Geografiya darslarida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish va pedagogik texnologiyalarni qo’llash (Transport Qashqadaryo misolida ) - География - Дипломные работы

Geografiya darslarida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish va pedagogik texnologiyalarni qo’llash (Transport Qashqadaryo misolida )

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1688 KB

K I R I S H …………………………………………… ... …….. I Bob. O’ZBEKISTON GEOGRAFIYASINI O’RGANISHDA YANGI TA’LIM TEXNOLOGIYALARINING O‘RNI I -1. О‘zbekiston geografiyasini ta’lim –tarbiyaviy vazifalari I -2. Geografiya ta’limida yangi pedagogika texnologiya I -3. Geografiya ta’limini amalga oshirishda interfaol usullarda foydalanish 1.4. Iqtisodiy geografiya fanini о‘qitishda texnika vositalaridan foydalanish masalalari II Bob. O’ZBEKISTON IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYASINING “ TRANSPORT GEOGRAFIYASI” MAVZUSINI TA’LIM TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA O’QITISH 2. 1. Maktab darsligi bilan ishlash, ta’lim jarayonida sinfda va sinfdan tashqari bajariladigan ishlar 2. 2. Qashqadryo viloyati transport geografiyasi 2. 3. “ Transport geografiyasi” mavzusini ta’lim texnologiyalari asosida o’qitish 2.4 Iqtisodiy geografiyada о‘quv sayri va uni tashkil qilish XULOSA. Foydalanilgan adabiyotlar. Ilovalar. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

K I R I SH Ilmu - ma-rifatga intilib yashash esa xalqimiz matonatining ajralmas qismiga aylanib ketgan . 1 I.A. KARIMOV Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi. O‘zbekiston o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘lidan rivojlanib, xalqaro maydonda o‘zining munosib o‘rnini topmoqda. Davlatimizning mustaqil taraqqiyot yo‘lini ta’minlash uchun ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy, madaniy va ma’rifiy sohalarda chuqur islohotlar amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda yosh avlodni zamon ruhi va talabi hamda ishlab chiqarish ehtiyojlariga to‘liq javob beradigan darajada o‘qitish va tarbiyalash “Ta’lim to‘g‘risida” gi qonun va “Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi”ning asosiy talabi hisoblanadi. Shu bois mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab sifatli kadrlar tayyorlashga qodir milliy asosga qurilgan va jahondagi ilg‘or davlatlar ta’limi taraqqiyoti tajribalariga tayanadigan kadrlar tayyorlash tizimini yaratish asosiy vazifalaridan biriga aylandi. Ta’lim-tarbiyaning mazmuni, maqsad va vazifalari davrlar o‘tishi bilan kengayib borishi natijasida uning shakl va usullari ham takomillashib, hozirda inson faoliyatining asosiy yo‘nalishlari shu faoliyatdan ko‘zda tutilgan maqsadlarni to‘liq amalga oshirish imkoniyatini beruvchi yaxlit tizimga, yangi texnologiyalarga aylanib bormoqda. 1997 yilda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” milliy ta’lim taraqqiyoti va milliy kadrlar tayyorlash tizimi istiqbollarini belgilovchi hujjat sifatida bu sohadagi ishlarni rivojlantirishda yana bir tarixiy davr boshlanishiga zamin yaratdi. 2012 yil 16 – 17 fevral kunlari “ Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash – mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti” mavzusidagi xalqaro konferensiyaning o’tkazilishi davlatimiz tomonidan yosh avlodni tarbiyalashga berilayotgan e’tiborning katta ekanligidan dalolatdir. Ushbu anjumanda Prezident I.A.Karimov “ … har tomonlama yetuk va mustaqil fikrlaydigan shaxsni shakllantirishni maqsad 1 I.A. Karimov “Yuksak ma’naviya t -yengilmas kuch”. Toshkent “Ma’naviyat”-2008 62-bet. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

qilib qo’yadi ”2 deb ta’kidlaydi o’z ma’ruzasida. ( Barkamol avlod – mamlakatimizni rivojlantirishda hal qiluvchi kuch. Ma’rifat gazetasi 2012 yil 18 – fevral soni) Belgilangan ushbu vazifalar ta’lim va tarbiya tizimidagi barcha bo‘g‘inlarning o‘zaro hamkorligi asosida amalga oshirilmoqda. Shu borada O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2011 – yilda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlariga va 2012 – yilda iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalariga bag’ishlangan majlisida Prezident I.Karimov “ Shu nuqtai nazardan qaraganda, mamlakatimizning barcha hududlarini ishonchli ravishda bog’laydigan, mintaqaviy va jahon bozorlariga chiqishni ta’minlaydigan O’zbek milliy avtomagistrali tarkibiga kiradigan yo’llarni qurish va rekonstruksiya qilish loyihalarini jadal amalgam oshirish biz uchun g’oyat muhim ahamiyatga ega.” deb bayon etganlar. I.Karimov. “ 2012 yil Batanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” Xalq so’zi 2012 y. 20-yanvar, 14-son. Jamiyat va inson manfaatiga qaratilgan bu islohotlarning samarasi bevosita ta’lim tizimida tayyorlanayotgan mutaxassis kadrlarning salohiyatiga bog‘liqdir. Bu mavzuning dolzarbligini bildiradi. Tadqiqotning o‘rganilganlik darajasi. Mavzuni o‘rganishda an’naviy va zamonaviy pedagogik texnologiyalarni yosh avlodni tarbiyalashdagi ahamiyati haqida tadqiqot ishi olib borgan olimlarning ( Eshmuhammedov R., Abduqodirov A., Majidova N., Majidova A., Qorayev S., Musayev P.,Qurbonniyozov R.) ilmiy ish natijalarida va Qashqadaryo viloyatini geografiyasini o‘rgangan Qarshi Davlat universiteti Geografiya kafedrasi professor-o‘qituvchilari Hayitov A., Mamatov A., Abdullayev S.va boshqalarning ilmiy ishlaridan hamda geografiya o‘qitish bo‘yicha malaka oshirish va qayta tayyorlash instituti tadqiqotchilaridan Jumayeva R., 34 – maktab oily toifali o’qituvchisi Murodova N. tomonidan o‘qitishning optimal usullari tahlil qilingan. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi. Geografiya darslarida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish va pedagogik texnologiyalarni qo’llash, mashg’ulot samaradorligi uchun ko‘rgazmali materiallardan foydalanish, savol- javoblar o‘tkazish, mavzu uchun metodik ochqich vazifasini bajaruvchi Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

elementlarni topa olish bilan xarakterlanadi. Buning uchun mahalliy materiallardan foydalangan holda mashg’ulot otkazish maqsadga muvofiq bo’ladi. Tadqiqot obyekti. O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasini o’qitishda mahalliy materiallardan foydalanib, o‘quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash jarayoni. Tadqiqotning predmeti. O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiya darslarida mamlakat va Qashqadaryo viloyatining materiallaridan foydalanib o‘quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning mazmuni, shakllari, usul va metodlari. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari: - О‘zbekiston geografiyasini ta’lim –tarbiyaviy vazifalari - О‘zbekiston geografiyasi kursini о‘qitishda kinofilmlardan foydalanish - Geografiya darslarida innovatsion talimning o’rni; - Geografiya darslarida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish; - Geografiya ta’limini amalga oshirishda interaktiv usullardan foydalanish; - kadrlarni tayyorlashda yangi ta’lim texnologiyalarining o‘rnini o’rganish; - O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasini o’qitishda darslarida mahalliy materiallardan ta’lim texnologiyalari asosida foydalanishni amalga oshirish; - talabalarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda mahalliy materiallardan foydalanish; Bitiruv malakaviy ishning tadqiqot usullari. Olib borilayotgan ilmiy ishda Geografiya darslarida innovatsion talimning o’rni, zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish, O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasining “ Transport geografiyasi” mavzusini ta’lim texnologiyalari asosida o’qitishda geografiya ta’limini amalga oshirishda interaktiv usullardan foydalanish asosida tizimli tahlil qilingan. Bitiruv malakaviy ishning metodologik asoslari. Olib borilayotgan ilmiy ishda geografiya va pedagogik ta’lim texnologiyalarining fundamental adabiyotlari va hukumatimiz tomonidan joriy etilgan farmonlari, O‘zbekiston Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Respublikasi Kadrlar Tayyorlash Milliy dasturi, “Ta’lim to’g’risida”gi qonunlari, Prezident I.A. Karimovning ta’lim haqidagi ma’ruzalari va asarlari BMI ning metodologik asosini tashkil qiladi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi. Geografiya ta’limida o‘qituvchi o‘quvchilarni faollashtiradigan o‘zi va o‘rganishi uchun qulay bo‘lgan usul va uslublarni, o‘qitish shakllarini, vaziyatlarini izlaydi, zamonaviy pedagogik texnologiyaga suyanib, o‘quv jarayoni samaradorligini oshirish. O‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatib, o‘quv jarayonining yuqori sifat va samaradorligiga erishishni ta’minlash. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy-amaliy ahamiyati. Geografiya keng qamrovli fan bo‘lib, o’quvchilarga bilim berganda tabiat va jamiyat orasidagi aloqadorlik ularning ongiga singdirib boriladi. Ilg‘or pedagogik texnologiyalardan foydalanish-o‘quvchilarni o‘zini-o‘zi boshqarishga, mavzu to‘g‘risidagi axborotlarni kengroq uzatish va qabul qilishga, dars mobaynida monitoring olib borishga, o‘quvchilarni vatanparvarlik g‘oyalari bilan tarbiyalash va yana bir qancha insoniy fazilatlar bilan ta’lim-tarbiya berishga xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishining tarkibi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikkita bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati va jadvallardan iborat. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

I BOB. O’ZBEKISTON GEOGRAFIYASINI O’RGANISHDA YANGI TA’LIM TEXNOLOGIYALARINING O‘RNI 1.1 О‘zbekiston geografiyasini ta’lim –tarbiyaviy vazifalari О‘zbekiston tabiiy geografiyasini maktab geografiya ta’limi tizimida ta’lim –tarbiyaviy ahamiyati katta bо‘lib, о‘qitishning о‘ziga xos usul va shakllarida bayon qilinadi. О‘zbekiston tabiiy geografyasida о‘quvchilarga tabiat komponentlarining bir-biriga bog‘liqligi va ta’siri tufayli vujudga kelgan tabiiy sharoit haqida tushunchalar beriladi. Shu bilan birga о‘quvchilarni tabiat va uning boyliklarga nisbatan oqilona munosabatda bо‘lish uchun nazariy bilim olishga zamin yaratadi. О‘zbekiston tabiiy geografiyasi О‘rta Osiyo tabiiy geografiyasidan keyin о‘rganiladi. Bunda о‘rganiladigan materiallar О‘rta Osiyo va О‘zbekistonning bir- biriga taqqoslash bilan о‘rganiladi. О‘zbekiston tabiiy geografiyasini о‘rganish uchun zamin bо‘ladigan bilmlar boshlang‘ich sinflarda tabiatshunoslik kursida о‘rganilgan. Bu yerda yil fasllarning о‘zgarishi tabiatda о‘simlik va hayvonlarda bо‘ladigan о‘zgarishlar, tabiat hodisalari orasidagi aloqalar va о‘lka tabiati haqida dastlabki bilimlar berilib, tabiat qо‘yniga sayoxatlar uyushtiriladi. Bundan о‘quvchilar о‘lkamiz relyef shakllari, foydali qazilmalari, tuproq, о‘simlik, hayvonot dunyosi haqidagi tushunchaga ega bо‘ladilar. Tabiiy geografiyada о‘lka haqidagi tushunchaga ega bо‘ladilar. Tabiiy gaografiyada о‘lka haqidagi tushunchalar kengaytirilib quruqlik va suv yuzasining notekis isishi, yuqoriga kо‘tarilgan sari haroratining pasayishi, bulut va yog‘inlarning vujudga kelish sabablari, О‘zbekistonda yil fasllarining о‘zgarishlari, ob-havoning о‘zgarish omillari, suvning tabiatdagi ishi, jarlar, vodiylarning vujudga kelishi, suvning inson faoliyatidagi ahamiyati, quruqlik yuzini tashkil etuvchi jinslar, tabiat komponentlari va ular о‘rtasidagi aloqalar, О‘zbekistondagi balandlik mintaqalari va tabiat muhofazasiga oid dastlabki tushunchlar bilan tanishadilar. Tabiiy geografiyani о‘rganish jarayonida geograik qobiq haqida bilimlar kengaytiriladi. Materiklar va okeanlar geografiyasida burmali va palaxsali Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

tog‘larning paydo bо‘lishi, tashqi kuchlar tasirida yemirilish, platformalar, qalqonlar va boshqa xodisalar haqidagi bilimlar beriladi. Shuningdek, iqlim va uni hosil qiluvchi omillar bilan tanishtiriladi. Shundan sо‘ng О‘rta Osiyo geografiyasida soat mintaqalari, geologik sanalar, platformalar, yer yuzasining paleogeografik taraqqiyoti, quyosh radiatsiyasi, atmosfera frontlari, siklon va antiksiklon, bug‘lanish va namlik koeffitsiyenti, daryo vodiysining taraqqiyoti, yer osti va yer usti suvlari, tuproqlarning paydo bо‘lishi va turlari, tabiat boyliklaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish tushunchalarini egallaydilar, hamda kartografik proyeksiyalar, geografik xodisa va obyektlarning kartada tasvirlanishi, geologik, tektonik, sinoptik kartalar va shular yuzasida mashqlar bajariladi. Tabiatda hodisalarini kuzatish О‘zbekiston geografiyasida ham muhim ahamiyat kasb etadi. О‘zbekiston tabiiy geografiyasi О‘rta Osiyo tabiiy geografiyasining tarkibiy qismi bо‘lib, О‘zbekiston tabiiy geografiyasi о‘rganilayotganda mamlakatimiz tabiiy sharoiti boshqa mamlakatga, yoki dunyo miqyoslab ilmiy asosda о‘rganiladi. Bunda о‘quvchilarning fikrlash qobiliyati о‘stirilib, amaliy kо‘nikma hosil qilinadi. О‘zbekiston geografiyasida о‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish estetik did va ijodiy qobiliyatni rivojlantirish kabi ishlar ham kiradi. Ilmiy dunyo qarashni shakllantirish respublikamiz tabiiy sharoitini о‘rganishdan boshlanadi. О‘quvchilar geografik unsurlar, tog‘ jinslari, relyef shakllari, yer usti va yer osti suvlari, о‘simlik va hayvonot dunyosini bir-biriga bog‘liqligi, о‘zaro ta’sir etib, tabiiy sharoitni tarkib topishini bilib oladilar. Masalan, О‘zbekiston hududida g‘arbda past tekislik, sharqda tog‘lar kо‘p. Bundan tashqari toqqa chiqqan sari harorat pasayadi, yog‘in ortadi, о‘simlik, iqlim, tuproq о‘zgaradi. О‘zbekistonning tekislik qismida yog‘in kam, bug‘lanish kо‘p. О‘zbekiston geografiyasini о‘rganishda о‘quvchi tabiiy jismlar, xodisalar uzluksiz о‘zgarib turishga ishonch hosil qiladi. Bunga yil fasllari davomida tog‘ jinslarining yemirilishi, suv tasirida vodiylarning vujudga kelganligi, allyuvial tekisliklarning hosil bо‘lishiga sabab bо‘ladi. Relyef , foydali qazilmalariga о‘rganilayotgan tektonik tuzilma ham tasir Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

qiladi. О‘zbekiston tabiiy geografiyasida vatanparvarlik g‘oyalari singdiriladi. Tabiatni muhofaza qilish- vatanni muhofaza qilish demakdir. Tabiat unsurlaridan birining о‘zgarishi, boshqalarning о‘zgarishiga olib keladi. О‘zbekistonning iqlimi о‘rganiayotganda suvlarni toza saqlash, tejamkorlik bilan foydalanish, tuproq, о‘simlik, hayvonot dunyosini muhofaza qilish tadbirlari bilan tanishtiriladi. Tabiat qо‘ynida bо‘lganda biz tabiatdan zavq olamiz. Darsda tabiat manzaralari tasvirlangan kino va diafilmlar kо‘rsatish, muzeyga borish о‘quvchilarning estetik didini shakllantiradi. Umuman О‘zbekiston tabiiy geografiyasini о‘rganishda tarbiyaviy ishlar rejali olib borilsa, о‘quvchilarda insonparvarlik g‘oyalarini shakllantirish yaxshi yо‘lga qо‘yiladi. 1.5 Allomalarimiz vatan geografiyasi haqida Abu bakr Muhammad ibn jafar Narshahiy (899-956) Buxorolik tarixchi olim о‘zining “Buxoro tarixi asarida Buxoro viloyatining tarixi, shaharlari qishloqlari, boyligi, sanoati va aholisi tо‘g‘risida bergan ma’lumotlari juda muhimdir. Buxoro shahrining Numujkot, Madinat al Sufrmn (Mis shahri) Madinat Tujor (Savdogarlar shahri, Fohira degan nomlari bо‘lganini aytib, “Xurosonda hech bir shaharga bunchalik nom berilmagan deydi. Buxoroda “juyi Mumiyon kabi gо‘zal joylar bog‘lar, gulshanlar ming tarafga о‘tkazilgan ariqlar bir-biri bilan kesishgan. Ularning bunday joylanishini mohir usta va me’morlar uylab topganlar. Zarafshon daryosi Rudizar va Xaramkom deb tilga olinadi. Xaramkom suvi Boykendga oqib boradi. Boykend tо‘qayliklarga va katta kо‘lga tutashadi. Bu kо‘lni ... Bargin Farax yoki Qorakо‘l deb ataydilar. Uning kengligi 20 toshdir. U SHо‘ofirkon nomini Shopurkom- Shopur qazdirgan ariq nomidan kelib chiqqan deydi.yexni ham Konimex nomidan kelib chiqqan degan fikrni beradi. Afshonp katta bir shahar bо‘lib qal’asi bor, bir necha qishloqlar unga qarashlidir. Haftaning bir kuni bozor bо‘ladi. Karmina da mulla va shoirlar kо‘p bо‘lgan. Karminani bad’ian xuddak (kichkina tog‘ora, kichik obdasta) deb ataganlar. Buxorodan Karminagacha 12 toshdir. Abu Rayxon Beruniy (973-1048) Beruniy asarlarida Vatan geografiyasiga oid Kot-Xorazmning ikkinchi shahri, eng qadimiylaridan, Jayxunning sharqiy Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

qirg‘og‘ida Xorazm viloyatida uzunligi 85 gradus, kengligi 41 gradus 36 minut. Tavoval-xar yili bozor bо‘ladigan joy Buxoro viloyatida, uzunligi 87 gradus 50minut, kengligi 39 gradus 30 minut. Binkot –Shosh shaharlaridan biri, turkiycha Toshkent. Bu yunonlarning Burjal Xijra qalasidir. Kesh shahri forscha Ma’jamat deb yuritilgan. Sirdaryoning eng qadimiy nomi Xasart yunonlar uni buzib Yaksart deganlar (Kasart). Amir Temur ham о‘lka geografiyasiga munosib hissa qо‘shgan Xofizi Abruning “Tarixlar qaymog‘i” kitobida Darg‘om kanalini kengaytirgani Samarqand atrofida bog‘lar bunyod qilgan. Ular hozirgi qо‘riqxona, milliy bog‘larga tо‘g‘ri keladi. Xofizi abru (1362-1431) “Tarixlar qaymog‘i” (Zubdatat tavarix) kitobida Samarqandning qisqacha tarixidan sо‘ng uning atrofida bog‘lar Bog‘i bо‘ldi, bog‘i Amirzodai Shoxrux bog‘i, Zag‘on bog‘i, Baland, Amirzodai Ulug‘bek bog‘i, bog‘i maydon, Shamol bog‘i, Dilkunsho bog‘i, Chinor bog‘i, bog‘i Behisht, ariqlari juybori Bozor, juybori Mazdaxin, juybori Karand, juybori Obiraxmat va qishloqlariga ta’rif berilgan. Shovdor- Samarqandning janubida, aholisi baquvvat va sog‘lom. Bu nohiyaning buyi 10 farsang. Odamlarning ot-ulovi kо‘p. Yorqat – bu tumanning suvi aksari chashmadan chiqadi. G‘allachilik bilan mmashg‘ul. Yaylov kamroq. Kо‘xak (Zarafshon) daryosining suvi quyi oqimda suv kо‘payganda Amudaryogacha yetib boradi. Buxoro va uning atorflari. Buxoroning mevasi hamma mevalardan yaxshi va shirindir. Xususan olxо‘ri. Buxoroda qaynatilgan qiyomni asaldan farq qilib bо‘lmaydi. Dashtida mol bisyor. Kesh – uni Shaxrisabz ham derlar .... Yaqinda tog‘ bor, u tog‘da Xarsangtuz bor ... suvlari farovondir. Qarshi suvi Kesh suvining oxiridir. Naxshab - uni Nasaf ham derlar. Qarshi nomi bilan mashxurdir. Bu qadimiy shahar tekis yerda joylashgan. Termiz – jayxun kamori bо‘yidagi shahar. Kо‘handiz (ark) va shahristoni bor. Ekinzorlari surxondan (Chog‘aniyon) suv ichadi. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Zahriddin Muhammad Bobur (1483-1530) Bobur о‘zining “Boburnoma”sida о‘zi tug‘ilib о‘sgan yurt, Vatani, uning tabiati, iqtisodiy, ma’naviy resurslari, mehnatkash yaratuvchi xalqi tо‘g‘risida tо‘lqinlanib yozgan satrlarini hayajonlanmay о‘qish qiyin. U Andijon xaqida, Farg‘ona qovuni va uzimi yaxshi bо‘lur. Qovun mahalida poliz boshida qovun olmoq kerak, yoki Samarqand tо‘g‘risida shunday yozadi. “Samarqand shahri ajab orasta shahardur, bu shaharda bir xususiyat borkim, о‘zga kam shaharda andoq bо‘lg‘ay. Har xirfagarning bir boshqa bozori bor, bir-birilariga maxlut emasdur tavr rasmedur. Xо‘p navoliqlari va oshpazliklarga bordur. Olamda yaxshi qog‘oz Samarqanddan chiqar. Juvoz qog‘ozlari suvi tamom Konigildan keladur. Yuqoridagi fikrlarning ahamiyatli tomoni shundaki Boburning yaratuvchanlik, iqtisodiyotni yaratish ishlab chiqarishga qiziqishlari bayon etilgandir. Modiy ne’matlarning uzoq-uzoqlarga olib borish va mashhur bо‘lib ketishi о‘sha davr iqtisodiy va ijtimoiy siyosatining natijasi bо‘lsa, boshqa tomondan, ular savdogarlarning olijanob xizmatlari tufaylidir. “Bobornomada” bir yurt boshqa yurtlarga olib borilishi, almashuvi aholi ehtiyojlarini qondirilishi va ularning ahamiyati maroq bilan hikoya qilinadi. Alisher Navoiy (1441-1501) A.Navoiy о‘zining “Saddi Iskandariy” dostonida Zarafshonni Kо‘hak daryosi deb nomlagan uning jannat anhori desa mubolag‘a bо‘lmaydi chunki uning quvvatsiz odam ichsa darmonga kiradi. Zarafshon kishi umridek tez oqar daryo ediki, uning suvi har bir shahar va har bir odam yerlarini sug‘orish gullatishidan shod bо‘ladi va oxiri hamma suvlar qum tuproqlarga singib zoye bо‘lib ketadi. Zarafshonni Nil daryolariga qiyoslaydi. Samarqand haqida: Zarafshon daryosi CHо‘ponga tepaliklari yonida bunyod etilganligi quyidagi misralarda ifodalaydi. Aning yonida shahr bino, Ki о‘ltirmaslik anga gardi fano. Iskandar atadi Samarqand ani, Samarqand firdavsmonand oni! “Sab’ai sayyor” dostonida Shahrisabzni shunday tasvirlaydi: Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Dedilar Kishvari durur dilkash, Oti ham Shaxrisabz yerur, ham kash. Xizr monand sabzadan rangi, Sabzasi suyi kо‘zgusida rangi. Shaxrisabz о‘ldi chun mulkat Yо‘q ajab gir yashil durur qisvat” Otini Shaxrisabz ham Kesh deb yuritiladigan va dilkash odmalar yashaydigan mulkdan, tiriklik ramzi bо‘lgan yaxshilik – suvning kо‘katlarning boringki butunborliq tabiatida о‘z aksini topganki shuning uchun bizning kiyimlarimiz shu rangda. Shaxrisabzdek yashil obod yurt kam uchraydi. Xofiz Tanish Buxoriy (XVI asr) о‘zining “Abdullanoma” nomli asarida Movaronnaxrning kо‘rki – tо‘rt tomnidan joylashgan tо‘rt shahidir. Ularning har biri kо‘rkam jannatdan ham yaxshiroqdir. Birinchisi – ilmufazl manbai bо‘lgan Buxoro uning tuprog‘i Rum va Chin mamlakatlariga faxrilidir. (ikkinchisi) saltanat о‘rni xazrat Samarqand Shoi-sharafida boshqa shaharlarga nisbatan uzukdek tojda esa kо‘zdekdir. Ulardan sо‘ng avliyo va sahobalar makoni Termiz jahonda oqar suvlar g‘ayr qiladigan daryo labidadir. (Tо‘rtinchisi) ishrat joyi, poklik mavzui, sо‘filar makoni (Xо‘jand). Ahmad Donish ( 1827-1897) Axmad Donish Buxoro shahrining kattagina reja-chizmasini chizgan, bu rejada shaharning barcha darvozalari, kо‘cha va ariqlarning nomlari yozib quyilgan. Uning Buxoro vohasini sug‘orish maqsadida Amudaryodan suv keltirish rejasi irrigatsiya tarixi uchun muhimdir. Bu g‘oya bizning kunlarga kelib amalga oshdi. YA’ni Amu-Buxoro, Amu- Qorakо‘l, Amu- Qarshi, Amu- Zang kanallari buning isbotidir. Fitratning iqtisodiy - geografik qarashlar. Halqimizning mustaqillik g‘oyalari va intilishlariga о‘zining sermazmuni va kо‘p qirraliart faoliyati bilan munosib hissa qо‘shgan Abdurauf Fitrat (1836-1937) turli janrlardagi adabiy asarlari bilangina emass, balki tarixiy – geografiya sohasidagi ilmiy tadqiqotlari bilan xamо‘chmas iz qoldirgan. Ayrim mamlakatlar halqi hayotini izchanlik bilan Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

kuzatgan ulkan adib iqtisodiy geografik muammolarni ham e’tiborsiz qoldirmagan. Fitratning Hind sayyohining Qissasi bunga dalil bо‘ladi. Asar mazmuni bilan tanishish, iqtisodiy-geograf sifatida quyidagi xulosa va mulohazalarga olib keldi: -о‘zining kuzatishlari, ikkinchi darajadagi maqsadlarga tayanib, Buxoro amiroligida feodal iqtisodiyotning asosiy yо‘nalishlarini tо‘g‘ri tushunib, ularga haqiqiy baho -baho mamlakatlardagi iqtisodiy rivojlanish yо‘nalishlarini о‘rganib, Buxoro amirligi iqtisodiyotini boshqarishda yо‘l qо‘yilayotgan kamchiliklarni kо‘rsatib berishga harakat qilgan. Bu yо‘nalishda qator tavsiyalar bergan. -Buxoro iqtisodiyotini qayta qurishda ilm-fan taraqqiyoti muhim ahamiyatga ega ekanligini kо‘rsatish bilan birga, amirlikdagi о‘rta asrlardan beri davom etib kelgan ta’lim tizimini yangicha usulga kо‘chirish haqida tavsiyalar bergan. -Asarda Fitrat о‘zining ilg‘or ma’rifatparvarlik g‘oyalarini kitobxonga yetkazish maqsadida о‘z fikrlarini diniy adabiyotlar asosida ham quvvatlashga harakat qilgan. Asarning eng muhim qirralaridan biri Fitrat tomonidan tarixda Yevropa mamlakatlari dastlab musulmonlar bilan yaxshi munosabatlar о‘rnatib, juda kо‘p moddiy-ma’naviy jihatdan manfaatdor bо‘lganliklari, kо‘p kashfiyotlar, ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyotini belgilovchi iqtisodiy usullarni sharq halqlarida о‘rganganligini kо‘rsatishga harakat qilgan. Hind sayyohi Buxoro viloyati bzylab sayyohat qilar ekan, Buxoro halqining jahon madaniyatiga qо‘shgan hissasini aniqlashga , ilgarigi iqtisodiy taraqqiyotda saqlanib qolganlariga alohida e’tibor beradi. “Qarshi, - deb kо‘rsatiladi kitobda, - Buxoroning katta shaharlaridan biridir. Bir vaqtlar shaharning tijorati Buxorodagichalik ekan, biroq temir yо‘l bо‘lmaganligi sababli, savdo ancha orqada qolgan. Sanoatning hunarmandchiligi poytaxt sanoatidan yaxshiroq. Halqi obdasta yasash va gilam tо‘qishda о‘ta mohir. Ayniqsa, olacha tо‘qishda tengi yо‘qdir. Biroq, afsuski, ushbu narsalarning barchasida eski usulda tayyorlaydilar. YA’ni korxonalarning barchasida qо‘l Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

mehnati ustun. Bu о‘rinda Fitrat Qarshida tо‘qilgan olacha Odessa bojxonasida xajga borayotgan musulmonlar yuklari orasida kuzatilgan, bu tо‘qish Qarshida emas, Fransiyada tо‘qilgan deb notо‘g‘ri boj olganligini aytib, Qarshi olachasi sifat jihatidan mashinada tо‘qilgan olachadan ustunligini kо‘rsatishga harakat qilgan. Uning fikricha, tijorat yо‘llaridan biri “ixtiroj sa’nati” ya’ni, yer osti boyliklarini qazib olish va “amal san’ati” yangi uskunlar, (Fabrika, zavodlar) ni ishga solish kerak bо‘lgan. Ulkan olim va adib Fitrat butun О‘zbekistonni kelajakda gullab yashnashi, iqtisodiy jihatdan mustahkamlanishini orzu qilgan va bu asosda halqimiz farovonligini yuksalishga qaratilgan qator tadbirlar amalga oshirildi. Buxoroda, ayniqsa, yer osti boyliklarni ishga solishga qaratilgan tadbirlar kо‘zga tashlanadi, qishloq xо‘jaligi sohasida paxtachilik va boshqa tarmoqlarniyanada rivojlanishiga katta e’tibor berilmoqda. Shu bilan birga buxoroliklarni respublikamiz ilm-faniga qо‘shayotgan hissalari tobora ortmoqda . Bu ulkan muvaffaqiyatlar va olimlar, shu hisobda Fitratning ham munosib hissasi bor. 1.2. Geografiya ta’limida yangi pedagogik texnologiya Mamlakatimizda mustaqillikdan s о ‘nggi davrlarda ta’lim sohasida ham katta о ‘zgarishlar ruy berdi . «Ta’lim xaqidagi q onun», «Kadrlar tayorlash milliy dasturi» ning oldiga q о ‘yilgan ustivor vazifalariga yosh avlodga chuqur bilim va tarbiya berish, barkamol insonlarni voyaga yetkazish b о ‘lib xisoblanadi. Bu h aqda Prezidentimiz I.A.Karimov «Aql zakovatli, yuksak ma’naviyatli kishilarni tarbiyalay olsakkina, oldimizga q о ‘ygan maqsadlarga erisha olamiz, yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi 2 » deb k о ‘rsatganining о ‘zi jamiyatmizning yuksalishida va uning rivojlanishida ilmning boshqa sohalari bilan bir qatorda zamonaviy geografiyaning ham tutgan о ‘rni aloxida e’tiborga loyiq. Zamonaviy geografiyani о ‘qitishda innovatsion texnolgiyalardan samarali foydalana olish eng birinchi navbatda о ‘qituvchining faoliyatiga, nazariy bilim darajasiga, tashkillashtirish qobiliyatiga va pedagogik ma h oratiga bog‘lik. 2 I. Karimov-«Barkamol avlod orzusi» -T.1999-yil 88-bet Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Bugungi kun ta’lim tizimining talablaridan kelib chiqqan holda innavatsion texnolgiyalardan geografiya darslarida mavzuga mos turda saralab olish va olib borishdan k о ‘zda tutiladigan ma q sadlar q uyidagicha taqsimlanadi: - о ‘quvchilarning geografiya faniga va u orqali о ‘zi yashayotgan о ‘lka tabiatiga mexr-muxabbatni shakllantirish, -ularning nazariy bilimlarni chuqur о ‘rganishida, о ‘zicha fikrlay olishi hamda о ‘rganilgan bilimlarni amalda bajara olishida mu h im о ‘rinni egallash; - о ‘rganilayotgan mavzuni yengil uzlashtira olishga yordam berish va boshqada shunga о ‘xshagan a h amiyatli vazifalarini о ‘z ishiga oladi. Innavatsi ya (inglizcha - i nnavatsion ) yangilik kiritish, yangilik demakdir . Innavatsion texnologiyal ar pedagogik jarayon hamda talaba (o’quvchi ) faoliyatiga yangilik, o’zgarishlar kiritish bo’lib, uni amalga oshirishda asosan interfaol uslublardan foydalanadi. O’quv jarayonidagi pedagogik texnologiya – bu aniq ketma – ketlikdagi yaxlit jarayon bo’lib, u talaba (o’quvchi)larning ehtiyojidan kelib chiqqan holda bir maqsadga yo’naltirilgan, oldindan puxta loyihalashtirilgan va kafolatlangan natija berishiga qaratilgan pedagogik jarayondir. Uzluksiz geografik ta’lim milliy ta’lim tizimining barcha bosqichlarini o‘zida qamrab oluvchi va iyerarxik pog‘ona joylashtiruvchi bilim berishni oddiydan murakkab tomonga olib boruvchi kadrlar tayyorlash tuzilmasi va uning faoliyat ko‘rsatishi mumkin. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalar ko‘ziga yaqqol tashlanayotgan ularni “Atrof-olamga sayohat” ruknida bolalarga ochiq havoda tanishtiruv sohalarini saoatlarini o‘tkazish va rasmlar chizdirish tavsiya etiladi. Barchada esa bolalarga ochiq havoda tanishtiruv soatlarini o‘tkazish va rasmlar chizdirish tavsiya etiladi. Geografiya darslarni о‘qitishda avvaldan takomillashtirilgan ta’lim metodlari: ogzaki bayon, suhbat, darslik va qо‘shimcha adabiyotlar bilan ishlash, kuzatish va tajriba, amaliy ishlar va shuning bilan bir qatorda innovatsion texnologiyalardan tо‘g‘ri foydalana bilish- bu о‘quvchilarning fikrlarni oydinlashtiradi, darsga jadalligini orttiradi. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Innovatsiya – bu inglizcha «yangilik kiritish» degan tushuncha bulib, о‘qituvchi tomonidan geografiya darsida yangiliklar, interfaol metodlar bilan boyitilib, tuldirilib borilishi kerak. Bu metodlar alohida emas, bir-birlari bilan bog‘lik xolda olib borilishi natijasida mavzuni tushuntirish vaqtida amalga oshirilib boriladi. О‘qituvchi tomonidan klaster (tarmoklar) uslubi har bir darsda о‘quvchilar bilan birgalikda aloqalarni kо‘rsatish uchun foydalanilsa, bu qulay va ihcham uslub bо‘lib hisoblanadi. Innovatsion texnologiyalardan «Skarabey», «Bumerang», «Veyer», «FSMU» texnologiyalari murakkab kо‘rinishlari bilan ajralib turadi. Masalan, FSMU TEXNOLOGIYASI Trening haqida tushuncha. Ushbu texnologiya munozarali masalalarni hal etishda, baxs – munozaralar о‘tkazishda yoki о‘quv – seminari yakunida (tinglovchilarning о‘quv – seminari haqidagi fikrlarini bilish maqsadida) yoki о‘quv rejasi asosida biron bо‘lim о‘rganib bо‘lingach qо‘llanilishi mumkin, chunki bu texnologiya tinglovchilarni о‘z fikrini himoya qilishga, erkin fikrlash va о‘z fikrini boshqalarga о‘tkazishga, ochiq holda bahslashishga, shu bilan bir qatorda о‘quvchi – talabalarni, о‘quv jarayonida egallagan bilimlarini tahlil etishga, qay darajada egallaganliklarini baholashga hamda tinglovchilarni bahslashish madaniyatiga о‘rgatadi. Maqsad. Ushbu texnologiya tinglovchilarga tarqatilgan oddiy qog‘ozga о‘z fikrlarini aniq va qisqa holatda ifoda etib, tasdiqlovchi dalillar yoki inkor etuvchi fikrlarni bayon etishga yordam beradi. О‘tkazish texnologiyasi. Ushbu texnologiya bir necha bosqichda о‘tkaziladi: 1 – bo sqich:  trener tinglovchilar bilan birga bahs mavzusini yoki muhokama etilishi kerak bо‘lgan muammoni yoki о‘rganilgan bо‘limni belgilab oladi; Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

 trener о‘quv mashg‘ulotida avval har bir tinglovchi yakka tartibda ishlashi, keyin esa kichik guruhlarda ish olib borilishi va nihoyat dars oxirida jamoa bо‘lib ishlanishi haqida tinglovchilarga ma’lumot beradi;  mashg‘ulot davomida har bir tinglovchi о‘z fikrini erkin holda tо‘liq bayon etishi mumkin ekanligini eslatib о‘tiladi. 2 – bos qich:  har bir tinglovchiga FSMU texnologiyasining 4 bosqichi yozilgan qog‘ozlar tarqatiladi.: F – fikringizni bayon eting. S – fikringizni bayoniga sabab kо‘rsating. M – kо‘rsatgan sababingizni isbotlab misol (dalil) keltiring. U – fikringizni umumlashtiring. Har bir tinglovchi yakka tartibda tarqatilgan qog‘ozdagi FSMUning 4 bosqichini о‘z fikrlarini yozma bayon etgan holda tо‘ldiradi. 3 – bosqich:  har bir tinglovchi о‘z qog‘ozlarini tо‘ldirib bо‘lgach, trener ularni kichik guruhlarga bо‘linishlarini iltimos qiladi yoki о‘zi turdi guruhlarga bо‘lish usullaridan foydalangan holda tinglovchilarni kichik guruhlarga bо‘lib yuboradi;  trener har bir guruhga FSMU texnologiyasining 4 bosqichi yozilgan katta formatdagi qog‘ozlarni tarqatadi;  trener kichik guruhlarga har birlari yozgan qog‘ozlardagi fikr va dalillarni katta formatda umumlashtirgan holda 4 bosqich bо‘yicha yozishlarini taklif etadi. 4 – bosqich:  kichik guruhlarda avval har bir tinglovchi о‘zi yozgan har bir bosqichdagi fikrlari bilan guruh a’zolarini tanishtirib о‘tadi. Guruh a’zolarining barcha fikrlari о‘rganilgach, kichik guruh a’zolari ularni umumlashtirishga kirishadi;  guruh a’zolari FSMUning 4 bosqichini har biri bо‘yicha umumlashtirib, uni himoya qilishga tayyorgarlik kо‘radilar; Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

 fikrlarni umumlashtirish vaqtida har bir tinglovchi о‘z fikrlarini himoya etishi, isbotlashi mumkin. 5 – bosqich:  kichik guruhlar umumlashtirilgan fikrlarini himoya qiladilar: guruh vakili har bir bosqichni alohida о‘qiydi (iloji boricha izoh bermagan holda). Ba’zi bо‘limlarni isbotlashi, ya’ni guruhning aynan nima uchun shu fikrga kelganini aytib о‘tishi mumkin. 6 – bosqich:  trener mashg‘ulotga yakun yasaydi, bildirilgan fikrlarga о‘z munosabatini bildiradi;  quyidagi savollar bilan tinglovchilarga murojaat qiladi:  ushbu trening yordamida nimalarni bilib oldingiz va nimalarni о‘rgandingiz?  ushbu texnologiyani о‘quv jarayonida qо‘llanilishi qanday samara berdi?  ushbu texnologiyani qо‘llanilishi о‘quvchi – talabalarda qanday xislatlarni tarbiyalaydi, nimalarni shakllantiradi, ularning qanday fazilatlarini rivojlantiradi?  ushbu texnologiyaning о‘quv jarayonining qaysi bosqichida qо‘llanilgani ma’qul va nima uchun?  ushbu texnologiyani dars jarayonida qо‘llanilishi о‘quvchi – talabalarga nima beradi va nimaga о‘rgatadi?  ushbu texnologiyani yana qanday tartibda yoki qanday shaklda о‘tkazish mumkin?  ushbu treningda trenerning asosiy vazifasi nimadan iborat? Izoh: yuqorida keltirilgan savollar har bir treningning mazmuni, maqsadidan kelib chiqib trener tomonidan tinglovchilarga yoki о‘quvchi – talabalarga berilishi mumkin. Tarqatma materialning taxminiy nusxasi: « FSMU » F-fikrni bayonlash S- sababini k о ‘ rsatish (fikrning) Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

M-misol (misol bilan tushuntirish) U- umumlashtirish (fikrni) “Bumerang” texnikasi – о‘quvchi – talabalarni dars jarayonida, darsdan tashqarida turli adabiyotlar, matnlar bilan ishlash, о‘rganilgan materialni yodida saqlab qolish, sо‘zlab bera olish, fikrini erkin holda bayon eta olish hamda bir dars davomida barcha о‘quvchi – talabalarni baholay olishga qaratilgan. “Bumerang” texnologiyasi. Mazkur texnologiya bir mashg‘ulot davomida о‘quv materialini chuqur va yaxlit holatda о‘rganish, ijodiy tushunib yetish, erkin egallashga yо‘naltirilgan. U turli mazmun va xarakterga (muammoli, munozarali, turli mazmunli) ega bо‘lgan mavzularni о‘rganishga yaroqli bо‘lib, о‘z ichiga og‘zaki va yozma ish shakllarini qamrab oladi hamda bir mashg‘ulot davomida har bir ishtirokchining turli topshiriqlarni bajarishi, navbat bilan о‘quvchi yoki о‘qituvchi rolida bо‘lishi, kerakli ballni tо‘plashga imkoniyat beradi. “Bumerang” texnologiyasi tanqidiy fikrlash, mantiqni shakllantirishga imkoniyat yaratadi, xotirani, g‘oyalarni, fikrlarni, dalillarni yozma va og‘zaki shakllarda bayon qilish kо‘nikmalarini rivojlantiradi. Ta’lim bilan bir qatorda mazkur metod tarbiyaviy xarakterdagi qator vazifalarni amalga oshirish imkonini beradi:  jamoa bilan ishlash mahorati;  muomala l ik;  xushfe’llik;  kо‘nikuvchanlik;  о‘zgalar fikriga xurmat;  faollik;  rahbarlik sifatlarini shakllantirish;  ishga ijodiy yondoshish;  о‘z faoliyatining samarali bо‘lishiga qiziqish;  о‘zini holis baholash; Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

“Skarabey” texnologiyasi . “Skarabey” interaktiv texnologiya bо‘lib, u о‘quvchilarda fikriy bog‘liqlik, mantiq, xotiraning rivojlanishiga imkoniyat yaratadi, qandaydir muammoni hal qilishda о‘z fikrini ochiq va erkin ifodalash mahoratini shakllantiradi. Mazkur texnologiya о‘quvchilarga mustaqil ravishda bilimning sifati va saviyasini holis baholash, о‘rganilayotgan mavzu haqidagi tushuncha va tasavvurlarni aniqlash imkonini beradi. U ayni paytda turli g‘oyalarni ifodalash hamda ular orasidagi bog‘liqliklarni aniqlashga imkon yaratadi. “Skarabey” texnologiyasi har tomonlama bо‘lib, undan о‘quv materialining turli bosqichlarini о‘rganishda foydalaniladi:  boshida о‘quv faoliyatini rag‘batlantirish sifatida (Aqliy hujum) – mavzuni о‘rganish jarayonida – uning mohiyati, tuzilishi va mazmunini belgilash; ular orasidagi asosiy qismlar, tushunchalar, aloqalar xarakterini aniqlash; mavzuni yanada chuqurroq о‘rganish, yangi jihatlarini kо‘rsatish;  oxirida – olingan bilimlarni mustahkamlash va yakunlash maqsadida. “Skarabey” texnologiyasi о‘quvchilar tomonidan oson qabul qilinadi, chunki u faoliyatning fikrlash, bilish xususiyatlari inobatga olingan holda ishlab chiqilgan. U о‘quvchilar tajribasidan foydalanishni kо‘zda tutadi, reflektiv kuzatishlarni amalga oshiradi, faol ijodiy izlash va fikriy tajriba о‘tkazish imkoniyatlariga ega. Mazkur texnologiyaning ayrim afzalliklari sifatida idrok qilishni yengillashtiruvchi chizma shakllardan foydalanishni kо‘rsatish mumkin. “Skarabey” alohida ishlarda, kichik guruhlarda hamda о‘quv jamoalarida qо‘llanishi mumkin. Ta’limdan tashqari mazkur metod tarbiyaviy xarakterdagi qator vazifalarni amalga oshirish imkonini beradi.:  о‘zgalar fikriga hurmat;  jamoa bilan ishlash mahoratimahorati ;  faollik;  xushmuomalalik;  ishga ijodiy yondoshish;  imkoniyatlarini kо‘rsatish ehtiyoji; Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

 о‘z qobiliyati va imkoniyatlarini tekshirishga yordam beradi;  “men”ligini ifodalashga imkon beradi;  о‘z faoliyati natijalariga mas’ullik va qiziqish uyg‘otadi. “ Veyer” texnologiyasi. Bu texnologiya murakkab, tarmoqli, mumkin qadar, muammo xarakteridagi mavzularni о‘rganishga qaratilgan. Texnologiyaning mohiyati shundan iboratki, bunda mavzuning turli tarmoqlari bо‘yicha bir yо‘la axborot beriladi. Ayni paytda, ularning har biri alohida nuqtalardan muhokama etiladi. Masalan, ijobiy va salbiy tomonlari, afzallik, fazilat va kamchiliklari, foyda va zararlari belgilanadi. Bu interaktiv texnologiya tanqidiy, tahliliy, aniq mantiqiy fikrlashni muvaffaqqiyatli rivojlantirishga hamda о‘z g‘oyalari, fikrlarini yozma va og‘zaki shaklda ixcham bayon etish, himoya qilishga imkoniyat yaratadi. “Veyer” texnologiyasi umumiy mavzuning ayrim tarmoqlarini muhokama qiluvchi kichik guruhlarning, har bir qatnashuvchining, guruhning faol ishlashiga qaratilgan. “Veyer” texnologiyasi mavzuni о‘rganishning turli bosqichlarida qо‘llanilishi mumkin:  boshida: о‘z bilimlarini erkin faollashtirish;  mavzuni о‘rganish jarayonida: uning asoslarini chuqur fahmlash va anglab yetish;  yakunlash bosqichida: olingan bilimlarni tartibga solish. О‘quvchilarning bilim darajasini aniqlash yо‘llari talaygina. Bulardan keng tarqalganlari. Savol-javob, doska oldida og‘zaki yoki yozma javob, frontal surash, nazorat ishlari, test sinovlari о‘tkazish yо‘li bilan bilim darajasini baholash kabilardir. Bulardan tashqari, ijodkor о‘qituvchilar tomonidan о‘quvchi bilimini sinashning yangidan-yangi usullari ishlab chiqilgan bо‘lib, ular galma-galdan almashtrilib qо‘llab borilishi, dars samaradorligini oshirishda, о‘quvchilarning ushbu fanga qiziqishning uyg‘otishda asosiy omil bо‘lib xizmat qiladi. Bu bilan bog‘liq usullar bir qancha pedagogik jurnallarda, jumladan, “xalq ta’limi”, Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

“Biologiya v shkole”, “ximiya v shkole”, “Geografiya v shkole” kabi jurnallarning sahifalarida tez-tez yoritilib borilmoqda. О‘tilgan mavzular о‘quvchilar tomonidan qay darajada о‘zlashtirilayotganligini muntazam tekshirib borish maqsadida geografiya fani bо‘yicha maktabda о‘quvchilarning bilim va kо‘nikmalarini hisobga olib boruvchi “reyting varaqasi” joriy qilish mumkin. Sinfdagi har bir о‘quvchi alohida “sinov daftarchasi” tutib, unda geografiyani turli mavzular bо‘yicha tushunchalar, qonuniyatlarni qay darajada о‘zlashtirganini qayd qiladi. Har bir mavzu bо‘yicha tekshirib kо‘rilishi shart bо‘lgan yozma, og‘zaki sо‘rovlar, amaliy ishlar yakunning baholarini о‘quvchilar ana shu daftarga yozib boradilar. Har bir yangi mavzudagi tushuncha va qonuniyatlarning о‘quvchilar tomonidan puxta о‘zlashtirilishi, ularning yodida saqlanib qolishda faqatgina og‘zaki yodlash kо‘nikmalaridan foydalanib qolinmasdan, balki geografiya materiallarini namoyish qildilar. 1. Qarshi shahrining karta – chizmasi 2. Yog‘ ishlab chiqarishning о‘sish diagrammasi. 1. Zavodning ishlab chiqarish aloqalari 2. Sayrda tо‘plangan mahsulotlar namunasi. 3. Fotorasmlar 4. Zavodning ishlab chiqarish jarayonlari chizmasi О‘quvchilar bilan qishloq xо‘jalik korxonalariga ham sayr uyushtirish mumkin. Bu esa qishloq maktablari uchun yaqin soha va qulaydir. Qishloq maktabi о‘quvchilarning ota-onalari shu korhonada mehnat qiladilar va ulr ota-onalariga ayrim sohalarda yordam berib keladilar. Shirkat xо‘jaligiga uyushtiriladigan sayr shirkatning idorasidan boshlanadi. Sо‘ngra belgilangan obyektlarga boriladi. bunday sayrlarni “Qishloq xо‘jalik” mavzusi о‘tib bо‘lingandan sо‘ng uyushtirilsa maqsadga muvofiq bо‘ladi. О‘quv sayridan quyidagi maqsad kо‘zda tutiladi. -Shirkatning dehqonchiligi, ixtisosi va ishlab chiqarish jarayonlari bilan tanishish. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

-Chorvachiligi uning turlari, mahsuldoriligi. -ishchilar bilan suhbat ularning turmushi bilan tanishish. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun har bir guruh о‘z rejasini tuzib chiqadi. Birinchi guruh shirkatining geografik о‘rni, uning qishloq xо‘jaligiga ta’siri va shirkatning tashkil topish tarixini. Ikkinchi guruh suv ta’minoti, yerlari tuzilishi, ekin turlari va maydoni, paxta maydoni hosildorligi, yalpi hosil, mexanizatsiyalashuvi. Uchinchi gu ruh Chorvachilik, uning turlari, soni, parrandachilik mahsuldorligi, boqish sharoiti, ozuqa bazasi, rentabelligi, shirkat iqtisodida chorvachilikning roli va dehqonchilik bilan aloqadorligi. Tо‘rtinchi guruh Agrotexnikaning qо‘llanishi, mehnat unumdorligi, bir kishiga tо‘g‘ri keladigan sohalardagi mahsulot, turmush sharoiti va istiqbollari. Bunday sayrlar paytida о‘quvchilar aniq reja asosida ishlab xо‘jalik iqtisodiyotini aniq tasavvur qiladilar. Bu esa ularning nazariy bilimlarini amalda sinab kо‘rish imkoniyatini beradi va qishloq xо‘jaligini puxta bilib olishga yordam beradi. Shirkat xodimlari о‘quvchilar bilan о‘z ishlab chiqarishlari haqida suxbat о‘tkazadilar. О‘quvchilar shirkatga uyushtirilgan sayrdan mamnun bо‘lib, qaytdilar. Tо‘plangan materiallar asosida hisobot tayyorlaydilar va uni tо‘garak yig‘ilishida muhokama qiladilar. О‘tkaziladigan о‘quv sayrlari natijasida о‘quvchilarda mehnat tarbiyasi, ta’limi va kasb tanlashga о‘rgatish ishlari muvaffaqiyali amalga oshiriladi. 1.3. Geografiya ta’limini amalga oshirishda interfaol usullarda foydalanish Interfaol (“ Inter” – bu o’zaro, “ ast” – harakat qilmoq) – o’zaro harakat qilmoq yoki kim bilandir suhbat, muloqot tartibida bo’lishini anglatadi . Boshqacha so’z bilan aytganda , o’qitishning interfaol uslubiyotlari – bilish va kommunikativ faoliyatini tashkil etishning maxsus shakli bo’lib, unda ta’lim oluvchilar bilish jarayoniga jalb qilingan bo’ladilar, ular biladigan va Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

o`ylayotgan narsalarini tushuntirish va fikrlash imkoniyatiga ega bo’ladilar. Interfaol darslarda o’qituvchining o’rni qisman talaba (o’quvchi)larning faoliyatini dars maqsadiga erishishiga yo’naltirishiga olib keladi. O’quv jarayonida geografiya talimini zamonaviy ta’lim texnologiyalari asosida olib borishda interaktiv usullardan foydalanish muhim ro’l o’ynaydi. O’qitishning interaktiv usuli yordamida o’quv jarayoni to’g’ri tashkil etish kerakki, bunda sinfda talim oluvchilarning o’qish ,bilim olish jarayoniga to’la jalb etiladi. Ular o’zlari oylagan va bilgan barcha narsalar to’g’risida erkin fikr yuritish imkoniyatga ega bo’ladilar . Ya’ni mavzu materiyallarini idrok etish va o’zlashtirish jaroyonida o’quvchi va o’qtuvchilarning birgalikdagi faolyati natijasida jaroyani tashkul etiladi.Bu jaroyonda o’quvchilar o’zlarini alohida individual hissasini qo’shadi. O’quvchilar o’z fikrlari, bilimi faoliyati,dunyo qarashi yangi mavzuga oid bo’lgan tasovurlari bian o’rtoqlashadilar. Bu jarayon o’quvchilarning o’zaro ittifoqligi qo’llab –quvvatlash muhitida amalga oshadi. Interaktiv uslublar g’oyalarning ustunligi,yagonaligini vaqtincha inkor etadi Talim jaroyonida o’quvchilar tanqidiy fikrlashni o’rganadilar. Bundan tashqari, o’quvchilar tomonidan aytilgan al’ternativ fikrlarni taroziga solib ko’rish oylab xulosa chiqarish ,bahs-munozarasida ishtirok etish,o’z fikrini bayon qilib berishni o’rganadilar. Bundan tashqari,o’quvchilar tomonidan aytilgan al’ternativ fikrlarni taroziga solib ko’rish oylab xulosa chiqarish,bahs-munozarasida ishtirok etish,o’z fikrini bayon qilib berishni o’rganadilar. Bu uslubni amalga oshirishda o’qituvchi,o’quvchilar darsni tashkil etishda yakka juft,holatda amalga oshiriladi. O’qituvchi interaktiv uslubni amalga oshirish uchun puxta tayyorgarlik ko’rish kerak: 1. Sinf xonasi dars jarayoni uchun tayyor bo’lish kerak. Kerakli materiallar oldindan tayyorlanishi lozim. 2. Bu jarayonni amalga oshirishda vaqtni o’quvchilar bilan kelishilgan holda to’g’ri taqsimlash lozim. 3. O’quvchilar guruhlarga bo’lishda birinchi ixtiyoriy holat, keyin esa Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

tasodifiy holatga bo’lish kerak . Chunki yaxshi, aktiv o’quvchilar bir guruhga to’planib qolishi mumkin . Buni oldini olish lozim . 4. Darsda o’quvchilarni guruhlarda bo’lishda, o’quvchilarning psixologik holatini hisobga olish kerak. Bu jaroyonni tashkil etish juda nozik bo’lib, darsni qanday o’tishni belgilab beradi. Dastlab o’quvchilar birdaniga darsga kirib ketishga tayyor bo’lmaydilar . 5.Fan o’qituvchisining mahorati o’quvchilarni o’ziga jalb eta olish, so’zlashuv odobi, nutqining qandaydir o’ziga hosligi keyingi darslarda ham shu uslublardan foydalanish kerakligini o’quvchilarda shakllantirish lozim . “Aqliy hujum “ uslubi Maskur uslub muayyan mavzu yuzasidan berilgan . muommolar hal etishda yaxshi natija beradigan uslub hisoblanadi.U dars jaroyoni ishtirokchilarning muommo xususida keng va har tomonlama fikr yuritish uchun hamda o’z tasavurlari va g’oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma’lum ko’nikma hama malakalar hosil qilishda rag’batlanitiriladi . Dars jarayoni muvaffaqiyatli kechishi uchun quyidagi tartibda tashkil etish mumkin . 1. O’quchilarni darsda aktiv qatnashishini tashkil etish . 2. Mavzuga oid g’oyalarni yozib borish uchun ,doska va qog’ozlar tayyorlash 3. Muommoni o’quvchilar ongiga tushunnarli qilb yetgazish 4. “Aqliy hujum”uslubini tashkil etish. A) Har bir o’quvchi tomonidan aytilgan fikirlarni izohlash qat’ian man etiladi B) Erkin fikirlashi tashkil etish . S) O’quvchilarning fikrlarini ilg’ab olish , aytilishi bilan yozib olish. 5.Fikrlarni so’rash va ularni aytilishi bilan yozib olish. 6.G’oyalar yozilgan qog’ozlar to’lsa ularni devorga ilib qoyish. 7.O’z fikringni bildirib,yangi g’oyalarni yuzaga kelishiga turtki berish. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

8. Ayrim o’quvchilar tomonidan bildirilgan fikrlar yuzasidan kulish, piching qilish mumkin emas. 9. G’oyalar tugamaguncha ishni to’xtatish shart emas, lekin vaqt reglamenti ham yoddan ko’tarilmasligi kerak. “Aqliy hujum”uslubini guruhli, yakka tartibda, juftlik asosida tashkil etish mumkin. Shu asosda o’quvchilarga muayyan mavzu boyicha bilganlari yoki o’z fikrlarini alohida qog’ozga mustaqil yozishni aytiladi va ikki daqiqadan so’ng, yonma-yon o’tirgan o’quvchilar bir–birlariga o’girilib yozganlarini o’rtoqlashadilar va o’z royxatlarini birlashtiradilar. Bunda o’quvchilarning soni 10-15 tadan oshmasligi kerak. Umuman “Aqliy hujum”uslubi dars jarayonida o’quvchilarni faollashtiradi, charchoqni oladi, hammani ishlashga, fikrlashga majbur qiladi. Bu o’z – o’zida ta’lim jarayonining samaradorligini yanada oshirishga xizmat qiladi. О‘yindan ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanar ekanmiz, uning 3 jihatiga e’tibor qaratiladi: 1.О‘yin –mashq 2.О‘yin-topishmoq 3.О‘yin –musobaqa Geografiya darslarini qiziqarli va kо‘rgazmalari ztkazishda karta va geografik atlasdan foydalanish katta ahamiyatga ega. О‘quvchilarni kartadan foydalanish va uni о‘qiy olishga о‘rgatish ularda geografik bilimlarni qiziqish kо‘nikmasini tug‘diradi, lekin kartani о‘qish kо‘nikmasini tug‘diradi , lekin kartani о‘qish ishlash usullarian yaxshi foydalanilsa, kо‘zlangan maqsadga erishiladi. Geografiyadan kartalarni о‘qishni bilgan о‘quvchi geografiyani nazariy bilimlarni tez о‘rgana oladi. О‘quvchilar kartadan geografik obyektni topa olmaslik xodisalari ham uchraydi. Xо‘sh bu xolda nima qilish kerak qanday qilsa о‘quvchi kartadan kerakli obyektlarni tez topadigan bо‘ladi. Bunda geografik о‘yinlar yordam beradi. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Tovush chiqarmasdan topish о‘yini. О‘yinni boshlashdan avval о‘quvchilarga о‘yin qoidalari tushuntiriladi. О‘yinga faol qatnashgan va shartlarni oldin bajargan о‘quvchiga baho qо‘yiladi. О‘yin mazmuni. О‘qituvchi geologik biron obyekt nomini aytadi. О‘quv vositasi. О‘quvchilar shu obyektni geografik karta va atlasdan qidiradi. О‘yining borishi. Obyektni topgach о‘quvchi о‘ng qо‘lini kо‘taradi. О‘qituvchiga о‘zi topgan obyektni kо‘rsatadi. О‘quvchi qо‘li bilan obyektni ushlab turmaligi kerak. Chunki yonidagi bola undan kо‘rib olishi va foydalanishi mumkin. Shuning uchun obyektni topgan о‘quvchi joyning nomini yodda saqlashi zarur. О‘qituvchi oldin topgan va qо‘lini kо‘targan о‘quvchining oldiga borishi va tekshirib kо‘rishi kerak. “Men topdim”, “men topdim” deb tovush chiqargan о‘quvchilarning topgani hisobga olinmadi, bu haqda bolalar ogohlantirib qо‘yiladi. О‘yinda obyektni birinchi bо‘lib topgan о‘quvchi uni geografik karta yoki atlasdan kо‘rsatishi kerak. Boshqa о‘quvchilar qanchalik bilib olganliklarini sinash uchun ulardan ham obyekt sо‘raladi. Obyektni topgan о‘quvchi о‘tirgandan sо‘ng, о‘qituvchi yangi obyekt nomini aytadi. Kartadan topish о‘yini. Har bir sinfda olib borish mumkin. Darsning mazmuniga qarab о‘yin geografik atlasning turli sahifalaridagi obyektlarda bо‘ladi. О‘quvchilarga bu о‘yinni bir necha bor о‘ynaganlaridan sо‘ng, tez topadigan nomning geografik koordinatlarini aniqlash topshiriladi. Buning uchun shahar va qо‘rixonalarni tanlagan ma’qul о‘quvchilar topilgan joylarning koordinatalarini daftarga yozib oladilar. Geologik lug‘at. О‘yin sharti. Bu о‘yinni ikki о‘quvchi bajaradi hamda bu о‘yinga bir kishi hakamlik qiladi va yozib boradi. Bunda о‘quvchilar navbatma- navbat bilan boshlanadigan geografik atama va nomlarini aytishadi. О‘yinning borishi. Masalan: о‘yin “A” harfidan boshlansa, abiotik, aspekt, antropogen, akklimatizatsiya, akvatoriya kabi: “b” harfidan boshlansa biosfera, Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

biotik, biomassa kabilar aytiladi. Nom topilmagan yoki geografiyaga aloqasi bо‘lmagan atama yoki nomni aytgan о‘quvchiga yengilgan hisoblanadi. “Qizil kitob” haqida nimalarni bilasiz? О‘yinning mazmuni. О‘yin qatnashchilariga savollar “Qizil kitob” bо‘yicha beriladi. “Qizil kitobga kiritilgan hayvonlarning va о‘simliklarning nomi, sinfi, turkumi, oilasi tо‘g‘risida savollar beriladi. Tabitadagi narsalarning ovozini ajrating. Bu о‘yinda tabiatdagi turli ovozlar magnit tasmasiga yozilgan bо‘lib, ular qо‘yib eshitirilladi. Ayrim taqlidchi о‘quvchilarо‘zlari kо‘p hayvonlarning ovozlarini qilib berishlari am mumkin. Ovozni 2-3 marta qaytarish lozim. Tо‘g‘ri topganlar rag‘batlantiriladi. Rekratsion nazoratchi. Bu о‘yinda savollarga javob beriladi: 1. Mashinaning nomeri va turi? 2. Singan daraxt, payxon qilingan о‘tloqlar? 3. gulxan о‘rni va qoldiqlari. 4. gulxayrining yulib olinishi.о‘simliklarning terib ketilishi. 5. hayvonlarning ovlanishi va xokazolar. О‘quvchilar savollar paytida о‘yindan chiqadi. Tо‘g‘ri javob berganlar rag‘batlantiriladi. О‘yin turlari va ulardan foydalanish yо‘llari quyidagi jadvalda beriladi. № О‘yin turlari Geografiyaning foydalaniladigan qaysi kursidan Foydalnish yо‘llari 1 Boshqariladigan о‘yinlar Tabi i yot Darsda bilimlarni oshirib chuqurlashtiriladi. 2. Sayr-sayyoxat shaklidagi о‘yinlar Tabiiy geografiyasi Fanga qiziqishni oshiradi. 3. Musobaqa tarzidagi о‘yinlar О‘rta Osiyo tabiiy geografiyasi Dars mazmunini boyitib, qiziqishni oshiradi faolikka undaydi. 4. Rolli о‘yinlar Darsni qiziqarli bо‘lishiga Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

yangilikka intilishga, muammoni xal etish sirlarini yechishga undaydi. Ta’lim - tarbiyada о‘yinlardan foydalanish.о‘yin bola faoliyatining almashtirib bо‘lmaydigan tashkiliy shaklidir. Shuning uchun ham geoekologik ta’lim tarbiyada о‘yin muhim о‘rin tutadi. Tarbiyada о‘yindan majmuali foydalanish bola faoliyatiga ta’sir kо‘rsatib, uni turli tomonga yо‘naltirish mumkin. Shuning uchun ham о‘yinning jamoa shakllarida tashkilotchi bolalar boshqa bolalarni ham о‘ziga ergashtira oladi. Buesa о‘yin omilining katta tarbiyaviy ahamiyati borligini bildiradi. Bizningcha, geografiyadan, foydalaniladigan о‘yinlarni xarakteriga qarab besh guruhga bо‘lish mumkin. 1. Stolda bajariladigan /loto, krosvord, rebuslar/ 2. Musobaqa о‘yinlar (о‘tkir zehnlilar mushoirasi, turnirlar/ 3. Harakatli о‘yinlar 4. Rolli о‘yinlar 5. Kompyuter о‘yinlar Rolli uyinlar. O’qitishning bu usulida o’quvchilar «real hayot» holatlarini qayta jonlantiradilar. Bu ularga o’z amaliy ish faoliyatlarida qo’llash mumkin bo’lgan yangi turdagi faoliyatlarni sinab ko’rish va tekshirish imkonini beradi. Qo’ullanilishi: - Yangi turdagi faoliyatni sinash imkonini ko’rsatishda; - O’quvchilarni nazariyani amaliyotda qo’llab ko’rishga o’rgatishda; - O’quvchilar faolligini yanada oshirishda. Afzalligi: - « real hayot » ning qayta tiklanishi; - o’quvchilarning mavzuga chuqurroq jalb qilinishi; Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

- O’quvchilarning muammoga boshqacha yondashuvini ko’rish imkonini berish. Guruh munozarasi: O’qitishning bu usuli o’quvchilarning o’zaro muloqoti va fikr almashinuviga asoslangan. Bunda guruhda tahlil qilish, baholash va tekshirish asosida muayyan mavzu yoki muammo ishlab chiqiladi. Qo’llanilishi. -Qiziqishni kuchaytirish va o’ylash, fikr yuritishga chorlashda; -Ma’ruza o’qish va boshqa usullarni mustahkamlashda; -Mashgulot mazmunining asosiy qismini ishlab chiqishda; -Muammoning ko’zda tutilgan qarorini ishlab chiqishda; -Yakun yasash yoki tekshirishni amalga oshirishda; -Mavzu tushunarliligini baholashda; -O’quvchilarni kelgusi darsga tayyorlashda. Afzalligi: -O’quvchilarda qiziqishni orttiradi va darsga jalb qilinishini mustahkamlaydi; -O’quvchilar fikr va tajriba almashish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Geoekologik о‘yin bolalarning bilimga qiziqshlarini faollashtirish yо‘lidagi eng qulay vositadir. Bulardan eng qizig‘i rolli о‘yinlar, bunda tashabbus bilan bolalar о‘z oldiga qо‘ygan topshiriqlarni hal qilishi, qiyinchiliklarni yengish, mehnatga muhabbat harakteriga ta’sir qilishi mumkin. Bolalar quruq, zerikarli tadbirlardan charchaydilar, о‘yinga esa hamisha tayyor turadi. Yuqori sinf о‘quvchilari ommaviy о‘yinlarda, quyi sinf о‘quvchilariga yordam beradi, savol- javoblarida faolikka о‘rgatadi. О‘yindan geoekologik ta’lim –tarbiya ishida foydalanish imkoniyatlari keng va о‘yin turlari xilma-xildir. Bilimlarni oshirish maqsadida о‘tkaziladigan о‘yinlar о‘quvchining muvaffaqiyat о‘quvchilarni kо‘proq bilimga undaydi. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

1.4.Iqtisodiy geografiya fanini о‘qitishda texnika vositalaridan foydalanish masalalari Maktabning asosiy funksiyasi mehnatga, ma’lumot olishni davom ettirishga va mustaqil о‘qib bilimini oshirishga, qobiliyatli va psixologik jihatdan tayyorlangan har tomonlama yetuk shaxsini tarbiyalashdan iboratdir. Maktabning tarbiyaviy vazifalarni xal qilishda xar bir о‘quv predmeti va kursi о‘z ulushini qо‘shadi. VII sinfda о‘qitiladigan “О‘zbekiston tabiiy geografiyasi” kursning asosiy ta’lim-tarbiyaviy vazifalari quyidagilardan iborat. 1.V va VI sinflarda о‘qitiladigan tabiiy geografiya boshlang‘ich kursi va materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasiga nisbatan qobiqning uzviy qismi bо‘lgan О‘zbekiston hududi tabiatining genezisini va rivojlanish qonuniyatlarni chuqurroq bilib olish mamlakatimizning yirik hududlarini tahlil qilish jarayonida о‘quvchilar tomonidan о‘zlashtirilgan nazariy bilimlar asosida Vatanimiz hududining tabiiy sharoitlari va resurslarining о‘ziga xos hususiyatlarini tushunib olish. 2. Tabiatga va tabiiy resurslarga oqilona munosabatda bо‘lishning tabiiy – ilmiy asoslarini shakllantirish. 3. Tabiatni muhofaza qilish va uni boyitish, Kelajakda Vatanimizning yanada gullab yashnashi uchun asosni saqlashdan iboratdir degan maslakni shakllantirish. 4. Tabiiy qonunlarni bilish, tabitga va uning resurslariga tejamkorona munosabatda bо‘lish, ularni tiklash va muhofaza qilish halqning tabiatga umumhalq boyligi sifatida tо‘g‘ri munosabatda bо‘lish uchun ideologik kurashiga qо‘shiladigan jiddiy hissa ekanligini tushuntirish . 5. О‘quvchilarda tabiatni kompleks idrok etishning muhim belgisi bо‘lgan ekologik tafakkurni shakllantirish. Demak, “О‘zbekiston tabiiy geografiyasi ” kursining vazifalari va maqsadi mazkur kursni о‘qtishda kо‘rgazmali qurollardan va ta’lim texnika vositalaridan о‘rinli va samarali foydalanilgan holda bilib berishni talab qiladi. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Kosmik suratlar tushunchalarni shakllantirish vositasi. Geografiya ta’lim jarayonida kosmik suratlaridan foydalanib yer tabiati, uning yuzasidagi xodisa va jarayonlarning taraqqiyotini о‘rganish mumkin. Geografik karta kosmosdan olingan surat bilan birgalikda о‘rganilsa, yer yuzasi haqidagi real bilimlar tо‘laroq bо‘ladi va chuqurlashadi. Maktab geografiyasida kosmik suratlardan foydalanish tajribasi о‘zining yaxshi natijasini bermoqda. Ayniqcha rasmlar seriyasi orqali tabiiy jarayonlar bosqichlarini dars mavzulariga bog‘lab qо‘llasa yaxshiroq bо‘ladi. Buning uchun geografiya xonasi jihozlangan, о‘qituvchi ishlashi uchun qulay sharoit yaratilgan , kalendar ish rejasida eksperiment mavzulari belgilab chiqilgan, yangi kо‘rgazmali vositalar, tarqatma materiallari, uslubiy tavsiyalar ishlab chiqilgan bо‘ilish lozim. Eksperimentni “Tabiyot”, “Tabiiy geografiya”, “О‘rta Osiyo va О‘zbekistonning tabiiy geografiyasi” kurslarida olib borildi. Tajriba jarayonida о‘qituvchi yangi о‘quv materiallini kо‘rgazmali vositalar bilan о‘rgatib, tabiiy geografik tushunchalar kosmik suratlardan foydalanib tushuntiradi. Buning uchun fotoaxborotlar, о‘quv kо‘rgazmali vositalardan ham foydalaniladi. Izlanuvchan о‘qituvchi о‘tkazgan har bir о‘quv mashg‘ulotlari kundalikka yozib olib, pedagogik kuzatishlar, dars va uning qismlari magnit tasmasi, video, kino tasmalarga tushiriladi. О‘quv yili davomida nazorat va tajriba sinflarida yozma ishlar olinib, о‘quvchilarning javoblari tahlil qilinib, berilgan chizma savollari javobi va fotoaxborotdagi rasmlarga e’tibor qaratiladi. Tajriba jarayonida tо‘plangan materiallar о‘rganilib tadqiqot natijasini qо‘llash uchun tavsiya etilgan topshiriqlar muhokama qilinib, ilmiy-amaliy anjuman va nazariy seminarlarda axborot beriladi. Materiallar karta va fototasvirlar bilan qiyoslaganda, suratda siklonlar, baland tog‘larning qor bilan qoplanganligi kabi jarayonlar bilan solishtiriladi. Kosmik suratlardan foydalanish hozirgi zamon fani yangiliklarini hayotga tadbiq etishning yо‘llaridan biri bо‘lib, yer tо‘g‘risidagi bilimlarimizni kengaytiradi. Sun’iy о‘yldoshdan olingan suratlar yerni global mashstabda Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

о‘rganish imkonini beradi. Namoyish qilinadigan rasmlar tarqatma materiallar, albom kо‘p nusxali о‘quv plakati jadval mavzularga doir diapozitiv tarzda chiqarilsa yanada yaxshi bо‘lur edi. Iqtisodiy geografiya fanini о‘qitishda texnika vositalaridan foydalanish masalalari. Maktabda fan asoslaridan о‘quvchilarga puxta va chuqur bilim berish uchun jiddiy ishlarni amalga oshirish lozim. Buning uchun avvalo о‘qituvchi о‘qitishning samarador metodlarini va usullarini izlab topishi uchun kо‘plab harakat qilmog‘i kerak. Ayniqsa ilmiy- texnika taraqqiyoti rivojlangan hozirgi sharoitda о‘quvchilarning о‘zlashtirishi zarur bо‘lgan bilim hajmi nihoyatda ortib bormoqda. Ma’lumki, iqtisodiy geografiya ishlab chiqarish kuchlarining joylashuvini va ularning ishlab chiqarish munosabatlari bilan uzluksiz aloqalarn, turli rayon va mamlakatlarnning geografik joylanish va taraqqiyot xususiyatlarini о‘rganadi. Iqtisodiy geografiya ham turmush talabi, muunosabatibilan uzluksiz rivojlanadi.iqtisodiy rivojlanadi. Iqtisodiy geografiya kursininng asosiy vazifalaridan biri – mamlakatimiz hududining tabiiy resurlari (yer, suv, iqlim, о‘simlik va hayvonot olam, hamda yer osti boyliklari) va ulardan oqilona foydalanish asosida rayonda ishlab chiqarishning rivojlanishi va joylashuvidagi tez sur’atlar bilan bо‘layotgan о‘zgarishlarni о‘quvchilarga zamon talabiga mos holda о‘qitish jarayonida fan-tehnika taraqqiyotining yutuqlaridan keng foydalanish zarur. О‘qituvchi iqtisodiy geografiya darslarida xо‘jalik rejalarini bajarishdagi kurashini ochib berishi lozim. Masalan. Halqning moddiy madaniy turmush darajasini rivojlantirish va ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishga, fan- texnika taraqqiyotini jadallashtirishga, mehnat unumdorligini kо‘tarishga, xо‘jalikning barcha bо‘g‘inlarida ish sifatini har tomonlama yaxshilashga erishishni amalga oshirishdir. Jahonning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi kursining asosiy vazifasi butun dunyoni va alohida davlatlar xо‘jaligini, ijtimoiy –iqtisodiy tuzilishini, aniq tabiiy Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

va tarixiy sharoitda xо‘jalikning rivojlanish holatini, ishlab chiqarishni hudud bо‘ylab joylashishini aniqlash va ta’rif berishdan iborat. О‘quv materiallarini о‘quvchilarga tushuntirishda ularning bilimini turmush bilan bog‘lash hamda iqtisodiy geografiya predmetiga bо‘lgan qiziqishni oshirishda о‘qituvchiga turli texnika vositalari katta yordam beradi. Ayniqsa yuqorida qayd qilingan qо‘shimcha yangi bilimlarni о‘quvchiga yetkazishda filmoskop, diaproyektor, LETI- 60, kadrproyektor “proton”, kodoskop, epidoskop, kinoapparatlar, televizor, magnitofonlar va fotoapparatlar har bir maktabda bо‘lishi kerak. О‘qituvchi bu texnik vositalardan foydalanishga maktabning fizika о‘qituvchilari bilan uzviy aloqada bо‘lishi lozim. О‘quv jarayonida yuqorida bayon qilingan texnik vositalardan foydalanish uchun avvalo о‘qituvchidan maxsus tayyorgarlik ishlarini olib borish talab etiladi. 1. О‘qituvchi fanlar bо‘yicha о‘quv yilining boshidayoq kalendar va ish reja bilan birga dastur (ayniqsa о‘quv qurollaridan foydalanishni texnik vositalari) ni ishlab chiqmog‘i lozim. Bu ishchi dasturda quyidagi masalalarni bajarish talab etiladi. a) xar bir dars turi uchun mavzularning soati va uni tushuntirish, о‘quv qurollarini kо‘rsatish vaqtlari puxta tuzilishi; b) diafilm va diapozitivlarni dars mavzusiga moslab tanlash; v) kadrlarni jonlashtirish , diktor matni va varaqalarini mashina yozuvida tayyorlash va magnitafonga yozib qо‘yish kerak bо‘ladi. 2. Diafilm va diapozitivlardan darslarda foydalanish yо‘llari va metodlarini tanlab olish hamda ularning mazmuni bо‘yicha savollar tayyorlash. 3. Televizion о‘quv darslaridan foydalanish uchun geografiya predmeti dars soatlarining vaqti, teleeshittirish dasturininng kunlarga moslashtrilgan holda tuzilishi kerak. 4. Texnik vositalardan foydalanishda dastur materiallaridan chetga chiqmaslikka va dastur materiallaridan yangi bilimlar bilan boyitib mustahkamlashga qaratilmog‘i lozim. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Darslarda shu texnika vositalaridan keng foydalanish natijasida yosh avlodni о‘qitish va tarbiyalash jarayonining sifatini yaxshilashga va uning samaradorligini oshirishga erishiladi. О‘quv jarayonini yanada rivojlantirish yо‘lidagi izlanishlarda mavjud metodlardan ham keng foydalanilmoqda. Shu sababli dars davomida zamonaviy texnika vostilari keng joriy etilmoqda. Iqtisodiy geografiya fanini о‘qitishda eng kо‘p qо‘llaniladigan texnika vositalaridan epidoskop va filmoskoplardir. Epidoskopga geografik obyekt haqidagi qо‘shimcha bilimlar asosida tayyorlangan turli xil rasmlar, jadvallar, diagrammalar va boshqalar yangi mavzuni tushuntirish jarayonida kо‘rsatilib boriladi. Diafilm –bu yagona mazmunga ega bо‘lib, undagi harakatlar kadrdan- kadrga rivojlanib boradi. Shuning uchun dars jarayoni diafilmlardan darsning mavzusi va maqsadiga qarab istalgan kadrlarni о‘tkazib yuborish, yoki tо‘xtatib qо‘yish asosida tushuntirish ham mumkin. Televizion eshittirish dasturidan keng foydalanib etibor bilan mavzuga mos holatda qо‘llab dars о‘tish har bir о‘qituvchining asosiy vazifalaridan biridir. Teleeshittirishdan iqtisodiy geografiya kurslarini о‘qitishda 2 xil yо‘nalishda foydalanish mumkin. 5. Maxsus iqtisodiy geografiya darslarida. 6. Iqtisodiy geografik obyektlar haqida umumiy bir nechta mavzular yuzasidan bilim beradigan televizion eshittirish bо‘lganda takrorlash dars turlaridan foydalanish foydadan xoli bо‘lmaydi. Texnika vositalaridan foydalanib, dars о‘tishga tо‘xtalmoqchimiz. Darsning jihozi quyidagicha; 1. О‘zbekistonning siyosiy kartasi; 2. О‘rta Osiyoning tabiiy, siyosiy, iqtisodiy kartalari; 3. Iqtisodiy jihatdan rivojlanish jadvallari va xо‘jalik tarmoqlari salmog‘ini kо‘rsatuvchi diagrammalar; Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

4. Paxta va undan olinadigan maxsulotlarning kolleksiyalari, suratlar va xokazolar. Bu yangi bilim berish dars turi bо‘lib, bunda tashkiliy ishlar bajarilgach, yangi mavzuning rejalari amalga oshiriladi. Uning mazmuni qisqacha 12-15 minut atrofida epidoskop va diafilmdan foydalanib tushuntiriladi. Keyin tugashi bilan doskadagi reja asosida mustahkamlaydi va uy vazifalari beriladi. Uy vazifalari asosan dars jarayonida qilingan ishlar yuzasidan ayrim mustaqil topshiriqlarni bajarishga qaratiladi. О‘qituvchi yangi materiallarni tushuntrishdan oldin О‘rta Osiyo tabiiy kartasidan foydalanib, о‘quvchilarga О‘rta Osiyoning geografik о‘rni, yer yuzasining hususiyati, geologik tuzilishi, foydali qazilmalari, iqlim hususiyatlari va boshqa komponentlar hamda VII –sinfda olingan bilimlarni bir karra eslatib о‘tadi. Sо‘ngra о‘qituvchi yangi mavzu barcha xо‘jaligiga ta’sir etadi. Paxtachilikdan tashqari pillachilik, uzum yetishtirish, bog‘dorchilik, jun va qorakо‘l terilari tayyorlash ham muhim ahamiyatga egadir. Paxtachilik sanoatining turli tarmoqlari bilan bog‘liq bо‘lib, ular bilan birgalikda agrar-industrial siklini tashkil etadi. Siklning yordamchi tarmog‘i mashinasozlikdir. Mashinasozlik paxta terish, g‘о‘zaga ishlov berish uchun mо‘ljallangan har xil mashinalar va tо‘qimachilik sanoati uchun stanoklar tayyorlab beradi. Kimyo sanoatiqishloq xо‘jaligini azotli va fosforli о‘g‘itlar hamda zaxarli xiimkatlar bilan ta’minlaydi. Paxtachilik bilan bog‘liq bо‘lgan sanoat tarmoqlaridan tashqari, neft’, gaz-kimyo va rangdor metallar ishlab chiqarish sikllari rivojlanmoqda . ular agrar industrial sikli bilan birgalikda xо‘jalikning asosini tashkil etadi. Xulosa qilib aytganda iqtisodiy geografiya kurslarida texnika vositalaridan tо‘g‘ri foydalanib dars о‘tish, materiallarni chuqur о‘zlashtirish bilan birga, о‘quvchilar malakasini mukammal oshira borib, mustaqil ishlash qobiliyatini ham о‘stiradi. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Tarmoq va tarmoqlararo majmualariga oid bilimlarni shakllantirishda foydalaniladigan о‘quv vositalari. № О‘rganiladigan savolning mazmuni Ta’lim vositalari turlari 1 Korxona haqida tushuncha Sanoat korxonasi haqida kinofilm, teleeshittirish 2 Majmuaning ahamiyati Raqamli ma’lumotlar grafik, diagrammada ishlab chiqarishning о‘sishi kо‘rsatiladi. Ekran vositasi majmuaning xо‘jalik dagi ahamiyati haqida 3 Majmuaning tarkibi Diafilm va transporantlar, majmua tarkibi haqidagi tasviriy chizmalar 4 Ishlab chiqarishni iqtisodiy kо‘rsatkichlari Tasviriy chizma suratlar, xom ashyo manbalari haqida jadval mahsuloti namunalari, fotorasmlar diafilm va diapozitivlar 5 Ishlab chiqarishni tashkil etish shakli Dinamik jadval va chizmlar korxona turlari va texnologiyasi, jarayonlari. Ishlab chiqarish aloqalari, markazlashuvi va kombinatlashuvi ixtisosi 6 Majmuaning joylashtirish tamoyillari Tarmoqqa oid umumiqtisodiy atlas va kartalar, kartachizma, jadvallar, joylashish omillari va tizimlash jadvali 7 Majmuaning isti Ishlab chiqarishning о‘sishi diagrammasi. Istiqbolli rejalash. Qiyosiy jadvallar karta va kartachizmalar. II Bob . O’ZBEKISTON IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYASINING “ TRANSPORT GEOGRAFIYASI” MAVZUSINI TA’LIM TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA O’QITISH Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

2.1. Maktab darsligi bilan ishlash, ta’lim jarayonida sinfda va sinfdan tashqari bajariladigan ishlar Darslik о‘quvchilar uchun asosiy qо‘llanma, ular oladigan bilimlarning eng muhim manbaidir. О‘quvchilarni kitobdan foydalanishga о‘rgatish maktab geografiyasi oldiga qо‘yilgan eng muhim vazifalardan biridir. О‘quvchilar darslik bilan о‘qituvchi rahbarligida ishlaydilar. О‘qituvchi о‘quvchilarni darslik bilan о‘quv yilining boshida tanishtiradi. О‘qituvchi darslikning kartalari, sxemallari, jadvallari, profillari, rasmlari, ilovalari, savollari topshiriqlari va ularning ahamiyatini tushuntirib, topshiriqlari va ularning ahamiyatini tushuntirib, darslik bilan ishlash yо‘llari haqida umumiy kо‘rsatma beradi. Dasturga muvofiq ravishda, shuningdek darslik yordamida о‘quvchilarning sinfda va uyda bilim faoliyatini faollashtirishga e’tibor berilgan. Yangi ilmiy tushuntirishlar kiritish, ishlab chiqarishning rivojlanishi, joylashish qonuniyatlari muhim iqtisodiy – geografikfaktlar misolida tushuntirish, о‘quvchilarni fan usullari bilan tanishtirib maktab iqtisodiy geografiyasi ilmiy saviyasini oshirishning eng muhim yо‘llaridir. Darslik karta- sxema, diagramma, grafik, rasm va jadval kabi illyustratsiya materiallariga boy. Ular darslik mazmunining tarkibiy bо‘lagi bо‘lib, о‘quvchining obyekt va jarayonlarga doir tasavvurlarini muayanlashtirish, ularning bilim faoliyatini faollashtirish, mantiqiy tafakkurini tarbiyalash vositasi bо‘lib xizmat qiladi. Illyustratsiya materiallaridan foydalanishga о‘qituvchining vazifasi о‘quvchilarga muayyan tasavvur yoki tushuncha hosil qilish bilan birga illyustratsiya faktlarni tahlil etishga taqqoslay olish usullarini о‘rgatishdan iborat. Ishlab chiqarish jarayoni xususan turli tarmoqlarning aloqadorligini aks etgan rasm va sxemalarga alohida ahamiyat berish zarur. Ularni tahlil etish geografik tasavvur va tushunchalarni muayyanlashtiradi. О‘zbekiston sanoatining tarkibi va qishloq xо‘jaligiga yaroqli yerlar tarkibiga doir diagrammalardan ayrim tarmoqlarning rivojlanish dinamikasining tushunish mumkin. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Darslikdagi karta-sxema darsda ham, uy topshirig‘ini bajarishda ham muhim rol о‘ynaydi. Ular xalq xо‘jaligining muayyan sohasigina bag‘ishlangan mavzuli karta-sxemalardan, viloyatlar iqtisodi aks etitirgan majmuali karta-sxemalardan iboratdir. Karta sxema bilan ishlash о‘quvchilarga karta bilan ishlash malakasini takomillashtiradi. Illyustratsiya materiallaridan qay о‘rinda, qay holda, foydalanishni bilmoqchi bо‘lgan о‘qituvchiga darslik muayyan yо‘llanma beradi. Chunonchi, matn orasida berilgan “diagrammaga qarang”, “jadvalga qarang” kabi topshiriqlar hamda har bir mavzu oxiridagi savol topshiriqlar ana shunday funksiyani bajaradi. Darslik ilovasidagi jadvallarda xilma-xil mazmundagi statistik ma’lumotlar berilgan. Bu ma’lumotlar Respublika va alohida viloyatlar halq xо‘jaligining tarkibi va rivojlanishiga doir tasavvur va tushunchalar shakllanishiga xizmat etishi lozim. Agar о‘quvchi kartaga qarab fikr yurita olsa u egallagan bilim yanada mustahkamlanadi. О‘zbekiston iqtisodiy geografiyasini о‘rganish jarayonida iqtisodiy- geografik obyektlarni kuzatish maqsadida о‘quv ekskursiyalari о‘tkaziladi. Ekskursiya sanoat obyektiga va qishloq xо‘jalik ishlab chiqarishga tashkil etiladi. Dasturda ekskursiya uchun maxsus soat ajratilgan emas. О‘quv ekskursiyani о‘tkazish uchun 5-6 soat vaqt kerak bо‘ladi. О‘quv rejasiga ekskursiyaga aloxida vaqt ajratilgan taqdirda ham, uni dars jadvalida kо‘rsatilgan muddatda о‘tkazib bо‘lmaydi. Shuning uchun о‘quv ekskursiyalari dasturdagi tegishli mavzuni о‘rganishdan oldin yoki mavzu о‘rganib bо‘lingandan sо‘ng о‘tkazilishi mumkin. Ammo ekskursiya respublika ishlab chiqarish majmuasiga yetakchi tarmoqqa qarashli korxonalarda о‘tkazilish shart. Qishloq maktablarida sanoat obyektiga ekskursiya о‘tkazish imkoniyati yо‘q desa ham bо‘ladi. Ammo, stansiya yoki gidrouzel, muhim transport tuguni, mashina – transport parki kabi obyektlardan birontasi bо‘lishi mumkin. Agrosanoat birlashmasiga ekskursiya о‘tkazish imkoniyati topilsa, kо‘ngildagidek, ish bо‘ladi. Chunki agrosanoat birlashmasi qishloq xо‘jalik ishlab chiqarish bilan sanoatning о‘zaro bog‘liqligini Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

yaqoll ifodalaydi. Ekskursiya о‘tkazishdan oldin unga о‘qituvchi va о‘quvchilar yaxshi tayyorgarlik kо‘rishlari kerak. Har qanday korxonaga uyushtirilgan ekskursiya iqtisodiy geografik mazmundan kо‘ra kо‘proq ishlab chiqarish texnologiyasini tushunishga xizmat qiladi. Ekskursiyadan kо‘zlangan maqsad, darslikdan о‘rganilgan nazariy masalalarni amalda kо‘rsatishdan iborat. Qishloq xо‘jalik ishlab chiqarishga uyushtiriladigan ekskursiya asosan jamoa, shirkat, aksiyadorlik, ferma, fermer xо‘jaligi kabilarga о‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Mustaqil ishlarning turi har bir darsning mazmuni, didaktik maqsadi, о‘quvchilarning yoshi va saviyasiga muvofiq belgilanadi. О‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasida о‘quvchilar darsda va uyda bajaradigan musaqil ishlar respublika iqtisodiy geografiyasiga materiallarini ongli о‘zlashtirishga, orttirilgan malaka va kо‘nikmalarni mustahkamlashga qaratiladi. Mustaqil ishlar о‘quvchilarni mustaqil xulosa chiqarishga fakt va xodisalarni umumlashtirishga, raqamlar, kartografik, materiallar bilan ishlashga qancha kо‘p da’vat etsa, о‘quvchilar faktik materialni shuncha ongli о‘zlashtiradilar, binobarin, о‘rganilgan bilim mustahkam bо‘ladi. Eng muhim о‘quvchilarda mustaqil bilim olish kо‘nikmasi tarkib topadi. Mustaqil ishlash о‘quvchilarni tez toliqtirmaydi. Kishi olgan bilimini muayyan malaka va kо‘nikmasiz amalda tadbiq qilish qiyin. Biron qoidani, yoki biron qonuniyatni aytish bilan uni turmushda qо‘llash orasida muyayan malaka va kо‘nikma zarur. Malaka va kо‘nikma tarkib topishi uchun turli mazmundagi amaliy ishlar о‘tkazish kerak. Mustaqil ishlar har qancha ahamiyatga ega bо‘lmasin uni mezonga rioya qilmoq lozim. О‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasidan mustaqil ishlar mezonini belgilashda dastur talabidagi darslik asos bо‘ladi. Lekin bunda har qaysi о‘quvchining saviyasi, xususan geografiyadan bilim darajasi inobatga olinadi. Bu fanni о‘rganish yuzasidan о‘quvchilarning mustaqil ishlarni tashkil etish uchun alohida imkoniyatlar mavjud. Darslikda о‘quv materialining о‘lkashunoslik tamoyiliga muvofiq berilgani, fakt va hodisalarini bir- biriga solishtirib va umumlashtirishga da’vat etuvchi savol va topshiriqlar zarur Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

miqdorda, о‘z о‘rnida berilganligini ham mustaqil ishlar alohida qulayliklar yaratadi. Darsda bajariladigan ishlar quyidagilardan iborat. A) о‘quv materialini о‘quvchilar mustaqil о‘rganib,muayyan xulosa chiqarishlariga undovchi savollar B) ilgari olingan bilimlarni о‘rganilayotgan materila bilan taqqoslash V) darslikning illyustratsiya materiali bilan ishlash, G) diagramma, jadval tuzish, D) darslikdagi savol va topshiriqlarga javob tayyorlash, YE) jadval ma’lumotlari bilan ishlash, J) yozuvsiz karta tо‘ldirish, Mustaqil ishlar oddiydan asta-sekin murakkablashtirilib boriladi. mustaqil ishlarning murakkablashtirib borilishini M.K Kovalevskaya 3 bosqichga bо‘lgan. 1. Yangi fakt va hodisalarni izlashni talab etuvchi nisbatan yengil topshiriqlar. Bular “Qayerda?” “qay vaqtda”, “Qancha?” degan savollarga javob beruvchi topshiriqlarni о‘z ichiga oladi. Masalan, “О‘zbekistonning qayerlarida rangli metall rudalari joylashganligini aniqlang”, “О‘zbekistonning qayerlarida yirik GES lar va GRESlar qurilgan?”. 2. geografik hodislarning sabab – oqibatlarini belgilash va tushuntirish talab qiluvchi nisbatan murakkab topshiriqlar. Topshiriqlarni berishda “Tushuntiring” Isbotlang” degan talablar va “nima uchun”, “ Qanday qilib”, “Nega” degan savolar quyiladi. Masalan, “nima uchun dengizda tashilgan yuklar arzon tushadi” tushintiring yoki “о‘zbekistonning iqlim sharoiti dehqonchilikning ixtisoslashuviga qanday ta’sir etadi?” 3. fakt va hodisalarni umumlashtirishni talab etuvchi nazariy yо‘nalishdagi muhim va qiyin topshiriqlar. Bunday topshiriqlar umumiy tushuncha, qonuniyatlar va ish usullarini tushuntirishni nazarda tutadi. Masalan, “Tabiiy resurslarga xо‘jalik nuqtai nazardan baho berish nima, turli xо‘jalik tarmoqlarini belgilovchi Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

mayeyor nimadan iborat” yoki qanday omillar hududiy ixtisoslashtrishni belgilaydi. Ayrim mavzularni о‘tishda mustaqil ishlarni quyidagicha tashkil qilish mumkin. О‘zbekistonning yozuvsiz kartasida paxta tozalash zavodi bilan kanop zavodlarini belilab qо‘ying? Qishloq xо‘jaligi geografisi mavzusini о‘rganishda mustaqil ishni dastlab matn oldidan berilgan savollarga javob tayyorlashdan boshlash kerak. Bu savollar quyidagilardan iborat. 1. Qishloq xо‘jaligi qanday hususiyatlariga kо‘ra sanoatdan farq qiladi? 2. Qishloq xо‘jaligi qanday tarmoqlardan iborat? 3. Siz yashab turgan rayonda qishloq xо‘jaligining qaysi tarmoqlari rivojlangan. 4. Paxtaning asl vatani qayer? 5. Paxtadan qanday mahsulotlar olinishini eslang? Darslik bilan ishlashdan tashqari, о‘quvchilarni adabiyotlar bilan ishlashga qiziqtirish, undan zarur geografik ma’lumotlarni topa olishga о‘rgatish lozim. О‘quvchilarni qо‘shimcha adabiyotlar bilan ishlashga qiziqtirish uchun о‘qituvchi ilmiy-ommabop va badiiy adabiyotlardan qiziq faktlar, ajoyib о‘simliklar yoki xayvonlar haqida, aholining urf-odatlari haqida sо‘zlab berishi kerak. Qо‘shimcha adabiyotlar yuzasidan beriladigan topshiriqlar bir yoki necha о‘quvchiga topshirilishi mumkin. 2.2. Qashqadaryo viloyati transport geografiyasi Qashqadaryo viloyatining xo‘jalik tarmoqlaridan biri transport bo‘lib yuk va yo‘lovchilarni tashishning yagona vositasidir. Transport viloyatda ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va joylashishiga muhim ta’sir ko‘rsatadi. Qashqadaryo viloyatida moddiy ishlab chiqarishda band bo‘lgan ishchi va xizmatchilarning 5,3% dan ortiqrog‘i transportda band. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Qashqadaryo hududidagi temir yo‘llar, avtomobil, havo, quvur elektron transporti respublika transporti yagona tizimining ajralmas qismidir. Qashqadaryo viloyatida tabiiy gaz, neft, gaz kondensati, kaliy tuzlari, rudali qazilmalar, qurilish materiallari, qishloq xo‘jaligi xom ashyolari va boshqa tabiiy boyliklardan foydalanishda quruq yerlarni o‘zlashtirishda, sanoat va qishloq xo‘jaligini rivojlantirishda transportning ahamiyati katta. Chunonchi viloyat hududida Qarshi cho‘lining o‘zlashtirilishi transportning hamma turlarini rivojlantirishni taqozo etadi. Viloyatda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlar va xom ashyosini boshqa mintaqalarga yetkazishda va chetdan hamda mamlakatning boshqa viloyatlaridan zarur mahsulot va xom ashyolarni keltirishda transport muhim xo‘jalik ahamiyatga egadir. Mamlakat transporti istiqlol tufayli mustaqil bo‘ldi. Ungacha asosiy transport turlarini tashkil qilish, boshqarish va undan foydalanish huquqi respublikaning o‘zida emas edi. Masalan, 1920-1991 yillarda respublika transportining asosiy turlari sobiq Ittifoqning Markaziy vazirliklariga bo‘ysungan. Ma’lumki, hozirgi zamon transporti rivojlanishida ikki qarama-qarshi omilni kuzatish mumkin: birinchidan ilmiy texnik inqilob sharoitida telekommunikasiya va aloqa, tezkor pul o‘tkazmalari, uyali aloqa vositalari, innovasiyalar, internet, masofadan o‘qish va o‘qitish kabilar transportning ahamiyatini biroz pasaytirsa, ikkinchi tomondan, yangi yer va suv, mineral xom ashyo va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish rekreasiya hamda mahalliy va xalqaro turizmning rivojlanishi aholi migrasiya harakatchanligining faollashuvi iqtisodiy integrasiyalashuv jarayonlarining rivojlanib borishi transportga bo‘lgan ehtiyojini yanada kuchaytiradi. Mamlakatimiz iqtisodiy geografik va geosiyosiy o‘rni xususiyatlaridan kelib chiqib, mustaqillikning dastlabki yillaridanoq hukumat transport xavfsizligini ta’minlashga katta e’tibor qarata boshladi. Darhaqiqat, O‘zbekistonning mustaqillikka erishishi va dunyoning taraqqiy etgan davlatlar qatoridan munosib o‘rin olishida sanoat, qishloq xo‘jaligi hamda xo‘jalikning boshqa tarmoqlarini rivojlanishida transport tarmog‘ining ahamiyati muhim hisoblanadi. O‘zbekiston Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

bevosita dengizga chiqa olmaydigan hududda joylashganligi hamda shimoliy, sharqiy va g‘arbiy tomondan dengizlarga chiqish uchun eng kamida 3 ming km masofani bosib o‘tishi bu mamlakatning iqtisodiy aloqalarini qiyinlashtiradi, yuk tashishni qimmatlashtirib, mahsulotlarni raqobatga chidamsiz qilib qo‘yadi. Binobarin,YU mustaqillikning dastlabki yillarida eng qisqa xavfsiz va arzon transport kommunikasiyalarini qidirib topish vazifasi dolzarb bo‘lib qoldi. Chunki, bu vazifani hal etish mahsulot tannarxini tushirishga yordam beradi va shu bilan birga tashqi iqtisodiy aloqalarni yanada rivojlantirish uchun zamin yaratadi. Temir yo‘l transporti zamonaviy texnika bilan jihozlangan bo‘lib, yuk oborotini oshirishda yetakchi rolni o‘ynamoqda. Qashqadaryo viloyatida temir yo‘llar va shohbekatlarning qurilishi 1915 yildan boshlandi. Shu yilda Kogon- Qarshi-Amudaryo-Termiz temir yo‘li, Qarshi-Koson shohbekatlari qurib bitkazildi. 1924 yilda uzunligi 122 km bo‘lgan Qarshi-Kitob temir yo‘li ishga tushirildi. 1925 yilda Kogon-Qarshi-Amudaryo-Termiz temir yo‘li Tojikiston Respublikasi poytaxti Dushanba shahrigacha yetkazildi. Keyingi yillarda viloyat hududida shahar va qishloq o‘rtasidagi iqtisodiy hamkorlikni taraqqiy ettirish va mustahkamlash, yangi sanoat tarmoqlarini barpo etish, quruq yerlarni o‘zlashtirish, tabiiy boyliklardan foydalanishga katta e’tibor berildi. Shu boisdan viloyatda transport tarmoqlari rivojlana bordi. Viloyatda Qarshi shohbekatidan tashqari Kitob, G‘uzor bekatlari qurildi. Qarshida Qarshi shohbekati, vagon va lokomativ deposi, xizmat ko‘rsatuvchi 6 ta distansiya kasalxona, savdo tarmog‘i, temir yo‘lchilar madaniyat saroyi kabilarni o‘z ichiga oladigan transport tuguni vujudga keltirildi. Qarshi temir yo‘li ishlab chiqarish birlashmasiga Kitob, Tanxoz, Yakkabog‘, Qarshi, Nishon, Koson, Talimarjon hamda Muborak stansiyalari kiradi. Qashqadaryo tumanlarining markazlari temir yo‘l bo‘yida yoki unga yaqin joylashganligi viloyat ichida va mamlakatning boshqa hududlari bilan olib boriladigan iqtisodiy aloqalarni yengillashtiradi. Qashqadaryo viloyatidan temir yo‘llar orqali paxta tolasi, pilla, qorako‘l teri, o‘simlik moyi, g‘alla, gaz kondensati, neft, oltingugurt va boshqa mahsulotlar Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

tashib ketilsa, mineral o‘g‘itlar, har xil mashina va uskunalar, qurilish materiallari, oziq-ovqat mahsulotlari va boshqa yuklar keltiriladi. 2009 yil ma’lumoti bo‘yicha temir yo‘llar orqali 6228,5 ming tonna yuklar va 30,1 mln yo‘lovchilar tashilgan. Qashqadaryo viloyatining avtomobil transporti xalq xo‘jaligi tarmoqlarini rivojlantirishda juda katta ahamiyatga ega. Avtomobil yo‘llarining uzunligi 3,5 ming km dan ortiq bo‘lib, har 1 ming kv.km ga 100 km to‘g‘ri keladi. Respublika avtomobil yo‘llarining 8 % viloyat hududida to‘g‘ri keladi. Viloyat hududidan katta O‘zbekiston trakti o‘tadi. Bu avtomagistral Taxta Qaracha dovonidan tushib, viloyatning Kitob-Shahrisabz-G‘uzor-Dehqonobod tumanlari hududini kesib o‘tadi va hozirgi vaqtda bu avtomagistral qayta ta’mirlanib kengaytirilmoqda. Qashqadaryo viloyati barcha tumanlarining ma’muriy markazlari, fermer xo‘jaliklari viloyat markazi va boshqa aholi manzilgohlari bilan avtomobil yo‘llari orqali tutashgan. Undan tashqari viloyatdan Toshkent, Samarqand, Buxoro, Termiz, Denov va boshqa shaharlarga muntazam ravishda avobus va yengil avtomobillar qatnov tashkil etilgan. Bu albatta viloyatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni yaxshilash hamda yo‘lovchilarni tashishda muhim ahamiyatga egadir. Hozirgi kunda Qashqadaryo viloyatida turli ma’muriy tumanlarning sanoat korxonalari va yirik aholi punktlarini bir-biri bilan bog‘laydigan o‘nlab avtomobil yo‘llari mavjud. Avtomobil transporti yordamida temir yo‘l orqali yuboriladigan yuklar temir yo‘l bekatlariga olib boriladi, temir yo‘l transporti orqali keltiradigan yuklar esa joylarga tashiladi. Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng respublikada yagona transport tizimini shakllantirish, viloyatlararo yangi avtomobil va temir yo‘llarni qurish, ko‘priklar, tonnellar, yo‘l muhandislik inshootlarini barpo etish masalalariga davlat miqyosida e’tibor qaratila boshladi. Shu maqsadda ko‘plab xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda bir qancha yirik loyihalar amalga oshirildi. Jumladan, Toshg‘uzor-Boysun-Qumqo‘rg‘on kabi yangi temir yo‘llarining bunyod etilishi va mavjud avtomobil yo‘llarini qayta ta’mirlash, temir yo‘llarini rekonstruksiya qilish va elektrlashtirish (Toshkent-Samarqand-Buxoro liniyalari) ishlarini yuqoridagi hamkorlikning samarasi deyish mumkin. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Qashqadaryo viloyati avvaldan respublika yaxlit temir yo‘l tizimiga ulangan bo‘lsa, Surxondaryo viloyati ilgari faqatgina Turkmaniston orqaligina temir yo‘l bilan bog‘lanish imkoniyati mavjud edi. Natijada, ortiqcha vaqt va mablag‘ sarflashga to‘g‘ri kelgan va bu yuk hamda yo‘lovchi tashishda qator muammolarning vujudga kelishiga sabab bo‘lgan. Shuning uchun ham Surxon vohasini mamlakatimizning boshqa hududlari bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘lovchi yangi Toshg‘uzor-Boysun-Qumqo‘rg‘on temir yo‘lini qurish ishlari 2004 yilda boshlab yuborildi. Asr qurilishi deb nom olgan ushbu temir yo‘l liniyasining uzunligi 223 km dan ortiqroqni (Qashqadaryoda-112,7 km, Surxondaryoda-110,4 km) tashkil etib, uning barpo etilishiga 450 mln AQSH dollari sarflandi. Mustaqillikning 16 yilligi arafasida temir yo‘l to‘liq ishga tushirildi. Ushbu yirik investisiya loyihasining amalga oshirilishi natijasida Janubiy O‘zbekiston tog‘li hududlaridagi strategik ahamiyatga ega bo‘lgan neft, gaz, ko‘mir, rangli metallar, kimyo va qurilish materiallari konlarini kompleks o‘zlashtirish imkoniyati yaratildi. Dehqonobod tumanida barpo etilayotgan respublikada yagona kaliy zavodi ushbu temir yo‘lning ilk samarasi hisoblanadi. Shuningdek, mazkur temir yo‘l ko‘plab bekatlar, aholi manzilgohlari, yangi ish o‘rinlari bunyod etilayotganligi bilan ham ahamiyatlidir. Bundan tashqari, temir yo‘l Janubiy iqtisodiy rayonda yangidan-yangi shahar va shaharchalarning vujudga kelishiga, mavjudlarining esa yanada taraqqiy etishiga sabab bo‘ladi. Ayniqsa, Dehqonobod va Boysun shaharlarida yaqin kelajakda turli xil sanoat tarmoqlari shakllanadi. Iqtisodiy rayonning deyarli qoq o‘rtasidan Toshkent-Termiz (Katta o‘zbek trakti) transmilliy avtomagistrali kesib o‘tadi. Bu yo‘l nafaqat iqtisodiy rayonni, balki respublikanaing boshqa mintaqalarini Afg‘oniston, Pokiston, Eron, Turkiya va Yaqin Sharq mamlakatlari bilan bog‘laydi. Mazkur yo‘lning Samarqand-Qarshi va G‘uzor-Dehqonobod yo‘nalishlari yirik ta’mirlash ishlari bajariladi. Amalga oshirilgan yo‘l ishlarining samarasi sifatida yuqoridagi yo‘nalishlarda qatnovchi transport vositalariga qulaylik yaratildi. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Janubiy O‘zbekistonning tashqi aloqalarini amalga oshirishda, yuk va yo‘lovchi tashishda asosan avtomobil hamda temir yo‘l transportlaridan foydalanilmoqda. 2000 yilda respublika bo‘yicha avtomobil transportida 701,2 mln t.yuk tashilgan bo‘lib, shuning 10,0 foizi (70,5 mln.t.) Janubiy mintaqa hissasiga to‘g‘ri kelgan. 2009 yil yakunlari bo‘yicha esa yuqoridagi transport turida 745,2 mln.t.yuk o‘z manziliga yetkazib berilgan (o‘sish 106,3%). Iqtisodiy rayon miqyosida bu ko‘rsatkich sakkiz yil mobaynida 11,9 foizga kamayib, 55,1 mln tonnaga teng bo‘ldi. Bunda asosiy kamayish Qashqadaryo viloyati zimmasiga to‘g‘ri keladi. (35,3 mln t.dan, 21,6 mln t.ga). Sababi tashilayotgan yuklarning asosiy qismi quvur va temir yo‘l transporti orqali amalga oshirilmoqda. Mamlakatimizda yangi temir yo‘llarining ishga tushirilishi munosabati bilan ushbu transport turida yuk jo‘natish 2000 yilga nisbatan 2009 yilda deyarli 138,0 foizga oshdi (42087,0 ming t.dan 58091,1 ming t.). Ko‘rilayotgan davr mobaynida iqtisodiy rayon doirasida ham bu ko‘rsatkich 134,0 foizga, ya’ni Qashqadaryo viloyatida 129,4 foizga va Surxondaryo viloyatida 149,4 foizga o‘sdi. Shaxsiy avtomobillarda yo‘lovchi tashishning ortib borishi natijasida temir yo‘l transportidan foydalanish kamayib bormoqda. Masalan, respublika temir yo‘llarida 2004 yilda 15268,6 ming yo‘lovchi tashilgan bo‘lsa, 2009 yilga kelib 11487,7 ming kishi ushbu transport xizmatidan foydalangan. Respublikada bo‘lganidek, Janubiy iqtisodiy rayonda ham aholining temir yo‘llardan foydalanish darajasi pasayib bormoqda. 2004 yilda 1425,1 ming yo‘lovchi temir yo‘l transportidan foydalangan bo‘lsa, oradan besh yil o‘tib bu ko‘rsatkich 983,3 ming kishiga tushib qoldi. 2009 yil ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakat temir yo‘llarining 21,4 foizi, qattiq qoplamli avtomobil yo‘llarining esa 15,0 foizi mazkur mintaqa ulushiga to‘g‘ri keladi, temir yo‘llarning jami uzunligi 904,8 km., qattiq qoplamli avtomobil yo‘llarining uzunligi 6200 km ga teng (Qashqadaryoda 3500 km va Surxondaryoda 2700 km). Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Bugungi kunda Qashqadaryo xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarini va viloyat aholisi ehtiyojlarini qondirish darajasida rivojlangan avtomobil transportiga ega. Qashqadaryo viloyati O‘zbekistonning tarkibiy qismi sifatida qo‘shni mamlakatlarni barchasi bilan xalqaro ahamiyatga molik bo‘lgan yirik avtomagistrallar qurishda ishtirok etmoqdalar. Jumladan, Hind okeaniga chiqishga imkon beradigan “Termiz-Hirot-Karachi” avtomobil yo‘li qurilishida va shu yo‘nalishda mavjud bo‘lgan yo‘llarni qayta ta’mirlashda o‘z ulushini qo‘shish bilan qatnashib kelmoqda. Havo transporti. Mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishida va iqtisodiy aloqalarning o‘sishida havo transportining roli ortib bormoqda. O‘zbekistonning jahon hamjamiyatiga chuqur kirib borishi bilan uning ahamiyati yanada oshib bormoqda. Hozirgi kunda “O‘zbekiston havo yo‘llari” aviakompaniyasi xilma-xil tipdagi havo transporti vositalariga ega. Jumladan, unda qishloq xo‘jalik ishlariga mo‘ljallangan “AN-2”, mahalliy yo‘llarda qatnaydigan “AN-24” va “IL-114” xalqaro yo‘llarda qatnaydigan “IL-76”, “IL-62”, “IL-86” hamda “A-310”, Boyn kabi samolyotlar mavjud. Viloyatda havo transporti xizmatini yaxshilash maqsadida yangi tipdagi samolyotlar qabul qilaoladigan darajada aeroportni jihozlash va ta’mirlash ishlari amalga oshirildi. Natijada Qarshi shahar aeroportining xizmat kursatish ko‘lami ancha kengaydi. Shahar aeroporti orqali mamlakat ichkarisida ham hozirgi mamlakatlari o‘rtasida yo‘lovchilarni va pochtani tashish ishlari ancha kengaytirildi. Kelajakda mamlakatimiz yo‘lovchi aylanmasi harakatida havo transportining salmog‘i oshib boraveradi. Quvur transporti. Transportning bu tarmog‘i 1960 yillardan keyin vujudga keldi. Uning vujudga kelishi viloyat hududida neft va gaz konlarining ochilishi va o‘zlashtirilishi bilan birga bog‘liq. Viloyatda quvur transportini rivojlantirish katta afzallikka ega. U viloyat korxonalari va aholi manzilgohlarining gazlashtirilishini, ichimlik suvi bilan ta’minlanishini yaxshilash bilan birga ishlab chiqarishning Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

rivojlanishini, mehnat unumdorligini oshishini, ishlab chiqaradigan mahsulotlar tannarxining kamayishini, atrof muhitning nisbatan toza bo‘lishini ta’minlaydi. Viloyat hududi yer bag‘rilarning tabiiy gaz va neft manbalariga boy bo‘lganligi sababli ulardan viloyat ichkarisida va tashqaridagi iste’molchilarga gaz, neft, suvni yetkazib berishda quvur transporti eng qulay va arzon transport vositasidir. Katta zahirali gaz konlarining ochilishi va foydalanishga topshirilishi munosabati bilan XX asrning oltmishinchi yillaridan keyin gaz quvurlari qurilgan boshlandi. O‘tgan davrda Qora-Xitoy-Qarshi, Sho‘rtan-Muborak, Sho‘rtan- Buxoro-Gazli, Sho‘rtan-Shirin-Toshkent gaz quvurlari hamda Shahrisabz botig‘idan Qarshi, Muborak, Nishon, Beshkent shaharlarini ichimlik suvi bilan ta’minlaydigan suv quvurlari o‘tkazilgan. Bozor munosabatlari sharoitida transportni hududiy tashkil qilish va rivojlantirish jarayoni qator omillarga bog‘liq. Avvalambor, buning uchun tabiiy zahiralar, ya’ni mineral xom ashyo manbalari, yer-suv boyliklari qulay relyef shakli talab qilinadi. Shu bilan birga ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlarning ham ahamiyati katta. Chunonchi, aholi va mehnat resurslari, transport va boshqa infratuzilma tarmoqlari transportni joylashtirish va rivojlantirishga yanada kuchlirov ta’sir ko‘rsatadi. Bu va shunga o‘xshash shart-sharoitlar mamlakatning turli hududlarida turlicha bo‘lib, shu bois transport tizimlarini alohida olingan hududlar bo‘yicha o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. 2.3. Transport geografiyasi ni ta’lim texnologiyalari asosida o’qitishga doir Darsning maqsadi : Respubilikaning iqtisodiy madaniy hayotida tarnsportning ahamiyatini tushuntirish. Asosiy tushunchalar “transport tuguni”, “magistral yо‘li”, “yuk oboroti”, “transportdan foydalanish” kabi umumiy tushunchalarni muayyanlashtirish. О‘qituvchilarda transport sohasida ishlashga havasni kuchaytirish. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Darsga zarur jihozlar . Transport kartasi, О‘zbekiston iqtisodiy о‘quv kartasi, mamlakatda qurilayotgan yangi temir yо‘llari sxemasi. Mavzuni о‘rganish. Suhbat metodi, darslik bilan mustaqil ishlash metodi. Darsning borishi. Transportning respublikamiz xо‘jaligadagi ahamiyati, funksiyasi tushuntiriladi. Har qaysi transport turini о‘rganishda uning qanday tabiiy, iqtisodiy shart-sharoitlar taqozosi bilan rivojlanganligini ochib berishga intilish lozim. О‘quvchilarni diqqatini mustaqil mamlakatimizda transport tarmoqlarini tobora rivojlanib borayotgan, yangi avtomobil yо‘llari, temir yо‘llari qurilayotgan bо‘yicha aniq ma’lumot beriladi. Daryo transportining iqtisodiy ahamiyati temir yо‘l va avtomobil transportlariga qaraganda tobora kamayib bormoqda, chunki temir yо‘l va avtomobil yо‘llarida yuklar kо‘p tez tashiladi. Bu holni о‘quvchilar tushunib olishi kerak. Mustaqillik qо‘lga kiritilgandan sо‘ng Toshkent aeroportidan hozirgi vaqtda 50 dan ortiq rivojlangan mamlakatlarga havo yо‘llari ochilgani tо‘g‘risida ma’lumot beriladi. Havo transporti о‘rganishda uning ahamiyati ortib borayotgani, passajirlar va yuk tashishdagina emas, qishloq xо‘jaligi ishlarida, meditsina xizmati kо‘rsatishda, foydalanilayotgani ham aytiladi. Shundan sо‘ng о‘quvchi yashab turgan viloyatning markazidan mamlakatning qaysi shaharlariga havo tarnsportiga passajirlar va yuk tashish mumkinligi suhbat yо‘li va hamda darslikdagi karta sxemani kо‘zdan kechirish yо‘li bilan о‘rganiladi. Neft va gaz quvurlari yotqizish va ulardan foydalanishda О‘zbekistonning tabiiy, iqlimiy sharoiti boshqa mamlakatlarga qaraganda samaraliroq ekanini aniq misollar bilan tushuntirish kerak. Yangi qurilgan neft va gaz quvurlari bо‘yicha tо‘xtalib о‘tiladi. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

F S M U texnologiyasi (F) – Fikringizni bаyon eting. (S) – Fikringiz bаyonigа biron sаbаb kо‘rsаting. (M) – Kо‘rsаtilgаn sаbаbni tushuntiruvchi misol keltiring. (U) – Fikringizni umumlаshtiring. Ushbu texnologiya:  tinglovchilаrni о‘z fikrini himoya qilishgа,  erkin fikrlаsh vа о‘z fikrini boshqаlаrgа о‘tkаzishgа,  ochiq holdа bаhslаshishgа,  egаllаngаn bilimlаrni tаhlil qilishgа,  qаy dаrаjаdа egаllаgаnliklаrini bаholаshgа,  tinglovchilаrni bаhslаshish mаdаniyatigа о ‘rgаtаdi. «Trahsport geografiyasi mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishda qanday ahamiyatga ega ?» F Fikringizni bаyon eting. S Fikringizni b а yonig а biror s а b а b k о ‘rs а ting. M K о ‘rs а tilg а n s а b а bni tushuntiruvchi misol keltiring. U Fikringizni umumlаshtiring . 2.3. О ‘zbekiston tr а nsporti mavzusini ta’lim texnologiyalari asosida o’qitish Mavzuning texnologik xaritasi va o‘tkazilish ishlanmasi Mavzu: III c 3- chorak, 36 - dars О‘zbekiston trаnsporti Maqsad va vazifalar O‘quvchilarga О‘zbekiston trаnsporti va ularning qismlari tarkibi, turlari, haqida bilim berish; quruqlik (temiryo’li va avtomobil transporti), suv ( dengiz va daryo), havo, quvur ( neft va tabiiy gaz tashish) va elektron ( elektr uzatish liniyalari) transport turlarining o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish; ularga ijtimoiy - iqtisodiy geograflk xaritalardan temir yo’llari va avtomobil yo’llarini topishni o‘rgatish va mamlakatmizdagi yirik temir yo’llari va avtomobil yo’llarining yo’nalishlarini aytib xaritadan topa olishni, О‘zbekiston trаnsporti tarmoqlariga reja asosida ta’rif yozish ko‘nikmasini shakllantirish. O‘quvchilarda mustaqil fikr yuritishni, olgan bilimlarini hayot bilan bog‘lay olishni, ilmiy dunyoqarashlarni shakllantirish, Tabiatga mehr va muhabbat uyg‘otish asosida ekologik tushunchalarni kengaytirish. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

O‘quv materiali mazmuni O‘quvchilar mavzuning mohiyatini tushinib yetishlari bunda О‘zbekiston trаnsporti tarmoqlarining hosil bo‘lishi, temir yo’llari sistemasi, avtomobil yo’llari, quvur taransporti, havo yo’llari, suv transporti, elektr energiya tarmoqlari haqida tushuncha berish. Transport tarmoqlarining mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishdagi ahamiyati,tashqi iqtisodiy aloqalar, yuk va yo’lovchi tashishdagi sigimi haqida ma’lumot berish. O‘quv jarayonini tashkil etish texnologiyasi Shakl: interfaol mashg‘ulot: suhbat-ma’ruza, yakka tartibda, kichik guruh, jamoa bo‘lib ishlash. Metod: “Aqliy hujum”, og‘zaki bayon, “Blis so‘rov” elementi, savol- javob, grafik test. Vosita: Darslik, mavzu bo‘yicha slaydlar, globus, mavzuga oid jadvallar, trаnsporti tarmoqlari aks etgan rangli rasmlar, 8-sinf o‘quv atlasi va yozuvsiz xarita, tarqatma materiallar, Dunyoning yarimsharlar xaritasi, O‘zbekiston ijtimoiy – iqtisodiy xaritasi. Usul: slayd, grafik test. Nazorat: kuzatish, nazorat savollari, nazorat testlari. Baholash: rag‘batlantirish, 5 ballik tizim asosida. Kutiladigan natijalar O‘qituvchi: Mavzu asosida to‘laqonli ma’lumot berib, o‘quvchilar bilimini oshiradi. Mashg‘ulotda qo‘llanilgan turli metodlar, mustaqil ish bo‘yicha tarqatma materiallar asosida mavzu bo‘yicha o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma, malakalarini oshiradi. O‘quvchi: Mavzu bo‘yicha yangi bilimlar egallanadi. Guruhlar bilan ishlashni o‘rganadilar, eslab qolish, ayta olish, ko‘rsata olish ko‘nikma va malakalarga ega bo‘ladilar. Yozuvsiz xaritada trаnsporti tarmoqlari va uning elementlarini tasvirlay oladi. Trаnsporti tarmoqlariga reja asosida tavsif yoza oladi. Kelgusi rejalar O‘qituvchi: Yangi pedagogik texnologilarni o‘zlashtiradi va darsda tatbiq etib, takomillashtirishga erishadi. O‘z ustida ishlaydi. Mavzuni hayotiy voqealar bilan bog‘laydi va solishtiradi. O‘quvchi: Mavzu yo`zasidan berilgan topshiriq ustida mustaqil isshashni o‘rganadi. O‘z fikrini ravon bayon eta oladi. Yangi mavzuga oid qo‘shimcha materiallar topishga harakat qiladi. Dars bosqichlari. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Bosiqichlar Mazmuni Metodlar Vaqti 1-bosqich Tashkiliy qism Salomlashuv. Mashg‘ulotning borishi haqida tushuncha berish. og‘zaki muloqot 3 daqiqa 2-bosqich Motivatsiya Nazorat bosqchi “BLIS” so‘rov orqali sinf o‘quvchilarini to‘liq nazorat qilishdan iboratdir. “BLIS” so‘rov o‘tkazishda uning “ha- yo‘q”elementidan foydalanish yaxshi samara beradi. “BLITS” so‘rov topshiriqlari Shakli: “ha-yo‘q” 8 daqiqa 3-bosqich Mavzu va topshiriqlar bayoni O‘qituvchining “Transport geografiyasi” mavzusi mazmuni to‘g‘risidagi suhbat-ma’ruzasi (slaydlar hamda savollar asosida) – jamoaviy ish va guruhlardagi mustaqil ish Asosiy bosqich: a) “Aqliy hujum ” metodi yordamida o‘quvchilarning transport tarmoqlari haqidagi bilimlari aniqlab olinadi. b) yangi mavzu bayoni - transport tarmoqlarini ko‘rgazmali usulda muammoli bayon etish o‘quvchi bilimlarini to‘ldirish. og‘zaki bayon, tushuntirish, savol-javob 20 daqiqa 4-bosqich Mustahkamlash Grafik usulda test topshirig‘i. Yo’lovchi va yuk tashish jadvali va diagrammasini tahlil qilish. Grafik usulida test topshirig‘i. 12 daqiqa 5-bosqich Dars yakuni va mustaqil ish uchun topshiriq Uy vazifasini bajarish uchun tavsiyalar 2 daqiqa Mashg‘ulotning borishi Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Atama va tushunchalar: 1. Transport (lotincha transporto – tashiyman degan ma’noni anglatadi) moddiy ishlab chiqarishning yuk va yо‘lovchilar tashishni amalga oshiradigan eng muhim tarmoqlaridan biri. 2. Transport magistrali – texnik jihatdan yaxshi jihozlangan, juda katta yо‘lovchi va yuk oqimiga ega bо‘lgan yо‘l. 3. Suv transporti – tabiiy (daryo, kо‘l, dengiz, okean) va sun’iy (kanal, suv ombor) suv yо‘llari orqali yuk va yо‘lovchi tashiydigan transport turi. 4. Aeroport – yо‘lovchi va transport aviasiyasining muntazam ishlashini ta’minlash uchun qurilgan va havo yо‘llarida joylashgan doimiy aerodrom. 5. Port – kemalar turishini, yuklarni tushirish-ortishni va kemalarga xizmat qilishni ta’minlaydigan inshootlari, qurilmalari va jihozlari bо‘lgan okean, dengiz va ichki suv havzalaridagi joy. 6. Fraxt - suv yo’lida yuk tashish haqi. Bu haq yukninh og’irligi, qancha masofaga tashilishi hajmi, kemada tashish vaqt miqdoriga ko’ra belgilanadi. O’zbekiston chetga sotgan mollarini chet el kemalarida tashib,ko’p mablag’ sarflashgamajbur bo’lmoqda. Geografik obektlar: Toshkent – Samarqand, Toshkent – Angren, Jizzax – Sirdaryo, Toshkent – Yangiyo’l – Chinoz – Sirdaryo – Guliston, Toshkent – Keles – Nazrbek – Toshkent, Toshkent – Hojikent, Xovos – Bekobod, Xovos – Jizzax,Navoiy – Uchquduq – Sulton –Uvays tog’ – Nukus, Urganch – Beruniy, G’uzor – Boysun – Qumqo’rg’on, Istanbul – Toshkent – Olmaota – Pekin, Tajan – Seraxs, Seraxs – Mashhad, Toshkent – Angren – Qo’qon, Andijon – O’sh – Ergashtom – Qashqar, Termiz – Hirot – Karachi ba boshqalar. O‘quvchilar egallash lozim bo‘lgan BKM elementlari Bilimlar:  O’zbekiston transporti va uning tur lari haqida bilish;  Transport tarmoqlari haqida bilish; Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

 Quruqlik transport turlarini bilish;  Havo va suv transporti haqida bilish;  Quvur va elektron transporti tarmoqlari haqida bilish;  Yo’llarning o’tkazish imkoniyati va magistrallar haqida bilish;  Transportning ishi va yuk tashish hajmi haqida bilish;  Tonnel va fraxt tushunchalarini bilish. Ko‘nikma va malakalar:  O’zbekiston transporti va uning tur lari ni aniqlay olish;  Transport tarmoqlarini aniqlay olishi;  Quruqlik, havo va suv transporti, quvur va elektron transport turlarini ayta olishi;  Xaritada transport tarmoqlari yonalishlarini ko‘rsata olishi;  Yozuvsiz xaritada transport tarmoqlari yonalishlarini tasvirlay olishi;  O’zbekiston transportiga reja asosida tavsif yoza olishi. Tashkiliy qism. Dars avvalida salomlashib, o‘quvchilar davomati aniqlanadi. O‘quvchilar bugungi kun ob-havosi va atrof-muhitdagi tabiiy o‘zgarishlarga hamda mamlakatimizdagi yuz berayotgan iqtisodiy rivojlanishga sharh beradilar. O‘quvchila rn ing darsga tayyorgarligi nazorat qilinadi. Guruhlash . O‘quvchilar qatorlar orqali uch guruhga bo‘linadi: "Toshkent", "Samarqand", "Qarshi" guruhlari. “BLIS” so‘rov orqali oldingi darsda o‘tilgan mavzu yuzasidan sinf o‘quvchilarning bilimini tekshirish. “BLIS” so‘rov topshiriqlarining o‘ziga xos xususiyatlari:  Qisqa vaqtda nazoratni amalga o sh iri sh  Bar ch a o‘quv ch ilarni qamrab oli sh  Nazorat materiallari to`zi sh ning soddaligi  Natijalarni tek sh irib ch iqi sh qisqa vaqtni talab eti sh i Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

 Vaqtning qat ’ iy belgilanganligi nazorat natijalarini realligini ta ’ minlaydi “BLIS” so‘rov topshiriqlari: S h akli: “ha-yo‘q”. 1. Maishiy xizmat xizmat ko’rsatish sohalari geografiyasi tarkibiga kiradimi? 2. Xizmat ko’rsatish sohasi insonning madaniy ruhiyatini rivojlantirishda katta ijtimoiy ahamiyatga ega. 3. Xizmat ko’rsatish sohasi muassasalarini joylashtirishda xizmatga talabning davriyligiga e’tibor qaratiladi. 4. Sog’liqni saqlash xizmat ko’rsatish sohalari geografiyasi tarkibiga kiradimi? 5. Axborot tarqatish, mamlakat iqtisodiyotini boshqarishda aloqa xizmati muhim o’rin egallaydi 6. Darsliklar, jurnal, gazetalar, plakatlar vaboshqalar matbaachilik sohasiga kiradi. 7. Xizmat ko’rsatish rayonlari vujudga kelishiga ko’ra guruhlanmaydi 8. oyib tabiatli rekratsion rayon xorijliklarni o’ziga jalb etmaydi. 9. Turizm mamlakat iqtisodiyotiga katta foyda keltiradi 10. Mamlakatda 10 mingga yaqin umumta’lim maktablari, 1500 dan ortiq akademik litseylar va kasb – hunar kollejlarida 6,5 mln dan ortiq yoshlar bilim olmoqda. So‘rovni o‘tkazi sh tartibi: 1.Har bir o‘quv ch i uc chu n individual nazorat top sh iriqlari beriladi . 2. “BLIS” so‘rov topshiriqlari uchun javob varaqasi: Topshiriqni bajarish tartibi: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 O‘zingiz to‘g‘ri deb hisoblagan to‘g‘ri javoblarni X belgisi bilan, noto‘gri deb hisoblagan javoblarringizni O belgisi bilan belgilang. 3. O‘quvchi quyidagi shaklda javoblarni belgilaydi: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

X X X X X O O O O O 4.Nazorat uchun belgilangan vaqt tugagach o‘qituvchi o‘quvchilarning javob varaqalarini tekshirib chiqadi va baholaydi. Baholash mezonlari:  9-10 ta to‘g‘ri javob uchun “5” ball  7-8 ta to‘g‘ri javob uchun “4” ball  5-6 ta to‘g‘ri javob uchun “3” ball Yangi mavzu bayonidan oldin “Aqliy hujum ” metodi yordamida o‘quvchilarning O’zbekiston transporti haqidagi bilimlari aniqlab olinadi. “Aqliy h ujum” metodi  Bevosita jamoa bo‘lib “fikrlar hujumi”ni olib borish. Bu uslubdan maqsad- mumkin qadar katta miqdordagi g‘oyalarni yig‘ilish, talaba (yoki o‘quvchi)larni ayni bir xil fikrlashdan holi qilish, ijodiy vazifalarni yechish jarayonida dastlab paydo bo‘lgan fikrlarni yengishdir.  “AQLIY HUJUM” metodi- biror muammo bo‘yicha o‘quvchilar tomonidan bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to‘plab, ular orqali ma’lum bir yechimga kelinadigan metoddir  « AQLIY HUJUM » metodining to`zilmasi  Muammoli savol beriladi  Fikr va g‘oyalar bildiriladi va jamlab boriladi  Fikr va g‘oyalar guruhlanadi  Aniq va to‘g‘ri javoblar tanlab olinadi 1. Transport nima? 2. Kim temir yo’lni ko‘rgan? 3. Respublikamiz hududida o’tagan temir yo’llardan 4 tasini yo’nalishlari nomini ayting. 4. Siz yashaydigan joyda temir yo’li o‘tadimi? Uning yo’nalish nomini ayting. Yangi mavzuning bayoni Reja: 1. Quruqlik tarsporti va uning turlari 2. Suv transporti, havo transporti 3. Quvur transporti, elektron transporti Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

4. Yuk tashish o’lchamlari. 5.O'zbekistondagi yirik davlat va xalqaro aamityaga ega bo’lgan yo’llar. 6. Mustaqillik yillarida qurilgan yangi yo'llar. O'zbekistonning Dunyo okeaniga chiqish imkoniyatlari. Transport makroiqtisodiyotning asosiy tarmoqlaridan biri, iqtisodiyotning qon tomiri, harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. U ishlab chiqarish bilan iste’molni bog‘lab, ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlaydi. Ta’kidlash lozimki, transport sanoat va qishloq hо‘jaligiga nisbatan geografiyada kam о‘rganilgan yoki о‘rganilayotgan yо‘nalish ekanligi bilan ajralib turadi. Vaholanki, transportsiz hech narsani tasavvur qilib bо‘lmaydi, chunki transport harakat, masofani kesib о‘tish, u yoki bu narsani (yuk, yо‘lovchi, axborot) tashish, jо‘natish demakdir. Iqtisodiy geografiyada transport liniyalar, yо‘l, yо‘laklar sifatida uning qolgan obyektlarini – areal, tugun va markazlarni bog‘lab turadi. Transport tо‘ri va tizimi har qanday hududning rivojlanganlik, о‘zlashtirganlik kо‘rsatkichi, hududiy mehnat taqsimotini amalga oshiruvchi, iqtisodiy rayon va ishlab chiqarish majmualarning shakllantiruvchi muhim omilidir. Qolaversa, “arzon”, “qimmat”, “qulay”, “noqulay” tushunchalarining zaminida transport omili yotadi, transport geografik о‘rin esa iqtisodiy geografik о‘rinning asl mohiyatini aks ettiruvchi asos hisoblanadi. Odatda, transport deganda uning quyidagi jihatlariga e’tibor qaratiladi: 1. Transport – bu vosita, h arakatlantiruvchi kuch; 2. Transport – xalq xо‘jaligi tarmog‘i; 3. Transport, aniqrog‘i transport yо‘llari – bu ishlab chiqarish infratuzilmasining yetakchi tarmog‘i, xо‘jalik tarmoqlari va aholining joylashuvida muhim omil (yо‘li yaxshi mamlakat boy bо‘ladi, boy mamlakatlarning yо‘llari esa hammavaqt ham yaxshi bо‘lavermaydi); 4. Transportning uzatuvchanlik, bog‘lovchilik funksiyasi borligi sababli u aloqa tizimi bilan juda yaqindan aloqador, binobarin, aloqa tizimidagi Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

yangi о‘zgarishlar (tele-radio aloqalari, internet va b.) an’naviy transport tarmoqlarining rivojlanishiga о‘z ta’sirini kо‘rsatadi. Ma’lumki, О‘zbekiston Markaziy Osiyoning qoq о‘rtasida joylashgan. Bu yerda “joylashgan” degan sо‘z ayni vaqtda uning transport geografik xususiyatini, о‘rnini ham belgilab beradi. Darhaqiqat, respublikamizning bunday transport geografik о‘rni, uning markaziyligini, kesuvchanligini (ya’ni tranzitligini) aks ettiradi, shu bilan birga, mamlakatimizning jahon okeanidan uzoqda, ichkarida joylashganligini bildiradi. Qadimda, respublikamizning hozirgi hududida quruqlik transporti, aniqrog‘i karvon yо‘llar yaxshi rivojlangan bо‘lgan. Xususan uning Buyuk ipak yо‘lida joylashganligi yurtimizda savdo, madaniyat, hunarmandchilikning rivojlanishiga katta ta’sir kо‘rsatgan. Temir yо‘llar esa bu yerda XIX asrning oxirida va XX asr boshlarida qurilgan. Bular Kaspiy orti temir yо‘li, ya’ni hozirgi Turkmanboshi (Krasnovodsk) – Andijon hamda Orenburg – Toshkent yо‘llaridir. Keyinchalik boshqa mahalliy va xalqaro yо‘llar ham qurildi, ayniqsa Quyi Amudaryo yо‘nalishida barpo etilgan temir yо‘l, masalan Qо‘ng‘irot, Beynau – Makat – Aleksandrov Gay (Saratov obl.) muhim ahamiyat kasb etdi. Biroq, respublikamiz transport tо‘ri uning turli hududlarini bog‘lash nuqtai nazaridan yagona tizimni tashkil etmasdi. Shu bois, mustaqillik yillarida transport xavfsizligiga ham jiddiy e’tibor qaratildi, qisqa muddat maboynida Uchquduq – Miskin – Nukus, Toshg‘uzor – Boysun – Qumqо‘rg‘on temir yо‘llari qurilib ishga tushirildi. Natijada, hozirgi kunda Quyi Amudaryo mintaqasi va Surxondaryo viloyatiga borish uchun avvalgidek Turkmaniston hududiga chiqish talab etilmaydi. Shuningdek, temir yо‘llarni elektrlashtirish, tez yurar yо‘nalishlarni joriy qilishda ham yutuqlarimiz talaygina (masalan, Toshkent – Samarqand oralig‘ida qatnaydigan “Afrosiyob” tez yurar poyezdi). Avtomobil yо‘llarini qurish ham mamlakatimiz iqtisodiy siyosatining ustuvor yо‘nalishidir. Shu bois, magistral yо‘llarni qayta qurish, ta’mirlash, yо‘l bо‘yi infratuzilma va yо‘l bо‘yi iqtisodiyotini rivojlantirish katta ahamiyatga ega. Shu bilan birga, transportning boshqa turlari – havo, quvur transporti ham Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

rivojlanib bormoqda. Respublikamiz poytaxti hamda Urganch, Navoiy, Samarqand, Buxoro shaharlarida xalqaro aeroportlar qurilgan. Transportning asosiy funksiyasi yuk va yо‘lovchi tashish 1996 va, xususan, 2003 yillargacha har xil о‘zgarib bordi, о‘sish - pasayish kо‘rsatkichlari bir - birini almashtirib turdi. 2004 yildan boshlab esa bu kо‘rsatkichlar muntazam ravishda о‘sib bormoqda. Masalan, 2010 yilda yuk tashish 2009 yilshga nisbatan 109,9 foizga, yо‘lovchi tashish 106,2 foizga ortgan. Hozirgi paytda transport sohasida 165 ming kishi band, bu barcha iqtisodiyot sohasida band bо‘lganlarning 3,7 foizini tashkil qiladi. Transportni rivojlantirish uchun ajratilgan jami investisiya hajmi 2009 yilda 27,6 foizga teng bо‘lgan (2005 yilda 15,7 %). Kо‘rinib turibdiki, mamlakatimiz rahbariyati transport tizimi, transport mustaqilligi va xavfsizligiga katta e’tibor qaratmoqda. 2010 yilda О‘zbekistonda transportning barcha turlari orqali 1173,2 mln tonna yuk tashilgan. Bu 2005 yilga qaraganda 1,5 martadan kо‘proq demakdir. Jami tashilgan yukning 90,6 foizi birgina avtomobil transporti zimmasiga tushadi. Qolgan transport turlarining bu boradagi kо‘rsatkichlari ancha past. Kо‘rilayotgan yilda jami 6045,3 mln kishi yо‘lovchi sifatida tashilgan (2005 yilga nisbatan 1,6 marta kо‘p), uning 98,2 foizi avtomobil transportiga tо‘g‘ri keladi. Yuk va yо‘lovchi tashishda xususiy tadbirkorlikning salmog‘i katta. Jumladan, 2010 yilda avtomobil transporti yuk aylanmasining umumiy hajmida xususiy yuk tashuvchilar hissasi 72,1 foizga teng bо‘lgan. Yо‘lovchilar tashishda bu kо‘rsatkich yanada yuqori. О‘zbekistonda jami umumiy ijtimoiy foydalanishda bо‘lgan temir yо‘llar uzunligi 4229,9 km, har 10 ming kv km maydonga zichlik 94,2 km ni tashkil qiladi 3 . Tabiiyki, hududi katta mintaqalarda temir yо‘llar uzunligi ham katta. Masalan, Qoraqalpog‘istonda u 844 km, Navoiy viloyatida 469 km va h.k. Ayni vaqtda maydoni kichik Andijon va Sirdaryo viloyatlarida temir yо‘llar uzunligi ham ancha oz. 3 Мамлакатимизда темир йўл транспортининг ривожланиши ва бошқариши “Ўзбекистон темир йўллари” Миллий компанияси орқали амалга оширилади. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Umumiy qonuniyat kо‘proq aholi va yо‘llar zichligi о‘rtasida kо‘zga tashlanadi. Fikrimizning isboti sifatida Andijon va Farg‘ona, Xorazm yoki Sirdaryo viloyatlaridagi kо‘rsatkichlarni keltirish mumkin. Bu fikrni eng past zichlikka ega bо‘lgan Navoiy va Buxoro viloyatlari hamda Qoraqalpog‘iston Respublikasidagi vaziyat ham tasdiqlab beradi ( -jadvalga qarang) . Qattiq qoplamali avtomobil yо‘llar uzunligi respublikamizda 41,6 ming km yoki temir yо‘llarga nisbatan 10 marta ziyod; zichlik har 1000 kv km maydonga 92,7 km – bu kо‘rsatkich ham deyarli 10 barobar ortiq. Shu о‘rinda aholi geografiyasi va avtomobil yо‘llar zichligi о‘rtasidagi qonuniyatni yana bir bor ta’kidlash о‘rinli. Jadval ma’lumotlariga qaraganda, eng yuqori avtoyо‘llar zichligi aholi zichligi eng yuqori bо‘lgan Andijon va Farg‘ona viloyatlarida kuzatiladi. Bu holat Namangan, Xorazm va Sirdaryo viloyatlarida ham ancha yuqori, chо‘llik mintaqalarda esa u juda past. Taniqli rus olimi N. N. Baranskiy fikricha, yо‘llar va shaharlar har qanday hududning iqtisodiy asosini (“qovurg‘asini”) tashkil qiladi. Chindan ham aynan ular birgalikda joyning iqtisodiy salohiyatini, geografik jihatdan о‘zlashtirilganlik darajasini yoki, boshqacha qilib aytganda, iqtisodiyotining “geografik geometriyasini” о‘zida aks ettiradi. Mamlakatimiz iqtisodiy xaritasida bunday о‘ziga xos geometrik shakllar vujudga kelgan. Masalan, ular jumlasiga Samarqand (Juma) – Buxoro (Kogon) – Qarshi (Qashqadaryo st.), Sirdaryo – Jizzax – Xovos uchburchaklari, Farg‘ona xalqasi (Qо‘qon – Namangan – Andijon - Marg‘ilon) kabilar kiradi. Ba’zan, bu yо‘nalishlarda temir va avtomobil yо‘llar birgalikda joylashgan bо‘lib, ular birgalikda hududni yanada mustahkamroq birlashtiradi (“mixlaydi”). Bunday shakllarning ayrimlari transchegaraviy bо‘lib, ular qо‘shni, hududi tutash bо‘lgan davlatlarni ham bog‘laydi. Masalan, tabiiy geografik miqyosdagi Farg‘ona xalqaro halqasi Xо‘jand va О‘shni ham birlashtiradi yoki Gazо‘choq – Urganch – Doshhovuz, Taxiatosh (Nukus) halqasi ham shunga о‘xshash geosiyosiy mohiyat kasb etadi. Turkmaniston bilan tutash bо‘lgan О‘zbekiston hududlarida Turkmanobod – Pitnyak – Uchquduq – Navoiy “trapesiyasi” ham kо‘zga tashlanadi. Qoraqalpog‘istonda Nukus – Qо‘ng‘irot – Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Chimboy “konussimon” temir yо‘li ushbu mintaqa tabiiy-iqtisodiy imkoniyatlaridan foydalanishda ahamiyatga ega. Avtoyо‘llar geografiyasida esa Samarqand – G‘uzor – Shahrisabz – Samarqand halqasi yо‘lovchilar tashishda katta о‘rin tutadi. Yuqoridagi yо‘llarning yanada rivojlanishi, temir yо‘l tugun va majmualarining shakllanishi iqtisodiy geografik jihatdan muhim hisoblanadi. Xususan, nisbatan bir-biriga yaqin joylashgan ancha yirik shaharlar о‘rtasida magistral kо‘rinishda, intensiv qatnovli yо‘l va yо‘laklar (karidorlar) bu borada yanada ahamiyatlidir. Sababi, har qanday yо‘l uning ta’sir zonasida bо‘lgan tabiiy boyliklarni о‘zlashtirishga, ichki hududlarga madaniyat yangiliklarini olib kirishga, о‘sish qutb va markazlarning vujudga kelishiga asos bо‘lib xizmat qiladi. Xuddi shu fikrni 223 km masofada barpo etilgan (2007 yil) Toshg‘uzor – Boysun – Qumqо‘rg‘on temir yо‘li yaqin kelajakda isbotlab beradi. 2009 yil yakunlariga ko‘ra, temir yo‘llar orqali 65,6 mln tonna yuk va 11,9 mln yo‘lovchi tashilgan. Yuk tashish aylanmasi shu yilda 75,8 milliard t/kmni tashkil etgan. Taqqoslash uchun: 2005 yilda bu ko‘rsatkich 68,9 teng bo‘lgan. Yo‘lovchilarni tashish aylanmasi 77,2 mlrd yo‘lovchi/km bo‘lib, bu ko‘rsatkich ham so‘ngi 5 yilda 1,7 martaga ko‘paygan. Mintaqalar miqyosida yuk tashishda Toshkent, Navoiy va Farg‘ona viloyatlari ko‘zga tashlansa, yo‘lovchi tashishda Toshkent mintaqasi keskin ajralib turadi. Temir yo‘llarda tashilgan yuklarning deyarli ¼ qismini neft va neft mahsulotlari, 22 foizini qurilish materiallari, 10 foizdan ko‘prog‘ini sement, 5 foizga yaqinini ko‘mir tashkil etadi. Ko‘rilayotgan davrda avtomobillar orqali jami 17,2 mln t yuk va 697,6 mln yo‘lovchi tashilgan. Yuk tashishda yuqoriroq ko‘rsatkichlar Xorazm, Farg‘ona va Surxondaryo viloyatlarida qayd etiladi, avtobuslarda yo‘lovchi tashish bo‘yicha esa, eng avvalo, poytaxt – Toshkent hamda Farg‘ona viloyatlari oldinda. Ayni paytda avtomobillarda yuk tashish Jizzax, Buxoro, Andijon va Namanganda, yo‘lovchilar tashish Jizzax va Navoiy viloyatlarida sust rivojlangan ( -jadval). Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Yuqorida qayd etilganidek, respublikamizda quvur va havo transporti ham rivojlanib bormoqda. “O‘zbekiston havo yo‘llari” Milliy kompaniyasi asosan yo‘lovchilar tashishda katta ahamiyat kasb etsa, quvur transporti orqali ko‘proq gaz jo‘natiladi (2009 yilda 43,7 mlrd kub m). Respublikamizda jami magistral quvurlarning uzunligi 13,7 ming km bo‘lib, uning 13,6 ming kilometri gaz quvurlari sanaladi. Transport nafaqat mamlakat ichidagi vazifalarni bajaradi, uning tashqi iqtisodiy aloqalarni amalga oshirishda ham ahamiyati katta. Bu aloqalarda, xususan yuk tashishda, ichki transportdan farq qilib, temir yo‘l transporti yetakchilik qiladi. Turli xil yuklarni turli xil yo‘nalishlarda tashishda Angren terminali va, ayniqsa Navoiy shahri aeroporti negizida tashkil etilgan erkin iqtisodiy-industrial zonaning ham o‘rni katta. Mustaqillik yillarida respublikamizning tashqi savdo aylanmasi 2063 mln AQSH dollaridan (1991 y.) 21842 mln dollarga (2010 y.) yetdi. Tadrijiy o‘zgarishlar dinamikasi shuni ko‘rsatadiki, milliy iqtisodiyotning dastlabki shakllanish davrlarida, ishlab chiqarishning pasayib borish jarayonida, ya’ni 1996 yilgacha tashqi savdo aylanmasi o‘sib borgan. Jumladan, u 1992 yilda oldingi yilga nisbatan birdaniga 2,2 barobarga ortgan, so‘ngra o‘sib borib, 1997 yildan pasayish ko‘rsatkichlarini namoyon etgan. 2002 yilda respublika tashqi savdo aylanmasining hajmi 5700 mln AQSH dollariga tushib qolgan, vaholanki u 1996 yilda 9311 mln dollarga yetgan edi. 2003 yildan hozirgi davrgacha tashqi savdo aylanmasi turli sur’atlarda ko‘payib borgan. U 2006 yilda 2002 yilga nisbatan deyarli 2 martaga oshgan va keyingi 4 yil davomida bu ko‘rsatkich 2 barobarga ko‘paygan. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Avtomobil transporti Tashilgan yuklar, ming tonna 2010 y. yanvar- dekabriga nisbatan foizda Yuk aylanmasi, ming t-km 2010 y. yanvar- dekabriga nisbatan foizda Tashilgan yo‘lovchilar, ming kishi 2010 y. yanvar- dekabriga nisbatan foizda Yo‘lovchi aylanmasi, ming yo‘lovchi-km 2010 y. yanvar- dekabriga nisbatan foizda Jami 36970,9 112,2 1261592,9 109,8 383778,7 118,0 4243304,7 116,8 sha harlar : Qarshi 7684,9 113,1 218190,1 110,3 113482,4 117,9 790386,6 116,1 t umanlar : G‘uzor 2357,2 111,0 78767,8 108,8 18481,3 118,0 305002,2 116,3 Dehqonobod 1748,0 112,1 73062,5 109,0 9926,4 116,3 156216,1 116,9 Qamashi 2644,8 111,5 76442,0 110,7 24301,0 119,2 266441,1 116,2 Qarshi 2186,3 112,8 85837,8 108,7 14912,2 117,7 312480,8 116,3 Koson 2251,3 114,1 104574,8 110,8 21589,3 116,4 326800,8 116,8 Kitob 1846,5 110,5 68686,2 108,0 20043,6 119,3 229509,1 117,8 Mirishkor 1893,3 108,9 60203,3 112,7 17515,9 117,0 223481,8 116,4 Muborak 1753,7 111,5 78699,1 108,7 15953,0 118,9 191205,3 117,5 Nishon 1879,1 113,9 54587,3 106,1 17515,9 116,7 233522,8 117,6 Kаsbi 2364,8 109,5 75826,7 112,9 27212,8 120,1 280472,0 117,1 Chiroqchi 2920,3 111,2 91207,2 109,2 23624,2 118,3 283715,7 117,0 SHаhrisаbz 3075,9 115,1 106209,3 109,8 41336,2 118,3 415417,0 116,5 Yakkаbog‘ 2364,8 112,2 89298,8 110,1 17884,4 116,6 228653,4 117,9 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

17-jаdvаl O‘zbekiston mintaqalarida transportning ba’zi bir ko‘rsatkichl ari (2009 y.) Hududlar Temir yo‘l transporti Avtomobil transporti Temir yo‘l uzunligi, km Temir yo‘l zichligi, har 10 ming kv/ km Yuk jo‘natish, ming/t Yo‘lovchi tashish, ming kishi Avtomobil yo‘l uzunligi, ming/km Zichligi, har 10 ming kv/ km Yuk tashish, mln/t Avtobuslarda yo‘lovchi tashish, mln/kishi O‘zbekiston Respublikasi 4229,9 94,2 65622,5 11893,6 41,6 92,7 17,2 697,6 shu jumladan : Qoraqalpog‘iston Respublikasi 844,3 50,7 2096,5 1362,8 4,1 25,0 0,4 4,3 viloyatlar: 1. Andijon 155,8 371,0 466,9 102,9 2,5 584,0 0,3 9,4 2. Buxoro 270,6 67,1 7488,5 854,3 3,8 94,4 0,2 4,4 3. Jizzax 280,5 132,3 1948,1 95,4 2,5 117,1 0,0 1,4 4. Navoiy 469,3 42,3 12120,8 775,6 3,9 35,5 1,7 4,8 5. Namangan 144,6 195,4 720,1 176,8 3,1 424,5 0,3 10,3 6. Samarqand 283,8 168,9 2047,9 907,0 4,1 242,8 1,4 4,6 7. Sirdaryo 160,1 372,3 239,2 746,0 1,4 330,0 1,2 8,6 8. Surxondaryo 410,4 204,2 1848,0 839,7 2,7 135,1 2,1 14,2 9. Toshkent 348,8 223,6 18726,9 4855,8 3,8 245,6 0,7 146,3 10. Farg‘ona 228,6 341,2 11420,3 395,6 4,0 589,4 2,1 84,7 11. Xorazm 138,7 227,4 270,8 310,0 2,2 359,0 4,1 11,5 12. Qashqadaryo 494,4 172,9 6228,5 471,7 3,5 120,8 0,9 5,7 Manba: O‘zR Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

6113 3720 2493 6212 3265 2947 9501 5409 4092 21842 13045 8797 0500010000150002000025000 1995 й. 2000 й. 2005 й. 2010 й.4-расм. Ўзбекистон Республикаси ташқи савдо айланмаси (млн АҚШ долларида) Ташқи савдо айланмаси Экспорт Импорт Tashqi savdo aylanmasining tarkibiy tuzilishi ham yillar mobaynida bir xil bo‘lmagan. Chunonchi, 1996-1997 yillarda u manfiy nisbatga, ya’ni manfiy saldoga ega bo‘lga holda, qolgan yillarda tovar almashuv muntazam ravishda mamlakatimiz foydasiga hal bo‘lgan. Eksport hajmi 1995-2010 yillarda 3,5 martaga ko‘paygan bo‘lsa, import bu davrda 3,0 martaga oshgan. Demak, bu boradagi jarayonni asosan eksport belgilab bermoqda. Importni eksport bilan qoplash darajasi 2010 yilda 148,2 foiz bo‘lgan, ijobiy savdo aylanmasining natijasi 4247 mln AQSH dollari darajasida. Biroq, ta’kidlash kerakki, eng so‘ngi yillarda (2009-2010 yy.) import ko‘rsatkichlarining biroz pasayib borish holatlari qayd etilmoqda. Eksport tarkibida ham ba’zi o‘zgarishlar kuzatilmoqda, jumladan, paxta xom ashyosi, ya’ni paxta tolasining bu boradagi ulushi pasayib, uning o‘rniga mashinalar va boshqa mahsulotlarni eksport qilish, shuningdek, turli xil xizmatlarning ulushi ortib borgan. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

2010 yilda jami eksport hajmining 11,3 foizi paxta tolasiga, 24,8 foizi energiya manbalari va neft mahsulotlariga, 9,7 foizi oziq-ovqat mahsulotlariga to‘g‘ri kelgan. Mashina va uskunalarning ulushi 5,5 %, qora va rangli metallar 6,8 %, kimyo va undan tayyorlanadigan mahsulotlar 5,1, xizmatlar 9,1 foizga teng bo‘lgan. Importda mashina va uskunalar keskin ajralib turadi; ularning hissasiga 2010 yilda jami import qilingan tovar va xizmatlarning 44,1 foizi to‘g‘ri kelgan (2009 yilda 56,5 %). Keyingi o‘rinda kimyo va undan tayyorlanadigan mahsulotlar (14,3 %), uchunchi o‘rinda oziq-ovqat mahsulotlari turadi (10,9 %). Umuman olganda, zamonaviy texnologiyalar, mashina va asbob uskunalarning ko‘proq keltirilishi (yaponlar uchun baliq emas, balki qarmoq muhimroq hisoblanadi) ma’qulroq. Chunki, tashqi savdo aylanmasining bunday tarkibiy nisbati kelajak ishlab chiqarish uchun mustahkam zamin yasaydi. Shu nuqtai nazardan iste’mol mollarini, xususan yengil va oziq-ovqat mahsulotlarini o‘zimizda, hech bo‘lmaganida mahalliy ehtiyojni qondirish darajasida rivojlanishi talab etiladi. Aytish joizki, mamlakatimizda olib borilayotgan siyosat, jumladan ishlab chiqarishni mahalliylashtirish (“lokalizasiya”), investisiya siyosati hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlanishi ham aynan shu maqsadlarni ko‘zlaydi. Mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishda transport asosiy omil bo‘lib hisoblanadi. Chunki, transport mustaqil respublikamiz ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishi va joylanishiga muhim ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekistonda hozirgi zamon transportining deyarli barcha turlari-temir yo‘l, avtomobil, havo, daryo, quvur va elektron transporti mavjud. 2005 yil mamlakat yalpi ichki mahsulotining 9,5% transport tarmoqlariga to‘g‘ri keladi. Bu tarmoqda band bo‘lgan ishchi xizmatchilarning o‘rtacha yillik soni 300 mingdan ortiq kishini, jumladan temir yo‘l transportida 60,4 ming, suv transportida 1,1 ming, avtomobil, shahar elektr transporti, yuk ortish va tushirish korxonalarida 250 ming kishini tashkil qiladi. Transport tarmoqlari bo‘yicha eng muhimi temir yo‘l transporti hisoblanadi. Respublika mustaqillikka erishgandan so‘ng transportni xalq xo‘jaligiga va aholiga xizmat ko‘rsatishni tubdan yaxshilash va transport boshqarish tizimini tubdan yaxshilash va transport boshqarish tizimini takomillashtirish maqsadlarida 67 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

“O‘zbekiston havo yo‘llari” milliy avia kompaniyasi, 1992 yil “O‘zbekiston avtomobil transporti” 1993 yil davlat aksionerlik korporasiyasi “O‘zbekiston temir yo‘llari” davlat aksionerlik kompaniyasi 1994 yilda tashkil etildi. Respublikada transport iqtisodiy rayonlar va korxonalar xalq xo‘jaligi tarmoqlari o‘rtasida, shuningdek mamlakatlararo iqtisodiy aloqalarni ta’minlaydi. Temir yo‘l Xalq xo‘jaligida t.y. transportining yo‘lovchilar hamda yuk tashishda salmog‘i katta. Ayniqsa yuklar eksporti va importida muhim o‘rinda turadi. O‘zbekiston t.y. orqali Shimol va Janubni, Sharq va G‘arbni bog‘lovchi qatta tranzit yuk oqimi o‘tadi. 1972 y.da qurilgan Qo‘ng‘irot-Beynov magistrali Qozog‘iston orqali Rossiyaning Markaziy, Janubiy, Ural mintaqalariga tutashgan. Xovos-Aris magistrali ham mamlakatni Qozog‘iston orqali yana Rossiya b-n, Qo‘qon-Dushanba yo‘nalishi Tojikiston, Toshkent-Turkmanboshi (sobiq Krasnovodsk) yo‘li Turkmaniston bilan bog‘laydi. 2005 y. 1 yanv.holatiga ko‘ra respublikada xalq xo‘jaligiga tegishli sanoat korxonalariga tortilgan (umumiy foydalanilmaydigan) t.y. uz.3,1 ming km ni tashkil etdi; “O‘zbekiston temir yo‘llari” kompaniyasiga qarashli asosiy yo‘llarning foydalanish uz. 3992 km, bundan tashqari 1992,7 km st-ya yo‘llari va 362,4 km respublika korxonalari shaxobcha yo‘llaridan foydalaniladi. “O‘zbekiston temir yo‘llari” 50 mingdan ortiq turli tipdagi yuk vagoni va Germaniyada tayyorlangan refrejeratorlarga, yo‘lovchilar tashiladigan 1450 vagonga ega. Kompaniyaning t.y.dan foydalanishga mas’ul bo‘lgan Toshkent, Farg‘ona, Qo‘qon, Buxoro, Qo‘ng‘irot, Qarshi-Termiz mintaqaviy temir yo’llari uzellari faoliyat ko‘rsatadi (2006). 2005 y.da magistral temir yo‘llari transportida 45,8 mln.t.yuk tashildi. 20 tonnali konteynerlar bilan yuk tashish respublikadagi 11 stansiyada (Shumilov, Jizzax, Qaqir, Marg‘ilon, Andijon, Rauston, Ulug‘bek, Tinchlik, Buxoro-2, Qarshi, Urganch)da amalga oshiriladi. Tashiladigan yuklarning asosiy qismini neft yuklari, toshko‘mir, don va yanchilgan don mahsulotlari, mineral o‘g‘itlar, sement, yog‘och-taxta, qurilish yuklari tashkil etadi. Yuk tashishda teplovozlar (respublika t.y.da parovoz 1974y.gacha ishlatildi), yo‘lovchilar tashishda teplovoz va elektropoyezdlar xizmat 68 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

ko‘rsatadi. 2005 y.da temir yo‘llari transportida 15,1 mln.yo‘lovchi tashildi. Yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatishda, ayniqsa shaharlar atrofidagi qatnovda elektropoyezdlardan tobora kengroq foydalanilmoqda. Temir yo‘llarini elektrlashtirish dastlab 1970 y. Toshkent-Yangiyo‘l uchastkasida boshlangan. Keyinroq Xo‘jakent-Sirdaryo liniyasi (148 km)da elektr poyezdlari qatnovi yo‘lga qo‘yildi. 1985 y.dan t.y.nio‘zgaruvchan tokda elektrlashtirishga o‘tildi. 1993 y.da elektrlashtirilgan uchastkalar uz.353,6 km ga yetdi (umumiy foydalaniladigan temir yo‘llarining 8,5%). 1993 y.da Xovos-Jizzax liniyalari elektrlashtirildi. 2003 y.dan Toshkent-Samarqand, 2005 y.dan Toshkent- Samarqand-Buxoro yo‘nalishlarida tezyurar elektropoyezdlar qatnay boshladi. O‘zbekistonning yagona temir yo‘llari tarmog‘ini vujudga keltirish bo‘yicha 1994-2001 y.larda uzunligi 700 km ga yaqin Navoiy-Uchquduq-Nukus temir yo‘llari qurib bitkazildi. Qurilishi 1995 y.da boshlangan 220 km li Toshguzar-Boysun- Qumqurg‘on temir yo‘llarining 115 km dan ortiq qismi qurilib, poyezdlarning ish qatnovi yo‘lga qo‘yildi (2005). Bu yo‘llar hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Respublikada temir yo‘llari qurilishini loyihalash ishlarini Toshkent transport loyihalash ishlarini Toshkent transport loyihalash qidiruv instituti (Tashgiprotrans, 1952) va Toshkent temir yo‘llari loyihalash-qidiruv instituti (“Toshtemiryo‘lloyiha”, 1969) olib boradi. T.y. transporti uchun injener va texnik xodimlar “O‘zbekiston temir yo‘llari” kompaniyasining Toshkent temir yo‘llari. muhandislari instituti (1931), Toshkent (1932), Samarqand (1932), Xovos (1979) t.y. transporti kollejlarida tayyorlanadi. Shu borada O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2011 – yilda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlariga va 2012 –yilda iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalariga bag’ishlangan majlisida Prezident I.Karimov “ Temir yo’llar kommunikatsiyalarini yanada rivojlantirish, Marokand – Qarshi va Qarshi – Termiz temir yo’l uchastkalarini elektrlashtirish bo’yicha loyihalar amalgam oshirilishini jadallashtirish zarur ” ekanligini ta’kidlaganlar. I.Karimov. “ 2012 yil Batanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” Xalq so’zi 2012 y. 20-yanvar, 14-son. 69 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Avtomobil transporti. Respublika xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlari va mamlakat aholisi ehtiyojlarini qondirish darajasida rivojlangan avtomobil transportiga ega. O‘zbekistonda 20-asr boshlariga qadar ot-ulov asosiy transport vositasi bo‘lgan. Dastlabki avtobus qatnovi 1906 y.da Farg‘ona-Marg‘ilon marshrutida yo‘lga qo‘yilgan. 1910 y. Toshkentda chet ellarda ishlab chiqarilgan 8 ta kichik va 1 ta 40 o‘rinli avtobus qatnay boshladi. 1999 y.respublika xalq xo‘jaligi tasarrufida turli maqsadlar va markadagi 199,7 ming yuk avtomobillari (uning 55 mingdan ortig‘i o‘zi ag‘daruvchi), 35,4 ming avtobus, 45,9 ming yengil avtomashinalar xizmat ko‘rsatdi. Umumiy foydalaniladigan avtomobil transportida yo‘lovchilar tashishga mo‘ljallangan 14,7 ming avtobus, 5 mingdan ko‘proq yengil taksi mashinalari ishladi. Respublika bo‘yicha 2892 avtobus marshrutlarida (jumladan 593 shahar, 1768 shahar atrofi, 532 shaharlararo) avtobuslar qatnadi. Avtobuslar b-n har kuni 5 mln.ga yaqin yo‘lovchi tashildi. Respublikada 27 avtovokzal, 120 avtostansiya xizmat ko‘rsatdi. Faqat shaharlardagi avtobus marshrutlarida turli markadagi 3 mingga yaqin avtobus qatnaydi. 2006 y. 1 yanv.holatiga ko‘ra respublika bo‘yicha 2575 avtobus marshrutlari bo‘lib, shulardan 244 tasi shahar va shahar atrofi, 868 tasi yo‘nalish taksi, 400 tasi shaharlararo, 51 tasi shaharlararo yo‘nalishli taksi qatnoviga mansub. Har kuni o‘rta hisobda shaharlar va shahar atrofi marshrutlarida 3773 ta avtobuslar, 6929 ta mikroavtobuslar, 9257 ta “Damas” rusumli kichik avtobuslar, shaharlararo yo‘nalishlarda esa 1245 ta avtobuslar, 663 ta mikroavtobuslar xizmat qildi. 2005 y.da respublikada avtomobil transportida tashilgan yuklarning umumiy hajmida ularning hissasi 57,6%ni (yuk aylanmasi 8,1 mlrd.t.km), yo‘lovchi tashish umumiy hajmida 64,5%ni (29,7 mlrd.yo‘lovchi, km) tashkil qildi. 2005 y. 1 yanv.holatiga ko‘ra respublika avtomobil yo‘llari tamog‘ining um.uz.184877 km, shu jumladan umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llari-43558 km, qishloq ichki xo‘jalik yo‘llari-59267 km; qishloq ko‘cha va yo‘llari-52122 km; shahar ko‘cha va yo‘llari-17807 km, korxonalar tasarrufidagi yo‘llar-5462 km; inshootlarni nazorat qilish yo‘llari-6631 km. Ahamiyatiga ko‘ra xalqaro ahamiyatdagi 70 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

3283 km, davlat ahamiyatidagi 18739 km, viloyat va mahalliy ahamiyatdagi 21354 km yo‘llar bor. Shuningdek, respublikada idoralar (korxona, shirkat, fermer xo‘jaliklari, xo‘jalik tashkilotlari) ga qarashli yo‘llar ham mavjud. 1992 y. 3iyulda “Avtomobil yo‘llari to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi qonuni qabul qilindi. 1992 y.fev.da O‘zbekiston avtomobil yo‘llarini qurish va ulardan foydalanish “O‘zavtoyo‘l” davlat-aksiyadorlik konserni tuzildi (1969-1992 y.larda vazirlik). 2003 y. 21 avgustda konsern negizida davlat-aksiyadorlik kompaniyasi tashkil etildi. Kompaniya tarkibida Qozog‘iston Respublikasi va viloyatlar yo‘l qurilish xududiy shu’ba tashkilotlari va ularning tarkibidagi 168 ta yo‘l xo‘jaligi tuman-pudrat ta’mirlash-foydalanish korxonasi, 17 ta yo‘l ta’mirlash va qurilish tashkilotlari, 11 ta sanoat va transport korxonalari, avtomobil yo‘llarini rekonstruksiya qilish va qurish birlashgan direksiyasi, mintaqalardagi loyiha in-tlari va “O‘zyo‘lloyiha” in-ti kabi 240 ta korxona va tashkilot bor. O‘zbekiston Respublikasining Markaziy Osiyoda tutgan o‘rni, sanoat va q.x.ning rivojlanishi, qo‘shni davlatlar b-iqtisodiy aloqalarning jadal o‘sib borishini hisobga olgan holda avtomobil yo‘llari tarmog‘ini rivojlantirish va takomillashtirishning 1995-2010 y.larga mo‘ljallangan milliy dasturi ishlab chiqildi. Shu dastur doirasida 1996 y.dan Toshkent-Andijon-O‘sh magistralining 100 km dan ortiq tog‘li uchastkalarida Qamchiq va Rezak tonellarini qurgan holda rekonstruksiya qilish va qurish ishlari boshlandi.Almati-Bishkek-Toshkent-Termiz va Samarqand-Buxoro- Ashgabat-Turkmanboshi avtomobil yo‘li-Yevropani Kavkaz orqali Osiyo b-n bog‘laydigan avtomobil yo‘li (Yevropa-Kavkaz-Osiyo transport yo‘lagining bir qismi)ning respublika hududidan o‘tadigan qismini ta’mirlash ishlari amalga oshirildi, O‘zbekistonni Qozog‘iston orqali Rossiya Federasiyasi b-n bog‘laydigan 340 km li Qo‘ng‘irot-Beynov avtomobil yo‘li qurilishining 1 bosqichi yakunlandi. 1999 y.dan xalqaro ahamiyatdagi uz.1422 km Andijon-Toshkent-Nukus-Qo‘ng‘irot tezyurar avtomagistralining qurilishini loyihalash va qurish boshlandi (mazkur yo‘l Yevropani O‘zbekiston va Qozog‘iston orqali Xitoy b-n bog‘laydigan Yevropa-Osiyo transkontinental avtomagistrali (YE-40) ning bir qismi). 2003 y. 16iyunda 71 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Afg‘oniston Islom Davlat, Eron Islom Respublikasi va O‘zbekiston Respublikasi hukumatlari o‘rtasida Tehron sh.da imzolangan xalqaro Transafg‘on transport yo‘lagini yaratish to‘g‘risidagi Bitimga asosan O‘zbekiston yo‘lsozlari bu transport yo‘lagini loyihalash, qurish va ta’mirlash ishlarida faol ishtirok etmoqda. Shu borada O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2011 – yilda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlariga va 2012 –yilda iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalariga bag’ishlangan majlisida Prezident I.Karimov “ … 742 kilometrlik avtomobil yo’llarini qurish va rekonstruksiya qilish, yo’l qurilishi bo’yicha zamonaviy texnika sotib olish uchun 1 milliard 400 million dollarga yaqin imtiyozli kreditlar ajratildi.” deb bayon etganlar. I.Karimov. “ 2012 yil Batanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” Xalq so’zi 2012 y. 20-yanvar, 14-son. Havo transporti. O‘zbekiston jahondagi ko‘p mamlakatlarning poytaxtlari, yirik shaharlar, sanoat markazlari b-n havo yo‘llari orqali bog‘langan. Yo‘lovchilarga xalqaro va mahalliy yo‘nalishlarda xizmat ko‘rsatiladi, turli maqsadlardagi yuklar tashiladi. Maxsus maqsadlardagi aviasiya parki q.x.tibbiy-sanitariya xizmati, qurilish- montaj, meteorologiya, geologiya-qidiruv, gaz sanoati va b. Sohalarda unumli ishlatiladi. Respublikaning havo transporti-fuqaro aviasiyasi tarixi 1920 y.lardan boshlanadi. O‘zbekistonda birinchi havo yo‘li 1924 y. 12 mayda ochilgan. Uz.800 km bo‘lgan Toshkent-Avliyoota (Taroz)-Pishpek (Bishkek)-Olmaota marshrutida Rossiya ko‘ngilli havo floti jamiyati (“Dobrolyot”)ning O‘rta Osiyo bo‘limiga qarashli, Germaniyadan sotib olingan “Yunkers-13” samolyotlarida dastlabki yo‘lovchilar tashish reysi amalga oshirildi. Shu yili uz. 450 km bo‘lgan Kogon- Oqto‘qay-Darg‘onota-Xiva hamda Buxoro-Termiz-Dushanba havo yo‘llari ochildi. 1924 y.havo transportida jami 1000 yo‘lovchi, 200 kg pochta jo‘natmalari, 5 tonna yuk tashildi. 30-y.lar boshidan respublika havo transportida yuk va yo‘lovchilar tashish ommaviy tus oldi. 1930 y.dan Toshkent-Moskva yo‘lida samolyotlar muntazam qatnay boshladi. Ayni paytda viloyat markazlarida aeroportlar, uchish- qo‘nish maydonlari qurildi. 72 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

1924 y. Toshkentda ochilgan samolyotlarni ta’mirlash bosh ustaxonasi 1937 y..da O‘rta Osiyo aviata’mirlash z-diga aylantirildi. 1940 y.da havo yo‘llari uz.9270 km, tashilgan yuk va pochta 2560 t, yo‘lovchilar tashish salkam 42 ming kishini tashkil etdi. Respublika mustaqillikka erishganidan keyin 1992 y.yanv.dan sobiq Ittifoq fuqaro aviasiyasi vazirligi tasarrufida bo‘lgan O‘zbekiston Fuqaro aviasiyasi boshqarmasi, fuqaro aviasiyasining 243-ta’mirlash z-di, “Aviaqurilish” birlashmasiga qarashli “Aviamaxsusmontajsozlash” negizida “O‘zbekiston ” havo yo‘llari milliy aviakompaniyasi tashkil etildi. O‘zbekistonning fuqaro aviasiyasini rivojlantirish davlat dasturi qabul qilindi. Dasturda samolyot parkini qayta tashkil etish, eski aerovokzal majmualarini jahon andozalari talablariga mos qilib rekonstruksiya qilish va yangi majmualar qurish, aeroportlarni eng yangi texnika vositalari b-n jihozlash, yuqori malakali kadrlar tayyorlashning aniq yo‘llari o‘z ifodasini topdi. O‘zbekiston Respublikasining Havo Kodeksi qabul qilindi (7.5.1993). Natijada O‘zbekistonda fuqaro aviasiyasi yangi sifat bosqichiga erishdi, “O‘zbekiston havo yo‘llari” milliy aviakompaniyasi jahon aviasiya biznesidagi yirik kompaniyalar qatoriga kirdi. “O‘zbekiston havo yo‘llari” ning Yevropa, Amerika, Janubi-Sharqiy Osiyo, MDH mamlakatlari shaharlarida 44 ta vakolatxonalari ochildi (2004). 1991- 2004 y.larda O‘zbekiston hukumati yordamida aviasiya tarmog‘ini rivojlantirishga 1,2 mlrd. AQSH dollari miqdorida investisiyalar kiritildi va zamonaviy infratuzilma barpo etildi. “O‘zbekiston havo yo‘llari” milliy aviakompaniyasi AQSH, Germaniya, Fransiya, Rossiya, Hindiston firmalari b-n turli sohalarda hamkorlik qiladi. Xalqaro reyslarda “Boing-757” va “Boing-764”, A-310, RJ-85 samolyotlaridan foydalaniladi. “O‘zbekiston havo yo‘llari” milliy aviakompaniyasi tarkibida 11 (Toshkent, Nukus, Samarqand, Buxoro, Urganch, Termiz, Qarshi, Namangan, Andijon, Farg‘ona, Navoiy) zamonaviy aerovokzal bor. Toshkent aeroporti Markaziy Osiyodagi eng yirik xalqaro aeroport. Buxoro, Samarqand, Urganch aeroportlari ham xalqaro aeroport maqomiga ega. Milliy aviakompaniya tarkibida “Maxsus aviasiya ishlari” aviakompaniyasi faoliyat ko‘rsatadi. 73 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Respublika aviasiya transporti uchun uchuvchilar, texnika xizmati tarkibi, yerdagi xizmat xodimlari “O‘zbekiston havo yo‘llari” milliy aviakompaniyasining uchish- o‘quv-texnika markazi (1943 y. 15 mayda tashkil etilgan), Toshkent aviasiya in-ti (1995) da va Toshkent aviasozlik kollejida tayyorlanadi. Respublika havo transportida 2005 y.da 900 ming yo‘lovchi, 5,7 ming t yuk tashildi. Yuk aylanmasi 100,3 mln.t. km ni tashkil etdi. Shu borada O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2011 – yilda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlariga va 2012 –yilda iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalariga bag’ishlangan majlisida Prezident I.Karimov “ Vazirlar Mahkamasi “ Navoiy xalqaro intermodal logistika markazi” ni rivojlantirish bo’yicha chora – tadbirlarning amalgam oshirilishini, xalqaro yuklar transit hajmini ko’paytirish, parvozlar geografiyasini yanada kengaytirish, aeroport infratuzilmasini takomillashtirish, shuningdek, “ Angren logistika markazi” ni modernizatsiya qilish, rivojlantirish va jihozlash ishlarini qat’iy nazoratga olish zarur.” deb bayon etganlar. I.Karimov. “ 2012 yil Batanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” Xalq so’zi 2012 y. 20-yanvar, 14-son. Suv transporti . O‘rta osiyoda qadimdan Amudaryo va Sirdaryoda qayiqlar va sollardan transport turi siyaatida foydalanilgan. O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin O‘rta Osiyo paroxodchiligi Turkmaniston, O‘zbekiston, Tojikiston o‘rtasida taqsimlandi. 1994 y. 11 mayda O‘zbekiston Respublikasida joylashgan daryo floti bo‘linmalarini boshqarish tartibi qayta tashkil etildi. O‘rta osiyo paroxodchiligining O‘zbekistondagi bo‘linmalari negizida “Termiz daryo porti”, “Xorazm daryo floti”, “Qoraqalpog‘iston daryo floti” i.ch. birlashmalari tashkil etildi (1995). “O‘zavtotrans” korporasiyasi huzurida daryo floti ishini muvofiqlashtirish bo‘yicha bosh boshqarma (Toshkentda) tuzildi. 2001 y. iyun oyidan O‘zbekiston avtomobil va daryo transporti agentligi (1998)ning Kemachilik registri flotning texnika holati va suv yo‘llari xizmatini nazorat qilish ishlarini olib boradi. Respublika suv transportiga Termiz daryo porti, Do‘stlik (sobiq Sharlavuq), To‘rtko‘l, Beruniy, Qoratov, Xo‘jayli, Pitnak pristanlari, Amudaryo 74 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

orqali To‘rtko‘l-Xonqa, Chalish-Beruniy ponton ko‘priklari, Xo‘jayli kema ta’mirlash z-di xizmat ko‘rsatadi (2006). Termiz daryo porti Jahon xalqaro yuk tashuvchi va xalqaro ekspeditor dengiz va daryo portlari ro‘yxatiga kiritilgan. Portning yuk o‘tkazish yillik quvvati 600 ming t, yuklarni tushirish-ortish quvvati 900 ming t. Afg‘onistonning Sherxon, Hayraton bandargohi orqali eksport-import yuklarini yetkazib berishda xalqaro ahamiyatga molik. Respublika daryo flotida 200 ga yaqin teploxod, shuningdek barjalar, zemlesoslar, suzuvchi ekskavatorlar, port kranlari va b. Yordamchi kemalar, texnika vositalari bor. Respublikada asosiy suv yo‘llarining umumiy uz. 500 km dan ortiq. Kemalar Amudaryoda Taxiatosh GESga qadar qatnaydi. Xalq xo‘jaligi yuklari, asosan Termiz-Hayraton, Do‘stlik-To‘rtko‘l, Xo‘jayli-Beruniy, Qoratov-Taxiatosh yo‘nalishlarida tashiladi. O‘zbekistonning port va pristanlari t emir y o’l lar b ila n bog‘langan. Sha har yo‘lovchilar tashish elektr transporti. Respublika shaharlarida aholiga yo‘lovchilarni belgilangan yo‘nalishlarda tashiydigan jamoat ko‘cha transporti-tramvay, trolleybus, yer osti transporti (metropoliten) xizmat qo‘rsatadi. 2006 y.1yanv.holatiga ko‘ra trolleybus tarmog‘i 141,1 km ni tashkil etdi (1995 y.da 296,5 km), 10 ta yo‘nalishda 100 ga yaqin trolleybuslar qatnadi. Nukus, Olmaliq, Namangan sh.larida, Xiva-Urganch yo‘nalishida trolleybuslar yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatadi. Shaharlar elektr transporti ishini mahalliy hokimliklar boshqaradi. Tramvay Toshkent sh.da rivojlangan. Tramvay yo‘llarining umumiy uz.122 km (1995 y.da 293,1 km, tramvay parki yo‘llari b-n birga). 2006 y.da 7 marshrutda o‘rtacha 98 tramvay (vagon) yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatdi. Toshkent sh.ning o‘zida tramvay va trolleybuslar bir kunda shahardagi jami yo‘lovchilarning 11% ga xizmat ko‘rsatadi. Toshkentda 1 tramvay, 1 trolleybus, 1 tramvay-trolleybus deposi bor. Metropoliten yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatishda tobora katta ahamiyat kasb etmoqda. Respublikada metro qurilishi Toshkent sh.da 1972 y.da boshlandi. Metropolitenning umumiy uz.38,25 km, bekatlar soni 29 ta (2006). Metropolitenda har kuni o‘rtacha 350 ming yo‘lovchi tashiladi. Yo‘lovchilarga 212 vagon xizmat ko‘rsatadi. Shahar transportida metropolitenning yo‘lovchilar 75 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

tashishdagi ulushi 17% (2005). 2005 y.da shahar elektr transportining barcha turlarida 150,0 mln.yo‘lovchi tashildi. Quvur transporti. O‘zbekistonda birinchi 20 km uzunlikdagi neft quvuri 1908 y. Chimyon neft konidan Vannovsk (hoz. Oltiariq) neftni qayta ishlash zavodiga tortilgan. Keyinchalik Farg‘ona vodiysi, Surxondaryo viloyatida yangi neft konlari ochilishi b-n transportning bu turi jadal rivojlantirildi. Neft konlaridan Farg‘ona va Oltiariq neftni qayta ishlash z-dlariga umumiy uz.228,5 km bo‘lgan nefteprovodlar qurildi. Respublika jan.da-Surxondaryo viloyatida 1947 y.Lalmikor-Qumqurg‘on va 1969 y.Amudaryo-Amu-Zang liniyalari qurildi (umumiy uz.40 km). Qashqadaryo viloyatida yangi neft konlari ochilganidan keyin 1977 y.G‘arbiy Toshloq- Qashqadaryo st-yasi (3,3 km), Shim.O‘rtabuloq-Oltingugurt z-di (72 km) neft quvurlari ishga tushirildi. 1994-97 y.larda uz.100 km bo‘lgan Ko‘kdumaloq-Buxoro neftni qayta ishlash z-di quvuri qurilib, foydalanishga topshirildi. Buxoro, Qashqadaryo viloyatlarida ulkan gaz konlarining topilishi va ishga tushirilishi b-n O‘zbekistonda ulkan magistral va gaz tarqatadigan quvur transporti rivoj topdi. Magistral gaz uzatish quvurlari (700-1200 mm) ning umumiy uz.13,0 ming km, respublikaning o‘zida gaz tarqatish quvurlari uz. 115,9 ming km (2005). 2005 y.da magistral quvur yo‘llari orqali 71,5 mln.t.yuk tashildi, yuk aylanmasi 36,9 mlrd.t.km ni tashkil etdi. Magistral quvur yo‘llari orqali 67,6 mln.t.gaz va 101,4 ming t neft haydaldi (2004; 2002 y.da tegishlicha 61,6 mln.t.gaz, 121,3 ming t neft). Shu borada O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2011 – yilda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlariga va 2012 –yilda iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalariga bag’ishlangan majlisida Prezident I.Karimov “ Telekommunikatsiya tarmog’I ko’lamini kengaytirish, uni rivojlantirish va modernizatsiya qilish uchun qo’shimcha resurslarni jalb etish lozim.” Yana shu joyda telekommunikatsiya ishlarini rivojlantirishga “ 2012 –yilda 176 million dollardan ortiq hajmdagi investitsiyalarni yo’naltirish rejalashtirilmoqda” ekanligi. bayon qilingan. I.Karimov. “ 2012 yil Batanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” Xalq so’zi 2012 y. 20-yanvar, 14-son. 76 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

2011-2015 yillarda infratuzilmani, transport va kommunikatsiya qurilishini rivojlantirishni jadallashtirish dasturining asosiy kо‘rsatkichlari Yо‘nalish nomi Loyiha qiymati (mln. dollar) Loyiha soni Dasturning umumiy qiymati 85 04,0 85 ta shu jumladan: Avtotransport sistemasi 35 44,0 11 ta Temir yо‘l transporti sistemasi 21 46,6 1 4 ta Havo yо‘l transporti sistemasi 9 93,7 14 ta Muhandislik-kommunikatsiya infratuzilmasi va telekommunikatsiya sistemasi 1794,7 44 ta Shahar elektrotransporti parkini yangilash 24 2 ta 77 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.1973, 0 2069,3 1888,4 2166, 4 2322, 0 20, 7 22,2 28,0 45,9 48, 2 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 0,0 500, 0 1000, 0 1500, 0 2000, 0 2500, 0 2007 2008 2009 2010 2011 Юк ташиш, минг тонна Йўловчи ташиш, минг киши Йиллар

2011-2015 yillarda havo transportini rivojlantirishni jadallashtirishning asosiy maqsadli kо‘rsatkichlari Havokommunikatsiya sidagi loyihalar Loyih a-ning umum iy qiyma ti 2011- 2015 yillard a inves- titsiyal ar hajmi, jami Jumladan, moliyalashtirish manbalari bо‘yicha korxo na mabla g‘- larida n О‘z. TTF Xorijiy inves- titsiya va kreditla r Davlat byudjeti va davlat maqsadl i fondlari Havo transporti 993,7 658,8 128,9 283,4 223,7 22,8 “О‘zbekiston havo yо‘llari” MAK 993,7 658,8 128,9 283,4 223,7 22,8 Havo kemalari parkini yangilash 814,6 510,3 60,9 230,9 218,5 0,0 “О‘zbekiston havo yо‘llari” MAK havo kemalari parkini yangilash va unifikatsiyal ash 814,6 510,3 60,9 230,9 218,5 - Yerdagi infra tuzilmasini rivojlantirish 179,1 148,5 68,0 52,5 5,2 22,8 Navoiy aeroportida markazlashgan yoqilg‘i quyish tizimini qurish 35,0 35,0 10,5 24,5 - - Buxoro shahar aeroportida xalqaro yо‘lovchi terminali qurilishini tugatish 14,7 4,5 - - 4,5 - Termiz aeroportining maxsus texnikasi uchun angar qurilishi 0,7 0,7 - - 0,7 - Termiz shahar aeroportida aerovokzal majmuasini rekonstruksiya qilish 5,8 5,8 5,8 - - - 78 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

2011-2015 yillarda havo transportini rivojlantirish loyihalari Havokommunikatsiya sidagi loyihalar Loyih aning umu miy qiyma ti Inves- titsiyala r hajmi, jami Jumladan, moliyalashtirish manbalari bо‘yicha korxo na mabla g‘larid an О‘z . TT F Xoriji y inves- titsiya va kredit lar Davlat byudjeti va davlat maqsadli fondlari Nukus shahar aeroportining perronlari va uchish-qо‘nish yо‘laklarini rekonstruksiya qilish 7,7 6,2 6,2 - - - Andijon shahar aeroportining uchish- qо‘nish yо‘laklarini rekonstruksiya qilish 15,8 15,3 7,4 - - 7,9 Qarshi va Namangan shahar aeroportlarining yorug‘lik-ogohlantirish qurilmalarini rekonstruksiya qilish 3,8 3,8 3,8 - - - Farg‘ona shahar aeroportining yorug‘lik- ogohlantirish qurilmalarinimodernizat siya qilish 0,1 0,1 0,1 - - - Navoiy shahar aeroportida yо‘lovchi terminalini rekonstruksiya qilish 5,5 5,3 5,3 - - - Navoiy aeroportida markazlashgan yoqilg‘i quyish tizimini qurish 35,0 35,0 10,5 24, 5 - - 79 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

О‘zbekiston avtomobil yо‘llari tarmog‘ining umumiy uzunligi Jami 183 685 km jumladan: umumiy foydalanishdagi avtomobil yо‘llari 42654 km shaharlar va boshqa aholi punktlari kо‘chalari 61664 km xо‘jalik avtomobil yо‘llari shu jumladan : - ichki xо‘jalik yо‘llari - korxonalarga qarashli yо‘llar 79367 km 67274 km 12093 km О‘zbekiston milliy avtomagistralini rekonstruksiya qilish va rivojlantirish loyihalari Loyihalar jami - 3 , 4 m illiard doll ar A-373 T o shkent- О‘ sh avtomobil yо‘lini re konstruksiya qilish, jumladan « Q amchi q » va «Rezak» tonnellari bilan 100 km M-39 Toshkent-Termiz avtomobil yо‘lini rekonstruksiya qilish 100 km 4R87 G‘uzar-Chim-Kо‘kdala avtomobil yо‘lini rekonstruksiya qilish 73 km Boshqa loyihalar: - yо‘llarning mustahkamligini oshirish 896 km - yо‘l qurilishi texnikasini xarid qilish 6 kompleks - kо‘prik qurilishi texnikasi xarid qilish 2 kompleks - saqlash va joriy ta’mirlash ishlari uchun yо‘l qurilishi texnikasini xarid qilish 444 dona Toshkent – Samarqand y о ‘nalishida mazkur ikki shahar о ‘rtasidagi 344 kilometr masofani atigi 2 soatda bosib о ‘tadigan, yuqori tezlikda harakat qiladigan “Talgo- 250” y о ‘lovchi elektr poezdlari qatnovi y о ‘lga q о ‘yildi. Islom Karimov “Aнгрeн лoгистикa мaркaзи” ёпиq aкsиядoрлик жaмияти тoмoнидaн Qaмчиq дoвoни oрqaли 4 миллиoн 200 минг тoннa, яъни 2010 йилгa нисбaтaн 1,3 бaрoбaр кўп юк тaшилди. О‘zbekiston Respublika Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 22 iyundagi qaroriga kо‘ra “Hayraton – Mozori Sharif” temir yо‘l liniyasidan foydalanish va xizmat kо‘rsatish ishlari boshlab yuborildi. 80 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

“Toshkent — Samarqand” liniyasida umumiy uzunligi 100 kilometrga teng yangi elektrlashtirilgan yо‘l barpo etildi. Umuman olganda, “Toshkent — Samarqand” yо‘nalishida yuqori tezlikda harakatlanuvchi “Afrosiyob” poyezdlari harakatini tashkil etish loyihasi bо‘yicha 150,29 million dollarlik kapital mablag‘ о‘zlashtirildi. Bu loyiha О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 5 yanvardagi “Toshkent – Samarqand temir yо‘l liniyasi uchastkasida yuqori tezlikdagi poyezdlar harakatini tashkil etish tо‘g‘risida”gi Farmoyishi asosida О‘zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi krediti va “О‘zbekiston temir yо‘llari” DATK mablag‘i hisobidan amalga oshirildi va shu loyiha asosida birinchi tezyurar “Afrosiyob” elektropoyezdi Toshkentga 2011 yilning 22 iyul kuni olib kelindi. Mustaqillik bayrami arafasida mamlakatimiz temir yо‘llari tarixida yana bir quvonchli voqea yuz berdi. Ispaniya va О‘zbekiston davlatlari о‘rtasidagi hamkorlik samarasida yurtimizga keltirilgan “Afrosiyob” poyezdlarining dastlabkisi “Toshkent — Samarqand” liniyasida о‘z qatnovini boshladi. Ikkita lokomotiv, 8 ta yо‘lovchi va bitta vagon restoranidan iborat poyezdda shu kungacha 7 mingga yaqin yо‘lovchi manziliga yetkazildi. 2011 yilning 9 dekabr kuni «PATENTES TALGO S.L.» (Ispaniya) kompaniyasida ishlab chiqarilgan ikkinchi yuqori tezlikda xarakatlanuvchi “Afrosiyob” elektropoyezdi Toshkentga kirib keldi. Bu poezdlardan foydalanish maqsadida temir yо‘l infratuzilmasini modernizatsiya qilish va takomillashtirish bо‘yicha keng kо‘lamdagi ishlar amalgaoshirildi. Jumladan, 600 kilometr uzunlikdagi yо‘llar qaytadan tiklandi, 68 kilometrdan iborat yangi temir yо‘llar yotqizildi, Toshkent va Samarqand shaharlari temiryо‘l vokzallari rekonstruksiya qilindi va qaytadan jihozlandi. Islom Karimov 2011 yili ijtimoiy soha obektlariga 59 milliard sо‘mlik mablag‘ yо‘naltirildi. Joylarda 582 ta yangi ish о‘rini tashkil etildi. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda О‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yо‘nalishlariga bag‘ishlangan О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “ 2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga kо‘taradigan yil bо‘ladi” mavzusidagi ma’ruzasini о‘rganish bо‘yicha о‘quv qо‘llanma Toshkent – 2012 81 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

О‘zbekiston milliy avtomagistrali bо‘ylab yо‘l yoqasi infratuzilmasi va servisi obyektlari qurilishini rivojlantirish Loyihalashtirilayotgan yо‘l yoqasi infratuzilmasi va servis obyektlari jami Jumladan, yillarda: 2011 y. 2012 y. 2013 y. 2014 y. 2015 y. jami, shu jumladan: 240 95 66 40 28 11 Kempinglar 19 7 8 2 1 1 Motellar 18 6 5 5 1 1 Avtomobillarga yoqilg‘i quyish shoxobchasi (AZS) 36 19 13 4 - - Avtomobillarga gaz tо‘ldirish kompressor stansiyalari (AGNKS) 49 26 12 6 5 - Avariya-chaqiruv va tibbiy yordam xizmatlari bilan texnik xizmat kо‘rsatish punktlari 78 24 21 15 14 4 Avtomobillarning qisqa muddatli tо‘xtash maydonchalari sanitariya- gigiyena uzellari bilan birgalikda 31 6 5 8 7 5 Turizm yо‘l infratuzilmasi kompleks obyektlari 9 7 2 - - - Shu nuqtai nazardan qaraganda, joriy yilda uzunligi 172 kilometrdan ortiq bо‘lgan Urgut – Shahrisabz va Boysun – Denov optik tolali aloqa liniyasi qurilishini amalga oshirish mо‘ljallanmoqda. Mavzuni mustahkamlash va topshiriqni bajarish uchun tavsiyalar. Topshiriqlarning o‘ziga xos xususiyatlari:  Qisqa vaqtda mustahkamlash nazoratini amalga oshirish.  Barcha o‘quvchilarning BKM elementlarini qanday darajada egallab olganligini nazorat qila olish.  O‘quvchilarda geografik ob’ekt to‘g‘risida tasavvurlarning shakllanishiga yordam beradi.  Nazorat usulining soddaligi.  Natijalarni tekshirib chiqish qisqa vaqtni talab etishi . 82 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Topshiriqni bajarish tartibi: 1. Topshiriq doskada yoki slayd yordamida o‘quvchilarga taqdim etiladi. 1. Transport so‘zining ma’nosini belgilang. ‘A) lotincha, tashiyman V) ruscha, tashiyman S) forscha, tashiyman D) inglizcha, eltuvchi 2. Orenburg-Toshkent oralig‘ida temir yo‘l qachon ishga tushirildi? A) 1900 V)1888 ‘ S) 1905 D ) 1917 3. Turksib temir yo‘l magistrali qachon ishga tushirildi ? A) 1924 ‘ V) 1931 S) 1936 D) 1938 4. 1000 kv km ga to‘g‘ri keladigan avtomobil yo‘llari zichligi Ukraina, Turkmaniston ,Tojikiston va O‘zbekistonda necha km ? A) 133.4 43.2 412.2 va 207.4 V) 43.2 133.4 207.4 va 412.4 ‘S) 412.2 133.4 43.2 va 207.4 D ) 207.4 133.4 43.2 va 412.2 5. Qirg‘iziston,Turkmaniston va O‘zbekistonda har 1000 kv km ga temir yo‘llarning necha km to‘g‘ri keladi ? A) 14.7 1.8 va 4.9 V) 1.8 14.7 va 4.9 S) 4.9 14.7 va 1.8 ‘ D) 1.8 4.9 va 14.7 6. Xovos – Bekobod va Xovos – Jizzax yo’llari qachon elektirlashtirildi? ‘ A) 1993 yil V) 1998 yil S) 1999 yil D) 2000 yil 83 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

7. Tadjan-Seraxs temir yo‘lining umumiy uzunligi necha km? A) 155 V) 145 S) 135 ‘D) 133 8. O‘zbekistonda birinchi neft quvuri transporti nechanchi yilda qurilgan? ‘ A) 1924 V) 1918 S) 1908 D) 1928 9. Yil davomida temir yo’l transportida qancha yo’lovchi tashiladi? ‘ A) 10 – 15 mln.dan ortiq V) 5 - 10 mln.dan ortiq S) 10 - 12 mln.dan ortiq D) 15 - 20 mln.dan ortiq 10. Magistral so‘zining ma’nosini belgilang. ‘ A) lotincha – asosiy yo’nalish ‘ V) lotincha - asosiy aloqa yo’li S) forscha, tashiyman D) inglizcha, eltuvchi O‘quvchi quyidagi shaklda javoblarni belgilaydi: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 a b c h k d m j e l 3. Nazorat uchun belgilangan vaqt tugagach oqituvchi o‘quvchilarning javob varaqalarini tekshirib chiqadi va BKM elementlarini qanday darajada egallab olganligini aniqlaydi Uy vazifa uchun topshiriqlar 1. Transport tushunchasining eng muhim belgilarini ayting. 2. Eng muhim gaz va neft quvurlari qayerlardan o’tganini yozuvsiz xaritaga belgilang? 3. Transport tarmoqlarilardan biriga quyidagi reja asosida ta’rif bering. S avollar 1). O’zbekistonda tpansportning qaysi turlari rivojlangan ? 84 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

2). Transport tuguni nima? Atlas xaritasidan transport tugunlariga misollar keltiring?? 3). Mamlakat hayotida transportning roli qanday? ? 4). Transport moddiy ishlab chiqarish sohaning boshqa tarmoqlaridan nima bilan farq qiladi? 5). Transport korxonalariga misollar ayting? 6). Qarshidan. avtomobilda Samarqand orqali Toshkentga yetib boorish uchun poyezd bilan borishga qaraganda qancha kilometr yaqinligini xaritadan aniqlang? Uy vazifasini bajarish uchun tavsiyalar Uy vazifasi uchun berilgan topshiriq murakkab topshiriqlardan sanaladi. U bir vaqtning o‘zida barcha BKM elementlarini qamrab oladi, shu sababli uy vazifasining o‘quvchilar tomonidan bajarilishiga o‘qituvchi alohida e’tibor berishi lozim . O‘quvchilarga uy vazifasini berishda quyidagilarni hisobga oling:  Reja asosida ta’rif berish uchun ma’lumotlarni topish oson bo‘lgan daryolarni tanlang. Eng yaxshisi, agar mavjud bo‘lsa o‘zingiz yashaydigan joydagi daryoni tanlash yaxshi samara beradi.  O‘quvchilarga topshiriqni bajarish tartibini mukammal tushuntirib bering.  O‘quvchilarga uy vazifasini bajarishda zarur bo‘ladigan qo‘shimcha manbalar topishda yordam bering. Darsni yakunlash: Darsga yakun yasash, baholarni e’lon qilish. Biz quyida transport geografiyasi infrastruktura sohai va tashqi iqtisodiy aloqalar bilan chambarchas bog’liq ekanligini e’tiborga olib 85 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

tashqi aloqalarga oid ba’zi ko’rsatkichlardan mashg’ulotlarda foydalanish uchun materiallar keltirdik. 86 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir.

2–ilov а «Blis-so‘rov» s а voll а rg а j а vob bering, j а dv а l so‘rov v а qtid а to‘ldiril а di. № Sаvollаr Jаvoblаr 1. Аholini uy joygа bo‘lgаn extiyoj degаndа nimа tushunаsiz? 2. Kommun а l xizm а tl а r o‘ z ichig а nim а l а rni ol а di ? 3. M а ishiy xizm а t k o‘ rs а tishd а r а qob а t muhitini yar а tish j а r а yonini а ytib bering Mаmlаkаt trаnsportining аsosiy ko‘rsаtkichl аri № Trаnsport yo’llаri 1997 yil 2002 yil 2008 yil 1 J а mi temir yo’ll а r (ming km) 5,9 6,4 6,0 2 Shu juml а d а n, umumfoyd а l а ni- l а dig а n temir yo’ll а r (ming km) 3,5 4,0 4,2 3 Qаttiq qoplаmаli аvtomobil yo’llаri 75,2 74,9 49,1 4 Trаmvаy yo’llаri (km) 138,2 116,6 114,2 5 Trolleybus yo’llаri (km) 369,7 406,5 220,6 6 Metropoliten yo’llаri (km) 29,5 36,1 36,1 7 Mаgistrаl quvurlаr (ming km) 12,9 13,2 13,4Bilimlarni faollashtiruvchi savollar: Infrastruktura nima? Uning iqtisodiy taraqqiyotidagi ahamiyati. Infrastruktura turlari va ularning elementlari. О ‘zbekiston Respublikasi uy-joy kommunal x о ‘jaligiga baho bering? Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir. 8807 03 03 06 07 26 07

Mаmlаkаtdа tаshilаdigаn yuklаrning trаnsport vositаlаridаgi tаqsimoti (million tonnа)2,8 15,5 3,1 1,9 5 5,9 0,32 20,3 9,4 0,8 Toshko’mir Ne ft yuklari Rangli ruda va ol tingugurt xom ashyosi Qora meta llar Kimyoviy va mineral o’g’itl ar Sement Yog’och - taxta Qurilish materiallari Don va yanchilgan mahsulotlar Paxta tola si Umum foydаlаnilаdigаn trаnsport turlаri bo‘yichа yo’lovchilаr jo‘nаtish (million kishi) 1,5 0,8 1,4 70,5 136 140 14,3 49,4 113,1 47 80 119 11,5 15 14,2 T emir yo’l transporti T ramvay transporti T ralleybus M etropolitentransporti Havo transporti 1997 yil 2002 yil 2008 yil Mustаqil ishlаsh uchun test sаvollаri 1. Uy-joy kommunаl xo‘jаligi tаrkibigа munisipаl sektori qаysi jаvobdа to‘g‘ri? А) ko‘p kvаrtirаli, ko‘p qаvаtli uylаri vа xususiy sektorning yakkа tаrtibdа qurilgаn uylаri; Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir. 89

B) suv quvurlаri-kаnаlizаsiya xo‘jаligi, shаhаr elektr trаnsporti (trаmvаy, trolleybus), mehmonxonаlаr, sаnitаr tozаlаsh xizmаtlаri, yo‘l xo‘jаligi, ko‘kаlаmzorlаshtirish, qozonxonа vа issiqlik tаrmoqlаri, mаhаlliy elektr stаnsiyalаri vа elektr tаrmoqlаri, gаz xo‘jаligi; C. suv xo‘jаligi; @D. А vа B jаvoblаr. 2. Sаnoаtdа vа kommunаl xo‘jаligidа gаzdаn foydаlаnish nimа mаqsаddа аmаlgа oshirilаdi? @А. mehnаt unumdorligining, ishlаb chiqаrish quvvаtining ortishigа, mаhsulot ishlаb chiqаrish xаrаjаtlаri vа yoqilg‘i sаrfining pаsаyishigа ko‘mаklаshаdi; B. mehnаt unumdorligini oshirishgа; S. ish hаqini to‘lаshgа; D. ijtimoiy sohаni qullаb quvvаtlаshgа. 3. Uy-joy kommunаl xo‘jаligi qаndаy tаrmoqli xo‘jаlik xisoblаnаdi? А. bir tаrmoqli B. suv tаrmoqli S. gаz tаrmoqli @D. ko‘p tаrmoqli. Uygа vаzifа . Quyidа berilgаn mustаqil o‘zlаshtirish uchun mаvzulаr bo‘yichа esse yozing О‘zbekiston transport tizimi. О ‘zbekiston Respublikasi ishlab chiqarish infrastrukturasi. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir. 9006 06 0708

2. Trаnsportning аsosiy funksiyalаri O‘zbekistondа аsosiy temir yo‘llаrning shаkllаnishi T.R Yo‘nаlishi Ishgа tushgаn yili 1 Fаrob-Sаmаrqаnd 1886-1888 2 Krаsnovodsk –Toshkent 1899 3 Xovos-Qo‘qon 1895-1897 4 Toshkent- Orenburg 1906 5 Kogon-Buxoro 190 6-1907 6 Kogon-Termiz 1915 7 Qo‘qon-Nаmаngаn-Аndijon 191 1 -1916 8 Qo‘qon- Fаrg‘onа- Аndijon 1890-1898 9 Kogon-Аmudаryo 1913-1915 10 Qаrshi –Kitob 1924 11 Fаrg‘onа –Quvаsoy 1922 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim »Transport I q tisodiyot tarmo g‘ i Infra tuzilma Yuk tashish A h oli va aholiga xizmat kо‘rsatish sohalarining joylashuvi Y о‘ lovchi tashish Sanoat korxonalarining hududiy tashkil etilishi joylashuvi Хал қ аро транспорт - Q ishlo q x о‘ jaligining joylashuvi va ixtisoslashuvi H ududiy ishlab chi q arish majmuasining tarkibi q ismi « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir. 91

Транспорт географиясига таъсир этувчи омиллар ва унинг иқтисодий - ижтимоий соҳалар билан алоқадорлиги Транспорт географи яси Геогра фик ўрин Хўжа лик та рмоқл а рини нг жойл а штириш Хўжа лик ихтисосла шув и Иқтисодий ра йонла штири ш Та шқи иқтисодий а л оқа лар Аҳоли жойла шувиша ҳа р а гл омера цияла р и Аҳолигахизма т кўрса тиш соҳа л а ри Геосиёсий ва зият Рекреа ция ва туризм Геоэкологик ва зият Та биий ресурсл а рдан фойда л а ниш Иқл им ва сувла р Ер усти тузил иши Транспорт географиясига таъсир этувчи омиллар ва унинг иқтисодий - ижтимоий соҳалар билан алоқадорлиги Транспорт географи яси Геогра фик ўрин Хўжа лик та рмоқл а рини нг жойл а штириш Хўжа лик ихтисосла шув и Иқтисодий ра йонла штири ш Та шқи иқтисодий а л оқа лар Аҳоли жойла шувиша ҳа р а гл омера цияла р и Аҳолигахизма т кўрса тиш соҳа л а ри Геосиёсий ва зият Рекреа ция ва туризм Геоэкологик ва зият Та биий ресурсл а рдан фойда л а ниш Иқл им ва сувла р Ер усти тузил иши12 Аmudаryo-Termiz 1925 13 Turkiston-Sibir 1931 14 Аsаkа-SHаhrixon 1931 15 Qizilto‘qimаchi –Аngren 1944 16 Qo‘ng‘irot –Beynov 1972 17 Termizdаn Аfg‘onistongа 1982 18 Uchquduq-Sulton u vаys 2002 19 Toshguzаr-Boysun-Qumqo‘rg‘on 2007 Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir. 92

1 – ilovа 2 – ilovа 3 – ilovа Mаvzu yuzаsidаn ko‘rgаzmаli mаteriаllаr Aqliy xujum qoidalari: 1. Bir biringizni baxolamang va tanqid qilmang. Taklif qilinayotgan g‘oyalarni, ularni xattto fantastik va aqlga sig‘maydigan darajada b о ‘lsa xam baxolamang – xama narsa mumkin. Tanqid qilma – barcha aytilgan fikrlar teng qiymatga ega. Gapirayotganlarni b о ‘lma. E’tiroz bildirma. 2. Maqsad miqdordir. Qancha k о ‘p g‘oya aytilsa shuncha yaxshi: yangi va qimmatli g‘oyalar paydo b о ‘lish extimoli ortadi. G‘oyalar takrorlanganda xafa bо‘lma va e’tiroz bildirma. 3. Xayollarni junbushga kelishiga quyib ber. Xayollaringizga kelgan g‘oyalarni, ular fikricha qabul qilingan sxemalarga t о ‘g‘ri kelmasa xam tashlab yuborma. Bu muammo faqat ma’lum b о ‘lgan usullar bilan yechilishi mumkin deb о ‘ylama. Bilimlarni faollashtiruvchi savollar : 1. Ijtimoiy ta’minot tizimi tuzilishini qanday ifodalaysiz? 2. Qanday ijtimoiy ta’minot turlari mavjud? 3. Ijtimoiy fondlar rolini qanday tushunasiz?. Prezident I.Karimov «...eksport imkoniyatini kengaytirish, jahon bozoriga kirib borish uchun avvalo, qimmatbaho xom ashyoni qayta ishlash negizida tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi qо‘shma korxonalarni rivojlantirish zarur. Xorijiy sheriklar bilan birgalikda zamonaviy ixcham korxonalar barpo etib, ularni mehnat resurslarining manbalari bо‘lmish qishloqqa yaqinlashtirish lozim » « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir. 9307 4D 050211 0340 1C02112F 2102110340

Mаmlаkаt tаshqi sаvdo аylаnmаsi ko‘rsаtkichlаrini quyidаgichа tаhlil qilish:Bilimlarni faollashtiruvchi savollar : 1. Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi qachon tuzilgan va uning vazifalari nimalardaniborat? 2.О‘zbekiston siyosiy, ijtimoiy,iqtisodiy barqarorlik tashqi iqtisodiy aloqalarning rivojlanishida qanday о‘rin tutadi? 3.О‘zbekiston tashqi iqtisodiy aloqalarga doir qanday qonun va qarorlar qobul qilingan? « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir. 94

Qashqadaryo viloyatida tashqi iqtisodiy aloqalarning o'zgarib borishi (ming AQSh $ hisobida) 2461655,8 1274311,3 2068678,5 392977,3 1787948,7 804719,3 409351,3 273849 630075,1 513637,4 174644,2 135502,3 2006 y 2007 y 2008 y 2009 y Jami tashqi savdo aylanmasi Eksport miqdori Import miqdori 11,6 88,1 0,3 19,9 78,3 1,8 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 Tashqi savdo aylanmaning qit'alar bo'yicha ulushi, (% hisobida) 2008 yil, yanvar - dekabr 19,9 78,3 1,8 2009 yil, yanvar - dekabr 11,6 88,1 0,3 Yevropa Osiyo Amerika« Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir. 95

Blis - so‘rov sаvollаri: 1. Sizningchа tаshqi iqtisodiy аloqаlаrdа qаysi tаrmoqlаr istiqbolli vа rаqobаtbаrdosh mаhsulot ishlаb chiqаrish imkoniyatlаrigа egа? 2.Dunyoning yozuvsiz xаritаsigа O‘zbekiston bilаn iqtisodiy аloqаdаgi dаvlаtlаr tаshqi sаvdo аloqаlаri tаrtibi vа miqdorini belgilаng? 3.Tаshqi iqtisodiy аloqаlаrdаgi ustuvor yo‘nаlish vа geogrаfik jio‘аtlаrni аsoslаng? 2. 4. Iqtisodiy geografiyada o‘quv sayri va uni tashkil qilish O‘quy sayrida iqtisodiy geografik obektlarni kuzatish o‘lkashunoslik materiallari to‘plash va korxonlarni ishlab chiqarish bilan tanishish o‘quvchilarni xo‘jalik ilg‘orlari bilan tanishtiriladi. Har bir o‘quv sayri Iqtisodiy geografiyada o‘quv sayri mahalliy sanoat va qishloq xo‘jalik va transport korxonasiga belgilangan reja asosida o‘tkaziladi. U o‘quv dasturida belgilangan vazifalarni bajarish bilan bir qatorda o‘z o‘lkasi, Vatanni uning iqtisodiy rivojlanish haqidagi hayotiy faoliyati bilan tanishitirish orqali ularni jamiyat, halq ishiga faol ishtirok etishga qobiliyatli kishilar bo‘lib yetishishiga katta yordam beradi. Iqtisodiy geografik sayr uchun obekt tanlash bir oz qiyindir. Chunki boradigan obekt o‘quvchilar uchun qiziqarli va rejadagi savollarga javob berishi lozim. Shuni hisobga olib bizningcha qishloq maktabi o‘quvchilari qishloq xo‘jalik obektiga, shahar maktabi o‘quvchilarni sanoat obektiga olib borish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Lekin vaqti-vaqti bilan ularni almashtririb shaharliklar « Davra suxbati» munozarasini о‘tkazish bо‘yicha yо‘riqnoma Sо‘zga chiqqanlarni diqqat bilan bо‘lmasdan tinglang. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilmang, о‘z fikringizni bildirishga ruxsat sо‘ra. Ma’ruzachining fikriga qо‘shilsang, kо‘rib chiqilayotgan masala bо‘yicha qо‘shimcha fikr bildir. 96

qishloqqa, qishloqdagilar shaharga sayr uyushtirib turishini ham ununtmaslik kerak. Iqtisodiy geografik o‘quv sayrini o‘tkazishdan oldin o‘qituvchi va o‘quvchilar tayyorgarlik ko‘radilar, boriladigan iqtisodiy obekt haqida ilmiy kitoblardan materiallar to‘playdi. Sayrning muvafvqqiyatli o‘tishi o‘qituvchi mahoratiga, tajribasiga, usul tanlashiga bog‘liq. Ekskursiya obekti qilib Qarshi yog‘-zavodi tanlandi. Bir hafta oldin zavodga borib uning ma’muriyati bilan sayr haqida kelishib, ruxsatnoma olinadi. O‘quvchilar bilan ham savol javoblar o‘tkazilib ularning tayyorgarligi sinab ko‘rildi. O‘quvchilar uch guruhga ajratiladi. Har bir guruhga vazifalar belgilab berildi. Ushbu sayr “Oziq ovqat” sanoati mavzusi o‘tilgandan so‘ng o‘tkazilishi maqsadga muvofiqdir. Sayirda quyidagi maqsadlar ko‘zda tutiladi. -o‘quvchilarni oziq – ovqat sanoati mahsuloti yog‘ ishlab chiqarish jarayonlari bilan tanishtirish. -zavodning qurilishi va iqtisodga doir materiallar bilan tanshish. -zavod ishchilari va ularga yaratilgan sharoit bilan tanishish. Yuqoridagi maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi reja tuzib olindi: 1. Korxonaning nomi 2. Geografik o‘rnini iqtisodiy baholash. 3. Korxonaning tashkil etilishi. 4. Qanday mahsulotlar ishlab chiqaradi. 5. Iqtisodiy aloqalari. Hom ashyo va energiya bazasi. 6. Ishchilar soni, tarkibi, sharoiti, ta’minoti 7. Zamonaviy texnologiya bilan qurollanishi. 8. Ishlab chiqarish sexlaridagi ishlab chiqarish jarayoni . 9. Korxonaning rivojlanish istiqbollari. Sayr korxona xovlisida zavod muxandisi suhbati bilan boshlandi. U zavod hududida yurish qoidalari, texnika xavfsizligiga rioya qilish bo‘yicha reja asosida suhbat o‘tkazdi. O‘quvchilar suhbat tafsilotlarini daftariga yozib o‘tkazdi. O‘quvchilar suhbat tafsilotlarini daftariga yozib bordilar. Zavod 97

ma’muriyati idorasida qo‘yilgan iqtisodiy diagramma va jadvallarni chizib oldilar. Suhbatdan so‘ng o‘quvchilar zavod sexlariga bo‘linib ishlab chiqarish jarayonlari, texnologiyasi bilan tanishib, ishchilar bilan suhbatlashdilar. O‘zlarini qiziqtirgan savollarga javob oldilar. O‘quvchilar sayrdan so‘ng maktabga qaytganlarida sayr paytida olingan ta’surotlari asosida har bir guruh alohida –alohida hisobot tayyorlaydi. Yig‘ilgan materiallar maktab geografiya xonasi yoki o‘lkashunoslik muzeyiga quyiladi. O‘quvchilar bilan birinchi yig‘ilishda sayrdan olingan bilimlari tekshirib ko‘rildi. Guruh rahbarlari ma’ruza qildilar va o‘quvchilarning fikr almashinuvlari o‘tkazildi. Hisobotda jumladan quyidagilar yozilgan edi. Qarshi yog‘ zavodi Qarshi shahrida joylashgan. Zavodning georafik o‘rni temir yo‘lga, avtomobil keltirish, mahsulotni chetga chiqarish uchun qulaylik tug‘diradi. Zavodga chigit viloyatdagi paxta tozalash zavodlaridan olib kelinadi. Zavodda Singapur bilan hamkorlikda yog‘ni qadoqlash sexi mineral suv qadoqlash sehi ishga tushirilgan. Yog‘ 1,5 kg li idishlarda suv esa 0,5 l idishlarda qadoqlanmoqda. O‘quvchilar ikkinchi yig‘ilishda o‘zlari tayyorlagan materiallarni namoyish qildilar. 1. Qarshi shahrining karta – chizmasi 2. Yog‘ ishlab chiqarishning o‘sish diagrammasi. 3. Zavodning ishlab chiqarish aloqalari 4. Sayrda to‘plangan mahsulotlar namunasi. 5. Fotorasmlar 6. Zavodning ishlab chiqarish jarayonlari chizmasi O‘quvchilar bilan qishloq xo‘jalik korxonalariga ham sayr uyushtirish mumkin.bu esa qishloq maktablari uchun yaqin soha va qulaydir. Qishloq maktabi o‘quvchilarning ota-onalari shu korhonada mehnat qiladilar va ulr ota-onalariga ayrim sohalarda yordam berib keladilar. 98

Shirkat xo‘jaligiga uyushtiriladigan sayr shirkatning idorasidan boshlanadi. So‘ngra belgilangan obektlarga boriladi. bunday sayrlarni “Qishloq xo‘jalik” mavzusi o‘tib bo‘lingandan so‘ng uyushtirilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘quv sayridan quyidagi maqsad ko‘zda tutiladi. -Shirkatning dehqonchiligi, ixtisosi va ishlab chiqarish jarayonlari bilan tanishish. -Chorvachiligi uning turlari, mahsuldoriligi. -ishchilar bilan suhbat ularning turmushi bilan tanishish. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun har bir guruh o‘z rejasini tuzib chiqadi. Birinchi guruh shirkatining geografik o‘rni, uning qishloq xo‘jaligiga ta’siri va shirkatning tashkil topish tarixini. Ikkinchi guruh suv ta’minoti, yerlari tuzilishi, ekin turlari va maydoni, paxta maydoni hosildorligi, yalpi hosil, mexanizatsiyalashuvi. Uchinchi gu ruh Chorvachilik, uning turlari, soni, parrandachilik mahsuldorligi, boqish sharoiti, ozuqa bazasi, rentabelligi, shirkat iqtisodida chorvachilikning roli va dehqonchilik bilan aloqadorligi. To‘rtinchi guruh Agrotexnikaning qo‘llanishi, mehnat unumdorligi, bir kishiga to‘g‘ri keladigan sohalardagi mahsulot, turmush sharoiti va istiqbolari. Bunday sayrlar paytida o‘quvchilar aniq reja asosida ishlab xo‘jalik iqtisodiyotini aniq tasavvur qiladilar. Bu esa ularning nazariy bilimlarini amalda sinab ko‘rish imkoniyatini beradi va qishloq xo‘jaligini puxta bilib olishga yordam beradi. Shirkat xodimlari o‘quvchilar bilan o‘z ishlab chiqarishlari haqida suxbat o‘tkazadilar. O‘quvchilar shirkatga uyushtirilgan sayrdan mamnun bo‘lib, qaytdilar. To‘plangan materiallar asosida hisobot tayyorlaydilar va uni to‘garak yig‘ilishida muhokama qiladilar. O‘tkaziladigan o‘quv sayrlari natijasida o‘quvchilarda mehnat tarbiyasi, ta’limi va kasb tanlashga o‘rgatish ishlari muvaffaqiyali amalga oshiriladi. 99

Ta’limni – tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib bo‘lmaydi-bu sharqona qarash, sharqona hayot falsafasi. 4 I.A. KARIMOV X U L O S A Ta’lim va tarbiya mamlakat samaradorligi hamda raqobatdoshligini oshirishning muhim omillaridandir. Oliy o‘quv yurtlarida maxsus va umumiy o‘rta ta’lim maktablarida yangi avlodni kamol toptirishda qaratilgan ta’lim-tarbiya ishlarini yana yuqori pog‘onalarga ko‘tarish pedagoglarning oldiga (qo‘ygan) turgan eng asosiy vazifalardan biridir. 2012 yil 16 – 17 fevral kunlari “ Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash – mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti” mavzusidagi xalqaro konferensiyada “ Ta’lim tizimini tubdan isloh etish odamlarimizning ongu tafakkuri va dunyoqarashining o’zgarishi, ularning siyosiy va grajdanlik faolligini, o’z kelajagiga bo’lgan ishonchini oshirishning eng muhim omili va mustahkam asosiga aylandi ”2 deb ta’kidlaydi Prezident I.A.Karimov o’z ma’ruzasida. ( Barkamol avlod – mamlakatimizni rivojlantirishda hal qiluvchi kuch. Ma’rifat gazetasi 2012 yil 18 – fevral soni) “Ta’lim to‘g‘risida”, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlari hamda Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasida umumiy o‘rta ta’limni tashkil etish to‘g‘risi”da 1998 yil 13 maydagi 203-sonli qarorini bajarish va uni hayotga tadbiq qilish ishlarini shunday darajaga ko‘tarish zarurki, u barcha yoshlarimizni chuqur va puxta bilim olishlarini erkin fikrlovchi shaxs bo‘lib yetishishlarini, kerakli malaka va ko‘nikma hosil qila olishlarini ta’minlay olish. Bu borada Davlat ta’lim standartlariga muvofiq ijodiy izlanish, zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyani joriy etish fanlarning yutuqlaridan foydalanish, ilg‘or tajribalarni ko‘lamli ravishda amalga oshirish va yanada samarali davom ettirish talab qilinadi. 4 I.A. Karimov “Yuksak ma’naviya t -yengilmas kuch”. Toshkent “Ma’naviyat”-2008 62-bet. 100

Barcha fanlar qatori o‘quvchilarga geografiyadan bilim berishda vatanparvarlik tarbiyasiga, maktab ta’limida alohida e’tibor berish kerak. Uni yetarlicha amalga oshirish har bir o‘qituvchining to‘laqonli burchidir. Geografiyadan bilim berishda hozirgi kun talablari darajasiga ko‘tarish, uning ilmiyligini oshirish, darslarning samarali o‘tishini ta’minlash, o‘qituvchilar oldiga turgan dolzarb masalalardan hisoblanadi. Vatanparvarlik-ona vatanimiz bilan faxrlanish, mamlakatimiz qudratini mustahkamlash uchun halol mehnat qilish, milliy mustaqilligimizni himoya qilishga tayyor bo‘lib turish g‘oyalarini yoshlar ongiga singdirishga muhim ahamiyatga ega. Xalqimizning tarixi qadim-qadimlarga borib taqaladi. Bu boy tarixni hali o‘qilmagan sahifalarini holisona o‘rganish va uni yoshlarga o‘rgatish, vatanparvarlik tarbiyasining muhim omilidir. Yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, bolalar bog‘chalari umumiy ta’lim va hunar-texnika maktablari, maktabdan tashqari tarbiya muassasalari, jamoat tashkilotlari, yoshlar ittifoqi tashkiloti hamda ota-onalar zimmasiga yuklatilgandir. O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi unda yashayotgan barcha xalq va elatlarning ma’naviy jihatdan yangicha mazmun bilan boyib, kamol topib borishi uchun keng yo‘l ochib berdi. Xulosa qilib aytganda “ transport geografiyasi” mavzusini o’qitishda ta’lim texnologiylaridan geografiya darsida foydalanish mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishi, nomoddiy ishlab chiqarish sohasi va tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlanishida katta ahamiyatga ega ekanligi, malakat tabiatni , atrof – muhitni muhofaza qilish vatanparvarlik g‘oyalarini shakllantirishda eng muhim omil bo‘lib hisoblanadi. BMI ning I bobida O‘zbekiston geografiyasini ta’lim –tarbiyaviy vazifalari, ta’limda innovatsion texnologiyalarning o‘rni, xususan, geografiya ta’limida yangi pedagogika texnologiya, geografiya ta’limini amalga oshirishda interfaol usullarda foydalanish, Iqtisodiy geografiya fanini o‘qitishda texnika vositalaridan foydalanish masalalari yoritildi. Ma’lumki, axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan dars jarayonida samarali va o‘z o‘rnida foydalanilganda ku`tilgan natijalarni beradi. O‘quvchi tasavvurini kengaytirib, ilm egallashga bo‘lgan rag‘batini kuchaytiradi. Bunda shubhasiz, pedagogik salohiyati, bilimi va tajribasi, muhim 101

ahamiyat kasb etadi. Demak, dars zamonaviy texnologiyalar asosida tashkil etilar ekan, ilm-fan yutuqlarining barcha imkoniyatlarini o‘zida qamrab olishi o‘quvchilarning qiziqish va qobiliyatlariga mos kelishi aniq begilangan maqsadlarga xizmat qilishi talab etiladi. Pedagogik texnologiya, innovatsion texnologiya, interfaol usullardan foydalangan darsning samaradorligini oshishi o‘quvchilarga bilim va ko‘nikmalarning shakllanishida muhim ahamiyatga ega ekanligi bayon qilindi. Pedagogik texnologiya, innovatsion texnologiyalardan va interfaol tushunchalari yaratildi. BMI ning II bobida Maktab darsligi bilan ishlash, ta’lim jarayonida sinfda va sinfdan tashqari bajariladigan ishlar, Qashqadryo viloyati transport geografiyasi, “ Transport geografiyasi” mavzusini ta’lim texnologiyalari asosida o’qitish, i qtisodiy geografiyada o‘quv sayri va uni tashkil qilish mavzulari yoritilib, o’quvchilarga transport geografiyasi haqidagi bilim va ko’nikmalarni berish davomida vatanparvarlik va vatanga mehr hamda g’urur hissini shakllantirishni o’z oldimizga maqsad qilgan edik. Tpansport tarmoqlaridan foydalanishda hududning tabiiy sharoiti, ijtimoiy- iqtisodiy xususiyatlarini, geografiya darslarida va sinfdan tashqari ma’lumotlar asosida o‘quvchilar ongiga singdirishning qulay ta’lim texnologiyalari asosida bayon qilindi. 8 - sinfda geografiya darsi mashg‘ulotlari bayoni noan’anaviy uslublar asosida mashg‘ulotlar olib borish bayon qilindi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, ta’lim texnologiyalaridan foydalangan holda dunyoviy bilimlar va mahalliy ma’lumotlardan foydalanib geografiya darslarini tashkil etish barkamol avlodni tarbiyalashda muhim ahamiyatga egadir. Yuqoridagilarni tahlil qilgan ta’lim ustuvorligini ta’minlashda quyidagilarni tavsiya etamiz:  Yuqori ilmiy-pedagogik darajada dars berish;  O’zbekiston transport geografiyasini o’rgatishda mahalliy materiallardan to’liq foydalanishni ta’minlash; 102

 Muammoli ma’ruzalar o‘qish, darslarni savol-javob tarzida qiziqarli tashkil etish;  Zamonaviy pedagogik texnologiyalardan va multimediya qo‘llanmalardan foydalanish;  Talabchanlik tinglovchilar bilan individual ishlash ijodkorlikka undash;  Erkin muloqot yuritishga ijodiy fikrlashga o‘rgatish, ilmiy izlanishga talab qilish va boshqa tadbirlar ta’lim ustuvorligini ta’minlaydi;  O‘qitishning zamonaviy pedagogik texnologiyalarini amalga joriy qilish. 103

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYXATI 1 Karimov I.A. "Yoshlarimiz xalqimizning ishonchi va tayanchi" Toshent "Ma'naviyat" 2006. 80-bet 2 Karimov I.A. “Yuksak ma’naviya-yengilmas kuch”. Toshkent “Ma’naviyat”-2008 62-bet. 3 Karimov I.A. “O‘qituvchilar gazetasi”ning 1989 yil 25 noyabr sonida chop etilgan nuqtdan. 4 Karimov I.A. Barkamol avlod – mamlakatimizni rivojlantirishda hal qiluvchi kuch. Ma’rifat gazetasi 2012 yil 18 – fevral soni) 5 Karimov I.A. “ Kadrlar tayyorlash bo‘yicha milliy dastur to`zish to‘g‘risida” (“Ma’rifat” gazetasi. 1997 yil 15 mart) 7 Karimov I.A. “Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi. Ma’rifat gazetasi-2011. 27 yanvar 7-soni. 8 Kalonov B.H., Mamatov A.M. Ommabop geografi Y. "Zar qalam" 2006 9 Qashqadaryo albomi Qashqadaryo viloyati geografiyasi Qarshi shahri - 1994 10 Qorayev S. Toponimika 11 "O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti" 2006. 12 Xudoyqulov M. "Qarshi cho'li" T. "Sharq" 1998. 320-bet 13 Husanov I., Jumayev X. Maktab geografiya darslarida noan’anaviy o‘quv usullaridan foydalanish. “Zamonaviy geografiyaning regional muammolari”. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. 18-19 may 2010. 14 O`zluksiz ta'lim. Ilmiy-uslubiy jurnal. 2008. № 2 15 Musayev P., Qurbonniyozov R. "Geografik o'yinlar" Toshkent. O'qituvchi-1979. 104

16 Musayev P., Musayev J Geografiya 8 –sinf uchun darslik Toshkent, “ Sharq ” 2010 72 – 86 betlar 1 7 Muqimova X. Zamonaviy geografiya darsi-standart talabdagi meyordan ortiq ko‘rsatkichga erishish omili. “Zamonaviy geografiyaning regional muammolari”. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. 18-19 may 2010. 17 Mavjutov D. «Geografik topishmoqlar». Toslikent «Mehnat» 2001. Majidova N., Alimova A. Innovatsiya-ta’lim tizimida. “Zamonaviy geografiyaning regional muammolari”. Respublika ilmiy- amaliy anjuman materiallari. 18-19 may 2010. 1 8 Ma’rifat gazetasi. 2011. 4 yanvar №1 (257-son) 1 9 Ravshanov P. «Qarshi tarixi», Toshkent -2006. 20 Safarov L.S. Zamonaviy axborot texnologiyalari barkamol avlodni tarbiyalashning muhim omili. “Zamonaviy geografiyaning regional muammolari”. Respublika ilmiy- amaliy anjuman materiallari. 18-19 may 2010. 21 Nazarov H., Yuldosheva D., Meliboyeva F. Maktabda geografiya ta’limini amalga oshirishda interaktiv usullardan foydalanish 22 Hayitov A. Kalonov B. Erdonov L O’zbekiston geografiyasi 23 www.ziyo.net O‘zbekiston yoshlari uchun internetdan maxsus tarimoq 24 www.ilm.o’z . Mamlakat ta’lim tizimidagi ilmiy yangilik, ilmiy ishlar, tadqiqot ishlari ifodalangan 2 5 www.bilimdon.o`z . Turli mavzular yo‘nalishlar sohalar ma’lumotlari keltirilgan veb sayd 105

Аvtomobil trаnsporti Tаshilgаn yuklаr, ming tonnа 2010 y. yanvаr- dekаbrigа nisbаtаn foizdа Yuk а yl а nm а si, ming t-km 2010 y. yanv а r- dek а brig а nisb а t а n foizd а T а shilg а yo‘lovchil , ming kishi Jаmi 36970,9 112,2 1261592,9 109,8 383778,7 sh аhаrlаr : Qаrshi 7684,9 113,1 218190,1 110,3 113482,4 t umаnlаr : G‘uzor 2357,2 111,0 78767,8 108,8 18481,3 Dehqonobod 1748,0 112,1 73062,5 109,0 9926,4 Qаmаshi 2644,8 111,5 76442,0 110,7 24301,0 Qаrshi 2186,3 112,8 85837,8 108,7 14912,2 Koson 2251,3 114,1 104574,8 110,8 21589,3 Kitob 1846,5 110,5 68686,2 108,0 20043,6 Mirishkor 1893,3 108,9 60203,3 112,7 17515,9 106

Muborаk 1753,7 111,5 78699,1 108,7 15953,0 Nishon 1879,1 113,9 54587,3 106,1 17515,9 Kаsbi 2364,8 109,5 75826,7 112,9 27212,8 Chiroqchi 2920,3 111,2 91207,2 109,2 23624,2 SHаhrisаbz 3075,9 115,1 106209,3 109,8 41336,2 Yakkаbog‘ 2364,8 112,2 89298,8 110,1 17884,4 107

108

Похожие

“Jahon transporti” mavzusini o’qitish texnologiyasi

Geografiyani o`qitishda o`quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish yo`llari

“ Daryolar” mavzusini ta`lim texnologiyalari asosida o`qitishga doir

Mirzacho’l tabiiy geografiyasi tabiati to’g’risidagi ma’lumotlarni yangi pedogogik texnologiyalar asosida tushuntrish

Maktab geografiya darslarida “litosfera” mavzusini o`rganish metodikasi