингловчиларини Япония АҚШга қарши уруш ҳаракатларини бошлашига икки соат қолганида император Япониясининг нияти тинчликдан бошқа нарса эмаслигига зўр бериб ишонтирмоқчи бўлади! Уруш давомида полковник Мардук ва унинг қизи янги вазиятга мослашиш мақсадида фаолиятини бироз ўзгартирган ҳолда давом эттирадилар. Гидеон Плениш улардан аввалроқ узоқни кўра билишини намойиш эта олди: “1940 йили фашистлардан кўра, антифашистлар тарафида бўлиш фойдалироқ..., э, кечирасиз, ҳурматлироқ демоқчиман, бўлади. Бундан 42

ташқари, мендек жанговар либерал, ана шундай йўлни босиб ўтган инсон, Халқдан юз ўгириши асло мумкин эмас...” Гидеон Плениш бу ҳолда, доим бўлгани каби, ўзига кўпроқ наф келтирадиган йўлни танлайди. Синклер Льюис каби реалист-ижодкорга хос зийраклик уруш давомида яратилган романида ўзини шароитга мослашган ҳолда “антифашист” қилиб кўрсатиб, амалда эса қулдор ва эскилик тарафдори бўлиб қолаётган империализм арбобларининг иккиюзламачилигини очиб бериш имконини беради. Романнавис буржуа жамиятида Гидеон Плениш ва унинг ҳомийларига қарши тура оладиган кучларни излаб топишга интилади. Бу эса унинг учун у қадар енгил вазифа эмаслиги маълум бўлди. Романнинг энг жозибадор персонажи – Кэрри Плениш, Гидеоннинг қизи. У болалигиданоқ ота-онасининг ўзидан хурсанд бўлиб алжирашларини кинояли ва ҳайрон бўлиб берилган “Нима учун?” саволи билан тез-тез бўлишга ўрганиб қолган. Отасидан фарқли ўлароқ Кэрри пул ва мансабга лоқайд; у фақат билим ва руҳий мустақилликка интилади; у ва унинг дўстлари “гитлеризмни қўллаб-қувватламайдилар” ва уруш кунлари ҳам антифашизм ишига ўз ҳиссаларини қўшиш истаги билан ёнадилар. Аммо Кэрри асарда эскиз тарзида, умумий чизгиларда берилган бўлиб; китобхон унинг ота-онаси уйидан қаерга, қайси ғоялар изидан уйини ташлаб чиқиб кетишидан бехабар қолади. Вақти-вақти билан романда деярли рамзий образ – патриархал қарашлар ва анъаналар эгаси бўлган инсон – Жонсон пайдо бўлиб туради. Бу персонажни ҳар томонлама, ҳатто унинг “оммавий” фамиляисини ҳисобга олганда ҳам, шартли қилиб олинган. Жонсон оддий халққа хос, муайян даражадаги оқиллик эгаси бўлиб, у айнан ана шу позициядан туриб, баъзи реакцион сиёсатдонларнинг қаллобликларини танқид ҳам қилади. Аммо Жонсон роман тугашига қадар бир қадар мавҳум, айтиш мумкинки, танасиз фигуралигича қолади; унинг ҳукмрон доираларга қарши эканлиги таъсир кучи ва йўналишига эга эмас. 43

Синклер Льюиснинг асосий адашишларидан бири ҳам ана шу персонаж билан боғлиқ. Жонсон, муаллиф фикрига кўра, сиёсий ҳаётдан чеккада эканлиги учун ҳам таҳсинга лойиқ. Ёзувчи ўзининг буржуа жамоатчилиги, буржуа сиёсий партияларига бўлган ишончсизлигини барча ижтимоий фаолият турларига ва барча партияларга ёяди. У ҳам ўнг, ҳам сўл сиёсий ташкилотлар ва гуруҳлар фаолиятини кескин қоралайди. Сиёсатга аралашмайдиган “оддий” инсонга ишонч, сиёсатга ишончсизлик назари билан қараш – буларнинг бари Льюис онгидан мустаҳкам ўрин эгаллаган эди. Ана шу каби қарашлар роман якунида ҳам ўз таъсирини ўтказмай қолмади. Пойтахт шовқини, икир-чикирларидан чарчаган Пленишда жонажон шаҳарчасига қайтиш фикри пайдо бўлади. Муаллиф тасаввурининг маҳсули бўлган мўъжаз Кинникинник шаҳри бузуқ ва ёрқин, шовқин- суронли Нью-Йоркка қаршилантирилиб, у томонидан қандайдир патриархал соддалик ороли сифатида кўрсатилади. Бу каби қиёслаш “Бош кўча” муаллифига тегишли эканлигини эсласа, бир мунча ғалати туюлиши мумкин. Ёзувчи ўзининг кейинги романи – “Кэсс Тимберлейн”да (1945) ҳам Американинг чекка вилоятларини, уларнинг ҳаётини очиб беришга ҳаракат қилди. Бу асарда кичик шаҳарчанинг ҳаёти тинч ва сокин кечаётганлиги кўрсатиб борилади. Синклер Льюис унда ёш қизга уйланган, ёши анча ерга бориб қолган судъянинг муҳаббат изтироблари ва оилавий можароларидан бошқа жиддий ва драматик воқеаларни топа олмаган кўринади. Муаллиф улар ҳақида шошилмасдан ва батафсил ҳикоя қилар экан, амалда “Бош кўча” ва “Додсворт”даги оилавий тафсилотларни яна бир бор очиб беради дейишимиз мумкин. Ҳақиқий, аввалги Синклер Льюисни муаллиф Тимберлейнлар оиласини тарк этиб, чекка провинция халқининг содда ва тўпори урф-одатларини намойиш этган эпизодларда кўриш мумкин. Миссис Хигби – судъя Тимберлейннинг ошпази бўлиб, илк бор қора танлилар черковига келган Нийл Кингсблад айнан уни учратиб қолади. 44

Юқоридаги сатрларда келтирилган мотивлар – ирқий фарқларнинг шартлилиги, баъзи “рангли”лар вакилларининг баъзи оқ танлилардан устунлиги, - бу фикрлар “Кингсблад, қироллар авлоди” романида кенг ёритилади. Роман чиққанига кўп вақт бўлмасидан “Литерэри гайд ревю” журналида чиққан мақоласида Льюис, хусусан, шундай дейди: “Рўй-рост рангли одамлар бўлмайди. Тани оқлигидан ҳатто қуёшда бироз қорайган европаликка ўхшаб кетадиган негрлар ҳақида сўз борганида, барча ирқий назарияларнинг нақадар, даҳшатли тарзди ҳеч нима билан солиштириб бўлмайдиган даражада аҳмоқоналиги кўзга яққол ташланади”. Роман ёзувчининг расизмга, қора танлилар ҳуқуқларини поймол қилишга қарши онгли, ҳар томонлама ўйланган чиқиши бўлди. “Кингсблад, қироллар авлоди” романини “Гидеон Плениш” билан солиштириш қизиқарли хулосаларга олиб келади: уларнинг ҳар иккаласи асосида ҳам антифашистик ғоя ётади, аммо у бу икки асарда турлича бадиий воситалар ёрдамида амалга оширилади. “Гидеон Плениш” асосан сатирик- памфлет услубида яратилган бўлса, “Кингсблад, қироллар авлоди” ни – психологик роман деб айтишга ҳақлимиз. У зиддиятларга тўла, катта драматик куч талаб қиладиган инсон кечинмалари билан тўлиб-тошган. “Гидеон Плениш” да муаллиф зулмкорлар ва уларнинг ихтиёрий ёрдамчилари устидан аччиқ кулса, “Кингсблад, қироллар авлоди” романида мазлумлар, шунингдек улар тарафдорларининг азоб-уқубатлари ва ғазаби очиб берилади. Ижодкор асар воқеаларини аста-секин, бамайлихотир ҳикоя қилиб боради. У энг оддий, кундалик воқеа-ҳодисалар тўғрисида сўз юритади. Романда на линч суди, на АҚШ Жанубида ўша даврларда юз берган қора танлиларни қонунлаштирилган тарзда ўлдиришлар ҳақида айтилмаган. Америка адабиётининг ирқий камситишга қарши қаратилган асарлари орасида “Кингсблад, қироллар авлоди” алоҳида ўрин тутади. Кўпгина ана шундай асарларда воқеалар асосан мамлакат жанубида бўлиб ўтади 45

(Масалан, Эрскин Колдуэллнинг “Июль ойидаги воқеа” си, ёки Харпер Лининг “”). Синклер Льюис ўз мамлакатининг ёзувчиларидан биринчи бўлиб қора танлилар муаммоси шимолий штатларда ҳам мавжудлигини йирик реалистик асар орқали кўтариб чиқди. Хўш, Шимол қора танлиларига осонми? Льюиснинг романидаги зиёли қора танли аёл Мэри Вулкейп ана бундай дейди: “Жанубда бизга аниқ ва тушунарли қилиб: сен, итсан ва ўз инингга кўникишинг керак, шунда эганг олдингга ёғли суяк ташлайди ва ундан мақтов сўзларини эшитасан. Аммо бу ерда бизни ҳақиқий одамларсиз деб ишонтиришади, ишонишимиз ва орзу қилишимизга имкон беришади. Шу сабабли бизнинг нотўкислигимиз тўғрисидаги доимий эслатишлар, чеккадан туриб ташланган ҳақоратли сўзлар биз учун жанубдаги биродарларимизнинг линч суди қаршисидаги қўрқувидан кўра даҳшатлироқдир...” Романда Америка ҳаётидаги бир мунча одатий воқеалар тасвирланган. Қора танли фалсафа фанлари доктори почтада пакетларни ажратиш билан кун кўради. Коллежни тугатган негр аёл бойларнинг уйларидаги базм- жамшидларда югурдаклик қилади. Яқинда бўлиб ўтган урушда ўзини кўрсатган қора танли капитан гаражда машина ювиш билан машғул. Булар ҳали энг ёмони эмас. Урушдан кейинги дастлабки йилиёқ фашистсифат демагоглар бош кўтариб чиқдилар. Иоқий камситишнинг кўринишидан цивилизациялашган, “маданиятли” усулларидан бевосита ирқий террор йўлига ўтилди. Қора танлилар ишлайдиган завод ва муассасаларда оммавий ишдан бўшатишлар тўлқини бўлиб ўтди. Шаҳарда йўлтўсарлар шайкаси пайдо бўлиб, улар Гранд Рипаблик ҳаётини заҳарлаб, “рангли”лар ҳуқуқларини энг тубан ва қўпол тарзда поймол қила бошлайдилар... Асар қаҳрамонларидан бири, ўзини “анъанавий америкача ҳаёт тарзи”нинг ҳимоячиси қилиб кўрсатадиган Рэнди Спрюснинг сўзларига кўра океан орти мамлакати аҳолисининг ирқий қарашлари қуйидагича шакллантирилади: “Дўстим, мен доимо айтиб келганман, инсон томирларида бир томчи бўлса ҳам қоралар қони бор экан, демак у ғирт бефаҳм. У ижодий фикрлаш 46

имконидан маҳрум, тушундингми?” АҚШнинг миллионлаб оқ танли фуқаролари ана шундай қарашлар асосида тарбияланган эдилар. Роман қаҳрамони Нийл Кингсблад аввалига тайёр тушунчалардан фойдаланишга ва буржуа воқелигини ўйлаб-нетиб ўтирмай қабул қилишга кўниккан анъанавий “ўртача америкалик” тушунчасига анчайин яқин туради. Унинг руҳий оламини бой дейиш қийин, яхши кўрган ёзувчилари – Киплинг, О`Генри, Конан-Дойль, суратли журналларининг спорт рубрикаси. У келажакда мансаб пиллапоясидан кўтарилишни ният қилиб, банкдаги хизматига ўта жиддий қарайди. Эътиқодига кўра республикачи, аммо, тўғрисини айтганда, ижтимоий ҳаёт масалалари устида бош қотиришни хуш кўрмайди. Оиласининг тинчлиги, фаровонлигини ҳар нарсадан устун қўяди. Бироқ маънавий жиҳатларига кўра Нийл Кингсблад оддий фуқаролардан бир мунча устун. Нийл тўғри сўз, инсонийлик унинг туғма фазилатларидан биридир. У тасодифан қора танлининг узоқ авлодларидан бири эканлигини билиб қолганидан сўнг ҳаётида илк бор ўзини нотўкис, таҳқирланган кимса сифатида сеза бошлаб, унинг қалбида адолат, маънавий бурч туйғуси уйғонади. Романда ана шу туйғунинг туғилиши ва ўсиб бориши маҳорат билан баён этилган. Нийл болалигидан турли-туман ирққа оид аҳмоқона қарашлар билан заҳарланган. Уларни бирданига унутиб юбориш осон эмас, албатта. Ёзувчи ўз қаҳрамонининг фикрлаши илгарилаб боришини, унда кечаётган ўзгаришларни “ичидан” очиб беради: аввалига довдираш ва ажабланиш ҳисси, сўнг унинг қалбидаги илк шубҳа куртаклари пайдо бўлади: оламда ҳамма нарча чиндан ҳам тўғримикан? Ниҳоят, унинг онгидаги қадриятлар тубдан қайта кўрилиб, барқарор, онгли ғазаб туйғуси юзага келади. Ўзини очиқдан-очиқ қора танли деб эълон қилар экан, Нийл нафақат ўз муҳити, балки ҳаётнинг ҳукмрон тузуми билан ҳам зиддиятга киришади. Романда муаллиф кўп маротаба иккинчи жаҳон уруши тўғрисида эслатади. Бу ҳол бир тарафдан Льюиснинг воқеаларни баён этиш услубини бойитса, иккинчидан, кўп жиҳатдан қаҳрамоннинг феъл-атвори, 47

фазилатларини ҳам белгилаб беради. Уруш йилларида орттирилган ҳаётий тажриба, ана шу уруш таъсирида юза келган ўйлар, - Нийл Кингсблад руҳий кучининг бош манбаларидан бири. Фронтда Нийл қалбида илк бора демократик идеалларга нисбатан чуқур ишонч ҳисси пайдо бўлади; унинг айнан шу идеаллар учун урушгаётганига ишончи комил эди; Нийл улар учун қон тўкканлиги сабабли унинг назарида уларнинг қадри ортиб кетади. Воқеликнинг Мустақиллик Декларацияси формулаларидан нақадар йироқлилигига ўз тажрибасида ишонч ҳосил қилган Нийл эндиликда ҳайрон. У ўз шахсий фаровонлиги бузилганлиги учун эмас, балки АҚШ фуқароси, ватанпарвари ва урушнинг фахрий қатнашчиси сифатидаги юксак туйғулари топталганидан аламзада. Унинг нафақат қора танлилар тақдири, балки бутун бошли АҚШ демократиясининг тақдири учун ҳам юраги ачийди. Ана шу сабабли Нийл ҳамда Гранд Рипаблик ҳукмрон доиралари ўртасидаги кураш принципиал тус олади. Бу асарда расизмга қарши курашдан ташқари янада кенгроқ қамровли муаммо – фуқаро мардлиги, матонати муаммоси кўтарилади. Баъзи америкалик танқидчилар роман чиққанидан сўнг Льюисни ҳаётий ҳақиқатни бузганликда айбладилар: улар оқ танли одам баданида қисман қора танли қони оққани сабабли бутун бошли шаҳарни ўзига қарши қилиб қўйиши мумкин эмас деб чиқдилар. Аммо Синклер Льюис Нийлнинг Гранд Рипаблик аҳолиси, “Сант Табак” ташкилотининг жаҳолатпарастлари томонидан қувғин остига олиниши оқ танлиларнинг шунчаки “рангли” одамни қувғин қилиши эмаслигини уқтиради. Шуниси ҳам борки, томирида унинг билан бир хил қон оқаётган қариндошлари бу қадар азоб-уқубатларга дучор бўлмайдилар. Гап бу ерда асло қора танли қони аралашганида эмас. Романнавис икки қўшнининг суҳбатини келтиради: “Орло Вэй Сильван-Парк корчалонларидан бири У.С. Вандерга шундай дейди: - У аҳмоқ бўлишига қарамай, доим яхши қўшни бўлиб келган – унинг уйи меникининг қаршисида, кейин мен уни ниггер деб ҳисоблаш учун асос 48

бормикан деб ўйлаяпман. Ахир унинг қонининг бор-йўғи ўттиз иккидан бир қисмини қора танли қони ташкил қилар экан. Мистер Вандер минғиллади: - Менинг тушунишимча, ниггер деб ўзини ҳамманинг олдида ва рўйи- рост қора деб тан олган ҳамда бу билан ўзини одамлар жамиятидан сиқиб чиқарган кимсани айтса бўлади. Қонида неча қисм қоралар қони оқишининг эса умуман аҳамияти йўқ. - Ҳа, сиз ҳақсиз, - шоша-пиша тасдиқлади Орло. Тез орада Гранд Рипабликда Нийлнинг, - “агар аниқ билишни хоҳласангиз” – танасида чорак қисм қони қора танлиларники экан деган фикр тарқалиб кетди”. Нийлнинг “айби” шунда бўлдики, у ўз-ўзини қора танли, негр деб тан олди ва бу билан мамлакатнинг мазлум “рангли” аҳолиси билан бир табақага мансублигини эътироф этди. Уни қора танлининг авлоди сифатида эмас, балки биринчи навбатда мавжуд тартибга қарши курашувчи шахс деб таъқиб остига оладилар. У объектив тарзда, воқеа-ҳодисалар таъсирида ана шундай курашчига айланади. Нийл онгида қора танлилар ҳуқуқсизлиги муаммоси ўз-ўзидан бу халқнинг ўзга туб муаммолари билан боғланиб кетади. У даставвал уруш қатнашчилари, шу жумладан унинг ўзи келтирган қурбонлар, улар чеккан азоб-уқубатлар нима учунлиги тўғрисида ўйланиб қолади. Яқиндагина у учинчи жаҳон уруши бўлмайди деб баралла уқтириб юрган эди. Эндиликда эса Нийл ўзининг кичкина қизи бомбардимончи самолетнинг янги моделини чизаётганини ҳадик ва ҳавотир билан кузатади... Куни кеча у ўзини иккинчи жаҳон уруши – муқаддас уруш эканлигига ишонтириб юрган эди. Эндиликда у шаҳарда вақтини зое ўтказиб, соатлаб, кунлаб, ҳафталаб иш қидириб юрганидан сўнг миясига ўзининг “оқ танли америкаликлар қора танли америкаликларга ишлаш ҳуқуқини бермаслиги” учун жанг қилганлиги тўғрисидаги фикр келади. 49

Нийл Кингсблад Льюиснинг аввалги қаҳрамонлари – Мартин Эроусмит ва Энн Викерс каби якка-ёлғиз эмас. Оғир дамларда Нийлга унинг янги дўстлари – қора танли америкаликлар кўмак берадилар. Қора танли инсонлар образлари Синклер Льюисга нафақат дискриминация қурбонлари фожеасини, балки ирқий бидъат-хурофотларнинг аҳмоқоналигини, уларнинг асоссизлигини кўрсатиб беради. Ижодкор етакчи ўринларга янги, урушдан кейинги шаклланган қора танлилар – маърифатли, оқ-қорани таниган ва ўз- ўзига ҳурмат билан қараган инсонларни қўяди. Бу каби типлар “Кингсблад, қироллар авлоди” романига қадар АҚШ адабиётида деярли пайдо бўлмаган эди. Ушбу романда Льюиснинг барча аввалги асарларини бирга олгандагига нисбатан жозибадор, ҳурматга сазовор одамлар образи кўпроқ тасвирланади. Ивен Брустер, Софи Конкорд, Дэвислар ва Вулкейплар оилалари – буларнинг бари, муаллиф фикрига кўра, “шаҳарнинг оқ танли корчалон”ларига нисбатан ақлан ва маънавий нуқтаи назардан устун турадилар. Нийл қариндошлари ва аввалги дўстларига нисбатан ўзини улар орасида эркин, яхшироқ сезади. Ирқчиликнинг ҳақиқий душмани бўлиб, унга қарши курашга тайёр зиёли қора танлилар образини яратишда Синклер Льюис аввалдан кўра билиш қобилиятини намойиш этди. Бугунги кунда айнан ана шундай кишилар қора танлиларнинг ҳуқуқлари учун курашда етакчи ўрин тутмоқдалар. Синклер Льюис учун ёш йигит Райан Вулкейп образини маълум даражада рамзий тусга эга деб айтиш мумкин: у романдаги сўл сиёсий қарашларга эга ёшлар вакилларидан. У Льюисга хос бўлган “қизиллар”га нисбатан “эгри кўз” билан эмас, балки аксинча, маълум маънода меҳр билан яратилган деб айта оламиз. Райаннинг ирқий табақаланиш ва камситилишга қарши кескин муносабати кўп жиҳатдан уруш даврининг таассуротларига асосланган: “Мен Ява ва Бирмада бўлиб, у ерлик халқнинг ўз дискриминациясига қандай муносабатда эканлигини аниқладим, улар, хусусан, бизлар, америкалик “қуйи табақа”лар билан ирқий камситишга 50

асосланган аблаҳона тизимга қарши курашда бирлашишга тайёрлар!” Райаннинг бу сўзлари Синклер Льюис ўз замонасини нақадар чуқур ва нозик ҳис қилганлигини намоён этади. 1947 йили нашрдан чиққан романда Осиёдаги мустамлака режимларининг қулаши Америка қора танлиларининг ирқчиликка қарши курашини янги босқичга кўтариши башорат қилинган эди… Роман Синклер Льюис учун хос бўлмаган тарзда якунланади. Унинг барча бундан аввалги романлари уларда очилган зиддиятларнинг ҳал этилиши ёки жуда бўлмаганда пасайиши билан тугалланар эди. Бу галл эса конфликт интиҳо топмай, балки, аксинча, ўта юқори чўққисига кўтарилади. Ҳикоя энг қизғин нуқтасида узиб қўйилади. Нийлнинг рафиқаси, Вестлнинг полициячининг бетига: “Биз келаяпмиз!” деб айтган кескин сўзлари кўп маъноли, деярли рамз каби жаранглайди. Ҳақиқатан ҳам ёзувчига унинг қаҳрамонлари қайси йўлдан бориши ноаён. Бироқ унинг энг катта хизматларидан бири шу бўлдики, Синклер АҚШнинг урушдан кейинги ҳаётига оид энг долзаб муаммолардан бирини кўтариб чиқа олди. АҚШда “Кингсблад, қироллар авлоди” романи атрофидаги қизғин баҳслар, ўнг позициядаги матбуот вакилларининг уни қоралаб қилган чиқишлари, бир тарафдан, унинг социалистик мамлакатлардаги муваффақияти, Америкадагаи сиёсий шароитнинг кескинлашуви каби, иккинчи тарафдан, ёши ўтиб бораётган ёзувчи қалбида янги иккиланишлар ва шубҳалар тўлқинини уйғотди. У ўсиб, ривожланиб бораётган тинчлик тарафдорлари сафига қўшилмай, ҳатто улар йўли бошқа эканлигини уқтириб кўрсатишни лозим топди. Синклер Льюис умрининг сўнгги йилларини ватанидан йироқда, Италияда ўтказди. Фикримизча, Льюис АҚШда ўзаро курашаётган сиёсий кучларга нисбатан ўз мустақиллигини сақлаб қолишга интилгани сабабли ватанни бу тарзда тарк этишга қарор қилади. Аммо, айтиш керакки, ана шу 51

йилларда унинг эгаллаган сиёсий позицияси унинг ижодига ҳам тиклаб бўлмайдиган зарар етказди. АҚШдан Европага йўл олишдан аввал яратилган “Худо изловчи” ( 1949) романини заиф, анча бўш асар деб эътироф этилди. Роман муаллифи бу ерда ўз замонасидан ўтмишга қайтишга интилади, асар воқеалари ўн тўққизинчи асрнинг ўрталарида, Америка Ғарбидаги ҳиндуларга тегишли ҳудудлар ўзлаштирилаётганида бўлиб ўтади. Роман марказида миссионер ва шу билан бирга тадбиркор Аарон Гард образи туради. У капиталист манфаатларини христиан маънавияти билан уйғунлаштиришга интилади: ҳатто роман якунида унинг ўзи ишчилар касаба уюшмасини ҳам ташкил этади... Бу ерда Синклер Льюиснинг ҳушёр реализми ўз ўрнини сохта идеализмга бўшатиб берди. Льюис вафотидан кейин чоп этилган “Олам нақадар кенг” китоби тўғрисида ҳам юқоридаги фикрларни билдириш мумкин. Унда Италия бўйлаб саёҳатга чиққан америкаликнинг саргузаштлари ва унинг шахсий ҳаётига оид икир-чикирлар баён этилади. Бу романни оддий, ўртамиёна, ёдда қолиши қийин бўлган асарлар қаторига киритиш лозим. Шундай қилиб, ёзувчи фаолияти унинг ижодий инқирози билан якунланди деб айтсак хато бўлмайди. Биз ана шу сўнгги босқичда яратилган, омадсиз чиққан асарларни эмас, балки “Кингсблад, қироллар авлоди” кучли реалистик романини адибни ижтимоий ва маънавий умумлаштирувларнинг янги поғонасига кўтарган ҳақиқий ижодий васияти деб қабул қилиш тўғри бўлади. Китобхонларимизда қуйидаги савол пайдо бўлиши табиий: хўш, Льюис романлари бугунги кун Америка воқелигини англаб етишимизга кўмаклашадими? Шу билан бирга ҳозирги Америка Қўшма Штатлари “Бош кўча” ва “Бэббит” муаллифи томонидан тасвирланган мамлакатга ўхшайдими? Албатта, Льюиснинг дастлабки романлари китобхонлар қўлига келиб тушганидан бери анча вақтлар ўтиб кетди. 52

Хулоса Синклер Льюис романларини бир-бири билан солиштирар эканмиз, уларнинг персонажларида америкача миллий феъл-атворнинг турли жиҳатлари намоён бўлиб бораётганлигини кўрамиз. Льюис ҳаракатчан ва ишбилармон кишиларни кўп маротаба тасвирлайди. Бэббит, Пиккербо, Элмер Гентри каби шахсларда америкача ишбилармонлик пул дардида куйинишга айланиб, ўзининг асл, меҳнатга боғлиқ асосини йўқотган ва фақат фойда олишга қаратилган, холос. Мартин Эроусмитга эса бу каби ишбилармонликнинг ижобий, яхши маънодаги шакли хосдир. Унинг енгилмас ва маълум маънода оғир феъли ўзининг матонати, ички саботи билан инсонни жалб этади; айнан шу фазилатлар Мартинга, мураккаб меҳнат шароитига қарамай, фанни янги ютуқ ва кашфиётлар билан бойитиш имконини беради. Мартиннинг турмуш ўртоғи – вафодор ва қувноқ Леора образи ҳам қалбдан, енгил ҳазил билан очиб берилган. Мартин Эроусмит – янги Америка адабиётининг энг кучли ижобий образларидан бири: Купер, Брет-Гарт, Жек Лондон қаҳрамонларидан кейин у изқуварлар ва кашфиётчилар қаторидан жой эгаллайди. Муаллиф уни айниқса адаши – Мартин Иден билан узвий боғлиқликда намойиш этади. Синклер Льюис романида “Мартин Иденнинг” асосий конфликти – ижодий шахснинг олғирлар дунёси билан тўқнашуви ўзига хос тарзда ривожлантирилади. “Эроусмит” романи қисқа шеърий кириш қисми билан бошланади: кўчманчилар араваси Огайо штатининг ўрмонлари ва ботқоқликларидан Ғарбга, йўл олган; аравани ўсмир ёшидаги, янги саргузаштлар ва йўқотишларга тайёр бўлган қиз бошқариб боради – “бу Мартин Эроусмитнинг катта бувиси эди”. Бир қарашда кириш қисми сюжетга ҳеч қандай алоқаси йўқдай кўринади. Аммо унинг ўз вазифаси бор. У бизга романнинг бош қаҳрамони, ёш олим, бир вақтлар Шимолий Америка қитъаси 53

ўзлаштирилмаган ерларини эгаллаб, бу ерни оғир меҳнати билан гуллаб- яшнатган одамларнинг авлоди эканлигини эслатади. Табиат билан кўп йиллик кураш миллатнинг руҳиятига таъсир кўрсатмай қолмади. Мартин Эроусмит – нима қилса ҳам ўз халқининг фарзанди. У қолип кўринишини олган ватанпарварлик ибораларини нақадар ёмон кўрмасин, ўз юртини қалбдан севади. Рафиқаси билан Шимолий Дакотанинг чексиз прериялари бўйлаб ўтиб борар экан, унинг қалби фахр ва ифтихорга тўлади: “Ҳақиқий инсонлар юрти. Ўзлашмаган ўлка. Буюк имкониятлар. Америка!” Камбағаллик исканжасидан чиқиб кетишга эришган ёш шифокор оддий меҳнаткашлар билан ҳам осонлик билан тил топишади. Мартин зиёлиларча тоифаларга ажратиш ёки калондимоғликдан йироқ, аммо уларга хос индивидуализмдан халос бўлолмайди. У илдизлари билан халқига боғланган бўлишига қарамай, фожеали тарзда халқдан узоқлашади, унинг заифлиги ҳам ана шунда. Роман табиий равишда Эроусмитнинг ўзи киришиб кета олмаган жамиятдан чиқиб кетишига, унинг кўнгилли равишда ўзига хос таркидунёчилигига олиб келади. “Эроусмит” финалида Синклернинг севимли китоби - Генри Торонинг “Уолден, ёки ўрмондаги ҳаёт” мавзуи вариантларидан бири рўй беради дейиш мумкин. Генри Торо - XIX аср ўрталарида яшаган кўзга кўринган ёзувчи ва мутафаккир яккалик ва таркидунёчиликни мадҳ этган: у фақат табиат билан якка қолиб олам гўзаллигини ҳис этиш мумкинлигини уқтирган эди. Бироқ XX аср кишиси, олим ўрмондаги кулбада, одамлардан йироқда яшай оладими? Бундай ҳолнинг тўқималиги аён бўлиб қолган. Аммо фақат шу йўл билан Мартин ўз мустақиллигини, озодлигини сақлаб қолиши мумкин. Шу билан бирга устози Готлиб билан биргаликда Мартин фан воситасида ўз мақсадларига эришаётган худбин ва мансабпараст, ҳар нарсани нархлашга кўниккан шахсларга фақат мавҳум ва ҳаётий бўлмаган “асл” илм- фанни қарши қўя олади. У маънавий ишлаб чиқариш соҳалари буткул, таг- туги билан капиталга тобе бўлган оламда соф, тоза, мустақил илм-фан бўлиши мумкинми деган савол устида ўйлаб ҳам кўрмайди. Ижтимоий 54

масалалар устида ўй сурган вақтларида Мартин бу муаммоларни фақат четлашган-салбий нуқтаи назардан туриб ҳал қилишга интилади. Синклер Льюиснинг ўй-фикри ўша даврда кўп жиҳатдан Мартиннинг кайфиятига ўхшаб кетар эди. “Ўз-ўзидан кўнгли тўқ Америка” мақоласида (1925) ижодий меҳнат кишиларини ўзларининг чекланган манфаатларига бўйсундириб олишни ният қилган “савдогарлар, приказчиклар ва пастор хотинларининг” зўравонлигидан шикоят қилади. Бунга қарши у ижодкор мустақил, озод шахс бўлиб, ўзи хоҳлаган вақтда ва истаган шаклида ижод қилади ва яратади деб уқтиради. 1927 йили “Элмер Гентри” муаллифи ўнг матбуот вакиллари ва черков ходимларининг аёвсиз хуружларига дучор бўлди. Романга баҳо берувчилар ибора ҳам танлаб ўтирмадилар: “ифлосликдан ўзга нарса эмас”, “мунофиқ ва юраксиз”, “заҳарли”, “принципсиз”, “таҳқирона”, “ярамас” ва ҳ.к. Синклер Льюиснинг гувоҳлиги бўйича иш уни “Линч судига маҳкум этиш” билан қўрқитишгача бориб етди. У “ўз-ўзидан кўнгли тўқ Америка”нинг руҳий диктатурасига бўйсунишни истамас, аммо бу бошбошдоқликка қарши кураш йўлларини ҳам кўрмас эди. Синклер Льюис унга Стокгольмда Нобель мукофотини топшириш чоғида сўзлаган нутқи буржуа жамиятига кескин қарши чиқди (у америкалик ёзувчилар орасида бу мукофотни биринчи бўлиб – 1930 йили олган). У адабиётдан “барча американча фазилатлар билан бирга нуқсонларини ҳам кўкларга кўтариб мақташни талаб қиладиган” жамиятни танқид қилиб, шикоят қилади. Синклер ёзувчи ва санъат арбобларининг якка ўзи, ўзидан бошқа ҳеч кимнинг кўмагига таянмай, олдида аниқ мақсадини кўрмасдан, меҳнат қилиш нақадар оғирлиги тўғрисида очиқдан-очиқ гапирди. Унинг бу сўзлари ўша вақтга келиб Синклер Льюиснинг ўзи учун қанчалар руҳан оғир шароит юзага келганлигидан гувоҳлик беради. У Эроусмит каби мулкдорлар оламида ўзини танҳо, ноқулай ва тутқун каби сезади. Худди Эроусмит каби халққа, унинг илғор кучларига йўл топа олмай, ҳеч кимнинг ёрдамига кўз тута олмаган. 55

$Фойдаланилган адабиётлар рўйхати. 1. Проблемы истории литературы США. М. «Наука» 1964. 2. Засурский Я. Н. Американская литература ХХ века М. 1966. 3. Самохвалов Н. И. Американская литература Х1Х века. М. 1961. 4. Современная литература США М. 1962. 5. Модернизм: Анализ и критика основных направлений. М. 1987. 6. Балашов П. С. Писатели – реалисты ХХ века на Западе М.1984. 7. Затонский Д. В. Искусство романа и ХХ в. М. 1973. 8. Кертман Л. Е. История культуры стран Европы и Америки. 1870-1917,- М. 1987. 9. Самарин Р. М. Зарубежная литература.- М. 1987. 10. История зарубежной литературы конца Х1Х-начала ХХ века: Курс лекций\ Под ред М. Е. Елизаровой и Н. П. Михальский М. 1970. 11. Литературная история США т.11. М. 1978. 12. С. Льюис Собрание сочинений Т.9. М.1965. 13. Гиленсон Б. А. Американская литература 30-годов ХХ века. М, 1974. 14. Мендельсон М. О. Современный американский роман. М, 1964. 15. Қ. Дўсмуҳаммад. Нобел мукофоти олган адиблар. Т. 2002. 16. Америка адабиётининг асослари. Тажимон Ҳ. Караматов. Т. 2005. 17. И. Султон. Адабиёт назарияси. Т. 1980. 18. Зарубежная литература ХХ века. 1871-1917,-М. 1979. 19. История зарубежной литературы ХХ века.1917-1945.-М. 1980. 20. Курс лекций по истории зарубежной литературы ХХ века. М. 1965. 56$

Америкалик роман устаси Гарри Синклер Льюис

26.09.2019

0

258 KB

Похожие