O`lkashunoslikda toponimlardan foydalanish masalalari - География - Дипломные работы

O`lkashunoslikda toponimlardan foydalanish masalalari

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

7934 KB

O`lkashunoslikda toponimlardan foydalanish masalalari K I R I S H I.BOB. GEOGRAFIYA TA`LIMIDA TOPONIMIKA 1.1. H . H asanov - «Yer tili»ning bilimdoni va fidoiysi toponimistlar sardori 1.2. Toponimikaning O`zbekiston tarixi va o`lkashunoslik bilan aloqadorligi 1.3. Geografiya ta`limida toponimika va geografik terminlar 1.4.О`zbekistonda hozirgi zamon toponimika va geografik atamashunoslik 1.5.Geografik nomlarning paydo bo`lishi, mazmuni va tasniflash masalalri II BOB.O`LKASHUNOSLIKDA TOPONIMIKADAN FOYDALANISH 2.1. O`rta maxsus ta`lim muassasalari geografiya darslarida o`lkashunoslik materiallaridan foydalanish 2.2. Maktab o`quv dasturida o`lkashunoslikning tutgan o`rni 2.3. Toponimik ma`lumotlarni to`plash 2.4. Toponimlarning etimologik tahlilida geografik usullar 2.5. V iloyat o`quv – o`lkashunoslik atlaslarini yaratishda toponimlardan foydalanish XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO”YXATI Ilovalar

KIRISH Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi . Prezidentimiz I.A.Karimov «Aql zakovatli, yuksak ma`naviyatli kishilarni tarbiyalay olsakkina, oldimizga qo`ygan maqsadlarga erisha olamiz, yurtimizda farovonlik va taraqkiyot qaror topadi 1 » deb ko`rsatganining o`zi jamiyatmizning yuksalishida va uning rivojlanishida ilmning boshqa sohalari bilan bir qatorda zamonaviy geografiyaning ham tutgan o`rni aloxida e`tiborga loyiq. Shu borada O`zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2011 – yilda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlariga va 2012 –yilda iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalariga bag`ishlangan majlisida Prezident I.Karimov “ … kasb – hunar va oily ta`limgacha bo`lgan bo`g`inlarda chuqur bilim va puxta kasb – hunar tayyorgarligiga ega bo`lgan yosh avlodni tarbiyalash jarayonini o`z ichiga olgan yaxlit uzliksiz tizimni shakllantirish ishlari izchil davom ettirilganini ta`kidlamoqchiman ” deb bayon etganlar. I.Karimov. “ 2012 yil Batanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko`taradigan yil bo`ladi” Xalq so`zi 2012 y. 20- yanvar, 14-son. Yer yuzida millionlab geografik nomlar - toponimlar mavjud. Yer yuzidagi har bir geografik obyekt, hodisa va voqeaning o`z nomi bor. Har bir dengiz, har bir daryo, har bir tog`u - cho`qqi, har bir shahar, qishloq, har bir daha, har bir mahalla, ko`cha o`z nomiga ega. Geografik nomlarga shunday o`rganib ketganmizki, hatto, ularning mavjudligini ham unutib qo`yamiz. Faraz qilaylik, bir zum geografik nomlar yo`qolib qoldi deb: kim qayerga borishini ham, qayerdan kelayotganini ham, shuningdek qayerda yashashini ham bilmay qoladi. Geografik nomlar hayotiy zarurat bo`lib qolgan. 1 I. Karimov-«Barkamol avlod orzusi» -T.1999-yil 88-bet

Har qanday geografik nomni bilishda birinchi va asosiy vazifa ob`ektning shu xildagi ob`ektlardan alohida ajratilishi va nomlanishid namoyon bo`ladi. Obekt nomidan foydalanib og`zaki va yozma nutqda ushbu toponimning biror bir predmet yoki hodisa bilan bog`lash imkoniyati paydo bo`ladi. Geografik nomlar asosan ikki xil bo`ladi: ayrim geografik obyektni bildiruvchi atoqli ot, nom va geografik obyekt hamda voqea, hodisalarning, umumiy nomini bildiruvchi turdosh otlar. Atoqli geografik nomlar toponimlar deyiladi. Yunoncha topos - joy va onoma - ism, nom so`zlaridan tashkil topgan. Toponimlarga, ularning kelib chiqishi, yani etemologiyasi ma`nosi, o`zgarishi, talaffuz qilinishiga kishilar juda qadim zamonlardan qiziqib kelishgan. Har bir geografik nom orqasida qanchadan - qancha voqea va hodisalar, tabiiy hodisalar, tabiiy xususiyatlar, xalq, qabila, urug`, ayrim kishilar faoliyati haqidagi tarixiy ma`lumotlar yashirinib yotadi. Toshkent, Samarqand, Buxoro, Termiz, Tyanshan, Pomir, Amudaryo, Qizilqum nomlarida qancha voqea, hodisalar, tarix yashirinib yotganligini toponimika fani o`rganadi. Toponimika ham yunoncha “topos” va “noma” so`zlaridan hosil bo`lgan. Bu fan geografik nomlarning kelib chiqishi, rivojlanishi, o`zgarishini, ularning mazmuni, shakli va to`g`ri yozilishini o`rganadi. Toponimika geografiya, tarix va tilshunoslik (lingvistika) fanlari o`rtasidagi fan bo`lib, ular bilan juda bog`langan. Har bir kishi, avvalo, o`z joyi - shahri, qishlog`i, mahallasi, ko`chasi nomini, ularning qanday hodisa, voqea, tabiiy xususiyat, qanday inson nomi bilan bog`liqligini bilishni istaydi. Bu esa bitiruv malakaviy ishning dolzarbligini bildiradi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Geografiiya darslarida o`lkashunoslikni o`rganishda joy nomlarini o`rganish orqali o`quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash katta ahamiyatga ega ekanligini anglagan holda sinfdan tashqari ishlarni tashkil qilishda, sayohatlarda toponimlarni toplash va tanlil qilishni yoritishga qaratildi.

Bitiruv malakaviy ishining vazifalari. O`lkashunoslikda toponimlardan foydalanish masalalarini yoritishda quyidagicha vazifalar belgilandi: geografiya ta`limida toponimika va geografik terminlarni o`rganishda O`zbekistonda hozirgi zamon toponimika va geografik atamashunoslik, geografik nomlarning paydo bo`lishi, mazmuni va tasniflash masalalri haqida bayon qilish; - o`rta maxsus ta`lim muassasalari geografiya darslarida o`lkashunoslik materiallaridan foydalanish masalarini tahlil qilish; - maktab o`quv dasturida o`lkashunoslikning tutgan o`rnini o`rganish; - toponimik ma`lumotlarni to`plash usullarini tahlil qilish; - toponimlarning etmologik tahlilida geografik usullarni aniqlash; - viloyat o`quv – o`lkashunoslik atlaslarini yaratishda toponimlarning o`rnini tahlil qilish. Bitiruv malakaviy ishining obekti va predmeti . Geografik obektlarning joylashuvi muayyan bir geografik qonuniyatlarning natijasi bo`lib , ge ografik tafakkur va geografik madaniyat tushunchalari mazmunida toponimlarni chuqur bilishni talab et ganligi uchun Qashqadaryo viloyati Chiroqchi tumani tadqiqot ishining ob`ekt va predmeti sifatida tanlandi. Mavzuning o`rganilganlik darajasi . Ajdodlarimiz Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Koshg`ariy, Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqa o`z asarlarida joy nomlarini o`ganishga e`tibor berganlar. O`zbek olimlari ichidan birinchilardan bo`lib ToshDU ( O`zMU) geografiya fakultetining professori, taniqli geograf olim H.Hasanov mamlakatimiz hududidagi toponimlarni ilmiy va amaliy asoslarda o`rganishni boshlagan. Bu sohada o`zbek tilshunosligi bo`yicha jiddiy ishlar prof. T.Nafasov, Z.Do`simov, S.Qorayev, geograflardan O`zMU dan dots.P.G`ulomov, dots. M. Mirakmalov, Qarshi DU geografiya kafedrasi dotsenti A. Mamatov, dots. S.I.Abdullayevlar faoliyat olib bormoqdalar.

B itiruv malakaviy ishning tadqiqot metodlari. Bitiruv malakaviy ishini bajarishda o`lkashunoslikka, toponimlar va atamashunoslikka bag`ishlangan va sohaga oid maxsus adabiyotlardan, ilmiy to`plamlardan, kartografik materiallardan, hamda amaliyot davomida olingan malumotlar va kuzatishlar asosida tayyorlandi. Ushbu ishning metodologik asoslari. Shuni qayd etish lozimki, mustaqillik davrida respublikada sodir bo`layotgan ijtimoiy-iqtisodiy sohalardagi o`zgarishlarga qaratilgan va geografik toponimlarga oid “O`zbekiston Respulikasidagi ma`muriy hududiy birliklar aholi punktlari tashkilotlarga va boshqa toponimik ob`ektlarga nom berish ishlarini tartibga solish to`g`risida” gi 2004- yil 11- avgust 383-sonli O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori va boshqa shu sohaga oid qabul qilingan qonun va ko`rsatmalar bilan tavsiflanadi. B itiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi. Geografiya darslarida toponimika va terminshunoslikka oid ma`lumotlardan foydalanish o`quvchilarning fanga qiziqishini kuchaytiradi va shu sohada chuqur bilim olishlariga yordam beradi. B itiruv malakaviy ishning ilmiy va amaliy ahamiyati . Olib borilgan tadqiqotlar natijasida o`lkashunoslikda joy nomlari hozirgi globallashuv va axborot texnologiya asrida jahonning tabiiy va sotsial–siyosiy hamda iqtisodiy manzarasini bilish bilan bog`liq nazariy-uslubiy ahamiyatga molik asosiy ilmiy g`oya va qonuniyatlari ochib berilgan. Bajarilgan tadqiqotning asosiy xulosa va takliflari, nomni о`rganish orqali ayni shu obyektning boshqalarga о`xshash jihatini va farq qiladigan xususiyatini ochib berish. Bitiruv malakaviy ishining tarkibi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikkita bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati va jadvallardan iborat.

I BOB. GEOGRAFIYA TA`LIMIDA TOPONIMIKA 1.1. H. HASANOV - «YER TILI»NING BILIMDONI VA FIDOIYSI TOPONIMISTLAR SARDORI Toponimlar uzoq tarixiy davrning mahsuli hisoblanib, ular til tarixi hamda tarix, etnografiya, geografiya, arxeologiya kabi bir qator fanlar uchun ozuqa manbaidir. Chunki toponimlar ma`lum tarixiy davr, ijtimoiy muhit va siyosiy tuzumning mahsulidir. Haqiqatan ham joy nomlarining nomi ma`lum bir ma`noni anglatib, ushbu joy to`g`risida axborot beradi. Hurmatli ustoz, geografiya fanlari doktori, professor Hamidulla Hasanov shu masalalarni inobatga olgan holda o`z tadqiqotlarini jamlab «Yer tili» (Toshkent, O`qituvchi, 1977) o`quv qo`llanmasini nashr qilganlar. Muhtaram ustoz H.Hasanovni O`zbekistonda geografiya fanini rivojlanishida mahalliy kadrlar ichida eng faollaridan biri deb atasak hech mubolag`a bo`lmaydi. Chunki, u kishi o`zbek geograflari ichidan birinchilardan bo`lib geografiya fanlari doktori ilmiy darajasiga yetishgan, yetuk mutaxassis olim sifatida o`zidan o`chmas iz – bir qator kitoblar yozib qoldirdi. Ushbu qo`llanma – ma`lumotnoma asosan bir necha bo`limdan iborat bo`lib dastlab unda: geografik nomlar, ularning kelib chiqishi, mazmun-mohiyati, turlari,

ma`no anglatishi to`g`risida chuqur mulohazali qilib yozilgandir. Qo`llanmaning ikkinchi bo`limini olim «an`ana va yangilik» deb atab unda an`anaviy nomlarning qo`llanilishi va davr o`tishi bilan o`zgarishi to`g`risida ma`lumotlar beradi. Risolaning navbatdagi qismlarida nomlarning paydo bo`lishi, ya`ni nomlar «tug`ruqxonasi» va maktabda joy nomlarini o`rganish uslublari haqida to`xtalib o`tiladi. Shundan so`ng risolaning xotima qismini toponimik lug`at bilan yakunlaydi. O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan talaba-yoshlar va o`qituvchilar uchun mo`ljallangan uslubiy qo`llanma rejasi mantiqan izchillik bilan tuzilgan bo`lib, undagi bo`limlar bir-birini to`ldirib boradi. Qo`llanmaning «Yer tili» deb atalgan bo`limida muallif dastlab har bir fanning o`z xislati, yo`nalishi borligini ta`kidlaydi. Jumladan, olim geografiya fanining millionlab joy nomlari bilan mashhurligini alohida qayd etib, buning o`zi so`zsiz, «er tili»dir, deb e`tirof etadi. «…Joy nomlari nihoyatda nozik: bitta harfi buzib yozilsa yoki yanglish aytilsa – ma`nosi ham, o`rni ham o`zgarib ketadi. Avstriya – Avstraliya, Shvetsiya – Shveytsariya, Amu – Amur, Neva – Niva, Nepal – Neapol, Elburs – Elburs – Erebus…» (H.Hasanov. Yer tili, 7-bet) so`zlarini misol keltirib, nomlarni to`g`ri yozish va talaffuz qilishning ahamiyati kattaligini uqtirgan. Bundan tashqari nomlarning tarixining o`zi bir qiziq, so`zsiz, ularning qanday paydo bo`lganini bilish undan ham qiziqarlidir. Joy nomlarini bilmagan holda gazeta mutolaa qilganimizda, televizor ko`rganda, radio tinglaganimizda barcha voqea va hodisalarni geografik nomlarga bog`liq holda bilishimiz ularni geografik nomlarsiz tasavvur etaolmasligimizni olim mohirlik bilan bayon qiladi. Ajdodlarimiz Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Koshg`ariy, Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqa bir qancha olimu-sayyohlarimiz joy nomlarining izohi, tarixini to`g`ri bayon qilganini ulug`laydi. Jumladan, mashhur tilshunos va sayyoh Mahmud Koshg`ariyning «Devonu lug`otit turk» asarini «joy nomlarining lug`ati» deb izohlaydi. Unga ilova qilingan Dunyo kartasi va undagi nomlarga geografik va etimologik jihatdan izoh berilganini qayd qiladi.

Ustoz ushbu asaridagi nomlar «tug`ruqxonasi» bo`limida nomlarning qanday paydo bo`lishi avvalo, uning tarixidan boshlanishini e`tirof etadi. Masalan, Chaqilkalon tog`larida joylashgan Qirqtog` platosidagi karst jarayonlarini o`rgangan olimlar nomidan g`or nomlari kelib chiqqanligini aytadi. Chunki, Qirqtog` platosini Kiev speleologik laboratoriyasi xodimlari 1972-1979 yillar davomida tekshirgan. Shu laboratoriya nomi (Kievskaya laboratoriya speleologicheskix issledovaniy) bosh harflarining yig`indisi – KILSI deb ushbu bosh harflar bilan g`orga nom berilgan. Undan tashqari, ushbu bo`limda Ispan bosqinchilarining Janubiy Amerikada bosqinchiligi davrida tog` oldi tekisligi aholisidan ishora qilib «yuqorida nima bor?», deb so`raganlarida, ular sovuq (chili) deb javob berganliklari, shundan buyon tog`li mamlakat nomi Chili deb atalishini qayd qiladi. Qo`llanmada joyning holati, xosiyati, yer yuzasi va suviga oid nomlar, o`simlik va hayvonlarga, xalq, qabila va urug`larga bog`liq nomlar, kasb-hunardan olingan nomlar, afsona va dinlar bilan bog`langan hamda yangi zamon nomlari bilan ataluvchi nomlarni alohida-alohida qilib tavsiflaydi. Joy nomlarini maktabda o`rganish masalalarini qo`llanmada alohida berish bilan birgalikda maktabda ularni turli viktorina savollari sifatida o`rganish mumkinligini alohida qayd qiladi. Chunki savol-javob shaklida o`tkaziladigan geografiya darsi eng samarali darslardan biri bo`lib hisoblanadi. Qo`llanmaning yakuniy bo`limida toponimik lug`at berilgan bo`lib, lug`atda har bir berilgan geografik nomga tarixiy va lug`aviy izoh beriladi. O`zbek olimlari ichidan birinchilardan bo`lib ToshdU geografiya fakultetining professori, taniqli geograf olim H.Hasanov mamlakatimiz hududidagi toponimlarni ilmiy va amaliy asoslarda o`rganishni boshlagan. Bu sohada hali o`zbek tilshunosligi bo`yicha jiddiy ishlar qilinmagan, faqat prof. T.Nafasov, Z.Do`simov, S.Qoraevlargina tadqiqot olib borishardi. H. Hasanovning barcha kitoblarini va maqolalarini topib, o`qib, konspektlab olish bizning bilimimizga bilim qo`shadi.. Shunda kitoblarida domla toponimlar yuzasidan o`zlari qilgan izohiga qoniqmagan o`rinlarini topib, o`rganishimiz

zarur. H.Hasanovning «Geografik nomlar imlosi», «Geografik nomlar siri», «Beruniy asarlarida toponimika», «Yer tili», «Sayyoh olimlar» nomli asar va monografiyalari ancha oldinroq e`lon qilingan. Yana qanchadan qancha ilmiy, ilmiy-ommabop maqolalari bor. Shu o`rinda quyidagi takliflarimiz bor: 1. H.Hasanovning asarlarini yig`ib, bir butun holda ilmiy meros sifatida qayta nashr qilinsa, bu ilmiy meros talaba, o`qituvchi va tadqiqotchilarga juda zarur bo`lgan o`quv qo`llanmalaridan biri bo`lar edi. 2. H.Hasanov nomida O`zMu qoshida toponimik laboratoriya tashkil etish lozim. Bu olim sobiq Ittifoq miqyosida ham toponimikaga oid tadqiqotlari bilan mashhur bo`lgan allomalardan biri sanaladi. Uning shogirdlari va o`zlarini H.Hasanov shogirdi deb biladigan tadqiqotchilar juda ko`pligini hamma e`tirof etadi. Hozirgi kunda mamlakatimizning o`zida geografiya, tilshunoslik, tarix sohalarida toponimika bo`yicha ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirgan tadqiqotchilarning soni qirqqa yaqinlashib qolganligini hamda o`nlab tadqiqotchilar shu sohada tadqiqot ishlarini olib borayotganini e`tirof etish vaqti keldi deb bilamiz.Shuning uchun ham H. Hasanovni toponimist olimlarning sardori deb aytishimiz o`rinli holdir. Nega Hindikush, Ajal vodiysi, Borsakelmas, Dashti Margoh, Dashti Lut, O`lik dengiz deyiladi? Chet ellardagi nomlarning ba`zilarini o`zbek tiliga tarjima qilinsa, g`alati, ba`zan bema`ni nomlarni ko`rasiz. Krivoy Rog - Egri shoh, Tbilisi - Qaynar buloq, Vladivostok - Sharqni egalla, Velikiye Luki - Katta yoylar, Los - Anjeles - “Bizning janobi oliylari farishtalar qiroli” va h.k. Joy nomlarini yozishda ham nozik tomonlari bor. Ba`zan bir harf o`zgarishi bilan tamomila boshqa joy tushuniladi. Masalan: Amu - Amur, Avstriya - Avstraliya, Riga - Risa, Jurjon - Juzjon, Mari - Mariy, Neva - Niva va boshqalar. Geografik voqea, hodisa va obektlarning umumiy nomini, turdosh otlarni, ya`ni termin (atama)larni geografik terminshunoslik o`rganadi.

Har bir fanning terminlarini o`rganuvchi terminshunoslik (atamashunoslik) fanlari mavjud. Geografik terminshunoslik geografik terminlarning ma`nosi, kelib chiqishi (etimologiyasi), o`zgarishi, to`g`ri yozilishi va manbalarini o`rganadi. Har bir fanni chuqur o`rganish uning terminlarini qanchalik to`g`ri va to`liq bilishga bog`liq. Har bir fanning rivojlanishida mukammal o`rganilgan va ilmiy ishlab chiqilgan terminologiyaning ahamiyati kattadir. Terminlarning aniqligi, mukammallagi fanning rivojlanishini ma`lum jihatdan belgilab beradi. Termin yordamida ma`lum hodisa tasnifi ixcham beriladi va o`sha hodisani tez o`zlashtirib olish imkoniyati yaratiladi. Joy nomlarini o`rganuvchi mutaxassislar toponimistlar deb, terminlarni o`rganuvchi mutaxassislar terminologlar deb ataladi. Toponimika va terminshunoslikka oid ma`lumotlar kishilar bilimini juda kengaytiradi hamda madaniy saviyasini o`stiradi. Deyarli barcha buyuk kishilar, allomalar toponimika va terminshunoslikka oid ma`lumotlarga juda qiziqqan va o`zlari ham fanning bu sohalari bilan shug`ullanganlar. 1.2.Toponimikaning O`zbekiston tarixi va o`lkashunoslik bilan aloqadorligi Har qanday shahar yoki tuman o`z o`tmishi bilan boy. O`tmish esa yozma yodnomalarda, me`morlik yodgorliklarida, xalqning asl farzandlari hayot daftarlarida, shuningdek jug`rofiy nomlarda muhrlanib qolgan. Har bir shaharning iqtisodiy, milliy, tabiiy xususiyatlari haqida uning toponimik nomlariga qarab ham tasavvur qilish mumkin. Chunki bu nomlar asrlar davomida yaxshi-yomon kunlarni muhrlash uchun xalqning yuragidan chiqqan so`zlardir; so`z bo`lganda ham oddiy so`z emas, birdan ortiq tarkibiy qismdan iborat atoqli otdir. Toponimika kuchi xuddi shu yerda bo`lib o`tgan voqea-hodisani shu yerda yashab o`tgan va halq dilida jo bo`lgan zahmatkash yoki fido kishi xotirasini, tevarak-atrofda ko`p

uchraydigan va biron jihati bilan foydali yoki zararli bo`lgan o`simlik yoki hayvonni, shu joy tabiatining yon-veridan tafovut qiladigan xarakterli alomatlarini, urug`-aymoqlar geografiyasini aniq ifoda eta olishdadir. Joy nomlari ichida chiroyli, go`zal nomlar bilan bir qatorda quloqqa u qadar hush yoqmaydigan toponimlar ham bo`ladi. Masalan: Xumorroz, Tentakovul. Xuddi ana shunday nomlar o`ta ifodali bo`lib, ularni shu joyning tabiati, tarixi, iqtisodiyotini aks ettirmaydigan zamonaviy havoyi so`zlar bilan almashtirishga shoshilmaslik kerak. Toponimikaning bir qonuni ommaviy hodisa-voqealar orasidagi kam topiladiganini ajratib ko`rsatishdir. Olimlardan E.M.Murzaev toponimika bu bir vaqtning o`zidagi lingvistik, tarixiy va geografik ilmiy fandir deb hisoblaydi. Geografik nomlar, ularni u yoki bu mamlakatlarda, viloyatlarda yoki o`lkalarda yuzaga kelganligi, tarkib topganligi va tarqalganligi davrining, tarixiy sharoitini guvohi hisoblanadi. Tarixchilar, arxeologlar va etnograflar toponimikaga tez-tez murojaat qilib turadilar. Toponimika tarixiy geografiya bilan bog`liqdir. Geografik nomlarga qarab aholining o`tmish migratsiyasi to`g`risida, turli xil millatlarning bir-biri bilan aloqalari to`g`risida, qadimiy etnoslar areallari to`g`risida xulosa chiqaradilar. O`z navbatida, toponimikani yuzaga kelish vaqti bilan to`g`ri keladigan konkret tarixiy vaziyatni bilmasdan, uning birlamchi mazmunini tushunish qiyindir. Geografik nomlar ming yillar davomida to`planib kelgan va ularning miqdori yer kurrasida juda ko`pdir. Hozirgacha mahalliy nomlar to`plamini qanday raqam bilan ifoda etish mumkinligini hech kim bilmaydi. Bu ishni qilishni imkoniyati ham deyarli yo`qdir. Chunki shunday nomlar borki, ulardan faqatgina qandaydir qishloqlarda yoki manzilgohlarda yashaydigan, cheklangan miqdordagi kishilargina foydalandilar. Bularga bedapoyalar, yaylovlar, chakalaklar, daryochalar, ko`lmaklarning nomlari kiradi. Agar ularni o`rniga yangi qishloqlar, zavodlar, shaharlar yuzaga kelsa, ular keng ma`lum bo`ladi. Ammo agar aholi yaqin atrofda joylashgan shahar yoki qishloqlardan ketib qolsa, bu qishloqning nomi unutib yuborilishi ham mumkin.

Geografik nomlar kishilarning ish faoliyati jarayonida yuzaga keladi, ko`pincha uning shakli va tovushi o`zgaradi, o`z davrini yashab bo`lgach, halok bo`ladi. Toponimlarni hayotiyligining davomliligi har xil. Bir xillarining hayoti bir necha yillar davom etadi. Boshqalarniki esa, ko`p asrlar davom etadi. Masalan Ierusalim, Iordaniya, Rim, Afina, Aleksandriya, Samarqand, Yerevanlarning nomlari bir necha ming yilliklarga teng bo`lishiga qaramasdan, hozirgi kunda ham barhayotdir. Assuriya, Vavilon, Karfagen va Finikiya bizga faqatgina tarixiy hujjatlar orqali ma`lumdir. Ko`pincha faqatgina toponimlar yo`qolmasdan, balki ularni yaratgan tillar ham yo`qolib ketadi. Bu jarayon dunyo xaritasida ko`p miqdorda yangi nomlarning tug`ilishi bilan ham murakkablashadi. Allaqachonlar hech kim oktabr to`ntarishidan oldin Novosibirskni Novonikolaevsk, Kirovogradni Yelizavetograd deb atalganligini, yoki Sho`rolar davrida Yekaterinburgni Sverdlovsk, Oqmachitni Qizil O`rda, Ostonani Tselinograd deb atalganligini eslolmaydi. Sirdaryo viloyatida ham tarixiy voqealar toponimlarning o`zgarib borishiga sabab bo`lgan. Masalan chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida Konnogvardeyskiy, Spasskiy, Velikoalekseevskiy kabi joy nomlari sho`ro imperiyasi davrida Krasnaya Zarya, Oktabr, Malik deb o`zgartirilgan, mustaqillik yilarida esa Uch qahramon, Do`stlik deb o`zgartirilgan. Tarixiy voqea-hodisalarning toponimlarga ta`sirining sababi shundaki, bu davrlardagi hukmron mafkuralar davlat va jamiyat hayotiga kuchli ta`sir qilgan. Istalgan geografik nomning konkret mazmuni mavjud. Har bir toponim turli – tarixiy, geografik, lingvistik ma`lumotga ega. Amalda mazmunsiz nom bo`lmaydi. Nomlanish jarayoni bu o`zining milliy va til xususiyatga ega bo`lgan xalq ijodining jarayonidir. Geografik nomlar, ularni u yoki bu mamlakatlarda, viloyatlarda yoki o`lkalarda yuzaga kelganligi, tarkib topganligi va tarqalganligi davrining tarixiy sharoitini guvohi hisoblanadi. Toponimika o`z taraqqiyoti davomida tarix, geografiya, tilshunoslik, arxeologiya, etnografiya, o`lkashunoslik va boshqa fanlar bilan uzviy hamkorlik qiladi. Toponimikaga oid ma`lumotlar tadqiq qilinayotganda tarixiy

ma`lumotlarga, ayniqsa arxeologiyaga oid tekshirish natijalariga suyangan holda ish ko`rish zarur. Chunki: toponimika ko`pincha tarixiy dalillarga va isbotlarga muhtoj. Masalan, biror yodgorlikning nomini o`rganish uchun albatta uning qaysi davrda yaratilganligini, tarixiy davr sharoiti muhiti nuqtai nazaridan tadqiq qilish talab etiladi. Toponimika o`lkashunoslikning ajralmas bir qismi hisoblanadi. Toponimikaning eng katta xizmati shundaki, noma`lum joylarni bizga ma`lum qiladi. Toponimika oid ma`lumotlar yig`ishda va joy nomlarining kelib chiqishini o`rganishda etnografiya ham muhim rol o`ynaydi. Toponimikaning ahamiyati tarix fani uchun juda kattadir. Unda arxeologiya va tarixiy hujjatlarda tasvirlangan ko`p ma`lumotlar bor. Ko`pchilik nomlar yozma hujjatlarga nisbatan qadimiyroq. Xullas, til xalqniki, joy nomlarini ham xalq yaratadi. Asrlar osha yetib kelgan toponimlarni izlab topish, chuqur o`rganish va tahlil qilish toponimika fanining asosiy maqsadidir. Ushbu toponimlarni avaylab, e`zozlab kelajak avlodga yetkazib berish toponimika fanining oldida turgan muhim vazifadir. 1.3. G eografiya ta`limida toponimika va geografik terminlar H udud va obektning geografik o`rni ularning nomi orqali tasavvur etilganligi sababli o”lkashunoslikda toponimlardan foydalanish va x aritadagi obyektning geografik о`rnini bilish orqali о`quvchilarda geografik dunyoqarash shakllanadi.Yerning tabiati, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, aholi turmush darajasini kо`tarish, atrof muhit holatini yaxshilash vositalari va usullari haqida mantiqiy fikrlashga о`quvchilarni о`rgatishi kabi talablar geografik nomlarning xaritalardagi о`rnini о`rganish bilan chambarchas bog`liq ta`limiy uslubiy masalalardir. Geografiya ta`lim i o`quvchilarda Yer haqidagi ilmiy dunyoqarashni shakllantiradi, ijtimoiy – iqtisodiy bilimlarni tarkib topdiradi, dunyo davlatlari va turli regionlardagi jamiyat va tabiatning o`zaro bog`liqligi, geografik ob`ekt jarayon va hodisalar haqidagi bilim va

tushunchalar bilan qurollantiradi. Dunyo tabiiy manzarasi bilan bog`liq umuminsoniy madaniyatning tarkibiy qismi bo`lgan geografik madaniyatni tarbiyalaydi. Qayerda qanday geografik ob`ekt joylashgan, ular bir biriga nisbatan qanday o`rinda ekanligini o`rganish orqali - har bir ob`ektning o`z atoqli oti , ob`ektning hususiyatini ifodalovchi hodisa va jarayonlarning maxsus geografik terminlardan iborat ekanligi va uning mohiyatini o`quvchi bilib oladi. Qayerda qanday joylashuv ob`ektning nomi mazmuni va terminlar ta`rifini bilish geografik bilim va geografik dunnyoqarash hisoblanadi. Shuning uchun ham “Maktab geografiyasini qayta qurishning ilmiy, uslubiy konseptsiyasi” ning ta`lim mazmuning majburiy menimumi bo`linadi. - geografiyaning nazariy asoslari - geografik tadqiqot me`todlari - tabiiy va iqtisodiy ob`ektlar - hodisa va jarayonlar - olamni idrok etishning moddiy va ma`naviy madaniyatga ifodalanishi - hudud geografik tavsifining tuzilishi kabi olti yo`nalish ko`rsatilgan bo`lib bulardan ; tabiiy va iqtisodiy ob`ektlarda toponimikani bilish , hodisa va jarayonlar bo`limida - geografik terminlarni o`rganish talab etiladi.geografik ob`ektlar nomi va joylashivini xaritadan ko`rsata olish, muayyan jarayon va hodisaning mohiyatini ifodalovchi terminning mazmunini ta`riflay olish – bu toonimika va geografik terminshunoslik mazmunidagi talimiy ishdir. Har qanday geografik nomni bilishda birinchi va asosiy vazifa ob`ektning shu xildagi ob`ektlardan alohida ajratilishi va nomlanishida namoyon bo`ladi. Obekt nomidan foydalanib og`zaki va yozma nutqda ushbu toponimning biror bir predmet yoki hodisa bilan bog`lash imkoniyati paydo bo`ladi. Nomlar ayni shu ob`ektning shu singari boshqa ob`ektlarga nibatan hududiy joylashishi boshqalari bilan hududiy

bog`liqligi hamda geografik hodisa va jarayonlarni ob`ekt bilan bog`lashga yordam beradi. Ta`lim mazmuning majburiy minimumida o`quvchilar egallashi shart bo`lgan ko`nikma va malakalar – ayta , (ko`rsata) olish , aniqlay (o`lchay) olish, tasvirlay olish tushuntira olish va bashorat qila olish kabi ko`rsatkichlar vositasida ifodalangan bular asosan ob`ektni xaritadan ko`rsata olish va uning hususiyatini tariflay olish toponimika va geografik terminlarni bilish bilan bog`liq ekanligi ko`pchilikka ayon. Nomning hududiy o`rnini belgilash natijasida yangi nomlar yasaladi. Chunonchi , Sibir – G`arbiy Sibir pasttekisligi O`rta Sibir yassi tog`ligi shimoliy orollari, namlik hududiy doirasini aniqlash geologik geografik ifodalar, ilmiy atamalar yasash uchun qulaylik yaratadi. Baykal burmalanishi – perm davri , Toshkent geologik asri, Qo`qon shamoli, Tyanshan sirtlari, Sibir frontlari, Sibir antisekloni, Yenesiy Kryaji, Aldan qalqoni va boshqalar.. Toponimlar ob`ektning o`rni, ob`ektning turi, turli tabiiy hodisa va jarayonlarni aniqlash maydonida voqeiy bo`lishini ifodalashi bilan geografik ta`limda katta ahamiyat kasb etadi. Toponimlar geografik ob`ektning joylanishi bilan birga uning turini, ob`ektning qanday xildagi tabiiy voqelikka mansubligini ham bildiradi. Chunki qadimgi odamlar tabiat bilan yuzma yuz kelganda tabiatni tashkil etgan tarkibiy qismlarga ajratish ehtiyojini sezganlar, odamlarni o`rab turgan tabiatni qismlarga ajratish, har bir qismning hususiyatini aniqlash lozim bo`lgan, lekin ularda so`z boyligi yetishmagan shuning uchun suv, daryo, dengiz, ko`l va boshqa shu kabi oddiy so`zlar bilan ifodalab qoya qolganlar. Shu boisdan ham hozirgi toponimlar ichida – suv (Oqsuv, Qorasuv) - shu (Xeyshue) va (Obva, Lobva Vodva, Fin, Ugart tillarda - va – suv ) - don (ardon, sardon, nordon, razdon, ositikcha – don daryo) ko`plab uchraydi. Keyinchalik bu oddiy so`zlar bilan ifodalangan ob`ektlarni bir-biridan ajratish kerak bo`lgan, natijada bu so`zlar yoniga – oldiga – old

qo`shimcha sifatida bu ob`ekt rangi, tezligini bildiruvchi sifatlar qo`shimchalar qo`shilgan, natijada Qizilsuv, Sarisuv, Sovuqsuv, Jilisuv, nomlari paydo bo`ladi. Shuni aytish kerakki geografik nomlarning paydo bo`lishi juda murakkab va uzoq davom etgan tarixiy jarayon. Shu tufayli ko`pgina gidronimlarni ularning paydo bo`lgan aniq tarixiy voqiyligi bilan gina to`g`ri tushuntirib berish mumkin. Darhaqiqat har bir geografik ob`ektning aniq o`ziga hosligini ifodalash uchun tashqi qiyofasi jihatdan inson tanasining azolari yoki tanish narsalarga shakllarnga o`xshashlikni bildiruvchi so`zlarni ayni shu ob`ektning shakliga muqova qilingan. Shu jihatdan olganda, daryolarimiz irmoqlari nomidagi “ko`l” so`zi harakterlidir. Geografik nomlar tarkibidagi og`iz (og`zi keng qishloq, yaylov, - Chiroqchi tumanida, Oq dahana – Qishloq _Qamashi tumanida) ko`z - (chashma – Hazorchashma Tojikistonda) nomlarni ko`rsatish mumkin. Inson tanasining azolariga o`xshatib ataladigan geografik nomlar rus va boshqa xalq tillarida ko`pchilik Ob` gubasi (Ob daryosining qo`ltig`i,) qo`ltiq, ko`rfazi O`lik qo`ltiq, Oqbosh tog`, Ural tog`i (Osiyo va Yevropani belbog` singari bog`lab turadigan tog`lar zanjiri) Beltog` – (Hisor tog`ining tarmog`i) Qoraqo`l - (Qirg`izistondagi shahar – 1925-1992 yillarda Prijivalskiy deb atalgan) va boshqalar. Oddiy sifatiy ma`nodagi so`zlarning geografik nomlarga aylanishi barcha xalqlarda uchraydi. Sahroi Kabir - arabchada Kata Sahro Gobi- mo`g`ilcha-suvsiz cho`l, Pereniy basklar tilida piren-tog`, Denepr irmog`i “Desna”ning nomi-o`ng irmoqi Ivanova viloyatidagi Shuya shahri daryochasi. Nomi-chap irmoq so`zlari ekanligini geograf bilishi lozim. shu misollar geografiya fani uchun nomning kelib chiqishi bilan birgalikda uning ma`nosini bilish ham katta ahamiyatga ega ekanligini ko`rsatadi. Odatda nomlar ma`nosini tahlil etish semantika deb ataladi. Geografik xususan hozirgi siyosiy va kundalik matbuotda yurtimizning geografik

o`rniga nisbat berish Amudaryo bilan Sirdaryo oralig`i - ikki daryo orasidagi arabcha Movaraunnahr deb yuritiladi. Bu O`rta Asrda paydo bo`lgan nom arablar yurtiga nisbatan Amudaryoning orqasidagi yurt degan ma`noni anglatadi. Yevropacha kitoblarda transokseana - Oks orqasi- Amu orqasidagi yurt deb ham yuritiladi. aslidA Oks – O`qs – daryo, Amuning yunoncha nomi Movoraunnahrga qadar mahaliy xalqlar Vorajayhun yoki Vorozrut deb yuritganalri haqida ma`lumotlar yetarli. Nomlarning lug`aviy ma`nosini bilish shu toponimning xususiyati va tarixi bilan bog`liq voqealiklarni bilish demakdir. Argentina davlatining poytaxti “Buenos- Ayres” - yaxshi havo manosida. 158 yilda ispanalr shaharga asos solib, xiristian dini avliyolari sharafiga - 29-may muqaddas uchlik kuni munosabati bilan “Ifattli Mariananing porti , uchlik avliyo shahri, yaxshi havoli shahar” deb atalganki, bu nomdan faqat “Yaxshi havo ” - Buenos – Ayres qolgan Urugvay davlatining poytaxti- Montivedio shahrining nomlanishi quyidagicha: dastlabki paytlarda ispan kortograflari tog`larni raqamlar bilan belgilangan “Tog` – monte ” ning joylanishiga qarab g`arbiy yoki sharqiy tog` deb xaritaga tushirilgan .1720 –yilda partuganlar bu yerda qo`rg`on barpo etib –joylashgan o`rniga ko`ra – garbdan oltinchi tog` –Monte- ve –rim raqami VI olti . Montevedio nomi bilan atalgan. Yokidunyodagi eng aholi ko`p Xitoy Xalq Respublikasininig poutaxti nomi –Pekin Beyetsizin –Shimoliy poytaxt manosidagi bo`lsa ,Osi yodagi eng rivojlangan davlat Yaponi poytaxti -Tokio so`zi `”Sharqiy poytaxt”demakdir .1457-yilda hozirgi imperatorsaroyi o`rni Ota Dokan degan kishi qasir qurib ,uni Edo deb ataganki ,bu so`z”daryo mansabi” demakdir . 1590-yilda imperator lashkarboshisi Edoni egallaydi. 1603- yilda esa Iyeyasu hokmiyatni qo`lga olishi bilan Edi Yaponiyaning amaldagi poytaxtiga aylandi .Shu davrdan boshlab shahar norasmiy oytaxt vazifasini o`taydi .1868-yilda imperator Mutsixito davlatning poytaxtini

Kiotodan (G`arbiy poytaxt) Edoga ko`chirib ,uning nomini Sharqi poytaxt -Tokioga aylantirdi . Avstraliya –Janubiy yer , Grenlandiya-Yashil yer ,Islandiya-Muzloq yer, Missisipi-Katta suv ,Himolay-qorlar makoni, Qoraqurum –qorsiz o`rmonsiz tog` va hakozo nomlarning ma`nosini bilish geogra f uchun kasbiy burch . Ammo har bir darsda muallim ,domla hech bo`lmasa 25-50 georafik nomni ishlatadi ,bu tomonimlarni eng muhimlarini ,diqqatga sazovorlarini bilish dars samaradorligi uchun nihoyatda muhi m . Nomning manosi va geografik o`rni-bular geografiya darsiga qoyiladigan odatiy talablar , oddiy talab esa geografiyaning geografiya ekanligini ,uning qiziqarli va ommabopligini ta`minlaydi .Geografik nomlarning imlosi ,ya`ni transkriptsiyasi –to`g`ri yozilishi o`quvchi savodxonligi uchungina emas ,geografiya bilan til predmetlarining o`zaro a`loqasi uchun zarur .Ona tilimizdagi ko`pchilik nomlarni ,albatta , o`q uvchi yozadi ,ammo qo`shaloq so`z bo`lsa – Mingbuloq ,Qatortol bo`lsa ,birga yozilishi yoki ayrim yozilishi o`zlashtirish katta ahamiyatga ega . Bunda o`zbek tilining qoidalari talabidan kelib chiqib , alohida ma`no bersa – (Yangi zelandiyiya ) ayri –ayri qo`shimcha ma`no bersa (Yangi arim )qo`shilib yozilishini bilish muhim masala hisoblandi . Shuni ham aytish kerakki , kalka –tarjima nomlarni bilish –geografikn ta`limningetakchi masalasi . Shimoliy Muz okeani, Olovli yer orollari ,Yashil burun orollari ,Birlashgan Arab Amirliklari kabi minglab nomlar tarjimada beriladi .Yaponiyaning – “Quyosh chiqar mamlakat ”,Vensuella – Kichkina Vensuiya , Ulan – Ude –Ude daryosidagi qizi shahar ,Kolorada – bo`lgan daryo, Rio –negru -Qoradaryo va boshqa shunga o`xshash nomzod tarjima qijinmaydi . Ayniv vaqtda bir ob`ekt nomi boshqasiga ko`chirilishi haqida ham bilish – ham ma`noni bilish ,ham imloni bilishga yordam beradi .

O`zbekistondagi uchta viloytat nomi daryodan o`tgan (Qashqadaryo , Surxondaryo, Sirdaryo ) to`qqistasining nomi shaharlar nomidan o`tganligini ta`kidlash lozim . Jazoyer , Tunis ,Lyuksimburg ,Gvatimala kabi davlatlar nomi shahar ismi bilan atalsa ,Paragvay ,Kongo , Negir ,Sinegal ,daryolari nomi mamlakat nomiga aylangan . Xyddi shunday nomlar dengizning davlat ,oqim , okean qari nomiga o`tganligiga misolar ko`pchilik . Geografik ta`lim va toponimikada eng nozik masalalardan biri , an`anaviy nomlar bo`lib, bunday nomlarni shu davlat xalqi tushunmaydi .Chunki –Albaniya o`z xalqida Germaniya –Doychland ,Finlandiya -Suomi, Parij –Pari, Vena-Ven , Oltin shox buxtasi –Xalich va hokozo . Toponimlar va geografik atamalar haqidagi ta`limot –geografiya fanlarini bilish bilan qo`shilib ,o`qituvchi na o`quvchini Yer sayyoramizning obektlari va tabiatini koz oldimizda gavdalantirishning zaruri talabi deb qaramoq lozim . Geografiya talimi jarayonida geografiyani qiziqarli tomonini oshirish uchun ta`riflanayotgan atama termin va nomlarning ma`no mazmuni va kelib chiqishini bilishga intilish buni imkoni boricha o`qituvchi o`quvchiga yetkazish muhim ahamiyat kasb etadi . Shu fikrlar nuqtai nazaridan o`z o`lkasining tarixi, tabiati,boyliklarini o`rganadigan ekskursiyalar tashkil etish, tugarak ishini joylashtirish kabi sinfdan va maktabdan tashqari ishlar muhim ahamiyatga ega. Qasqadaryo , Qarshi , Shahrisabz va boshqa toponimlarni chuqurroq o`rganish talab etiladi. Bu ishda biz “Qashqadqryo“ va Chiroqchi tumaninig ba`zi nomlarining etimologiyasi, Qashqadaryoning viloyat sifatidagi tabiiy va iqtisqdiy izohini keltirish bilan chegaralanamiz. Biz buni keyingi boblarda yoritamiz.

Toponimlar paydo bo`lishida qiziq bir qonuniyat bor. Evropada shu jumladan Rossiya, Ukraina, Belorussiya va boshqa davlatlarda daryo o`z sohilda joylashgan shaharlarga nom bersa, O`rta va Markaziy Osiyoda buning teskarisi shahar yonidan oqib o`tuvchi gidronimlar shu aholi yashash maskani nomi bilan yuritiladi; Amudaryo, Yakkabog`daryo, G`uzordaryo, Kosonsoy, Kasbiysoy, Langardaryo singari bir darajada ma`lum va mashhur gidronimlar bularga yaqqol misol bo`la oladi . Shu qonuniyatni nazarda tutgan chamasi, mashhur sharqshunos akademik V.V Bartold Qashqadaryo gidronimining paydo bo`lishini Shahrisabzning qadimgi nomi Kesh bog`lab izohlagan . Keshkrud , Qashqrud –Keshsuvi , Keshdaryo yoki Kesh +i +Rud nomining fonetik o`zgargan varyanti deb hisoblaydi . Rud – forsiyda daryo ,anhor , kanal ,suv , ariq ma`nosini bildiradi . Hirot yonidan oqib o`tuvchi – Hriru – Hirot daryosi –Hirot suvi – Tajand daryosi buning tiniq misoli . V.V Bartold qashqa komponentli nomlar bilan Qashqadaryoning Qashqa tog` so`zining munosabati yo`q deb tushuntirgan. XX asrning taniqli geogrif - toponomist olimi E.M Murzayev, V.V.Bartold izohiga moyillik, Keshkrud – Keshrud –Sug`udcha nom turkiyga – o`zbekchaga Qashqadaryo keyinchalik Qashqadaryo deb tarjima qilingan bo`lishi mumkin deb yozadi. Atoqli o`zbek toponimisti, geografiya fanlari doktori S.Qorayev Qashqadaryo gidronimini bir necha xil tiniq tez oqar suv sohilida o`simlik kam yangi qirg`oqli suv, yolg`iz tepa ma`nolarini keltirib, qatoriga yana nomining kelib chiqishini etnonim urug` qabila nomi bilan bog`laydi. Qashqa deb ataluvchi turkiy zabon urug`lar yashagan joylarda oqqani uchun Qashqa urug`iga mansub daryo, Qashqaliklar suvi sifatida nomlangan bo`lishi mumkin degan izohni yoqlaydi. Chunki Qashqa urug`i nomi qo`shilgan gidronim va oronimlar O`rta Osiyoning boshqa hududlarida siyrak bo`lsada uchraydi.

1.4. O`zbekistonda hozirgi zamon toponimika va geografik atamashunoslik X asr fanlarning defferentsiatsiyasi (tarmoqlarga bo`linishi) va integratsialashuv jarayonlari jadalashgan asrdir. Zotan tarmoq va sohalarning chuqur tadqiq etilishi yangi tarmoq fanlarining vujudga kelishiga sharoit yaratdi. Bir qator tabiiy va ijtimoiy fanlarning muayyan yo`nalishlari tutashgan bo`g`inlarda yangi “oraliq” fanlarning vujudga kelishi roy berdi. Huddi shunday fanlardan biri toponimika bo`lib, “yuqorida ta`kidlaganimizdek tilshunoslik geografiya tarix va boshqa fanlar o`rtasida vujudga keldi. Joy nomlarining ma`nosi qiyin tildan olinganligi qanday tarixiy va ijtimoiy voqeylik natijasi ekanligini tadqiq etadi. Shu bilan birgalikda joy geografik sharoiti aniq nomda joy geografik sharoiti aniq nomda mujasamlashivi masalasini toponimika o`zgaradi. Nomlarni bilish faqat ilmiy va marifiy jihatdan ahamiyatli bo`lmasdan amaliy va mafkuraviy jihatlardan katta ahamiyat kasb etadi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 11 avgustda chiqarilgan O`zbekiston Respublikasidagi ma`muriy hududiy birliklar aholi punktlari, tashkilotlarga va boshqa toponimik ob`ektlaga nom berish ishlari tartibga solish to`g`risidagi qarori milliy qadryatlarimizning ko`z ilg`amas“ qismiga tarixchi tilshunos geograf mutaxasislar qolaversa bu ishga bosh qosh bo`lgan ma`sul kishilar diqqatini jalb e tadi. Va tan tarixiga va qadryatlariga yanada jiddiy munosabatda bo`lishini talab etadi. Lug`at tarkibiga kirgan so`zlar har bir sohasida muayyan tushuncha qonun- qoidalarni ifodalaydi. Geografiya termini bu qadimiy Yer ilmining tushuncha va qonunlari mazmunini ifodalab mustaqil fan sifatida mavjud bo`lishini takidlaydi. Shu boisdan bo`lsa kerakki geografik terminlarni o`rganish va tartibga solish toponimika fani bilan birgalikda olib borilgan.

O`zbekistonda dastlabki geografiya terminlarini tuzish XX asrning 30- 40 yillaridan boshlangan. Garchi “Devoni Lug`atit Turk” “Lug`ati Chig`atoy va turki usmoni” va boshqa lug`atlar qadimdan mavjud bo`lsada hozirgi zamon geografiyaning termin va so`zlariga asosan XX asrda tartib berildi. Dastlabki geografik lug`atlardan biri Odam Ibrahimov tomonidan yozilgan “Geografiya atamalari” lug`ati bo`lib, lotin imlosida 1935 yilda nashr etilgan. Lug`atda geografik nomlar bilan birga yon –ma yon terminlar ham berilgan. Terminlar royhati betartib tasodifiy toplangan bo`lishiga qaramay lug`at tuzish tajribasida ma`lum ahamiyat kasb etadi. Mahmud Qoshg`ariyning “Devoni lug`atit Turk” Sulaymon Buxoriyning “Lug`ati chig`atoyi va turki usmoniy” XVII asrda Hindiston podshosi Boburiy Avrangzeb taklifiga muvofiq Muhammad Yoqub Changiy tomonidan yozilgan Chig`atoycha-forscha “qilurnoma” lug`atlaridagi so`zlardan foydalanilmagan. Shunday bo`lsada “Geografiya atamalari” va “Qisqacha ruscha – o`zbekcha terminlar lug`ati” qo`llanmalari O`zbek milliy geografik terminshunosligida muhim bosqich bo`ladi. Aslini olganda H.Hasanovning “Geografik terminlar lug`ati ” atoqli geografik, nomlar – toponimlarni qamrab olmaydi, lekin atoqli geografik nomlarning geografik tushunchaga aylangan “Osiyo maksumumi” , “Islandiya maksumumi” kabi iqlimiy, geologik – geografik turdosh otlarga aylanib qolganlarini izohlab beradi. “Geografik terminlar lug`ati” ning ahamiyati shundaki, o`zbekcha geografik terminalogiyaning manbalari , xalq geografiya terminlari O`rta Osiyo xalqlari tillaridan olingan so`zlarning rus geografiyasiga, ayni vaqtda xalqaro geografik terminalogiyaga kirgan - adir barxan, bagora Djeuliv, Kiyaris, qishloq, kurgon, qir, soy, sel, soz, sir, taqir , to`qay, chink, cho`l, sho`r va boshqa so`zlar izohlab va asoslab berilishidir. Xalqaro geografik terminalogiyada ishlatilayotgan bunday so`zlar lug`at tarkibining bir ismi bo`lish qatorida

darslik va geografik- geologik adabiyatlarda muayyan geografik mazmundagi voqiylik va hodisani ifodalahsda ishlatilmoqda. H.Hasanov asarida o`zbek tili lug`atiga kirgan geografik terminlar - (okean passat kompos va hakozo – ikkiyuz so`zdan ko`proq), rus tilidan aynan tarjima qilinib, kal`ka yo`li bilan yasalgan so`zlar (vodorazdel- suv ayirg`ich, vodoxrapilishe – suv ombor, ) kabi so`zlarni aniq iohlab bergan. Arabcha – forscha, turkiy so`zlarning geografik mazmunini ifodalashda xalqaro geografik terminalogiyada qo`llanib kelayotgan muhobil variantlarini ham tariflab beradi. XX asr o`zbek toponimikasidan eng ko`p ish qilgan olimlar jumlasiga geografiya fanlari doktori S.Qorayev, Qarshi davlat unversteti prof. T.Nafasov , O`zbekiston milliy unverstet professirlari R.Rahimbekov Potihkamol G`ulomovlarni ko`rsatish mumkin. S. Qorayev “O`zbekiston” nashriyotidan chiqarilgan “Geografik nomlar manosi” , kitoblari chiqarilgan. Shu jumladan shuningdek boshqa olimlar birgalikda chiqargan asarlari muhim qo`llanma bo`lib xizmat qilmoqda. S.Qorayev , P.G`ulomov. R.Rahimbekov tomonidan tuzilga “Geografiyadan izohli lug`at” P.G`ulomovning “Jo`g`rofiya atamalri va tushunchalari izohli lug`ati” va boshqa joy nomalri va ulardan geografik talimda foydalanish metodikasiga bag`ishlangan ishlari O`zbekistonda toponimika va geografiya terminshunoslikning rivojlanishida muhim o`rin tutadi. Miliy Unverstetda ijod qilgan geografiya fanlari doktori marhum proffessor R.Rahimbekov bir qancha ishlar elon qilish bilan birga bir qancha ishlar elon qilish bilan birga bir necha nomzodlik ishlariga ilmiy rahbarlik qildi. Toponimika sohasida 45 ta fan nomzodlari yetishtirdi. Atoqli geograf va filolik S.Qorayev “Toponimika O`zbekistonda” nomli kitobi bilan olib borgan toponimikaga doir ishlarni bir darajada xulosalaydi., toponimika va geografik terminshunoslik jabhasida kelgusida qilinajak ishlar haqida fikr

yuritadi. Ayni paytda oldin nashr etilgan “Topshkent toponimlari” , “Geografik nomalr ma`noiisi ” kitoblarini mustaqillik mafkurasi talablariga binoan qayta ishlab nashr ettiradi. O`zbekistonda toponimika tatqiqotlarini rivojlantirishda Qarshi D.U. Prof. T. Nafasovning xizmatlarini alohida takidlab o`tish lozim. Olimning nomzodlik dsertatsiyasi-Qashqadaryo toponimlari (1969) dan to hozirga qadar o`nlab kitoblari O`zbekiston toponimlarini o`rganishga bag`ishlangan. Ayniqsa T.Nafasovning “O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati” O`zbekiston janubiy rayonlari joy nomlarini chuquqr tahlil etganligi bilan talaba va o`qituvchilar uchun, qoyinki barch fuqarolar uchun qo`llanma bo`lib xizmat qilmoqda. Joy nomlari haqida o`nlab kitoblar nashr ettirgan yuzdan oshiq ilmiy ishlar chiqargan respublika va M.D.H. mamlakatlari doirasida toponimikaning bir qancha sohasi boyicha ilmiy anjumanlarni Qarshida o`tkazishga bosh qosh bo`lgan bu olimning sermahsul ijodida “O`zbek nomnomasi” va Professor M.Normurodov bilan hammualliflikda “ Chiroqchinoma” kitoblarini alohida o`rin tutadi. Unda O`zbekistonning, xususan janubiy O`zbekistonning yirik geografik oblastlari nomlari tarixiy- lingvistik va tarixiy – geografik jihatdan tahlil etilganligi, bu asar joy nomlarini o`rganuvchilar uchun taraqiyot qo`llanmasi bo`lib xizmat qilish mumkin. Professor T.Nafasovning ishlarida atoqli terminshunos, tarixchi o`lkashunos, tilshunos, geografik toponimistlarning turlari aynan tahlilga tortilib aniq toponim haqida o`z fikrini bildiradi. Bu nomga doir mahalliy xalq orasidagi rivoyat, afsonalari, ilmiy jihatdan tahlil etiladi va taraqqiyotchining bu nomga tilshunos toponimst sifatida qarashi bayon etiladi. Qarshi davlat unverstetita toponimika sohasida dots. Q. Xuramov terminshunoslik sohasida dots. H.Jabbarov va boshqa olimlar filologiya fakultettida dots. A.Mamatov geografiya kafedrasidan barakali ish olib bormoqdalar. Shu o`rinda Z.Do`simov, X.Egamovlarning “Joy nomlarining

qisqacha izohli lug`ati ” maktab o`quvchilari uchun chiqarilgan qo`llanmadir. Respublikamizning Urganch, Andijon Guliston ,Termiz, va boshqa oliy o`quv yurtlarida faoliyat ko`rsatayotgan tilshunos tarixchi va geografik tatqiqotchilar umumiy va regional toponimika terminshunoslik kabi joy nomlari bilan bog`liq tatqiqotlar davom etirilmoqda. Bu muhim sohada O`zbekistonda juda ko`p ishlar qilindi va amalga oshirildi. “O`zbekiston davlat tili” to`g`risidagi qonun (1989 yil 21- oktabr) “O`zbekiston davlat tili qonuniga” o`zgarishlar va qo`shimchalar kiritish to`g`risida 1995 yil 21-dekabr O`zbekiston Respublikasi ma`muriy hududiy tuzilish , toponimik ob`ektlarga nom berish va ularning nomlarini o`zgartirish masalalrini hal etish to`g`risidagi O`zbekiston Respublikasi 1996 yil 30- avgustdagi qonuni va shu qonun asosida O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996-yil 31- avgustdagi O`zbekiston Respulikasidagi ma`muriy hududiy birliklar aholi punktlari va tashkilotlar va boshqa toponimik abektlarning nomlarini tartibga solish to`g`risidagi qarori, “O`zbekiston Respulikasidagi ma`muriy hududiy birliklar aholi punktlari tashkilotlarga va boshqa toponimik ob`ektlarga nom berish ishlarini tartibga solish to`g`risida” gi 2004- yil 11- avgust 383-sonli O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori kabi huquqiy asoslar yaratilgan . O`zbekiston hukumatining bu yuridik hujjatlari joylarda qanday bajarilishi yuzasidan respublikamiz Oliy Majlisining yug`ilishlariga tegishli rahbarlarning tinglanib tegishli qarorlar qabul qiladi. O`zbekistonda qabul qilingan va amal qilinayotgan ushbu va boshqa huquqiy hujjatlar tarixiy ilmiy qiymatli toponimlarni saqlab qolish ma`naviy tariximizning bir qismi sifatida alohida ahamiyatli toponimlarning qayti tiklash yangi toponimik abektlarga mentalitetimizga mos nomlash davlat siyosati darajasiga ko`tarilganini beldiradi. Viloyat va tuman hokimliklari huzurida toponimik komisiyalar ishlamoqda.

O`zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi huzuridagi geodeziya kartografiya va davlat kadasteri bosh-boshqarmasi geoinformatika va kadastr miliy markazi tarkibi toponimika labaratoriyasi faoliyat ko`rsatmoqda. Labaratoriya geografiya fanlari doktori S.Qorayev rahbarligida “O`zbekiston Respublikasi geografik nomlarining o`zbek tilida yozilish asosiy qoidalari ” “O`zbekiston Respublikasidagi shaharlar, tuman markazlari, shaharchalar nomalri davlat tili kiril va lotin yozuvlariga” “O`zbekiston Respublikasi gidrotexnik inshoatlari nomlari davlat tilida kiril va lotin yozuvlarida” “ O`;zbekiston temir yo`llari sitansiyalari nomlari davlat tilida kiril va loitin yozuvlarda” “1: 10000 , 1: 25000, 1: 100000 masshtablardagi topografik xaritalarda terminlarda terminlar va qisqartmalarning yozilishi ” “Tojikiston Respublikasi geografik nomlarining o`zbekcha yozilishi yo`riqnomasi” “ Qirg`iziston Respuyblika geografik nomlarining o`zbekcha yozilishi yo`riqnomasi” kabi 7 ta kitobchani “O`zgeogkadastr” chiqargan. Ushbu yo`riqnomalarning “asosiy qoidalari” “shaharlar tuman markazlari ” “gidrotexnik inshoatlar” “temir yo`l stansiyalari” S.Qorayev tomonidan tuzilgan. Beshinchisi - “topogrfik kartalarda yozilishi” – B.Alixo`jayev tomonidan - oltinchisi - “Tojikiston Respublikasi geografik nomlarining o`zbekcha yozilishi yo`riqnomasi” – O.Bo`riyev tomonidan va yetinchi kitobcha “Qirg`iziston Respublikasi geografik nomlari yozilishi yo`riqnomasi” – S.Qorayev tomonidan tuzilgan. Ushbu rasmiy nashrlar yuridik hujjat bo`lib, O`zbekiston nomlarini to`g`ri yozish va ularni xaritalarda ko`rsatish qatiiy tartibga solinganini ko`rsat adi. Zero fuqarolarning o`z-o`zini boshqarishg yig`inlari fuqorolik holatini qayd etish idoralari va boshqa joy nomlari hujjatlarida qayd etadigan tashkilot va muassasalar nomlarini to`g`ri yozish hujjatlarni talab darajasida rasmiylashtirilishi xalq ma`naviyatining bir bo`lagi hisoblanadi. Shu bilan birga fermalar jamiyatlarni nomlashda chalkashliklarga yo`l qoyilmaydi.

Toponimlarni o`rgatish va to`g`ri qo`llash maktab ta`limida savodxonlikni yuqori darajaga ko`tarish bilan bog`liq masalardan biri. Unverstet va pedagogika oliy o`quv yurtlarini tilshunoslik-filologiya geograf va tarixchilar tayyorlash yo`nalish toponimika kursi o`qitiladi. Maxsus fanalr sifatida ilmiy terminshunoslik kurslarini mutaxassislik kafedralari o`qitishi davr talabi. Zero muayyan tarixiy voqealik badiy asarda voqealar aniq bir joy nomi bilan bog`liq bo`ladiki shu hududning geografik nomini tahlil etish shu fanning qiziqarli jihatini oshirishi shubhasiz. Xususan geografik o`qituvchisi geografik ob`ektning nomlari xaritalardagi shahar mamlakat dengiz, tog` vca boshqa toponimlarning ma`nosi va tarixi haqida ma`lumot bersa darsning ilmiy va tarbiyaviy jihati kuchayadi. Demak toponimlar ni bilish o`zini madaniyatli deb hisoblagan. Har bir fuqoro uchun zarur. Shu maqsadda toponimikaga doir kitobchalar chiqarish kafedralarda toponimik tatqiqotlar olib borish faqat ilmiy jihatdangina emas amaliy va marifiy jihatdan ham muhim masala deb qarashga haqlimiz. O`zbekistonda nom berish ishlarini tartibga solishga ahamiyat berilayotgan ekan har bir viloyat shgahar tumanlarda tarixiy etnografik va geografik nomlarning maxsus kitoblarini yaratish maqsadga muofiq ish bo`lar edi. 1.5. Geografik nomlarning paydo bo`lishi, mazmuni va tasniflash masalalri Geografik nomlarning toponimlar atoqli otlar turkumiga kiradi. Turdosh otlardan yasalgan nomlar ma`lum bir so`z birikmasini tashkil etishi mumkin. Nomlar umumiy tushunchalarning mujassamlashuvi individuallashivi natijasida paydo bo`ladi. Qizilqiya, Qoratog`, Chuqurko`l aslida so`z va so`z birikmalari to biror joyning atoqli otiga aylanishiga qadar turdosh ot bo`laveradi. Abektning joylashuvi biror bir belgisini miqdorini sifatini rangini va boshqa xususiyatlari aynan shu ob`ektga

mujassamlashgandan.. Keyin abektning atoqli otiga toponimga aylanadi. Unumlashgan avvolo umumlashgan ob`ektning umumiy jihatini boshqa ob`ektlardan farq qiladigan turini bildiradi. Cho`l - quruq iqlimlik qoplami siyrak oqar suvi bo`lmagan quruqlik maydoni cho`l hududining sho`rxoklar ko`p uchraydigan bo`lagi individuallashgan cho`lning va sho`rxok doirasi sho`rhokcho`l atoqli otga aylanadi. Qumloq maydonli qismi qumli cho`l va rangi kattaligi kabi sifat jihatlari qo`shilib, kattaqum cho`li Qizilqum cho`li deb atoqli otga aylanadi. Geografik nomlar dastavval til taraqqiyotining boshlang`ich davrlarida oddiy turdosh otlardan iborat bo`lgan odamlar geografik ob`ektlarni oddiygina suv daryo tog`, to`qay va hokazo deb yuritganlar. Bora-bora rangi boyicha Qorasuv Qizilsuv, Sarisuvga aylangan. Muayyan alomatlar shu ob`ektlar uchun mujassamlashib, tanhoz asli Tanqiz Jinnidaryo Uradaryo Tantaksoy atoqli otlar paydo bo`lgan. Qadimiy turkiy tilda katta daryo “O`kiz” “Edil” “Jayhun” der ekanlar bu so`zlar keyinchalik daryolarda atoqli ot bo`lgan O`kuz, Jayhun Amudaryo Idil Volga Kavkaz xalqlarida daryoni Don deganlarni Don-Amur Gang daryolarining nomi ham shu tariqa paydo bo`lgan. Misisipi, Kattasuv, Yenisiy – Ona daryo, shu yo`sunda ma`lum va mashhur mikrotoponimga aylangan. Ko`chma nomlar toponimikada talaygina tog` yoki tepalik nomi shu yerdan boshlangan. Soyga, qishloq nomi toqqa, tog`ning nomi shaharga beriladi. Tom, Om`, Biya, Angara daryolarining nomi shaharlarga o`tgan. Respublikamizda Zarafshon daryosi nomi oltin qazuvchilar shahri Zarafshonga Ohangaron daryosi nomi Ohangoron shahriga berilgan. O`rta Osiyoda odatda daryolar qaysi aholi manzili yonidan o`tsa daryo nomi o`sha shahar nomi bilan ataladi. G`uzordaryo Yakkabog`daryo, Amudaryo Yevropa va Rossiyadan daryolar nomi shaharga ko`chadi. Venetsiya shahar nomi janubiy Amerikaning Venesuella davlati nomiga ko`chgan. Amerika qitasida Yevropa

shaharlarining nomlari ko`p ekanligini ko`rish mumkin. Shaharlarimiz mikrotoponimiyasida barcha shahar va tumanlarning nomlarini uchratish mumkin ki bu nomlar shu shahar va tumonlarga bo`lgan hurmat belisi desa bo`ladi. Edil Don, Amur, Ganga Oxota Yayla, Chinik Qopchig`oy nomlari ham aynan shunday so`z nomlardir. Al`p qismiga kel`t tilida tog` balandlik degan oddiy so`z edi. Zamon o`tishi bilar Yevropadagi eng baland tog` nomida mujassamlashib, atoqli otga aylandi. Shu bilan birga Al`p nomidan Alpinizm, Al`p o`tloqlari Al`p burmalanishi kabi iboralar to`qildi. Ikki ob`ektni bir-biridan farqlash uchun Katta suv, Kichiksuv, Oqsuv, Qorasuv, suvlisoy, Quruqsoy, Chuchukquduq, Sho`rquduq kabi qishloq nomlari paydo bo`lgan. Atoqli otlar ilmiy atamalarga aylangan hollar ham mavjud. Balxan yarim orolidagi Karst plotosi nomida karst ilmiy atamasi O`rta Yer dengizining Vulkana oroli nomidan Vulqon so`zi turkiyada ilon izi bo`lib, oqadigan Menderes daryosi nomidan Meandr Islandiyadagi Gezer Qaynarbulog`i nomi otilib turadigan issiq buloqlarga berildi. Nomlarda ko`chish qonuniyati planitamizning hamma regionlarida davon nomi shu yerdan boshlanadigan soyga o`tadi. Qishloq nomi toqqa, tog` nomi shaharga shar nomi viloyatga berildi. O`rta Osiyoda aholi manzili nomi ko`pincha uning yonidan oqib o`tadigan daryoga Amudaryo, G`uzardaryo, Yakkabog` daryo boshqa regionlardan daryolar boyida paydo bo`lgan shaharga shu daryo nomi beriladida shaharni bildiruvchi qo`shimcha bilan shahar nomi hosil qilinadi. Or`-Orsek Yenesiy - yenesesik , Uj-Ujgorod shahar nomi daryoga ko``hish mumkin. dUshanbe shahri Dushanba daryosi mamlakat nomlarining ko`pchiligida - Iston – iya, qo`shimchalari yozilishi qonun bo`lib qolgan deyish mumkin. Tojikiston Vengriya geografik nomlarda umumlashtirish ham odat bo`lib

qolgan. Osiyo dastlab kichik bir yerning hozirgi Falastin Livan Suriyaning nomi edi. Zomanlar o`tishi bilan kata qitaning umumlashgan nomi bo`lib qoldi. Tiyanshan nomini biron o`zbek qirg`iz. Qozoq, uyg`ur bilmas edi. Bu tog`ning ayrim bo`laklari qurama chotqol terskay Xoliq tog` va hakozo nomlar bilan yuritilgan faqat markaziy qismi eng baland tepasi tangritog` va Xotangri nomi bilan mashhhur bo`lgan. Xitoylar turkiycha Tangritog`ni Xitoychaga tarjima qilib, Tanshanov nomini yaratdilar. (Tyan – tangri, osmon shan – tog`) bu tarjima nom butun daryo xarita va adabiyotlarida o`rnashib qoldi. Tyan – tangri osmon, shan – tog`, chunki turkiy xalqlar ham xitoylar ham tangri osmonda yashaydi deb hisoblashadi. Tyanshan nomi xalqaro adabiyot va xaritalarda butun bir tog`li ma`lumot uchun mujasamlashib qoldi. Tasodif nomlar ham geografik xaritalarda ko`pchilik ispanlar janubiy Amerikani egallashlari davomida, tog` etagida yashovchi mahalliy aholidan “yuqorida nima bor deb so`rashibdi . yerli mahalliy aholi ispanlar savoliga ” “Chili” yani yuqori sovuq bor deb javob bergan ekan. Shu shu bu tog`li mamlakat nomi chili nomi bilan atay boshlangan. Geografiya kashfiyotlar tarixida eng katta kashfiyot qo`shaloq materik Amerikaning X.Kolumb tomonidan ochilishi bo`lib, Amerika nomi ham bir jihatdan tasodif tufayli paydo bo`ldi. Gollandiya olimi M.Val`dzemyuller Sen-de shahrida Amerigo Vespuchchining o`zini klashfiyotchi qilib, Flirensiya shahrining mashhur fuqarosi P`ero Sderenga yozgan ikki xatini Florensiyolik banker Medrichi va yoshlikda birga o`sgan Val`dzenyuller kosmografiyaga kirish kitobiga yangi ochilgan quruqliklarni uning nomi bilan atashni taklif etadi. Haqiqatdan bu materikning kashfiyotchisi X.Kolumb bo`lib, Amerika Vespuchi Kolumbning ikkinchi sayohatida oddiy qatnashchi bo`lib ishtirok etgan, tarixda bironta davlatning ekispeditsiyasiga Vespuchi boshliq bo`lib qatnashgan emas. Boshqalarning

kashfiyotini o`ziniki qilib, o`zlashtirish uchun “sayohatga boshliq bo`lganman “ - deb ikkita xat yozib qoldirgan., M.Valzimullier kartograf Merkatr proektsiyasini qo`llab yangi materiklar xaritasini tuzadiki , tasodif tufayli qo`shaloq materiklarga “Amerika ” nomi mujassamlashib qoldi. Nomlanish tarixida eng katta xato va Kolumbga nisbatan o`ta ketgan adolatsizlik geografik voqiylik bo`lganidan etiboran Amerika nomi paydo bo`ldi. Al`p qadimiy kel`t tilida - tog` , balandlik degan oddiy so`z bo`lgan. Zamon o`tishi bilan Yevropadagi eng baland tog`ning nomiga aylangan. Ayni vaqtda Al`pinizm, Al`p o`tlog`i Al`p burmalanishi kabi iboralar geografiyada paydo bo`ldi. Xingan Xibin nomlari aslida Yassitog`ilk tizma ma`nosidagi nomlardir. Toponimlarda umumlashtirish ham ananaga aylangan. Ilgari Toshkentning faqat bir darvozasi, so`ngra darvoza atrofidagi bir guzagina Samarqand darvoza deyilgan. Hozir esa Chorsudan to Zaxariqacha bo`lgan katta hudud umumlashma - Samarqand darvoza ko`chasi deyiladi. Yana bir misol Xitoyning janubidagi eng katta daryoning nomi Chntzi bo`lib, uning quyi qismi okeanga quyilish joyigacha Yantsizi deyiladi. Yevropalik va umuman geografik kitoblarda butun daryo Yantizi deb umumlashma nomi bilan ataladi. Ayrim nomlar aniq bir sanada hosil qilinadi. 1520 yilda Tinch okeani nomi Magellan sayohati natijasida paydo bo`ldi. Avstraliya nomi 803 yilda rasmiylashdi. Afrikada Tanganika Zanjibar davlatlari 1964 yilda tanlov asosida ikki davlat nomlarining birinchi bo`g`inidan kesib olinib Tanzaniya hosil bo`ldi. Hozircha izohi aniqlanmagan nomlar ham uchraydi. Bunday nomlar nooydin nomlar izohi bir muncha aniq qaysi tilda nima sababdan atalganligi aniq nomalr haqida XX asrning eng yaxshi geografiya darsligi mualliflaridan biri Moskvalik geograf professor B.P. Maksokovskiy toponimika fani uchun kartadagi nomlar

bo`lajak o`qituvchilar uchun o`zi haqida so`zlab turadigan darajasida toponimikani o`qitish kerak. Nomlar haqidagi fanning o`qitilishiga ahamiyat berish diqqatni jalb etadi. Joy nomlari nihoyatda turli tuman, ularni tasniflash ham turlicha tamoiyillar asosida bo`lihsi mumkin. Nomlarni semantik - til qoidalari nuqtai nazardan turlarga ajratish holari ko`proq uchraydi. Nomlarni shakllanish bosqichlari boyicha ham tahlil etish o`rinli bo`ladi. Geografik adabiyotlarda xususan geografik atoqli geograf olim H.Hasanov ko`rgazmalariga amal qilib, Nomlarning paydo bo`lishi shartli ravishda quyidagicha b tartibda tasniflash mumkin. 1. Joyning holati xosiyati yer yuzasi va umuman tabiatiga bog`liq nomlar. Yer yuzasida shimoliy, janubiy sharqiy va g`arbiy ma`nolarini anglaatadigan ob`ektlar nomi talaygina. O`rta Yer dengizi shimoliy orollar rel`efiga bog`liq. Monblan, Kesek tog`i gidronimlar Xuanxe Rio-Negro Jinnidaryo Bodhez nurash natijasida hosil bo`lgan geomorfologik shakllar- Odamtosh Arratosh Uradaryo. 2. O`simlik va hayvonlarga bog`liq nomlar To`ldi Qo`rg`on, Qarag`anda Yo`lbars to`qay Bo`kantov, Shvarsvald Qoplonqir 3. Foydali qazilmalarga bog`liq nomlar Toshko`mir, Jezqazg`an, Tasqazg`an, Temirtov, Neftdag, Kumushkon, Oltintopgan, Tillakon, o`z navbatida mineralarga yoki tog` jinslarga joy nomlari bilan atalgan. Labradorit, Amazonit 4. Kasb-hunardan olingan nomlar - shaharlar mikrotoponimiyada ko`pchilikni tashkil etadi. GalaOsiyo (ko`ptegirmon0 Sarasiyo (Tegirmon boshi) So`zangaron, Ohangaron, Dehqanobod, Charvador

5. Xalq qabila va ulug`larga bog`liq nomlar – Baxrin, Barlos, Jaloir, Mang`it, Qarluq, Qo`ng`irot, Qipchoq, Qovchin, Nukus va boshqa aholi punktlari 6. Shaxslarning nomi bilan bog`liq nomlar Antroponimlar – Patronimlar Navoiy viloyati va shahri, Beruniy Sharof Rashidov tumanlari, Sankt-Petrburg shahri Boliviya, Kolumbiya davlatlari. Vashington shahri Dreyx bo`g`ozi, Viktoriya sharsharasi va oroli, Lingvitson sharsharasi, Barens dengizi, Tasman oroli. 7. Afsanoviy va diniy nomlar – Oqmachit (Qizilo`rda shahrining nomi) Mozori sharf Mashhad shaharlari, Shohimardon qishlog`i. El`- Nino Fenomeni – Tinch okeaning janubiy Amerika qirg`og`ida issiq oqimning har 7-10 yilda paydo bo`lishi Rajestvo bayrami ar afasida kashf etilgani uchun Zangi ota tumani, 8. G`aroyib-ajoyib va erish tuyiladigan nomlar - Namangandagi “Labay tog`i” mahalasi , Aqshdagi Ajal vodiysi, Erondagi dashti Noumid cho`li, Qora dengizning sharqiy sohilidagi Gelenchik (Kelinchaklar) shahri Al`p tog`ining Yungfrau – kelinchak cho`qisi Rossiyadagi Tyani (Mast0 Shaytanka daryolari bunday nomlarga misol bo`ladi. Qashqadaryo havzasining tog`lik qismida O`lmas daryochasi Chit yaylovi, Kesik tog`i Belisiniq ellikboshi qirlari, Tersoqar soyi kabi nomlar uchraydi. 9. Yangi zamon nomlari – ramziy geografik nomalr - Mirzacho`lni o`zlashtirish munosabati bilan Do`stlik Zarbdor, Mirzabod, Sayhunobod, Guliston kabi tumanlari paydo bo`ldi. Afrikaning janubida yaxshi umid burni, Rossiya dagi Vladikavkaz, Viladivostok, Krasnador (Qizillar in`omi) shaharlarning nomlari ham ramziy toponimlardir.

Shunday qilib, toponimlarni bunday tasniflash shartlidir. Ammo geografik ta`limning talablariga bu fanning qiziqarli ammobop ilm ekanligi ishoradir. Chunki, nomlarda tabiiy sharoit, iqtisodiy-ijtimoiy voqealik, xalqning tili odamlarning orzu umidlari muhrlanib qolgan. Geografik nomlarning kelib chiqishi va mazmuni jihatidan turlarga – tasniflashdan tashqari qaysi tildan paydo bo`lganligi o`zgarganligi yoki o`zgarmaganligi boyicha ham tasniflanadi. Geografik nomlarni xaritalarda tasniflashda ularning kelib chiqishida tiplash yani turlarga bo`lish talab etiladi. Zero toponimlar atoqli otlar bo`lganidan ularning qanday paydo bo`lganligi to`g`ri yozilishda katta ahamiyatga ega. Shu boisdan geografik nomlarni quyidagi beshta guruhga bo`lish mumkin. 1. Tub joy aholi tilidagi ma`nosi aniq nomalr - Qiziltepa tumani, Chistopil shahri g`arbiy Sibir pasttekisligi Mingbuloq botig`i, 2. Aniq bir tili bilan bog`liq, ma`lum o`zgarishga uchragan geografik nomlar Yakkabog` shahri va tumaning nomi aslida – tojik tilidan olingan bo`lib, ko`pchilik tadqiqotchilar tomonidan “Yolg`iz bog`”, “Tanho bog`” deb talqin etiladi. Kitob Sharhsabz botig`ining bo` rog`lar burkangan , eng bog`dor qismi bo`lgani, tarixan juda kohna yurt bo`lganligi uchun ham “Birdan – bir bog`” ma`nosi Yakkabog` nomiga yopishmaydi. Mazkur nom mevalari bilan ajralib turuvchi “Sara bog`” mazmunidan olingan deb hisoblaymiz. Zero, keyingi 800 yillik tarixda ham, hozirgi davrda ham, Yakkabog` Movoraunnahrning eng serbog`, obod joylaridan biri. Sifatida mashhur bo`lgan. Bizning kunlardi (Xxi asr boshida) O`zbekistonning Kitob Samarqand qishloq tumani, Urgut, Bulung`ur, Baxmal, Yangi yo`l, Namangan singari tumanlar, qatorida eng uzum va meva yetishtiruvchi

tuman hisoblaanadi. Demak mazmunan birgina bog` emas, sarabog` alohidalik manosidagi toponim hisoblanadi. 3. Avvalgi xalqlardan meros qolgan nomlar . Hisor toponimi-tog` tizmasi vodiyning nomi sifatida tojik va o`zbeklarning ajdodi – sug`dlardan qolgan nom. “Qo`ng`irot, Qasr manosiga ega. Hisor tizma tog`lari nomida joy tabiiy geografik hususiyati aks etgan. Deyihs mumkin. Qadimgi Sug`diyona davlatining katta qismi bo`lgan Qashqadaryo havzasida “Hisor” toponimining boshqa ko`rinishlari ham bor. Hisor tizma tog`lari Qashqadaryo, Surxandaryo va Hisor vodiylari oralig`ida huddi qo`rg`on singari yusalib turibdi, Naqshab, Nasaf - Qarshi, toponimlari haqida ham shu fikrni keltirish mumkinki, bu so`zlar hozirgi tojik va o`zbek tillarida aynan shu manoda jonli tillarda qo`llanilmaydi. 4.Boshqa xalq tilidan qolgan hozirgi xalq toponimiga o`tgan nomlar , Jinov qishlog`ining nomi fors tilida Yangiariq, Mirishkor usta dehqon, Denov – Yangi qishloq, Burdalin - Mehmonxona mazmunida qadimgi forsiylardan qolgan nom. San-Fransisko shahrining nomi- ispanlardan qolgan Xiristian dinidagi forsc farishta Fransisko nomi, San- Avliyo. Hozirgi AQShda ingliz tilida gaplashuvchi Amerikaliklar ispanlardan qolgan - Los-Anjilis, Kalorado, Jizzax, Qal`acha Istexkom, sug`d tilidan o`tgan, Kogon mo`g`il tilidagi Hokon so`zi, Oloy tizmasi nomi - Sankrit tilida makon, qadimgi turkiy tilda – Qo`shin, jamoa, xaloyiq mazmuni; Murg`ob daryosi, Mari shahri, Marg`ilon shahari - toponimlar o`zagi, qadimgi baqtriy7a tilida Marg-o`tloq mazmunida bizgacha yetib kelgan. 5. Gibrit nomlar – bir-necha til, bir necha qism, qismlari ma`nosi bir xil bo`lgan aralash-quralash so`zlardan tashkil topgan nomlar. Venesuella, kichik Venetsiya (erkalatma ) demakdir. Avstriya toponimi-sharqiy rayon,

Ko`hitang tog`- tojikcha ko`hi tog` , tang – tor, tangi, o`zbekcha tog`. Indoneziya- Yava Sumatra, Sulavesi, Bali, Kalimantan va bir qancha orollarning umumlashma nomi 1884 yilda “Indo-hindi, neziya - orollar” “Hind orollari deb rasmiylashtirilgan nom.” Xitoyda uchta shahar - Uchan, Xonkau, Xoyan, - kengayib, qo`shilib, yangi bir shaharga aylandi. – o`sha nomlarning bo`g`imlarida Uxan shahri paydo bo`ldi. Pokiston-toponimi, - hind musurmonlari milliy ozodlik harakat rahbari-Cho`dri Rahmat Ali- inglizlar mustamlakasidan ozod bo`lish yo`lida yangi islom davlati barpo etish rejasini taklif etib, panjob - Afg`oniya (Hindiston yarim orolining shimolidagi Paton qabilalari yashagan Peshavor viloyati), Kashmir , Sind va Balojiston yerlarini birlashtirishni oylagan hamda viloyatlar nomining besh harflari va iston suffeksidan Tojikiston nomini to`qigan. Ayni vaqtda Rahmat Ali bu nomning “Pok” “Toza, halol, oydin” nom ma`nolari borligini nazarda tutgan. Keyinchalik Islom dini g`oyasini ko`tarib chiqqan rahbarlar bu nomga to`la diniy tus berib, “Asl islom mamlakati degan mazmunni singdirib, Pokiston nomi, dunyo xaritasida paydo bo`ldi. Demak Pokiston-Gibrit nom. 1962 yilda Yaponiyaning yonma-yon joylashgan beshta shahri- Modzi, Konura, Makamatsu, Yavata, Tabata. Birlashtirilib, yirik shaharga aylantirildi. Yangi shahar nomi uchun tanlov elon qilindi. 137 mln kishi 19 ming nom taklif qilgan. Oxir oqibatda Ketakyusyuse - (simoliy Kyusyu shahri ) degan Gibrit to`qima nom berilgan. Nomlarni morfologik jihatidan 1. Oddiy nomlar - bir so`zdan tashkil topgan nomlar-langar qishlog`i, Maskva shahri, Amazonka daryosi;

2. Murakkab nomlar – ikki yoki bir necha so`zdan tuzilgan nomlar - Kattaqo`rg`on shahri, Banditurkiston tog`i. Geografik nomlarni uch yo`nalishda tasniflash mumkin. 1. Hududiy yo`nalishda sl geografik toponimlar 2. Semantik yo`nalishda. – so`z turkumlari va gap tuzilishi jihatidan 3. Tarixiy yo`nalishda - qadimgi ma`nosi oydin , qadimgi manosi nooydin nomlar. Bulardan tashqari geografik nomlarni joyning rel`efi nomlari- oronimlar, suv bilan bog`liq – gidronimlar, el-elatlar bilan bog`liq etnonimlar, kishilar nomi – patronimlar, -entroponimlar, shahar nomi - urbonimlar, o`simlik va hayvon nomlariga qoyilgan fitonim va zoonimlar, umuman yer ustidagi aholi manzillari, yo`llar, komunikatsiyalar nomlari - oykonimlarga bo`lib o`rganish mavjud. II BOB. O`LKASHUNOSLIKDA TOPONIMIKADAN FOYDALANISH

Toponimika geografik nomlar kishi ismlarini o`rganadigan fan sifatida 1917 yildan keyin maydonga chiqdi. Toponimikani “ zamin tili ” yani “ yer tili ” deb ham keladi. Toponimika atamasi lotinchadan olingan ishe д shi б “ topos” – joy, “ onom ” – nom, umuman joy nomini o`rganadigan fan degan ma`noni beradi. Geografik nomlar va zamin qa`rida o`rganilmayotgan nomlar toponimikani o`rganish manbai hisoblanadi. Toponimika ob`ektdan mikro va makro toponimikalardan iborat, mikro toponimika mayda ob`ektlarni nomlarini, makro toponimika esa atoqli otlar, yani yirik ob`ektlarning nomlarini tadqiq qiladi. Toponimikaning tilshunoslik, tarix, geografiya, arxeologiya va boshqa fanlarga aloqadorligi uning muhim xususiyatlaridandir. Toponimikaga oid ma`lumotlar tad q i q q ilinayotgan tarixiy ma`lumotlarg а, а yniqsa а rxeologiyaga o id tekshirish natijalariga suyangan ho ld а ish ko`rish zarur . Shuni unutmaslik kerakki, geografik nomlar ijtimoiy hodisa bo`lib, jamiyat taraqqiyoti bilan mustahkam bog`liqdir . Toponimik asoslarga vaqt, manbalar va yo`nalishlar bo`yicha joylarga aholining kuchishi, o`rnashishi kiradi. Geografik nomlar uzoq muddatli bo`lib, ma`lum hududdagi u yoki bu xalqning tili haqida guvohlik beradi. 2.1. O`rta maxsus ta`lim muassasalari geografiya darslarida o`lkashunoslik materiallaridan foydalanish Geografiya ta`limini rivojlantirishda, uning istiqbolini yanada oshirishda, o`quvchilarning geografik ko`nikma, malaka va bilimlar saviyasini chuqurlashtirishda, geografiya darslarida o`lkashunoslik materiallaridan foydalanish alohida o`rin tutadi. Hozirgi kun talabidan kelib chiqqan holda, hamda davlat ta`lim standartiga mos holda geografiya ta`limini rivojlantirish borasida ma`lum darajada ishlar amalga oshirilmoqda. O`quvchilar o`z o`lkasining tabiatini va kishilarning xo`jalik faoliyatini o`rganish vaqtida aniq voqelikni bilib olishigina emas, balki turmushda muhim bo`lgan bir qancha zarur malakalar ham hosil qiladilar.

Geografiya ta`limida o`lka materiallaridan foydalanish o`quvchilarda tabiatdagi mavjud narsalarni tushunib yetishida, jonli va jonsiz tabiat o`rtasida bog`liqlik, tafovutlar bo`layotgan hodisalarni tahlil qilishga imkon beradi. Geografiya darslarida o`lka materiallarini to`plash-geografik ekskursiya davomida amalga oshirilib, bunda o`quvchilar o`zi yashab turgan hududdan tuproq namunalari, tog` kollektsiyalari, gerbariylar, pulyajlar yig`adilar, hamda bu materiallardan bevosita geografiya darslarida foydalanishadi. Shuningdek, o`quvchi-o`lkani o`rganish jarayonida o`zining yashab turgan joyning geografik o`rni, relef tuzilishi, iqlim xususiyati, suvlari, tuproqlari, o`simliklari, hayvonot dunyosini va kishilarning mehnat faoliyatini chuqur o`rganib yetadilar. Jumladan, o`lkani o`rganish jarayonida o`quvchilarda o`z o`lkasini sevish, tabiatini muhofaza qilish, hamda mehnat qilish ko`nikmalari shakllanadi. Bugungi kunda-geografiya darslarida o`lkashunoslikka oid materiallaridan foydalanishni to`la qonli deb bo`lmaydi, chunki ko`pgina maktablarni kuzatganimizda o`lkamiz bo`yicha materiallar mavjud emasligiga amin bo`ldik. Geografiya darslarini o`lkashunoslik masteriallar asosida o`tilganda- o`quvchilarning geografiya faniga bo`lgan qiziqishlari yanada ortadi, shunday ekan, geografiya fanida o`lkani o`rganishga, undagi materiallardan foydalanishga kengroq e`tibor bermog`imiz lozim. O`lka bu har bir insonning yashash joyidir. Shu insonning tug`ilib voyaga yetgan joyi, uning vatani yoki o`lkasi hisoblanadi. O`lkashunoslik-shu yashayotgan o`lkani o`rganish degan ma`noni anglatadi. Butun dunyo xalqlari o`zining yashash joyini-ona yurt, muqaddas joy deb biladi. Shunday ekan o`z vatanini har tomonlama o`rganish o`lkashunoslik fanining asosiy vazifasi hisoblanadi. O`lkani o`rganish jarayonida biz xalqimizning o`tmishi, urf-odatlari, millati, tabiatimizning kelib chiqishi, uning iqlim hususiyatlari, tuproq, o`simlik va hayvonot dunyosi, hozirgi kunda tabiat resurslaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish yo`llari haqida tushuncha va bilimlarga ega bo`lamiz, shuning uchun pedagogika institutlari va universitetlarni bitirayotgan har bir talaba o`z o`lkasi haqida bilim va ko`nikmalarga ega bo`lishlari shart, chunki mustaqillikka

erishganimizga qadar o`z o`lkamiz haqida bilimlar sust edi. Respublikamiz istiqlolga erishgandan so`ng ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy sohalarda mustaqillik sharofati tufayli juda katta o`zgarishlar ro`y berdi. Bitirayotgan har bir yosh mutaxassis o`z o`lkamiz haqidagi ijtimoiy, iqtisodiy, ma`naviy-ma`rifiy va siyosiy sohalardagi yutuqlarimizni bilishlari shartdir: jumladan, siyosiy jihatdan oladigan bo`lsak, mustaqillik tufayli ichki va tashqi siyosatda respublikamiz o`z qarashlari asosida jahonning ko`pgina mamlakatlari bilan aloqalar o`rnatdi, nufuzli tashkilotlarga teng huquqli a`zo bo`ldi, diplomatik aloqalar o`rnatildi va hokazo. Iqtisodiy jihatdan esa mustaqillik tufayli o`z yerimizga, o`zimizning tabiiy boyliklarimizga, ulardan oqilona foydalanib, ichki va tashqi iqtisodiy aloqalarni yo`lga qo`yish huquqi qo`lga kiritildi va xalqimiz farovonligi yo`lida ulardan foydalanish shart-sharoitlari yaratildi. Ma`naviy jihatdan mustaqillik tufayli xalqimizning ota-bobolarimiz orzu bo`lib kelgan ozodlikka, hamda o`z davlatiga ega bo`lishga, adolatli jamiyat qurishga bo`lgan azaliy orzu umidlari ro`yobga chiqadi. Mustaqillik tufayli biz bugungi kunda barqaror bozor iqtisodiyotiga ichki va tashqi siyosatga, demokratiyaga asoslangan huquqiy davlat va fuqarolik jamiyat qurishga kirishganimizni har bir bitiruvchi pedagoglarimiz bilishlari lozim, chunki ular ertaga ta`lim muassasalariga borib bizning farzandlarimizga ta`lim-tarbiya beradilar. Buning uchun o`rta ta`lim muassasalarida boshlang`ich sinflarda yoki maktabgacha ta`lim muassasalaridan boshlab bolalarga o`z o`lkamiz maktab atrofi, qishloq, shahar, viloyat va Respublikamiz ya`ni yashayotgan o`lkamiz haqida ta`lim-tarbiyaga asoslangan malaka va ko`nikmalar asosida dars hamda sayohatlar olib borishimiz kerak. Buni ayniqsa o`rta ta`lim muassasalarida har bir fanga bog`lab olib borishimiz kerak, buning uchun avvalo biz pedagoglar yoki har bir bitiruvchi o`lka haqida bilim va ko`nikmalarga ega bo`lishlari shartdir. Hozirgi paytda fan va madaniyatning eng so`nggi yutuqlari asosida kelajagimiz bo`lgan yosh avlodni hayotga tayyorlashning samarali shakl va usullarini ishlatish nihoyatda zarur. Bugungi kunda o`lka tabiatini muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ona tabiatimizni kelajak avlod uchun avaylab asrash, inson

salomatligi uchun porloq sharoitlarini ta`minlash bugungi kunning dolzarb mavzularidan biridir. Oliy o`quv yurtlarida, o`rta maxsus bilim yurtlarida, maktablarda o`lkashunoslikni o`qitish qanchalik yo`lga qo`yilsa, yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalanishiga zamin yaraladi. Tabiatni muhofaza qilishda ham o`lkashunoslikning roli katta. O`lkani o`rganishda uning boy tabiati bilan talabalar tanishtiriladi. O`lkaning tabiiy boyliklarini muhofaza qilish har bir fuqaroning burchi ekanligi ularning ongiga singdirib boriladi. Oliy o`quv yurtlarida geografiya kursi tarmoqlarini o`qitishda o`lka materiallariga bog`lash, taqqoslash, kuzatish usullaridan ham keng ko`lamda foydalanish lozim. Aslida geografiya bilan o`lkashunoslikni o`rganish o`ekti bir- biriga o`xshaydi. Ya`ni, talab, yashab turgan joy shu hududdir. Geografiya o`qituvchisi avvalo, o`z o`lkasini yaxshi bilishi, kuzatish ob`ektlarini to`g`ri tanlay olishi, talabalar faolligini oshira bilishi lozim. Talabalar o`lkaga oid stendlar tashkil etishlari, sxema va jadvallar, diagrammalar tayyorlashda faol ishtirok etishlari maqsadga muvofiqdir. 2.2. Maktab o`quv dasturida o`lkashunoslikning tutgan o`rni Geografiyadan o`rta maktab dasturini o`lkashunoslik nuqtai nazaridan tahlil qilsak, unda ta`limning bu muhim sohasiga alohida e`tibor berilganligi aniq ko`rinadi. Dasturning uqtirish xatida va sinflar boyicha o`qitiladigan geografiya kurslarida o`lkashunoslik har bir mavzuda, amaliy ishlarda, ekskursiyalarning mazmunida o`z ifodasini topgan. “ Bizga o`z joyini tabiiy geografiyasini o`rganish, birinchidan, tevarak – atrof bilan tanishish uchun, 2 –dan o`z o`lkasini geografiyasini o`rganish orqali boshqa har qanday mamlakat va butun yer sharining tabiiy geografiyasini yaxshi o`rganish uchun zarur” – deb yozadi A.A.Polovinkin. Haqiqatdan ham geografiya dasturida o`lkashunoslikka katta ahamiyat berilgan.

Maktab geografiyasi o`quvchilarni g`oyaviy ruhda tarbiyalashda keng imkoniyatlarga ega. Chunonchi, o`quvchilar geografik muhitni o`rganar ekanlar, ular tabiatda geografik hodisalar o`rtasidagi, tabiat bilan jamiyat o`rtasidagi o`zaro aloqalarni ahglashlariga yordam beradi. Amaliy ishlar natijalarida esa, karta boyicha geografik tasvirlash, tabiatdagi hodisalarni kuzatish, tasvirlab yozish va shu kabi geografik tadqiqot metodlariga doir bilimlarni o`zlashtirib oladilar. Doimiy uyushtiriladigan kuzatishlaresa, o`quvchilarning amaliy lshetshlf hamda malakalarning shakllanishiga yordam beradi. Bu jihatdan o`lkani o`rganish, o`lkashunoslik materiallarini sistemaga keltirish, o`lkaga doir material yig`ish va undan foydalanishga qaratilgan ekskursiya hamda amaliy ishlarning ahamiyati geografiya o`qitishda ayniqsa kattadir. Dasturda ko`rsatilgan ekskursiyalar o`quvchilarni o`z o`lkalarini o`rganishga va o`lkashunoslik materiallaridan darsda keng foydalanishga qaratilgan. Bir qator amaliy ishlar darsdan tashqari vaqtlarda, kuzatish va ekskursiyalar davomida bajariladi. Tabiiy geografiya boshlang`ich kursini o`qitish davomida 5-sinfda 1-4 isht а pf nisbatan yuqori nazariy saviyada, o`z joyining geografik xususiyatlari ( rel`efi, tog` jinslari, daryolar rejimi, iqlimi, tabiiy kompleks), topografik plan, globus va kartada Yerning tasvirlanishi xususiyatlari to`g`risidagi ma`lumot berilishi kerak. Buning uchun esa, o`quv yilining boshidayoq maktab atrofini kuzatish, kuzgi ekskursiya uyushtirish juda muhimdir. Kuzatish va ekskursiya davomida o`quvchilar maktab atrofining rel`efini kuzatadilar, oqar suv boyiga borib, o`lchov ishlarini olib boradilar. Joyda orientirovka oladilar, joyning oddiy planini tuzadilar, turish nuqtasiga nisbatan predmetlarning azimut burchaklarini aniqlaydilar. Shu kungi ob-havoni kuzatadilar, е ukshu е k yordamida haroratni o`lchaydilar, shamolning kuchi va yo`nalishini aniqlaydilar. Bu ishlarning hammasida butun sinf o`quvchilari ishtirok etib, ishning mazmuni dastur materiallarini puxta o`zlashtirishga qaratilgan.

5-sinf dasturida tabiatga ikki marta ekskursiya uyushtirishni ko`zda tutiladi. 1- ekskursiya kuzda o`z joyining rel`ef xususiyatlari to`g`risida, uni tashkil etuvchi jinslar, quruqlikdagi suvlar to`g`risida bilimlar to`plash maqsadida o`tkaziladi. 2-ekskursiyadan maqsad bevosita tabiatning o`zida tabiiy majmuaning o`zaro aloqalarini o`quvchilarga ko`rsatib berishdan iborat. Dasturda, shuningdek, quyoshning gorizont ustidan balandligining o`zgarishi, kunning uzunligi, tabiatning mavsumiy o`zgarishlari, suv havzalari rejimi, o`simlik va hayvonot dunyosining mavsumlar davomida o`zgarishini muntazam ravishda va vaqt- vaqti bilan kuzatib borish ko`zda tutiladi. Bu ikki ekskursiyadan tashqari imkoniyati bo`lgan maktablarda ob-havoni ilmiy kuzatish usullari va bunda ishlatiladigan aniq asboblar bilan tanishish uchun meteorolokiya stansiyasiga ekskursiya uyushtirish ham mumkin. Yuqoridagilardan ko`rinib turibdiki, bu ekskursiya o`quvchilarning bir qator amaliy faoliyatlarini takomillashtirishga yordam beradi. 5- sinf dasturidagi deyarli hamma geografik tushunchalar o`lkashunoslikka asoslanishi kerak. Chunki bu tushunchalar umumiy bo`lib, ular albatta xususiy tushunchalarga tayanmasa, to`g`ri tasavvurga aylana olmaydi. Ayniqsa, daryo va uning qismlari, rel`ef shakllari, absolyut va nisbiy balandliklarni aniqlash kabi tushunchalar ekskursiya davomida mustahkamlanishi zarur. Shuningdek, 5 – sinfdagi hamma amaliy ishlar ham o`quvchilarning o`lka haqidagi tushuncha va tasavvurlariga asoslanadi. Umuman 5-sinfdagi bilimlarning mazmuni dastur talabi boyicha o`lkashunoslikka asoslangan. ” Materiklar va okeanlar geografiyasi 6-sinf” kursida ham o`lkashunoslikka alohida ahamiyat berilgan. Kursning mazmuni har bir materikning tabiiy geografik xususiyatlarining tarkib topishidagi bir butunligini ochib berishga qaratilgan. Bunda o`qituvchining asosiy e`tibori o`quvchilarga tanish

bo`lmagan o`lkalarning tabiiy geografik xususiyatlarini o`z o`lkasi tabiatiga solishtirgan holda tushuntirishga, xulosalar chiqarishga qaratilgan. 6-sinf dasturida bahorgi ekskursiya ( 2 soat) rejalashtirilgan. Unda quyidagilarga e`tibor qaratiladi. Namlik va yorug`lik sharoiti turlicha bo`lgan yerlardagi tabiatni majmuali tasvirlash. Ekskursiya o`kazilayotgan joyning eng oddiy planini tuzish. Ma`lumki, 6-sinfdagi o`lkashunoslik ishlari 5-sinfdagi o`lkashunoslik ishlarining davomi bo`lib, ko`proq o`quvchilarning kuzatishi natijasida olgan tushuncha va tasavvurlariga asoslanadi. ” Orta Osiyo va O`zbekiston tabiiy geografiyasi” kursi ( 7 - sinf) o`quvchilarga Orta Osiyo va O`zbekiston tabiatining rivojlanish qonunlari haqida, Orta Osiyo va O`zbekistonning yirik hududlari tabiatidagi tafovutlar va tabiiy resurslari haqida ham bilim beriladi. 7-sinf dasturi keyingi vaqtda ilg`or o`qituvchilarning tajribalariga, o`lkashunoslikka alohida e`tibor bergan holda birmuncha takomillashdi. Bunda geografiya o`qitishni o`z o`lkasi bilan bog`lab olib borish uchun o`z o`lkasini, u joylashgan yirik hudud bilan birga o`rganish maqsadga muvofiq deb topildi. Natijada Orta Osiyoni umumiy obzorini o`rganib bo`lgandan so`ng O`zbekiston tabiiy geografiyasi o`rganiladigan bo`ldi. Bu bo`lim uch qismdan iborat bo`lib: 1- O`zbekistonning umumiy tabiiy geografik ta`rifi, 2- Tabiiy rayonlar ta`rifi, 3 – O` viloyatini o`rganishdan iborat. Dastur materiallarining bunday tartibda rejalashtirilishi o`quvchilarga o`z mamlakatlarini puxta o`rganib, O`rta Osiyoning boshqa tabiiy geografik rayonlari xususiyatlarini o`rganishda unga taqqoslash uchun zarur bo`lgan material bo`lib xizmat qiladi. O`lkani o`rganayotganda tabiat hodisalarini tahlil qilish, taqqoslash va tafovutlarni aniqlash, o`zaro qonuniy bog`lanishlarni aniqlay bilish yo`li bilan tabiat majmuasi haqida tushuncha hosil bo`ladi. Bu tushuncha barcha hududlarning tabiat majmuasini puxta o`rganishga zamin yaratadi. Dasturda 1

ta ekskursiya o`tkazish ko`zda tutiladi. Ekskursiya vaqtida joyning ko`z bilan chamalab planini chizish, joyning tabiiy geografik profilini tuzish, tevarak – atrofidagi tabat majmuasiga inson xo`jalik faoliyatining ta`sirini o`rganish. Tabiatni muhofaza qilish choralari rejasini tuzish alohida uqtiriladi. O`quv yili davomida quyidagi mazmunda kuzatishni uyushtirish kerak. Bu kuzatishlarning ayrimlari maktabning geografiya maydonchasida olib boriladi. Avvalo o`lkaning tabiiy sharoiti o`rganiladi. Bunda joyning geologik tuzilishi, rel`efi, foydali qazilmalari, iqlimi, suvlari, tuproq – o`simlik qoplami, hayvonot dunyosini o`rganishga e`tibor berish kerak. Tabiatni bunday o`rganish maxsus kuzatish stansiyalarida, maktab geografiya maydonchasida yoki meteorologik stansiyada, daryodagi suvni kuzatish postida, tuproq kesmasi ochilib qolgan joyda va ekskursiya yoki poxodlarda olib boriladi. Geologik tuzilish va rel`efni o`rganish avvalo geologik va tabiiy kartadan ma`lumot olishdan boshlanadi. Kartadan esa rel`efning umumiy tavsifi aniqlanadi. Qolgan ishlar ko`proq ochiq joyda bajariladi. 7 – sinfdagi bu ishlarning bajarilishi ham o`quvchilarning nazariy bilimni amaliy ish bilan mustahkamlashga, o`quvchilarni o`z o`lkalari tabiatini yaxshiroq bilib olishlariga, o`lka materiallariga oid geografik tushunchalarni puxta o`zlashtirishga olib keladi. ”O`zbekiston ijtimoiy – iqtisodiy geografiyasi” (8 – sinfda) ham o`lkashunoslikka alohida e`tibor berilgan. O`z o`lkasining iqtisodiy geografiyasini o`rganish davomida hududning iqtisodiy rayonlarining rivojlanish yo`nalishlari, sanoat mahsulotlarining eng muhim turlari boyicha o`zaro aloqalarni respublikamiz misolida tushunib oladilar. Mamlakatimizning iqtisodiga katta ahamiyat berib o;rganiladi. Dastur talabini amalga oshirish maqsadida 8-sinfda ishlab – chiqarish korxonasiga ekskursiya uyushtirish maqsadga muvofiq. Sanoat korxonasiga uyushtiriladigan ekskursiyaning taxminiy rejasi:

1. Korxonaning nomi. 2. 2. Korxonaning joylashgan o`rniga tabiiy va iqtisodiy geografik tavsif berish. 3. Korxona qachon va nima sababdan qurilgan?Korxona uchun tabiiy sharoit va xom – ashyoning qanday ahamiyati bor? Korxona qurilishiga qanday ijtimoiy – iqtisodiy ehtiyojlar sabab bo`lgan? Bu shart – sharoitlar keyin qanday o`zgardi? Korxona qurilishidagi qaysi omillar hozir ham o`z qiymatini yo`qotmagan? 4. Korxona qanday mahsulotlar ishlab chiqaradi? Uning mahsuloti dunyoda va mamlakatimiz iqtisodida qanday rol oynaydi? 5. Korxonaning iqtisodiy geografik aloqalari qanday? Qaysi xom – ashyolarni qayta ishlaydi? Ularni qayerdan oladi? Tayyor mahsulotlar qayerga yuboriladi? Korxona mahsuloti qaysi transport turlari bilan tashiladi? Boshqa korxonalar bilan aloqasi qanday? 6. Korxonaning texnik jihozlanishi. Ishlab chiqarish qurollari. Ishlab chiqarishda qanday yangi texnika va texnologiyalardan foydalanilmoqda? 7. Ishchilarning soni va tarkibi. Ishchilar sonining o`sishi. Ularni ixtisosi boyicha taqsimlanishi va uni takomillashtirish. Madaniy – maishiy xizmat. Mehnat unumdorligi korxonada qanday amalga oshirilmoqda? Korxonaning ilg`or kishilari haqida ma`lumot. Qishloq joylarda asosan kichik korxonalar va dehqon va chorva fermer xo`jaliklari mavjudligi uchun asosan qishloq xo`jaligini o`rganish maqsadga muvofiq bo`ladi. Fermer xo`jaliklarni o`rganishning taxminiy rejasi: 1. Xo`jalikninh nomi, tashkil topgan davridan buyon qanday o`zgarish bo`lgan? 2. Geografik o`rni. 3. Tabiiy geografik sharoiti. 4. Xo`jalik joylashgan hududning aholisi haqida ma`lumot. 5. Xo`jalikdagi ishchilar soni va joylanishi. Aholi uchun zaruriy madaniy –maishiy xizmatlar va ularning ish faoliyati. 6.

Xo`jalikni mexanizatsiyalash, agrotexnika va sug`orish ishlari haqida ma`lumotlar. 7. Xo`jalikdagi kadrlar taqsimoti. 8. Qishloq xo`jaligi uchun yaroqli yerlar va ularning taqsimoti. Yer kadastr boniteti haqida. 9. Don ekiladigan, texnika ekinlari, sabzavot va bog` hamda tokzorlarga band yerlar. Ularning hosildorligi. Sug`orish, o`g`itlash va texnikadan foydalanish. Xo`jalikni qayta ishlash korxonalari bilan aloqasi. 10.Chorvachilikning holati. Chorva mollarining turi boyicha soni va ularni ko`paytirish choralari. Chorvaning ozuqa bazasi. Parrandachilik. Chorva va parrandalarni joylashtirishda qanday tabiiy va iqtisodiy sharoit hisobga olingan. Feremalarning qurilishi. Chorva xo`jaligini avtomatlashtirish. Chorvachilikdan olinadigan daromad. Asalarichilik, Baliqchilik, yilqichilik, ipakchilik va boshqa tarmoqlar qanday tashkil etilgan? Xo`jalikning pul byudjeti va uning taqsimlanishi. Xo`jalik a`zolareining yillik daromadi. O`lkashunoslarni qiziqtiradigan bu masalalar yil davomida o`rganiladi. 9-sinfda chet mamlakatlarning iqtisodiy geografiyasi o`rganilganda O`zbekistonning iqtisodiy sharoiti bilan taqqoslanadi. O`rta maktab geografiya dasturi asosida o`lkashunoslikni amalga oshirish u8chun faqat kuzatish, ekskursiya yoki o`qituvchining og`zaki bayoni kifoya qilmaydi. Buning o`lkashunoslikning barcha ilmiy tekshirish metodlaridan foydalaniladi. 1. Hududga oid matbuotda bosilib chiqqan materiallardan foydalanish. 2. O`rganilayotgan hududni tabiiy jihatdan kuzatish metodi. Bu metodni amalga oshirishda video, fotoapparatlardan va maxsus meteorologik asboblardan foydalanish. 3. Kartografik metod. Hududni kartasini o`rganish. 4.O`rganilayotgan hududni aholisi, xo`jaligi, iqtisodiy aloqalariga doir matbuotda berilgan raqamlarni o`rganish. 5. Xususiy kuzatish metodi. O`rganilayotgan hodisa va geografik ob`ektlar individual kuzatiladi. Kuzatish kundalikka qayd etiladi. 6.O`rganilayotgan hududni qariyalari va mahalliy aholi bilan anketa savollar beriladi. 7. Foto va kinoga olish metodi. O`rganilayotgan hududni landshaft ko`rinishlari, o`ziga xos rel`ef xususiyatlari

umuman kuzatish natijasi sifatida foydalaniladi. Eng yaxshi rasmlar muzeyga qoyiladi. Yuqoridagi metodlar asosida to`plangan ma`lumotlar darsda va darsdan tashqari vaqtlarda tahlil qilinib dastur materiallariga bog`lab boriladi. 2.3. Toponimik ma`lumotlarni to`plash Toponimikaga oid tadqiqot olib borayotga rayonning tabiiy geografiyasini o`tmish tarixini, til tarixini yaxshi bilish shart. Toponimikani o`rganishda yuqoridagilarga amal qilingan taqdirdagina tadqiqotchi o`z maqsadiga erishishi mumkin. Yuqorida aytilganlardan shunday hulosaga keilsh mumkin: toponimika uch yo`nalishga asoslanadi: 1) toponimikanig paydo bo`lish tarixini o`rganish; 2) toponimlarning geografiyaga oid ma`lumotlarini aniqlash; 3) asosiy qidirilayotgantoponimlarning barcha nomdagilarini ilmiy asosda alohida-alohida o`rganib ulardan hulosa chiqarishdir. Toponimika o`lkashunoslikning ajralmas bir qismi hisoblanadi. O`lkashunoslik bilan shug`ullanadigan o`qituvchilar toponimikaga doir adabiyotlar bilan yaxshi tanishib chiqishlari zarur. Arxivlar , tashkilotlar, muassasalar, korxonalar, jamoa va davlat xo`jaliklarining ayrim shaxslarning ko`p yillik faoliyati haqidagi malumotlar, xujjatlar saqlanadi. O`lkashunoslikda bu xujjatlarning ahamiyati kattadir. Muzeylar tashkil etish. O`lkashunoslik manbalari orasida ilmiy va madaniy-ma`rifiy muassasaga aylanib qolgan muzeyning o`rni va ahamiyati kattadir. U moddiy va ma`naviy yodgorliklarning asl nusxalarini, arxeologiya, etnografiya, toponimika oid materiallarni to`playdi, saqlaydi va ilmiy asosda o`rganib tahlil qiladi, natijalarini esa ekspozitsiya sifatida ommalashtiradi. Yig`ilgan va muzeyda

saqlanayotgan barcha materiallar muzeyning ilmiy bezagini tashkil etadi va uning ijodiy faoliyatida asos bo`lib xizmat qiladi. Respublikamiz hududida 3 turdagi muzeylar mavjud bo`lib, 1- turdagi muzeylarga ilmiy tadqiqot ishlari olib boriladigan muzey laboratoriyalariga ega bo`lgan maxsus muzeylar (ms: O`ZFA qoshidagi bakteriologiya va mineralogiya muzey) kiradi va nihoyat, 3-turdagi muzeylarga faqat o`quv turidagi muzeylar kiradi . O`lkani va unda mavjud bo`lgan tarix va madaniyat yodgorliklarini muhofaza qilish, o`rganish va ulardan foydalanish xar bir fuqaroning muqaddas burchidir. Bu yoshlarni tarixiy yodgorliklarni avaylab saqlashiga, tarixiy obidalarga mexr- muxabbat bilan kurashishga o`rgatib, bu yodgorliklar faqat o`tmishni o`rganish uchungina emas, shu bilan birga ilm-fanni, xalq maorifi va madaniyatini yanada rivojlanish uchun xam bebaxo durdona ekanligini singdirish ruhida tarbiyalashga yordam beradi. Maktab muzeyi yoshlar oldiga quyidagi vazifalarni qo`yadi. Birinchidan jamiyat hayoti va halq turmushidagi eng muhim tarixiy voqealarni, davlat va harbiy arboblarning, halq qahramonlarining hayoti va faoliyati bilan bog`liq bo`lgan binolar.yu inshoatlar, esdalik joylarini o`z o`lkasiga bog`lab o`rganishni;

Ikkinchidan arxeologik yodgorliklari, ko`hna shaharlar, qo`rg`onlar, qalalar, qadimiy manzilgohlar, istehkomlar, korxonalar, kanallar yo`llarining qoldiqlari, qadimiy dafn joylar, mazoratlarni, tosh xaykallar, qoyalardagi tasvirlarni, qadimiy buyumlarni o`z joyiga bog`lab o`rganishni; Uchinchidan, memorchilik obidalar, tarixiy markazlar, kvartallar, maydonlar, ko`chalar, shaxar va boshqa aholi yashaydigan manzillarining qadimiy turmushi, qurilishi va qoldiqlarning grajdan sanoat, xarbiy, diniy, halq memorligini inshoatlarini, tabiat landshaftlarini o`z hududiga moslab o`rganishni; To`rtinchidan, sanat yodgorliklarini, monumental, tasviriy, amaliy- dekorativ va boshqa turdagi sanat asarlarini; Beshinchidan, yodgorlik xujjatlari davlat xokimiyat organlari va davlat boshqaruv organlarning aktlari, boshqa yozma va grfik xujjatlar, kino, foto xujjatlar va tovush yozuvlari, shuningdek qadimiy va boshqa qo`lyozmalar hamda arxivlar, folklor va muzika yozuvlari va shu kabi nodir materiallarni izlab topish, o`rganish va umumlashtirish vazifalarini quyadi. Maktab muzeyi halq va davlat muzeylaridan quyidagicha farq qiladi: o`quvchilar uchun mo`ljallangan. Muzey o`qituvchilar jamoasi hamda maktab yoshlar tashkilotlari tomonidan yig`ilgan materiallar asosida tashkil etiladi. Muzeydan faqat yuksak tarbiyaviy maqsaddagina emas, balki talim jarayonida ham unumli foydalanish mumkin.

Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda muzeylar, har xil ekskursiyalar va viktorinalar tashkil etish ahamiyatli. O`lkashunoslik to`garagini tashkil etishda, bu ishga rahbarlik qila oladigan , shu sohada yetarli bilim va malakaga ega bo`lgan mutaxassisdan rahbar tanlash va uni maktab o`qituvchilarining kengashida tasdiqlab olish zarurdir. To`garak rahbari o`lkashunoslik nima va u nimalarni o`rgatadi, uning manbalari, ob`ektlari nimalardan iborat degan savollarga javob bear olishi shart. O`lkashunoslikda eng asosiy bosqich maktablarda sinfdan tashqari to`garaklar tashkil etishdir. Sayohatni bir necha turlari mavjud. Uning xarakteriga ko`ra tog`, tekislikda, yer ostida ( g`orlarda), suvda, suv ostida va turli aralashbo`lishi mumkin. Harakatlanish holatiga ko`ra esa piyoda, tog`-piyoda, chang`ida, velosipedda, shlyupkada, parusda, avtomotorda, otda bo`lishi mumkin. Sayr turida atrofni kuzatish natijasida tanishish, sog`lomlashtirish, chiniqish maqsadlarida o`tkazish mumkin. Yilning qaysi mavsumdaligiga bog`liq holda va insonni tayyorgarligiga bog`jiq holda sayr tashkil qilinadi. Bu sayohatning eng qulay, oddiy va qisqa muddatli turi hisoblanadi. Ekskursiya jamoa bilan birgalikda ma`lum bir ob`ektga tanishish yoki ilmiy maqsadda chiqiladi. Ekskursiya o`quvchilarni dunyo qarashini kengaytirib, madaniyatini rivojlantiradi. Sayohat ekskursiyasi kam o`rganilgan tumanga ma`lum bir maqsad asosida nshetfдеshkshдshiб lshez kunlik bo`ladi. Sayohatning eng oddiy, ommaviy va qulay shakli bu poxodlar hisoblanadi. Poxodlar bir kunlik, ikki kunlik ( dam olish kunlari tunab qolish bilan yoki aksincha) va ko`p kunlik bo`ladi. Tumanni mashtabiga ko`ra mahalliy va uzoqda sayohatlar bo`ladi. Mahalliy sayohat o`z o`lkasini o`rganadi. Uzoqqa sayohat esa aksincha. Bunda tashqari tashkil qilinga va erkin holda sayohatlar ham uyushtirish mumkin. Tashkil qilingan sayohat sayyohlik – ekskursiya byurosi orqali sport uyushmalari, klublari orqali amalga oshiriladi. Bunday sayohatlarga yo`llanma beriladi va barcha sharoitlar bilan ta`minlanadi. Erkin sayohat bir kunlik yoki ko`p kunlik bo`lib hohlovchilar o`z kuchlari bilan tashkil qilinadi. Sayyohlik yurishlari maqsadiga binoan tanishish, sog`lomlashtirish, sport va ommoviy agitatsiya bo`lishi mumkin. Tanishish yurishlarida o`quvchilar o`z

o`lkasini o`rganish, qahramonlar bilan tanishish, deputatlar, tashkilotlar bilan tanishishni uyushtiriladi. Sog`lomlashtirish ishlari o`quvchilarni sog`ligini yaxshilash uchun, chiniqtirish uchun tashkil qilinadi. Sport yurishlarida o`quvchilarning jismoniy tayyorgarligi oshadi. Oilaviy targ`ibot yurishlari jamoat – siyosiy mavzularida olib boriladi. Har bir joyning geografik nomlarini o`rganish ma`lumotlar to`plashdan boshlanadi. Geografik nomlar haqidagi ma`lumotlar bevosita joyda, o`rganilayotgan hududda yig`iladi. Kerakli ma`lumotlarni yana xaritalardan, turli xil ma`lumotlardan, badiiy, tarixiy adabiyotlardan, shuningdek davlat arxivlaridan olinadi. Ilmiy sayohatlar vaqtida aholidan, xususan qariyalardan so`rab o`rganish ma`lumot to`plashda katta yordam beradi. Ma`lumotlar qanday manbalardan to`plangan bo`lishidan qat`iy nazar, to`g`ri bo`lishi kerak. Joyda ma`lumot yig`ish vaqtida hamma nomlarni, shu jumladan juda kichik geografik obektlar nomlarini ham yozib borish kerak. Geografik nomlar tushunarli bo`lsa ham, tushunarsiz bo`lsa ham, o`zbekcha bo`ladimi, boshqa tilda bo`ladimi baribir yozib olish zarur. Yozuv o`zbek tili qoidalariga mos bo`lsin. Joy nomlarini o`rganishni har bir nom uchun kartoteka tuzishdan boshlash zarur. Har bir nomni o`rganganda va ma`lumot to`plaganda muayyan tartibdagi savollar tuzilishi va nomlarni dastlabki o`rganish ana shu savollarga javob tayyorlashdan iborat bo`lishi kerak. Bu savollar quyidagilar: 1. Mazkur nom nimaning nomi: qishloqmi, shaharmi, tog`mi, daryomi, ko`lmi, ko`chami, ovulmi, mahallami, guzarmi, buloqmi, jarmi va h.k. 2. Bu obektning boshqa nomi ham bormi, bo`lsa ilgarigi nomi

qanday, qachon, nega o`zgartirilgan? 3. Bu nom qachondan beri mavjud? 4. Yaqin atrofda yana shu nomda boshqa obektlar (daryo, ko`l, jar, qishloq va boshqalar) bormi? 5. Mahalliy aholi joy nomi ma`nosini qanday tushuntiradi? 6. Mahalliy aholining joy nomi haqidagi fikri siz yiqqan ma`lumotlarga to`g`ri keladimi? 7. Joy nomida mahalliy tabiiy xususiyatlar qanchalik aks etgan. Har bir nom uchun tayyorlanadigan kartochka o`lchami 7,5 x 12,5 sm bo`lib, yupqa kardon qog`ozdan tayyorlansa yaxshi bo`ladi. Kartochkaning bir tomoniga eng yuqori qismiga yirikroq harflar bilan joy nomi yozib qo`yiladi. So`ngra bu nomning nimadan iboratligi, qayerda joylashganligi, boshqa nomlar bo`lsa, ular ham yoziladi. Kartochkaning orqasiga mazkur nomning etimologiyasi, hozirgi vaqtda qanday talaffuz qilinishi, to`g`ri yozilishi yozib qo`yiladi. Annaro`z. Chitoqchi tuman Chiyal vohasidagi qishloq “ Annaro`z ” Anna so`zining azaliy shakli- -odina.Odina – haftaning beshinchi kuni, arabcha juma. Ro`z – kun. Nomning azaliy ko`rinishi odina +ro`z – odna + ro`z – onnaro`z- annaro`z – Annaro`z- haftaning beshinchi kuni. Bu hudud o`ni bozor yoki machit bo`lgan. Qishloq nomi shundan kelib chiqqan.

Old tomoni Orqa tomoni Toponimik kartochka namunasi Kartochkalar tayyor bo`lganidan keyin geografik nomlarni alifbo bo`yicha tartibga solib, lug`at tayyorlash mumkin. Yoki nomlarning turlariga qarab (oronim, gidronim, etnonim, diniy nomlar va h.k.), guruhlarga ajratish ham mumkin. Nomlarni hosil bo`lishiga qarab ham guruhlarga jamlasa bo`ladi. Agar toponimik ma`lumotlar yuqorida bayon etilgan talablar hisobga olinib, to`g`ri to`plangan bo`lsa katta ilmiy ahamiyat kasb etadi. Mahalliy geografik terminlar (atamalarni) o`rganishda ham har bir termin uchun kartochka to`ldirib borish juda yaxshi natija beradi. Har bir joy toponimiyasini (joy nomlarini) tadqiq qilishda mahalliy terminlar haqidagi ma`lumotlar juda zarur. Chunki ko`p joy nomlari asosini terminlar tashkil etadi. Xalq terminlari (atamalari) Xalq terminlari umuman terminlarning muhim turlaridan biri bo`lib, ilmiy terminlarning milliy - mahalliy xususiyatlarini aks ettiradi. Qomusiy geograf olim L.S.Berg ta`rifi bilan aytiladigan bo`lsa, xalq tilida bitmas - tuganmas boylik bor, bu - ilmiy terminlarni kengaytiruvchi manbadir. Ayrim geografik ilmiy tadqiqotlarda xalq terminlarini mahalliy terminlar deb atashadi. Qozog`istonlik G.Konkoshbayev ko`proq xalq geografik terminlari iborasini, ozarbayjonlik M.Geldixonov esa mahalliy geografik terminlar iborasini ko`proq ishlatadi. Mahalliy geografik terminlar iborasi ko`proq lokal xarakterga ega bo`lib, muayyan bir hududga oid bo`ladi. Xalq geografik terminlari iborasi esa kengroq ma`no kasb etadi. Xalq terminlarining asosiy manbalari quyidagilardir: 1. Xalq og`zaki ijodi - folklori. 2. Qadimgi qo`lyozma manbalar.

3. Turli lug`atlar, ensiklopediyalar. 4. Yirik masshtabli topografik xaritalar. 5. Sharqshunoslarning asarlari. Xalq terminlarini to`plash, saralash va tasniflash muhim vazifalardan biri bo`lib, ularni to`plash uchun ilmiy terminologik ekspeditsiyalar uyushtirish zarur bo`ladi. Bunday ilmiy ekspeditsiyalar uzoq qishloqlarga, tog` vodiylari va daryo bo`ylaridagi aholi punktlariga uyushtirilishi lozim. Sababi, bunday aholi punktlarida xalq terminlari o`zgartirilmasdan, uzoq yillardan buyon ishlatilib kelinadi. Bundan tashqari, ayrim xalq an`analari, va urf odatlari qadim zamonlardan saqlanib kelinmoqda va bu hodisa xalq terminlarida o`z aksini topgan. Masalan, Janubiy O`zbekistonda - buloqlarning atrofini tozalash, ko`zini ochish maqsadida uyushtiriladigan hashar teganak (taganak) deb yuritiladi va bu marosim ajdodlardan meros bo`lib, hozir ham amalga oshirib kelinmoqda. Bu va shunga o`xshash ko`plab xalq terminlarini mahalliy aholi, asosan qariyalar bilan suhbatlar chog`ida to`plash mumkin. Xalq geografik terminlarining muhim manbalaridan biri qadimgi qo`lyozma manbalardir. Yuqorida qayd etilganidek Yusuf Xos Hojibning “Qutadg`u bilig”, Mahmud Koshg`ariyning “Devonu lug`atit turk” asarlari eng qadimiy yaxlit manbalardir. Turli davrlarda yozilgan lug`atlar, ensiklopediyalar ham xalq geografik terminlarini to`plashning muhim manbalaridan hisoblanadi. Ilmiy baynalmilal terminlar qatoridan o`rin olgan xalq geografik terminlarini ko`proq yirik sharqshunos olimlarning asarlaridan to`planadi. O`rta Osiyo, xususan O`zbekiston hududiga oid ko`plab ilmiy asarlar yozgan yirik sharqshunos olim V.V.Bartold turkiy (o`zbek) xalq geografik terminlaridan ko`p

foydalangan. Tabiiy geografiyaga oid o`zbek (turkiy) xalq geografik terminlarini (XGT) quyidagicha guruhlashtirish mumkin: 1. Geografik o`rinni bildiruvchi XGT; 2. Relefni bildiruvchi XGT; 3. Iqlimga oid XGT; 4. Gidrologiyaga oid XGT; 5. Tuproqshunoslikka oid XGT; 6. Biogeografiyaga oid XGT; 7. Landshaftshunoslikka oid XGT; 8. Tog` jinslariga oid XGT. Ayrim xalq geografik terminlari E.M.Murzayev ta`biri bilan aytganda, anatomik terminlar - inson tanasi a`zolari nomlari bilan bog`liq. Quyida ulardan ayrim namunalar keltiriladi. Anatomik xalq (mahalliy) geografik terminlaridan namunalar № Atama Geografik ma`nosi 1 Barmoq Tik qoya, eol ishi natijasida hosil bo`lgan ystuncha 2 Bel Dovon, oshuv, ko`tal 3 Bosh Daryoning boshlanish qismi, tog` cho`qqisi 4 Burun Burun, quruqlikning dengiz ichiga kirib borgan qismi 5 Boyin Quruqliklar, tog`larni (releflning musbat shakllarini) tutashtirib turuvchi kambar joy 6 Bo`g`iz Dengizlarni, ko`llarni va ularning qismlarini tutashtirib turuvchi kambar suv hududi, akvatoriya 7 Kindik Tabiiy - hududiy birliklarlarning o`rta, markaziy qismi 8 Ko`z Buloq ko`zi - buloq chiqqan joy 9 Oyoq Etak, quyi qism, odoq 10 Og`iz Daryolarning quyilish joyi (ko`rfaz), tog, darasining eng tor joyi

11 Til Ko`rfaz oldi qum orollar 12 Tirsаk Daryoning burilish joyi 13 Tumshuq Tog`, tepalik va orollarning burni, uch tomoni 14 Qovoq Daryo va ko`llarning baland qirg`og`i, jarlik; baland terassa 15 Qosh Uzun cho`zilgan tepalik, marza Toponimik terminlar Joy nomlari (toponimlar) tarkibida qatnashib, ular ifodalagan obektni bildiruvchi so`zlar (turdosh otlar) toponimik termihlar (topoterminlar) deb yuritiladi. Ayrim ilmiy adabiyotlarda toponimik aniqlagich (TA), indikator deb ham ataladi. Atoqli geograf terminshunos E.M.Murzayev aytganidek, turdosh otlar toponimlarning asosini tashkil etadi va tabiiy geografik obektlarning turini ifodalaydi. Xalq geografik terminshunosligini atroflicha bilish joy nomlarini o`rganishni osonlashtiradi. Hech bir xalq tilida mahalliy terminlar ishtirok etmagan toponimlar bo`lmasa kerak. Aksariyat joy nomlari asosida oddiy geografik terminlar yotadi, shuning uchun E.M.Murzayev: “Har qanday toponimik tadqiqot geografik terminlarni o`rganishdan boshlanishi kerak” deb to`g`ri ta`kidlab o`tgan. Toponimik terminlar barcha tillarda takrorlanadi. Bu haqida H.Hasanov quyidagicha yozadi: “...Bordi - yu o`ntacha asosiy tilni biladigan kishi kartadagi nomlarni shu tillarga tarjima qilib o`qisa, aksari shahar, tog`, daryo va ko`llarning nomlari deyarli bir ma`noda ekanini ko`rib hafsalasi pir bo`lar edi”. Reka, missi, rio, river, shott, xe, yoyiq so`zlari - daryo demakdir. Jayhun, ob, ganga so`zlari ham suv, daryo ma`nosida. Ko`h, jabal, shan (min), maunt, berg (gebirge), montana, kordilera, serra, monte - tog` demakdir. Obod, kent qo`shilgan

nomlarning ma`nodoshlari - pur, grad, kin, taun, vil, pol, burg, shtadt qo`shilgan toponimlardir. Toponimik terminlarni o`zi ifodalayotgan obektlarga qarab quyidagicha guruhlashtirish mumkin. 1. Geomorfologik topoterminlar: (ag`ba (dovon), alang, alin (tizma, o`rmonli tog`), bayir, bag`ir, bel (dovon, o`tkil), bum (bo`m, qism, tor dara), dasht, do`ng, yozi, jar, kungay, ko`tal, ort, oshuv, terskay, tog`, chuqur, qir, qopchig`ay (dara), qoratov, qurum va boshqalar). 2. Gidrologik topoterminlar: (arashon (arasan), arna, ariq, buloq, guzar, daryo, duob, yop, idil, kom, ko`l, pul (ko`prik), qayir, qorasuv, quduq, hovuz va boshqalar). 3. Floristik va faunistik topoterminlar: (arpa, bodom, patta (tol navi), tol, terak, tut, jiyda, qayrag`och, olma, o`rik, gazol, tuya va boshqalar). 4. Oykonomik topoterminlar: (qishloq, kent, kat, ovul, mahalla, guzar, qo`rg`oncha, ko`cha va boshqalar). 5. Etnonimik topoterminlar: (o`zbek, qipchoq, qangli, ming, nayman, qirg`iz, qatag`og, do`rmon, yuz, arab, tojik, uyg`ur va boshqalar). 6. Turli topoterminlar: (obektning belgi - xususiyati, tomon, o`rin - joy, hajm va boshqa xususiyatlarni ifodalovchi terminlar: obod, orqa, katta, kichik, o`rta, yuqori, quyi, yangi, ko`hna, eski, oq, qizil, achchiq, chuchuk, sho`r, shirin va boshqalar). Toponimik terminlar (TT)ning turlari va ayrim namunalar: Geomorfologi k T T Gidrologik T T Floristik va faunistik T T Oykonimi k TT Etnoni mik T T Turli T T

bel arashon arpa guzar arab katta soy arna bodom daha do`rmo n kichik do`ng ariq olma ko`cha ming ko`hna jar buloq terak kent nayman chuchu k ko`tal guzar tol mahalla saroy shirin ort (art) daryo o`rik ovul uyg`ur eski tog` yop g`izol sahar yuz yuqori chuqur kom tuya qishloq o`zbek o`rta qoratov ko`l qo`rg`on qangli qizil Xullas, terminlarni turli mezonlarga ko`ra guruhlashtirish mumkin. Har bir fanga oid terminlarni guruhlashtirilgan holatda o`rganish shu fanning terminlarini, binobarin terminologiyasini chuqurroq o`zlashtirib olish imkoniyatini beradi. Ayniqsa, tabiiy geografiyaga oid terminlar aksariyat hollarda tabiiy geografik obekt turini ifoda etadi. Shuning uchun tabiiy geografik terminlarni yaxshi bilish tabiiy geografiya fanini chuqurroq o`zlashtirish Imkonini beradi.

2.4. T oponimlarning et i mologik tahlilida geografik usullar Toponimlarning etmolok tahlil qilish jarayonida ularga asos bo`lgan mavjud obektlarning topogrfik, ya`ni tabiiy geografik hususiyatlarini o`rganish lozim bo`ladi. Ushbu hol joy nomlarini etmologik tadqiq qilishning geografik usuli bilan amalga oshiriladi. Bu usul bilan topnimlarning tarqalish hududini xaritadan topish, belgilash, ularga oid umumiy hududiy geografik qonuniyatlar o`rganiladi. Toponimlar va ular apellyativlarini etmologik tashkil qilishning geografik usuli haqida gapirganda V.A Juchkevichning toponimlarda quyidagi geografik qonuniyatlar borligini ko`rsatib o`tgan: 1) geografik landshaftga xos ichki xususiyatlarning mavjudligi; 2) geografik landshaftning elementlari bilan ularni ifodalangan so`z manolarining o`zaro bog`liqligi; 3) umumiy va maxsus geografik tushunchalarni ifodalovchi so`zlarning apellyativ va atoqli ot darajasiga o`tishi; 4) mana shu so`z va atoqli otlarning ichki lug`aviy qonuniyatining borligi; 5) bugungi va o`tmishdagi landshaftning o`zaro aloqadorligi. Bularni toponimlarning etmologik tahlilida e`tiborga olish kerak. Shunda olib borilayotgan tahlilning ishonchligi, yani haqiqatga yaqinligi ortib boradi. Geografiya fani xaritalarsiz, dala sharoitida ishlash usulisiz o`z imkoniyatlarini ko`rsata olmaydi. Shu sababli, ushbu usulni o`z ichida kichik- kichik usullarga bo`lib o`rganish o`rinli: xaritalar bilan ishlash usuli va dala sharoitida ishlash usuli.

Xaritalar bilan ishlash usulida turli xaritalardan toponimlarni to`plash va kuzatish yo`lidan boriladi. Albatta, bu usul bilan ishlash jarayonida xaritalarning mashstabiga ham qaraladi. Mazkur usul bilan ishlashda quyidagilar e`tiborga olinadi: 1) o`rganilayotgan mavzuga xos xaritalarni saralab topish; 2) ma`lum bir hududga oid bo`lgan topografik va boshqa xaritalar bilan ularda qayd etilgan toponimlar ustida ishlash; 3) o`rganilayotgan hududga xos topografik hamda turli xil xaritalardagi toponimlarni ro`yxat qilib yozish. Toponimning geografik joylashishi, o`zga toponimlardan qancha uzoq yoki yaqinligi kabi geografik masalalar ushbu usulda o`z ifodasani topadi. Mazkur usul bilan toponimik xaritalar yaratish xam mumkin. Bunday xaritalar ma`lum hududlar doirasida tuzilgani uchun ularga xos bo`lgan areallar ham belgilanadi. Xaritalar eskirsa, yangi xaritalar tuzish ehtiyoji yuzaga keladi. Bu esa xaritalar bilan ishlash usulining bugungi kunda ham nazariy va amaliy qimmatga egaligini asoslaydi. Dala sharoitida ishlash usuli o`z hususiyati bilan xarita asosida ishlash usulidan ajralib turadi. Toponimlar faqat xaritalarga asoslanib to`planganda, ularning ayrimlari hisobga kirmay qolishi mumkin chunki xaritalarda istaymizmi, yo`qmi, subektivlik xolatlari mavjud bo`ladi: ba`zan unutiladi, ba`zan esa bilib turgan holda yozilmaydi. Shu sababli dala sharoitida ishlash usulida geografik nomlar to`la to`kis yozilishiga va kartada belgilanishiga e`tibor qilinadi. Sinfdan tashqari ishlarda, o`quvchilar bilan bo`ladigan sayohatlarda mahalliy joy nomlarini topografik xaritalarda belgilash katta samara beradi. Bu borada o`lkaning toponimlarining tabiat bilan jamiyat haqidagi bilim maqsadini va axborot berishga qaratilgan. Faslni amalga oshirishni ta`lim etadi deyish mumkin. Avvalo o`z o`lkasining qolaversa faqat darslarda emas har kuni ommaviy axborot vositalarida eshitiladigan geografik nomlarning ma`nosini va atalish sababini bilish bugungi axobrotning tezkorligi davrning talabi hamdir. Ayni paytda o`zi yashab turgan o`lka o`zi mansub bo`lgan xalq o`tmishi va qadryatlarini hurmat qili sh, avlod ajdodlarning orzu-umidlari mujassam bo`lgan nomlar vatan

tarixining bir bo`lagi bo`lganidan xalqning topqirligi va donishmandligini ko`rsatadigan geografik nomalar vatanga iftixor tuyg`ularini tarbiyalaydi. Muhim vosita bo`lib xizmat qiladi. Qashqadaryo Hisor tog`larining qo`shni Tojikiston doirasidagi 3000 m balandlikdagi Tog`tosh davonidan kichik jilg`a sifatida boshlanadi. Uzunligi 310 km havzasidagi suv yig`in maydoni 8780 km kv. Daryo Qarshi dashtining Buxoro viloyati doirasidagi Qoravulbozor shahri yaqinida sug`orishdan ortgan qoldiq va oqova suvlar qum va sho`rxoklarga singib oqim tugaydi. Qashqadaryonin ko`p yillik o`rtacha suv sarfi 5,6 m kub./ sek yani 1 sek da uning o`zanidan 5,6 kub metr suv oqib o`tadi. Bu miqdordagi suv faqat daryoning tog` havzasidagi birgina o`zining yani Varganza qishlog`i yaqinidagi o`lchangan suv sarfi bo`lib daryoning o`zidan ham sersuvroq Oqsuv Yakkabog`daryo Tanhoz daryo kabi chap irmoqlari o`ng irmoqlari umuman havzaning barcha maydonidan hosil bo`luvchi suv resursi 51,5 m kub/sek ni tashkil etadi. Bu hajmdagi suv asosan 8132 km kv ga teng havzaning tog`li doirasida hosil bo`ladi. O`rta Osiyo tabiiy sharoitida daryolar suvning yil boyicha taqsimlanishi eng muhim ahamiyatga ega bo`lib, ushbu ko`rsatkich daryolarning toyinish yani oziqlanish manbalariga bog`liq bo`ladi. Qashqadaryo toyinish boyicha mangu qor uyumlari kichik muzliklar mavsumiy qorlar erishida oziqlangani uchun qor va yomg`irdan toyinadigan daryolar xiliga kiritiladi. Shu bois daryoning sersuv bo`lishi bahor oylariga to`g`ri keladi. Daryolarning sersuvlashish darajasi oqim modili ko`rsatkichi bilan ifodalanadi . Bir kv km maydonidan to`planadigan suv hajmi oqi modeli bo`lob , Qashqadaryo havzasida oqi moduli 12 raqamiga teng holbuki , qo`shni Zarafshon havzasida 20-25 l/sek tashkil etadi. Qashqadaryo asli amudaryoning o`ng irmog`i bo`lgan Zarafshonning chap irmog`idir. Garchi Zarafshon Amudaryoga, Qashqadaryo Zarafshon endilikda yetib bormayotgan bo`lsada Qashqadaryo

O`rta Osiyoning butun suv manbai Amudaryo havzasiga tegishlidir. Toponimikada ma`nosi va kelib chiqishi aniq bo`lgan oydin nomlar , muayyan tahlilni talab qiladigan nooydin nomlarga ajratish tasnifi bor. Shu jihatidan Qashqadaryo toponimi nooydin toponimlar jumlasiga kiradi. Darhaqiqat Qashqadaryo toponimining kelib chiqishi haqida tadqiqotchilarning fikrlari yakdil emas. Bu so`zning bir ma`nosi “Ser sharshara, ” “Tez oqar ”, “ Tog` daryosi”, “Qiya qirg`oqli suv oqimi” bo`lishi mumkin. Janubiy O`zbekiston joy nomlarining taniqli tadqiqotchisi QDU prof. T.Nafasovning yozishicha, bu nom Qashqa+daryo gidronimi sifatida shakllangan. Qadimgi turkiy tildagi Qash – tepa, balandlik qabariq joy do`nglik ko`tarilma cho`qqi tog` tizmasi tik qirg`oq va shu kabi bir – biriga monan yaqin bo`lgan mazmunini bildiradi deb hisoblaydi. Chunki hozirgi zaon qirg`iz, o`zbek tatar, Beshqir, va hakas tillarning ayrim shevalarida qash zo`zi shunday ma`noga ega tarzda ishlatiladi. XII asr yozma yodgorliklarda ham, qash so`zi huddi shunday mazmunga qo`lanilgan. T.Nafasov V.V.Radlov lug`atiga asoslanib, qash o`simta, qavariq – joy. Qubba joy baland qirg`oq degan mazmunga ega. Qash so`ziga - qa – afeksi qo`shilgan , Ugom –uyum , Urkach - urgach o`qar usv sifatida tahlil etgan. Chindan ham asotoyidil izlanish ko`pchilik turkiy tilarda qashqa so`zi tog`lik toqqa xos balandlikka tegishli mazmunda qo`llanilishiga adabiyotlarda ko`plab misollat topish mumkin. Toponimist A.Ishayev ham V.V.Radlovning lug`atiga asoslanib, Qashqadaryo Qashqa-buloq, qashqa suv gidronimlarini balandlikdan oqib tushadigan shiddatli tez oqar daryo bo`lganligi uchun shunday atalgan bo`lishi kerak deb hisoblaydi. T.Nafasov A.Ishayev va boshqa tadqiqotchilar singari mualliflarning mashhur rus sharqshunosi turkshunosi etnografi va areoligi VVRadlov ko`p jihatdan o`rinlidir. 1837-1918 yillarda yashab ijod etgan Radlov O”rta va syharqiy Osiyoni o`rganish asoschilaridan biri 1898 yil Markaziy Osiyoga

D.A.Klement boshchiligida ekspeditsiya uyushtirgan, yozuvchini o`qigan qadimgi ung`ur yozma yodgorliklarini o`rganish va elon qildirishga boshchilik qilgan olim turkiy tillarni – qiyosiy tarixiy o`rganish asoschilardan biri , turkiy tilar kelib chiqishi va dealiktlarini chuqur tahlil etgan “shimoloy turkiy tillarning gramatikasi ” “Mangoliyaning qadimgi turkiy yozuvlari” nomli yirik asarlarida turkiy tillar etnonezi tasnifi va tarixiy dealektologiyasini asoslab bergan. Qashqadaryo toponimining pay do bo`lishi daryo oqib o`tadigan havzaning tabiatini mujassam etgan degan T.Nafasov, A.Eshlev kabi olimlarning fikrlariga biz ham bir darajada qo`shilamiz. Shuning uchunki, Qashqadaryo asosan tog` daryosi, o`z suvini tog`lardan yig`adi tekisliklarda esa daryo suvi sug`orishga sarflanadi. Tog` daryolarining oqim surati tez , shiddat bilan oqishi va Varganza qishlog`idan yuqori qismi -130-135 –km uzunlikdagi Qashqadaryoning uzani tog`lar orasidan tor vodiy hosil qilib ,o`tishi hisobga olinsa ,daryoning tez oqar tog` daryosi bo`lganligidan shunday nom olganligiga astoydil ishonging keladi . O`zi unchalik katta bo`lmasada Markaziy Osiyoda yangi yerlar ko`p o`zlashtirilgan, yoqilg`i xom-ashyo resurslarini qazib olishda dovrug` taratayotgan viloyatlarga nom bergan Qashqadaryo gidronimining atalishida bazi olimlar, aksari geografik –toponimistlar yana bir xususiyatga etiborni jalb etadilar. Qaqshamoq ko`rib, ko`rib qolmoq , qaqshaydigan daryo daryo bo`lgani uchun shunday nom olgan degan taxminni bildiradilar. Qashqa – quruqlashish so`zida q bilan sh o`zaro o`rin almashishb, qashqaga aylangan, so`ng Qashqadaryo bo`lgan. . Daryoning quyi qismiga nisbatan bu nom qo`llanilgan bo`lishi mumkin . O`rta Osiyo joy nomlari va ilmiy geografik merosning bilimdoni bo`lgan mashhur o`zbek geografi H.Hasanov ham ayni shu fikrni quvvatlashga moyillik bildirib, ”Daryo tabiatida qashqa ” lik bor deb

yozadi . Bu o`rinda daryoning quyi oqimida uning o`rnida hpsil bo`ladigan ko`lmaklarga ishora etadi , shekilli , uzoqdan qaraganda o`zakdagi qurigando`ng` oqarib k ulchalar qorayib , Ola – chalpoq –qashqa manzara kasb etadi .Qashqa tabiatli o`zan korinishga ega bo`ladi.

( Murodova N., Mamatov A. 2010). Qashqadaryo nomi tuzilishiga ko`ra turkiy qashqa, tojikcha daryo so`zlaridan iborat. Qashqa so`zi bir qator turkiy va eroniy tillarda mavjud. Barcha tillarda ot yokm mol peshanasidagi oq joy, oq nishona, ko`chma manoda betning ko`rinadigan yerida urilishidan qolgan nishonasi; kinoyali ma`noda hamma biladigan, dong`i chiqqan, taniqli, ma`lum ma`nolarini anglatadi. Belgi bildiruvchi qashqa sifati turli tovush variantlarda O`zbekiston, Qozog`iston, umuman, Markaziy Osiyo, Ural, Sibir, Oltoydagi turkiy va ular bilan yaqin munosabatda bo`lgan xalqlar tillarida qo`llaniladi. Qashqdaryo –tuman hududidan oqib o`tadigan daryo. Qashqadaryo so`zi daryo nomi sifatida yuzaga kelgan. U Palandara, Mo`g`ul, Qoraxoni, Denovbolo, Childuxtaron qishloqlari sharqidagi tog`lar bag`ridan boshlanuvchi yirik daryoning nomidir. Ana shu asosiy o`zanga Jinnidaryo, Oqsuv, Oqdaryo, Qizilsuv, Tangqas, Sho`rob, Makriddaryo, Minjirdaryo, Qorasuv, Yakkabog`daryo, Urg`ul, Langardaryo, Kattao`radaryo, Kichikko`radaryolar kelib qo`shiladi. Shu tarmoqlardan hosil bo`lgan daryoning umumiy nomi Qashqadaryodir. Oqim uzunligi 332 km. Viloyat nomi ana shu daryo nom bilan olingan. Mamlakatimizning barcha viloyatlarida qashqa so`zli nomlar mavjuddir Ularning aksariyati suv va tog` obektlari nomlari, ayrimlari aholi yashov maskanlarining atalmasidir. Aholi maskanlarining nomi ikkilamchidir, suv va tog` obektlarining nomlari esa birlamchi: Qashqaqum-Qo`qonda qishloq, Yettiqashqa- Andijonda qishloq, Qashqaqariz-Zomin tumanida qishloq, Beshqashqa-Yuqori Chirchiq tumanida qishloq, Qashqaqum-Buxoro viloyatida joy va Tojikistonning Vaxsh daryosi atrofida balandlik, Qashqa-Boysun tumanida tog`, yo`l, Qashqasuv- Toshkent viloyatida irmoq, Abulqashqa-Chirchiq tog`ida cho`qqi va b. Bu tur nomlar Qashqadaryo viloyatida ham bir qancha: Qashqa-Chiroqchi t.ida uchastka, tepalik, Qashqaariq-Chiroqchi t.ariq, Qashqatepa-G`uzor T.tepa, Qashqaqum Dehqonobod t. Janubida tepalik, qumloq qishloq, Xonimqashqa- Yakkabog` t. qishloq, Qashqabuloq-Shaxrisabz t. Buloq, Obiqashqa-Shahrisabz . irmoq, Qashqadaryo –daryo, Chashmai qashqa-Shahrisabz t. buloq nomi.

Qashqa so`zli nomlar qaysi hududda bo`lsa ham, suv va tog` obektlarining nomi ekanligi dalili nomlarning bir xil tamoyil, ya`ni ob`ekt nomlarining bir turdagi yoki bir-biriga o`xshash belgilari asosida yuzaga kelganligini ko`rsatadi. Bu nomlar bir xil lisoniy va nolisoniy manbaga bog`lanadi. Ammo ularning genetik ildizlari ancha “qorong`ilashgan, mavhumlashgan”. Yuqoridagi nomlarning birinchi qismi qashqa so`zi qashqa sifati bilan faqat shaklan o`xshash holga kelib qolgan. Qashqa sifatining joy nomlari yaratishda ishtiroki yo`q. Nomlarning birinchi komponenti tarixan yasama so`z: qash/ qosh va o`rin belgisi nomini yasovchi –qa qo`shimchasidir. Qash so`zi ko`pgina turkiy tillarda uchraydi. Qosh leksemasi “Qutadg`u bilig” da tog` tizmasi, “Devonu lug`otit turk”da qirg`oq, sohil, chekka, chegara. 13-14 asr yodgorliklaridan qosh-tepa manosiga ega bo`lgan, oltoy va olatog` tillarida qash-qirg`oq, chekka; tepa, balandlik, tog` cho`qqisi; uch etak, yoqa manolarga ega. Akademik V.V. Radlov qosh so`zining do`mbiq, qavariq joy; balandlik, do`nglik, tepa; balandlik qirg`oq manolarini qayd etgan, qadimgi turkiy yodgorliklarda qash-tepa, balandlik (prigorok), boshqird tilida qashlak-cho`ziq bo`lmagan tik qiyalik, tik qiya, enish, balandlik, tatar tilida kashlak-qiya, nishablik, tog` yonbag`iri; tepa, balandlik, boshqird tili lahjalarida tog`, qirqiz tilida qashqa – toza, tiniq xakas tilida kaskak-balandlik, tikkalik, oltoy tilida kaskak-tik enish, qiyalik. Shuningdek, viloyatimizning tog`li hududlari bo`lmish Dehqonobod, Ko`kabuloq, Miraki, Chiroqchi, Yakkabog` hududida o`zbek tilida so`zlashuvchi aholi nutqida qashqa jo`l, qashqa tov, qashqa to`va, qashqa to`ba, qashqa shiram (shiram-bir tomoni yassi, unga qarama-qarshi tomoni tik balandlik, zov bo`lgan cho`ziq do`nglik) birikmalari mavjuddir. Qashqa so`zi yolg`iz holatda, hech aniqlovchi unsurlarisiz bir qator turkiy tillarda tog`ning o`simlik o`smaydigan, ko`pincha qor bilan qoplanib yotadigan yuqori cho`qqilari, baland joylari manosini ifodalash uchun qo`llaniladi.

Bundan tashqari, Qashqadaryo viloyati shevalarida qadimiy qosh va qashqa so`zlaridan yasalgan ikki lug`aviy birlik mavjud. Bu yasamalarning asosida ham balandlik, do`nglik ma`nolari bor: olaqashqa-ekin ekilmagan maydonlarni sug`orilgandan so`ng suvini tez shimib olgan yoki chiqmay qolgan nisbatan do`ngroq yer, olaqashot/olaqashshot-dara, adir, tog`larda qori tez erib ketib, qorayib qo`rinib qolgan balandlik joy, do`nglik. Geograf H.Hasanov va shevashunos A.Ishaev Qashqadaryo nomining manosi haqida fikr yuritib, uning tabiiy xususiyatlarini, Qarshidan keyin daryo suvi kamayib qolib, o`zani ola-chalpoq-qashqa holiga kelishini hisobga olib, qurib qoladigan daryo deb izohlagan. Bu izoh belgi bildiruvchi qashqa so`zining manosiga asoslangan. Qashqa so`zi dastlab tog` qismlarini nomlashda qo`llanilgan, so`ngra tog`dagi suv havzalari turini nomlashda ham ishlatilgan. Shunday qilib, bu so`z yordamida tog` va suv obektlar nomi yaratilgan. Tog` obektlariga nisbatan qo`llanganda bu so`z balandlik, do`nglik, tepa, cho`qqi, tog` tizmasi manolarini ifodalagan. Suv ob`ektlariga nisbatan ishlatilganda esa, yuqoridagi ma`nolardan tashqari, tip-tiniq, ko`m-ko`k, tezoqar, zangori ma`nolarini ham bildirgan. Shubhasiz, keyingi ma`nolar tog` daryolarining suvi tez oqishdan tashqari, zangori, toza bo`ladi. Qashqa so`zining qadimiy manolari asosida Qashqadaryo gidronimi va qashqa komponentli tponimlarni manoviy jihatdan qo`yidagicha izohlash mumkin: Qashqadaryo-tog` daryosi, Qashqa-balandlik, do`nglik, Qashqaariq- balandlik yonidan boshlangan ariq, Qashqa tepasi atrofidan o`tuvchi ariq. Qashqatepa-baland tepa, yirik tepa. Qashqaqum-yonida qumlik bo`lgan tepa, qumi bor joydagi do`nglik.Xonimqashqa-Xonimning tepasi, Xonim ismli kishi tepasi. Qashqabuloq-balandlik joydagi buloq. Obiqashqa-tog` bulog`i, baland joydagi buloq. Chashmai qashqa-tog` chashmasi, balandlik yonidagi buloq.

Chiroqchi – Qashqadaryoning chap sohilida joylashgan tuman. Bu tuman 1926 yili tashkil etilgan . T umanning markazi ham Chiroqhi deb nomlanib 1976 – yilda tumanga boysunuvchi shaharga aylantirilgan. Chiroqhi nomi 14 – 15 asrlargacha yuzaga kelgan deb taxmin qilinadi. Chiroqhi nomiga chiroqhi so`zi asos bo`lgan, chiroqhi so`zini ikki xil izohlash mumkin; chiroqchi - chiroq yasovchi hunarmand, chiroqchi qabriston ( xonaqoh) kabi joylarda chiroq ( sham) yshenshiб nshyshi yuruvchi kishi. So`nggi ma`nosi ancha eskirgan, o`zbek xalqining yaqin o`tmishdagi hayotida yuz berib turgan hodisalardan emas Bu hodisa ma`lum kishi ( lar) turmushida, ongida sezilarli omil sanalmaydi. Shunga ko`ra, bu holatni nomlanishga asos bo`lgan deyish qiyin. O`tgan asrning oxirlarida turkey xalqlar tarixini, madaniyatini o`rgangan tilshunos A. Divayev Sirdaryo boyidagi Qo`rqut ota mozorida yashab, chiroq yshenshiб qabristonga qarab, ndagi mozorlarni supurib yuradigan kishi chiroqchi nomi bilan atalganligini yozib qoldirgan. Diniy yo`nalishda chiroqchi so`zi chiroq nshyshi ( sham) nshyshi yuruvchi ma`nosiga ega. Demak, chiroqchi so`zi o`zbeklar o`rtasida ikki ma`noda qo`llanilgan. (M. Normurodov., T.Nafasov 2010) Chiriqchi tuman markazida qadimda temirchilik va spool buyumlarini yasash hunarmandchiligi rivojlangan isheдshiб г yerda spool va metalldan chiroq va uy – ro`zg`or buyumlari yasalgan. Shularni tahlil qilgan holda chiroq yasovchi hunarmand ma`nosidan chiroqchi so`zi luдshi chiqqan. Chiroq so`zi eroniy tillardan o`zlashtirilgan. Chiroqchi so`zi barcha eroniy tillarga xos yoritqich, sham ma`nosidan tashqari, majoziy yo`nalishda farzand ma`nosida ham qo`llanilgan.Bu so`z A. Navoiy asarlarida charog` tarzida uchraydi. Ammo M. Qoshg`oriyning “ Devonu lug`otit turk”, Nгiга Chshi Xojibning “ Qutatg`u bilig” asarlarida bu so`zdan foydalanilmagan. Chiroqchi so`zi kishi ismi yani Shiroq haqidagi afsonaga ham bog`lash mumkin.Shiroq ismi esa xalq nomidan olingan, ya`ni sarmat, shirmat, charuq, shiroq qadimgi xalqlarning nomidir. Ma`nosi shu qabilaga, ya`ni shiroq/ charuq/ chiroq qabilasiga tegishli ekanligini bildiradi. Bu nom qadimda o`zbeklarning azaliy avlod – ajdodlaridan qolgan. Mamlakatimizni 19-asrda o`rgangan V. Krestovckiy gildan yasalgan chiroq yasovchilarning

homiysi sanalgan Chiroqchi ota mozori nomidan Chiroqchi nomi yasalgan deb ta`riflagan. Chunki Chiroqchi qbilasining ulug` kishilaridan birining qabri xalq o`rtasida e`zozlangan. Tahlil asosida shunday xulosaga kelishimiz mumkinki Chiroqchi nomi qadimgi turkey urug` – qabila nomidan yaratilgan. Bu taxmin ilmiy jihatdan asosli, tarixan ishonchli ekanligini M.Normurodov va T. Nafasovlarning ( 2010) tahlilida ko`rish mumkin. Joy nomlarining o`rganishning nazariy va amaliy jihatlari shuni ko`rsatadiki, qishloq, mahalla, guzarlarning nomlanishiga aholining kasb – kori ham sababchi bo`lishi mumkin. Hatto aholining ko`pchiligiga xos bo`lgan kasb – kor biron taniqli kishining laqabiga fnдftshiб irг дfyfi qishloq, ovul, mahalla, guzar nomiga asos bolishi mumkin. O`zbekiston hududida bunday nomlar juda ko`p uchraydi. Avazbek/Avazbek - Oqoltin vohasida qishloq. Tarkibi: Avaz +bek. Adabiy tildagi evaz sо`zining о`zgargani–Avaz. Evaz sо`zi dan kishilarga ism qо`yishda bu sо`zni Avaz tarzida о`zgartirishg an. Evaz–badal, almashtirilgan, biron narsa о`rniga beril gan, о`rnini bosuvchi, ato qilingan (narsa). Av azbek-shu qishloq chani bunyod etgan kishi ismi. Ayrimlar joy turi ma`nosidagi gaza sо`zidan yaralgan deyishadi. Tog`li hududlardagi aholi nutq ida gaza-ikki yoni tepasimon chо`ziq balandlik bо`lib, о`rtasida yо`l bо`lgan joy. Gazan–gaza yonidagi qishloq. Avoqli/Avoqli -Uyshun vohasida qishloq, Qamashi, Dehqo nobod, G`uzor, Yakkabog` tumanida ham shu nomdagi qishloq, guzar, kо`cha bor. О`zbek xalqi tarkibidagi urug`lardan biri–avoqli/avoxli/aboqli/oboqli. Qipchoqsaroylarning, Qashqadaryo bо`y idagi saroylarning, Qashqadaryo va Surxondaryo qо`ng`irotla rining avoqli/aboqli urug`i mavjud. Avoqli/aboqli- bir necha turkiy xalqlarga xos urug`. Qirg`iz, qoraqalpoq, q ozoq boshqird xalqining avaqli/abaqli/ abaxli urug`i borligi ma`lum. Avoq/oboq–tamg`a shaklining nomi. Tamg`a qora uyning urug`iga о`xshash, tо`g`ri chiziqning boshi yonga qayrilgan, boshi egik tо`g`ri chiziq tamg`a mollarga qо`y ilgan, tamg`asining shakli asosida urug` nomlangan. Urug`iga q arab ular yashagan qishloq Avoqli deb nom olgan.

Ayoqchisoy/ Ayoqchisoy-Qashqadaryoning о`ng irmog`i. Jar q ishlog`i vohasi hududidan oquvchi irmoq boshlanishidagi tog` bag`ridagi Ayoqchi qishlog`i nomi bilan atalgan. Ayokchi-ayoqchilar qishlog`i . Q adi mgi tur ki y til da ayoq/oyoq-kosa, yog`och kosa, tovoq, yog`ochdan qilingan va suyuqlik hamda issiq ovqatlarni yeyish, ichishga mо`ljallab tayyorlangan idish, rо`zg`or ashyosi. M о`g`ul tilida ayaga/ayag`a–kosa, tovoq. Ana shu sо`zga - chi qо`shimchasi qо`shilib, zikrlangan idishlarni yasovchi hunarmand ma`nosidagi kasb-hunar sо`zi yasalgan. Aholisining kasb-hunari asosida qishloq nomlangan. Aymoq/Aumoq -Chimqо`rg`on vohasida qishloq. Nomga asos bо`lgan sо`z turkiy va mо`g`ul tillariga mansub qadimiy kalima. Mо`g`ul tilida aymag/aymak-ma`muriy-hududiy birlik; qabi la, bо`lim, tur, dunyo, olam, sо`z turkumi. Afg`onistonda kо`chib yuruvchi eroniy tilli aholini aymoq, choraymoq deb atashgan ligi ma`lum. Bobur "Boburnoma"da atrok, aymoq a`rob, sort, tojik, afg`on xalqi nomlarini qayd qilgan. Afg`onistonda yashaydigan turkiy tilli aholini ham aymoq deyishadi. Qashqa daryoda esa eng qadimgi mahalliy xalq ni, tub xalqni ham aymoq deyishgan. Aymoq sо`zi urug`, qabi la nomini, qadimiy о`troq aholining umumiy nomini ang latgan. Qishloq nomiga urug`, qabila nomi asos bо`lgan. Ayritom/Auritom -shaharcha. Tarkibi: ayri+tom. Qipchoq shev alarida tom- uy, hovli. Ayri-ajralgan, qishloq boshqa qishl oqlardan birmuncha uzoqlikda. Ayritom–boshqa aholi yashash maskanlari (qishloq) dan chekka joydagi yakka hovli quril g a n ( y e r d a g i q i s h l o q ) . Ayriqiya/Auriqiua —Uyshun vohasida qishloq. 1926 yilgi ah oli punktlari rо`yxatida qayd qilingan. Tarkibi: ayri+qiY. Ayri-ayrilgan, ikkiga bо`lingan, о`rtadan yо`l о`tishi yoki tabiiy hodisalar natijasida hosil bо`lgan chuqur uyiq. Qiya- balandlikning bir turi; bir tomoni baland, uning teskari tomoni-quyi, past bо`lgan joy, qiyalik, nishab joy. Ay riqiya-о`rtasida chuqur uyiq joyi, yо`li bо`lgan qiyalik. Qiyalik q uyisidagi qishloq–AyriqiY.

Alatо`n/A1ato`n -Ayritom vohasida qishloq temir yо`l bekati. Qa dimiy nomi-Jarquduq. Sariqqipchoqlarning urug`laridan biri-elaton. Chiroqchi uz/yuz/juzlarining bir urug`i-olatо`n. Elaton etnonimining о`zgargan shakli- olatо`n. Tojikiston о` zbek laqaylarining tо`rtо`g`ul (tо`rtoul) urug`i tarkibida ela ton/eleten kichik urug`i borligi aniqlangan. Etnonimlar tarkibidagi tо`n/ton sо`zi tug` sо`zining о`zgargan shakli bо`lishi mumkin. Aholining etnik tarkibi qishloqning nomlanishiga asos bо`lgan. Alisher Navoiy/Alisher Navoiy –Chiroqchi shahri, mahalla. Buyuk о` zbek shoiri, benazir mutafakkiri, davlat arbobi, tarix chi, tilshunos Alisher Navoiy (1441-1501) sharafiga mahal la nomi qо`yilgan. Annabо`z/Appabo`z –Chiyal vohasida qishloq. Tarkibi: anna+- bо`z. Odina (haftaning beshinchi kuni, shо`rolar tuzumigacha aso siy bosh bozor shu kuni bо`lgan, ommaviy namoz о`qilgan) sо` zining mahalliy aholi nutqidagi talaffuz shakli-anna/onna. Anna, Annaqul, Annabek, Annagul ismi ham shu sozdan, haf taning juma kuni tо`kilgani sababli shu ism bilan atalgan. Bо` z-tepa, tuprog`i oqish rangli balandlik. Annabо`z-ommaviy sayillar о`tkaziladigan usti yassi balandlik. Sayilgoh atro fidagi qishloq ham shu nom bilan atalgan. Annarо`z/Annaro`z -Chiyal vohasida qishloq. Tarkibi: anna+- rо`z (f-t). Anna sо`zining azaliy shakli-odina. Odina-hafta ning beshinchi kuni, arabcha jum`a—>juma. Nomning azaliy kо`rinishi odina+rо`z. Rо`z-kun. Odina+ruz—»odna+rо`z––on narо`z—>annarо`z >Annarо`z– haftaning beshinchi (juma) kuni. Dastlab bu joyda bozor yoki machit bо`lgan. Sо`ngra bozor bo shqa joyga kо`chirilgan. Shu hududda tashkil bо`lgan qishloq bozor yoki machit nomi bilan atalgan. Arabbandi/Arabbandi –Ayritom vohasida qishloq. Tarkibi: arab+band+-i. Arab-О`zbekistonning arab qavmiga mansub q adimiy xalqi. Band– suv tо`g`oni, suvni boshqa о`zan (ariq, jо`ya)ga oqizish uchun q ilingan tо`siq. Arabbandi-arablar tomonidan qurilgan band.

Arnabuloq/Arnabo`loq –Ayritom vohasida qishloq. 1926 yilgi aholi punktlari rо`yxatida qayd qilingan. Tarkibi: arna+- buloq. Arna- sug`d tiliga mansub sо`z. Tog` etaklari va adirlik larda arna—sel, tabiiy yog`in suvlari yerni yuvib, о`yib keti shidan hosil bо`lgan jarsimon uzun о`yiq , suv oqqan о`zan. Q adimgi xorazmiy tilida ham arna sо`zi bо`lgan. Xorazm shev alarida arna sо`zi mavjud. Arnabuloq-sel yoki tabiiy yog`in suvlari о`yib ketgan jarsi mon chuqurlik bor joydagi buloq (yonidagi qishloq) Achchisoy/Achichisoy -Chiyal vohasida maydon. Achchisoy–talx suv li, ichish uchun yaroqsiz, ta`mi yerdagi tuz qoldiqlari, shо`rlik tufayli buzilgan suvli soy(vodiy). Balxi/Valxi -Chiyal vohasida qishloq. Shahrisabz, Qarshi tumanida ham shu nomdagi qishloq bor. Balx/balq/baliq-turkiy tillarning eng qadimgi davriga xos sо`z, ma`nosi-qо`rg`on, qishloq, shahar. Qashqadaryo qovchinlarining balxi urug`i mavjud. Barlos/Varlos -Qalqama vohasida qishloq. Yuqori Tarag`ay h am deyishadi. Tarag`ay qishlog`ining eng yuqorisida bо`lgani bois rasmiy shunday nom olgan. Barlos-о`zbek xalqi tarki biga kirgan qadimiy qabila). Barulas/ballas talaffuz shakli ham bо`lgan. Mо`g`ullarda barilos/ barulos qabilasi bо`lgan. Ta rixchilar bu sо`zning ma`nosini kuchli, semiz deb izohlashgan. Tarixiy manbalarda barlos etnonimi ni lashkarboshi, yо`lboshchi, botir jangchi deb izohlashgan ligi ma`lum. Shijoatli yigit degan izoh ham mavjud. Barlos qabila a`zolari ning 13-14- asrlardagi faoliyatidan sо`ng paydo bо`lgan hosila, kuchma ma`nolardir. Barloslar 13-asrning 2-yarmida Ila (Ili) daryosi vodiysi dan Qashqadaryo hududiga kelganligi ma`lum. Boshqa manba larda barlos qabilasi ham turkiy xalqning, ham mо`g`ul xalqining tarkibida bо`lganligi, Qashqadaryo hududida 13-asr dan oldin ham yashaganligi,

Qashqadaryoning qadimiy aholisi ekanligi ta`kidlangan. Qishloq nomiga aholisining et nik tarkibi va mansubligi asos bо`lgan. Bahoriston/Bahoriston –Kо`ktosh vohasida qishloq. 20-asrning 70-yillari oxirida Pomuq chо`lida tashkil bо`lgan tu man Bahoriston deb ataldi. Har ikkalasi-rasmiy-ma`muriy nom. Bahoriston–obod joy, gullab-yashnagan manzil, ilgari dasht bо`lib, hozir yangi qurilishlar, binolar qurilgan obod mas kan. Shu ma`nodagi bahoriston sо`zi atoqli otga–qishloq no miga aylangan. Beglamish/Veglamish -Kо`kdala vohasida qishloq. 1924 yil gi aholi rо`yxatida Kitob tumanida Beglamishota qishlog`i qayd q ilingan. Beglar–mang`itlar tarkibidagi urug` tarmog`i. Beg lamish-mang`itlar va uz/yuzlarga mansub urug` tarmog`i. Ana shu sо`zdan qishloq nomi yuzaga kelgan. Aholisining etnik tar kibi asosida qishloq nomlangan. Beshariq/Beshariq -ariq, joy. Tarkibi: besh+ariq. Anhor yo о`zani kengroq, tubi chuqurroq, notabiiy suv yо`lidan besh (yoki undan kо`p, ba`zan oz) ariqda bо`lingan band quyisidagi joy, suv oqar joy–Beshariq. Beshkо`sa/Beshko`sa -Kо`kdala vohasida guzar. Kasbi tumani da shu nomdagi mahalla bor. Tarkibi: besh+kо`sa. Kо`sa–о`zbek xalqi tarkibiga kirgan bir necha qabila, urug`larga mansub urug` tarmog`i. Qashqa-Surxon qо`ng`irotlarining ochamayli, may da–tо`da urug`larining bir tarmog`i–beshkо`sa. Beshkо`sa–ba`zi qabilalarda kо`sa urug`ining tarmog`i. Urug` tarmog`i nomi guzar, mahalla nomiga aylangan. Beshpanja/Beshpanja- Qalqama vohasidagi balandlik. Tarkibi: beshpanja. Beshpanja-qо`lning barmoqlarga taralgan, barmoqlarning qо` lga birlashgan qismigacha bо`lgan uzvi. Xalq izohida–qо`lning besh barmoq singari taralgan qismiga о`x shash chо`ziq balandlik bо`lganligi sababli shu nom bilan atal gan. Balandlikning tashqi kо`rinishi, shakli, tuzilishi о`x shatish asosida Beshpanja deb atalgan. Xalq rivoyatiga

kо`ra, toshda inson besh panjasining izi bor emish. Panja izi Haz rat Aliniki emish. Balandlik va u yerdagi tosh ilohiy, muq addas emish. Nom tarkibidagi panja sо`zi sug`d tilidagi par+jo bi rikmasining о`zgargani. Par–baland, yuksak. Jo– joy, yer, о` rin. Parjo— >Panjo —»Panja–baland joy, yuksak balandlik. Besh sо`zi sо`ng qо` shilgan. Besh sо`zining azaliy shakli-pesh, ma` nosi old, yuqori. Beshparjo/Peshparjo-»Beshpanja-yuqori tomondagi yuksak balandlik. Beshchashma/Beshchashma –Uyshun vohasida qishloq. Tarki bi: besh+chashma. Besh–son jihatidan kо`p, bir q ancha. Chashma (f-t)– yer osti suvlari bir joydan sizib yoki qaynab chiqadigan kichik havza, buloq. Beshta yoki undan kо`p buloqli joyda gi qishloq–Beshchashma. Boyli/Boyli -Kо`ktosh vohasida qishloq. Q amashi t umani da ikkita Boyli qishlo g` i bor. Boyli s о`zli о` zbek uru g` lari: achamayli (acha/ocha+moyli/ boyli), ja g` albayli. Moyli, Boyli kabi kishi ismlari ham boy li uru g` i nomidan. Boy/moy- qush nomi. Q ush-totem, totemdan uru g` nomlangan, uru g` nomi qishloq nomiga aylangan. Bolsuvor/Volsuvor –Dodi q vo hasida qishloq. Xal q nut qida Bolsevar, Boysevar talaffuz shakli ham bor. Nushkentliklar Borsagan deb aytishadi. Qishloq yonida katta tepani Borsa g` an tepa/Borsa g` atepa deyishadi. Azalda bu nomlar qadimiy qо` rg` on xarobasi b о` lmish tepa nomlaridir. Nomning xal q nut qidagi va ho zirgi shakli kuchli tovush о` zgarishiga uchragan. M.Qoshg`ariyning yozishicha, 11-asrda Barsag`an shahri О`sh shahri atrofida bо`lgan. Hozirgi Bolsuvor (Boysevar tepa) nomining qadimiy shakli Barsag`an tarzida bо`lgan. Turkiy barsag`an/barsg`an qabila nomidan shahar nomi yuzaga kelgan, aholisining etnik tarkibi asosida qishloq/shaxarga nom ber ilgan. Boshmonbuloq/Boshmonbuloq –Langarda oromgoh. Tarkibi: bosh+mon+buloq. Boshman/boshmon sо`zining azaliy shakli-

bosh+mangar, ma`nosi kо`p suv chiqadigan katta buloq. Boshmonbuloq–kо`p suv otilib chiqadigan о`lkan buloq. Buzovut/Buzovut –Qalqama vohasida qishloq. Buzoq о`tlay digan, buzoq boqiladigan, buzoq о`ti kо`p о`sgan joy deb izoh lashadi qishloq ahli. Nomning qadimiy shakli–barzovut/bur zovut. Eroniy tillarda barz/borz/burz–baland, yuqori, sug`d cha ovut/ovat/avat–joy. Burz ovut>buzovut–baland joy, yuqori joy. Dastlab yaylov, о`tloq nomi bо`lgan, sо`ngra qishloq no miga aylangan. Bо`dirmoq /Bo`dirmoq–Qalqama vohasida qishloq. Qirg`iz ti lida budurmak–yassi tepa, uncha baland bо`lmagan dо`nglik. Qipchoq shevalarida budirmoq–mayda tepalari, uy-dо`nglik lari bor joy, notekis yer. Qishloq joylashish о`rniga nis batlanib nomlangan. Bо`yrachi /Boyrachi–Kо`ktosh vohasida qishloq. Shahrisabz tumanida shu nomdagi qishloq bor. Tarkibi: bо`yra (f-t)+-chi. Bо`yra– buryo sо`zining о`zbek tili tovush tizimiga moslashgan shakli. Tozalangan qamish poyalarini ma`lum о`lchamda kesib, taroshlab bо`g`imlari orasidan kо`ndalangiga ip о`tkazib tekis qilib, tо`qib tо`shamchi, uy-rо`zg`or ashyolari, qorauy cheta ni sifatida tayyorlangan moslama-bо`yra. Bо`yra tо`quvchi, tayyorlovchi hunarmand-bо`yrachi, buyrabof, bо`yrapush. Ana shun day hunarmandlar qishlog`i-Bо`yrachi. Bо`lakovul/Vo`1akovul- Uyshun vohasida qishloq. Tarkibi: bulak+ovul. Bо`lak-ajralgan, chekka joydagi, yirik aholi mas kanidan yiroq. Ovul-kichik qishloq. Bо`lakovul-chetroq joy da, katta qishloqdan xolisroq yerda bunyod bо`lgan qishloqcha. Bо`llik/Vo`llik- Qalqama vohasida chо`qqi. Tarkibi: bо`r/bur+- lik. Bо`ri-lik sо`z va qо`shimchalaridan bо`ri, yashaydigan joy, bо`ri kо`p bо`ladigan yer tarzida izohlashadi. Mо`g`ul tilida bur/buri/bо`ri-qiyalik, enish joy, nishab joy. Mо`g`ul tilida buraa-о`rmon, daraxt qalin о`sgan

joy. Bir necha ming yil oldin balandlik bag`ri о`rmon, daraxt bilan qoplangan bо`lishi mumkin. Bо`ronjuz/Vo`ronjuz- Chiyal vohasida qishloq. Tarkibi: Bо` ron+juz. Bо`ron-kishi ismi. Juz /yuz/-о`zbek xalqi tarkibi dagi qabila. Katta yaylovda uy-joy qurib qishloq qurilishga asos solgan kishi– Bо`ronjuz. Bо`ston/Bo`ston -qishloq, mahalla. Bо`ston (f-t)-bog`-rog`li joy, daraxt ekib, kо`kartirib obod qilingan manzil, gulis ton. 20-asrning 70- yillaridan sо`ng yangidan о`zlashtirilib, bog`-rog`lar bunyod qilib obod manzilga aylantirilgan joyni Bо`ston, Guliston, Chamanzor atab rasmiy, ma`muriy nom ber ish odat tusiga kirdi. Gazan/Gazan -Oqoltin vohasida qishloq. Tarkibida tovush о` zgarishi yuz bergan. Gazan–fors-tojik tillarga mansub sо`z, hunarmandchilikka oid kalima. Kо`nchi, etikchi, poyab zalchi kabi kasb-hunar egalarining charm qirqadigan maxsus pichog`i-gazan. Gazan-kishi laqabi. Kishi laqabi asosida nom yaralgan. Gazan-charm qirqadigan pichoq yasovchi usta(ning qishl og`i).Galabek/Galabek -Qalqama, Ayritom vohasida qishloq. Tar kibi: gala+bek. G`uzor, Dehqonobod, Koson tumanlarida ham shu nomdagi qishloq bor. Dastlab ijtimoiy guruhni anglat gan, sо`ng turli urug`lar tarkibida kichik qavmning nomiga aylangan. Davrlar о`tishi bilan ular yashagan kо`cha, guzar, mah alla, qishloq nomi maqomiga ega bо`lgan. Galaquduq/Galaquduq –Chiyal vohasida qishloq. 1926 yilgi qishloqlar rо`yxatida berilgan. Tarkibi: gala+quduq. Gala(f- t)-kо`p, meyordagidan ortiq- Galaquduq-suvi kamligi, yer ichki tuzilishi qattiq, gipsli bо`lganligi sababli kо`zda tutilgan darajadagidan kо`p quduq qazilgan joydagi qishloq. Dursun/Dursun- Xо`jaqо`rg`on vohasida qishloq. Mо`g`ul tilida dersen (dursin)-qamishdan yо`g`on poyali, poyasi baland bо`lib о`sadigan kо`p yillik yovvoyi о`simlik, chiy.

Rivoyat qilishlarida, Qalqama vohasidan daryo oqib kelib Dursun qishlog`i yonidan Qashqadaryoga quyilgan. Daryo Chiyalga qarab о`zanini о`zgartirgandan sо`ng Dursun qishlog`i о`rni, yon-atrofi butazor, qamishzor, chiy о`sadigan joyga aylanganmish. Yettitom/Yettitom- Kо`kdala vohasida qishloq. Tarkibi: yetti+tom. О`tgan asrning 70-yillarida xо`jalik ma`muriyati tomonidan katta yо`l chorrahasining kunbotarida besh-oltita uy, hovli qurilganligi bois Yettitom atalgan. Tom (f-t)-uy, hovli. 2.5. Viloyat o`quv – o`lkashunoslik atlaslarini yaratishda toponimlardan foydalanish Hozirgi kundagi maktab geografiyasi o`quvchilarni o`z vatani yashash joyini yaxshi o`rganishga qaratilgan. Albatta har bir o`quvchi o`zi yashab turgan xudud(qishlog`i, shahari, tumani...) ni atroflicha o`rganish lozim. Bu qiziqishlarni esa maktabda oladigan bilimlari orqali egallab boradi. O`quvchi o`zi hohlagan bilim va ma`lumotlarni geografiya darsidan olmasa, u holda darsga bo`lgan qiziqishini boshqa soha (yo`nalishga) qaratadi. Aynan o`z xududi to`g`risidagi ma`lumotlarni esa geografiya fani ko`rsatib va mavjud tabiy va sotsial-iqtisodiy shart-sharoitlarni yoritib beradi. O`quvchilarning bu talabini to`la-to`kis qondira oladigan material bu o`quv-o`lkashunoslik atlaslaridir. Viloyat o`quv atlaslari xudud to`g`risida batafsil tasavvurga ega bo`lishni, tahlil qilishni, mantiqiy fikrlash, taqqoslash, xududlar o`rtasida o`zaro bog`liqlikni o`rganib uning ustida hulosa qilish yo`llarini o`rgatadi. Bu atlaslar maktabda o`quvchilarni o`quv jarayonidagi faolligini oshirishda, gegrafiyani kundalik hayot bilan bog`liqligini sezishda, o`quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda asosiy vosita sifatida muhim rol o`ynaydi. Ayniqsa mustaqillikka erishganimizdan so`ng o`tgan qisqa davr ichida jamiyatning ko`pgina sohalari tez suratlarda rivojlanayotgan bir vaqtda, shu qilinayotgan ulkan o`zgarishlarni o`quvchilarga o`z vaqtida xaritalar orqali yetkazish zarur hisoblanadi. Shuning uchun bunday xaritalar majmui o`quv-o`lkashunoslik atlaslarni yaratish, mamlakatimiz geograflari va kartograflarini oldida turgan muhim vazifa hisoblanadi.Hozir bu sohada olib borayotgan ishlarimiz sust ketmoqda. Bor yo`g`i 2004-

2005 yillari Samarqand viloyatining o`quv-o`lkashunoslik atlasi nashrga tayyorlangan. Lekin ushbu atlas ham hali hanuz chop etilmagan. Hozirda O`zMU Geografiya fakultetida Qoraqalpog`iston Respublikasi Toshkent va Buhoro viloyatlarini o`quv- o`lkashunoslik atlaslarini yaratish ustida izlanishlar olib borilmoqda. Har bir kishi o`zi tug`ilib o`sgan viloyati to`g`risida, uni imkoniyatlari haqida, zarur ilmiy-amaliy ahamiyatga molik ma`lumotlarni bilishga qiziqadi. Agarda shu qiziqishlarga munosib javob topa olsa keyinchalik uning qiziqish doirasi kengayib boradi. Yana boshqa viloyatlar va butun mamlakatdagi o`zgarish va voqea hodisalarga o`z o`zidan befarq bo`lmagan holda, o`zga joydagi ijobiy o`zgarishlarni keyinchalik o`z xududida ham amalga oshirishga urinadi. Bu esa xududini rivojlantirishda o`z hissasini qo`shishga harakat qiladi. Bu jarayonlar esa viloyatlarni ijtimoiy hayotini yuqori pog`onaga ya`ni ijobiy tomonga yuksalishiga olib keladi. Agarda har bir viloyat o`z o`quv-o`lkashunoslik atlasiga va ularni o`rgatish maktabning geografiya darsligiga olib borilsa nafaqat o`quvchilar balkim katta yoshdagi kishilarni ham qiziqtirishi aniq. Chunki biror kishi boshqa viloyat yoki mamlakatga borsa, hohlaydimi yo`qmi albatta o`zi yashaydigan xudud bilan solishtiradi. Buninig uchun esa avvalo o`z xududi tuzilishi iqtisodiy-ijtimoiy, geologik va boshqa sohalar bo`yicha aniq fikrlari va tasavvuri bo`lishi kerak. Har bir viloyatni o`quv-o`lkashunoslik atlasi yaratilishi va ular bilan birga maktablarni ta`minlash zarur.

Respublikamizda fan, maorif va madaniyatning bugungi rivojlanish darajasi viloyat o`quv-o`lkashunoslik atlaslarini yaratish borasida mavjud muammolarni muvaffaqiyatli hal etishni ta`minlaydi. Geografiya fani xaritalarsiz, dala sharoitida ishlash usulisiz o`z imkoniyatlarini ko`rsata olmaydi. Shu sababli, ushbu usulni o`z ichida kichik-kichik usullarga bo`lib o`rganish o`rinli: xaritalar bilan ishlash usuli va dala sharoitida ishlash usuli. Xaritalar bilan ishlash usulida turli xaritalardan toponimlarni to`plash va kuzatish yo`lidan boriladi. Albatta, bu usul bilan ishlash jarayonida xaritalarning mashstabiga ham qaraladi. Mazkur usul bilan ishlashda quyidagilar e`tiborga olinadi: 1) o`rganilayotgan mavzuga xos xaritalarni saralab topish; 2) ma`lum bir hududga oid bo`lgan topografik va boshqa xaritalar bilan ularda qayd etilgan toponimlar ustida ishlash; 3) o`rganilayotgan hududga xos topografik hamda turli xil xaritalardagi toponimlarni ro`yxat qilib yozish. Toponimning geografik joylashishi, o`zga toponimlardan qancha uzoq yoki yaqinligi kabi geografik masalalar ushbu usulda o`z ifodasani topadi. Mazkur usul bilan toponimik xaritalar yaratish xam mumkin. Bunday xaritalar ma`lum hududlar doirasida tuzilgani uchun ularga xos bo`lgan areallar ham belgilanadi. Xaritalar eskirsa, yangi xaritalar tuzish ehtiyoji yuzaga keladi. Bu esa xaritalar bilan ishlash usulining bugungi kunda ham nazariy va amaliy qimmatga egaligini asoslaydi. Dala sharoitida ishlash usuli o`z hususiyati bilan xarita asosida ishlash usulidan ajralib turadi. Toponimlar faqat xaritalarga asoslanib to`planganda, ularning ayrimlari hisobga kirmay qolishi mumkin chunki xaritalarda istaymizmi, yo`qmi, subektivlik xolatlari mavjud bo`ladi: ba`zan unutiladi, ba`zan esa bilib turgan holda yozilmaydi. Shu sababli dala sharoitida ishlash usulida geografik nomlar to`la to`kis yozilishiga va kartada belgilanishiga e`tibor qilinadi. Sinfdan tashqari ishlarda, o`quvchilar bilan bo`ladigan sayohatlarda mahalliy joy nomlarini topografik xaritalarda belgilash katta samara beradi.

XULOSA Bitiruv malakaviy ishni bayon qilish davomida mamlakatda olib borilayotgan islohotlarni o`zida mujassamlashtirgan geografik joy nomlari, xususan Qashqadaryo viloyati Chiroqchi tumaning ob`ektlarini o`rganishda o`quvchilarga joy nomlarini tahlilini bayon qilish haqida yoritildi.

Joy nomlarining o`rganishning nazariy va amaliy jihatlari shuni ko`rsatadiki, qishloq, mahalla, guzarlarning nomlanishiga aholining kasb – kori ham sababchi bo`lishi mumkin. Hatto aholining ko`pchiligiga xos bo`lgan kasb – kor biron taniqli kishining laqabiga fnдftshiб irг дfyfi qishloq, ovul, mahalla, guzar nomiga asos bolishi mumkin. O`zbekiston hududida bunday nomlar juda ko`p uchraydi. > Xaritadagi obyektning geografik о`rnini bilish orqali о`quvchilarda geografik dunyoqarash shakllanadi. > Viloyat o`quv atlaslari xudud to`g`risida batafsil tasavvurga ega bo`lishni, tahlil qilishni, mantiqiy fikrlash, taqqoslash, xududlar o`rtasida o`zaro bog`liqlikni o`rganib uning ustida hulosa qilish yo`llarini o`rgatadi. > Ayniqsa mustaqillikka erishganimizdan so`ng o`tgan qisqa davr ichida jamiyatning ko`pgina sohalari tez suratlarda rivojlanayotgan bir vaqtda, shu qilinayotgan ulkan o`zgarishlarni o`quvchilarga o`z vaqtida xaritalar orqali yetkazish zarur hisoblanadi. > Agarda har bir viloyat o`z o`quv-o`lkashunoslik atlasiga va ularni o`rgatish maktabning geografiya darsligiga olib borilsa nafaqat o`quvchilar balkim katta yoshdagi kishilarni ham qiziqtirishi aniq. > Toponimika o`lkashunoslikning ajralmas bir qismi hisoblanadi. O`lkashunoslik bilan shug`ullanadigan o`qituvchilar toponimikaga doir adabiyotlar bilan yaxshi tanishib chiqishlari zarur. > Oliy o`quv yurtlarida, o`rta maxsus bilim yurtlarida, maktablarda o`lkashunoslikni o`qitishni yo`lga qo`yilsa, yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalanishiga zamin yaraladi. > O `rta ta`lim muassasalarida boshlang`ich sinflarda yoki maktabgacha ta`lim muassasalaridan boshlab bolalarga o`z o`lkamiz maktab atrofi, qishloq, shahar, viloyat va Respublikamiz ya`ni yashayotgan o`lkamiz haqida ta`lim-tarbiyaga asoslangan malaka va ko`nikmalar asosida dars hamda sayohatlar olib borishimiz kerak.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi-xalq etiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir.-T. О`zbekiston, 2000. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yо`q.-T. О`zbekiston, 1998. 3. Karimov-«Barkamol avlod orzusi» -T.1999-yil 88-bet 4. Abbasov S.B.,.Marupov V.M «Yer tili»ning bilimdoni va fidoiysi” Geografiya jamiyati axborotnomasi 36 –son 2009. 35 – 38 b. 5. Murzayev E.M. Slovo na karte. “Armada-press”. M., 2001. 6. Pospelov YE.M. Shkolniy toponimicheskiy slovar. Prosvesheniye. M. 1988. 7. Hasanov H.H. Geografik nomlar imlosi. T., Fan 1962. 8. Hasanov H.H. О`rta Osiyo joy nomlari tarixidan. T., 1965. 9. Hasanov H.H. Geografik nomlar siri. T., О `zbekiston. 1985. 10. G`ulomov P.N. Jо`g`rofiya atamalari va tushunchalari izohli lug`ati. T., О`qituvchi, 1994. 11. G`ulomov P.N., Mirakmalov M.T. Toponimika va geografik terminshunoslik. T., “Universitet”, 2005.

12. Ageyeva R.A. Strani i narodi “Armada-press”, M; 2002. 13. Dо`simov Z., Egamov X. Joy nomlarining qisqacha izohli lug`ati. T., “О`qituvchi”. 1977. 14. Malkolm S. Geografiya A-Y. M., 1999. 15. Mamatov A. Toponimika “ O`quv metodik majmua” Qarshi DU. Qarshi 2011. 16. Mamatov A., Usmonova R. Mikrotoponimlar 17. Mamatov A. T алабаларнинг мустақил ишларини ташкил этишда географик номларни ўрганишга доир.” Zamonaviy pedogogik ta`lim texnologiyalari” Qarshi 2011 18. Normurodov M., Nafasov T. ”Chiroqchnoma” T., ”Muharrir nashriyoti” 2010 19. Nafasov T. О`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T., О`qituvchi. 1988. 20. Nafasov T Geografiya – toponimikaning debochasi va doyasi “ Zamonaviy geografiyaning regional muammolari” Qarshi - 2010 38 – 40 b. 21. Nafasov T., Suyarov O. Geografik toponimika “ Zamonaviy geografiyaning regional muammolari” Qarshi - 2010 54 – 55 b. 2 2 . Termin tanlash mezonlari. T., Fan. 1991. 2 3 . Qorayev S. Toshkent toponimlari T.,. Fan, 1991. 2 4 . Qorayev S., G`ulomov P., Rahimbekov R. Geografiyadan izohli lug`at. T., О `qituvchi, 1979. 2 5 . Qorayev S. О `zbekiston viloyatlari toponimlari. T., 2006. 2 6. G`ulomov P.N. Toponimika (Ma`ruzalar matnining elektron versiyasi) Toshkent, 2000. 2 7. G`ulomov P.N., Mirakmalov M.T. Toponimika va geografik terminshunoslik. ( О `quv q о `llanmasining elektron versiyasi) T., “Universitet”, 2005. 2 8. Q orayev S. О `zbekiston viloyatlari toponimlari. « О `zbekiston Milliy ensiklopediyasi» davlat ilmiy nashriyoti. T.; 2006. 2 9. Qorayev S. Toponimika. « О `zbekiston faylasuflari Milliy jamiyati nashriyoti» T.; 2006. 30. E nazarov T . H. Hasanov - toponimistlar sardori Geografiya jamiyati axborotnomasi 36 –son 2009. 35 – 38 b.

31 . www.ziyonet.uz O`zbekiston yoshlari uchun internetdan maxsus tarimoq 32. www.googel.uz 33. www.geog.uz 34. www.ilm.o`z . Mamlakat ta`lim tizimidagi ilmiy yangilik, ilmiy ishlar, tadqiqot ishlari ifodalangan 35. www.bilimdon.o`z . Turli mavzular yo`nalishlar sohalar ma`lumotlari keltirilgan veb sayd

Похожие

Qashqadaryo viloyati tog` va tog` oldi landshaftlaridan foydalanish masalalari

Qarshi cho`lining iqlimiy sharoiti va agroiqlimiy hususiyatlaridan foydalanish masalalari

Qashqadaryo aholisi sonining o`sishi va joylanish hususiyatlarini o`rganish

Geografiyani o`qitishda o`quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish yo`llari

Geografiya darslarida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish va pedagogik texnologiyalarni qo’llash (Transport Qashqadaryo misolida )