Ўзбек адабиётида поэма жанрининг тараққиёт тамойиллари - Литература - Дипломные работы

Ўзбек адабиётида поэма жанрининг тараққиёт тамойиллари

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

589.5 KB

« Ўзбек адабиётида поэма жанрининг тараққиёт тамойиллари »

М У Н Д А Р И Ж А КИРИШ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 И БОБ ЎЗБЕК АДАБИЁТИДА ПОЭМА ЖАНРИНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИ ВА Ш АКЛЛАНИШИ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 И И БОБ ПОЭМАНИНГ ТАРАҚҚИЁТ ТАМОЙИЛЛАРИ . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . 28 ХУЛОСА . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . 59 2

К И Р И Ш Мавзунинг долзарблиги: Бугунги кунда Ўзбекистон мустақиллигининг 20 йиллик муборак тўйини нишонлаш арафасида адабиётимизга, унинг жанрларига, мавзу доираси, образлар силсиласига эътибор кучаймоқда. Чунки ўзбек халқи ўз тараққиётининг ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маънавий бир босқичини якунлаб, янги бир босқичга қадам қўйди. Бу хусусда Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов: “Халқнинг маданий қадриятлари, маънавий мероси минг йиллар мобайнида Шарқ халқлари учун қудратли маънавият манбаи бўлиб хизмат қилган. Узоқ вақт давом этган қаттиқ мафкуравий тазйиққа қарамай, Ўзбекистон халқи авлоддан авлодга ўтиб келган ўз тарихий ва маданий қадриятларини һамда ўзига хос анъаналарини сақлаб қолишга муваффақ бўлди. Мустақиллигимизнинг дастлабки кунлариданоқ аждодларимиз томонидан кўп асрлар мобайнида яратиб келинган ғоят улкан, бебаһо маънавий ва маданий меросни тиклаш давлат сиёсати даражасига кўтарилган ниһоятда муһим вазифа бўлиб қолди” 1 ,- дея алоһида таъкидлайди. Бу янги давр сиёсий жиһатдан мустақилликнинг қўлга киритилиши; ижтимоий ва иқтисодий һаётнинг янгиланиши; маънавий-маърифий соһада, инсон тафаккурида теран эврилишларнинг содир бўла бошлаши, миллий қадриятларнинг тикланиши, жамиятнинг барча соһасида қадимий ва бой анъаналарнинг янги тарихий контекстда ривожлантирилиши билан характерланади. 1 Karimоv I.A. О’zbеkistоn ХХI asr bо’saғasida: хavfsizlikka ta h did , barqar о rlik shartlari va taraqqiyot kafоlatlari. -T.: О’zbеkistоn, 1997. –B.137. 3

Муаммонинг ўрганилганлик даражаси: Маълумки, ўзбек адабиётига бошқа кўплаб терминлар каби «поэма» термини һам ХХ асрда кириб келиб, ўзлашди. Ўзбек адабиётшунослигида кўпинча халқ ижодидаги ва мумтоз адабиётдаги шеъри: эпик асарларга нисбатан «достон» янги яратилган лирик эпик асарларга нисбатан «поэма» терминини қўллаш одатдир. Баъзан шоирларимиз һам, адабиётшуносларимиз һам бу икки терминни синоним сифатида ишлатадилар. Академик И.О.Султоновнинг фикрича «Бу унчалик тўғри эмас, чунки ўзбек мумтоз адабиётида «достон» деб асосан наср билан ёзилган асарларга айтилар эди 1 . ХХ аср адабиётида майдонга келган поэма жанри мумтоз адабиётимизнинг маснавий жанри анъаналарига һам асосланасада, һозирги вақтда «маснавий атамасининг ўрнини ижодий тажрибада «поэма» термини олган. Шу сабабли «достон» атамасини қадимий маънода қолдириш мақсадга муофиқдир. Бизнинг һам, ўзбек мумтоз адабиётида фақат наср билан ёзилган асарларгина эмас, назмда, маснавий шаклда битилган достонларга, воқеалар насрий ва шеърий нуқт қўшилмасида баён этилган халқ достонларига нисбатан һам поэма атамасини жанрий маънода бир хил қўллаш тўғри эмас. Чунки халқ достонлари, мумтоз адабиётда яратилган достонлар, уларнинг һар хил типлари билан бугунги поэмалар ва уларнинг турли хиллари ўртасида жиддий фарқлар бор. Маснавий жанрининг эпос учун жуда боп эканлигини А. Навоий һам эътироф этган. Қолаверса, фольклордаги маснавий шаклида Навоий, Бобур, Хожа, Мужрим Обид маснавийлари романтизм ва реалистик һиссиёт ёнма-ёнлиги билан «фарқланса Яссавий, Сўфи Оллаёр кучли һиссиёт ва нафосат билан ажралиб туради. Фақат Фурқат, Ҳамза, Рожий, Нозимахоним манавийларидан реализм, маърифатпарварлик етакчи ёъналишни ташкил 1 Hоtamоv N. Sarimsоqоv B. Adabiyotshunоslik tеrminlarining ruscha- о’zbеkcha izоhli luғati. Tоshkеnt. 1983 yil 256-bеt. 4

этади. Чўлпон, М. Шайхзода, Һ. Олимжон, Миртемир, Ғ.Ғулом, Зулфия, Һабибий, Шархий, Қ. Муһаммадий, Х. Даврон маснавийлари ёхуд таржималари һам ўзига хосдир. Бирида мусиқийлик иккинчисида минбарбоплик, учунчисида реализм ва поэтика уйғунлиги, тўртинчисида соддалик бешинчи бирида эса жанрнинг бормоқ вазндаги кўринишни ривожлантиришга интилиш борлиги кузатилади. Фурқатнинг «Илм хосияти» «Вистовка хусусида», Чўлпоннинг «Халқ» «Ёзнинг тугалиши», «Кишан», «Галдир» М. Шайхзоданинг «Кураш нечун», «Қуёш қизи Зебохон», «Галдир», «Хиёбон», «Ёъқ мен ўлган эмасман», Ғ.Ғуломнинг «Учувчининг қўшиғи», Зулфиянинг «Салом сизга сулуһпарварлар», Ҳабибийнинг «Хазина», «Иқлим баһори», Чархийнинг «Эл бахти», Х. Давроннинг «Эпитафия», «Унутайин дегандим сени» сингари асарлари маснавий ёълида ёзилгандир. Демак, достоннинг һақиқий ривожи романтизм даврига тўғри келади. Романтик достонларга хос бўлган хусусиятлар реалистик тарихий воқеаларни акс эттирувчи асарларга нисбатан достон терминни қўллаш ўринли бўлгани һолда, ХХ аср ўзбек поэзиясида яратилган поэмаларнинг жуда кўп ўзига хос жиһатлари, ички ишлар мавжудки, ана шулардан бири унинг маснавий ёълида шеърий шаклда ифодаланишдир. Халқ достонлари, мумтоз адабиётда яратилган достонлар, уларнинг һар хил типлари билан бугунги поэмалар ўртасидаги тафовутни кўрсатиш мақсадида «достон» атамасини қадимий маънода қолдириш ХХ асрда яратилган асарларга нисбатан «поэма» атамасини қўллаш керак. Поэма жанрига бағишланган кўплаб тадқиқотларнинг баъзиларида унинг спецификасини очиб кўрсатишнинг ғоят қийинлиги олоһида қайд этиб ўтилади 2 . Бу жанрга бағишланган аксарият ишларда кўпроқ поэманинг ички хиллари (лирик, лиро-эпик, эпик, драматик кабилар)нинг бир-биридан фарқи 2 CHarvachеnka G. «Pоema v sоvеtskоy litеraturе» IZD Rоstоvskоgо univеrsitеta 1978. 5

назарий асослашга һаракат қилинади. Мурод Ибрагимовнинг айрим тадқиқотларида эса поэма ва унга яқин турувчи боллада жанри ўртасидаги фарқлар һақида фикир юритилган. 3 Тадқиқотчи Умрзоқ Жуманазаров эса ХХ асрда яратилган, реал тарихий воқеаларни акс эттирувчи халқ бахшиларининг эпик асарларини «Ўзбек тарихий достонларининг реалистик тили» номи билан халқ достончилиги анъанасидаги кескин ўзгаришлар натижасида пайдо бўлган фольклор асарлари сирасига киритади 4 . Албатта, поэма жанрининг ўзига хос хусусиятларини очиб кўрсатишда бирдан-бир тўғри ёъл унинг ички хилларини қиёсан текширишдир. Соф назарий ёъналишдаги мазкур муаммо тадқиқотимиз мақсадига кирмайди ва алоһида илмий изланишларга мавзу бўла олади. Битирув малакавий ишининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан боғлиқлиги: Тадқиқот Нукус давлат педагогика институти Ўзбек адабиёти кафедрасининг «ХХИ аср ўзбек адабиётшунослигининг асосий ёъналишлари, хусусиятлари ва муаммолари» мавзусидаги истиқболли режаси асосида амалга оширилди. Тадқиқотнинг мақсади: Биз, ушбу ишимизда ўзбек адабиётида поэма жанрининг вужудга келиши, таркиб топиши ва тараққиёти масалалари хусусида айрим фикирларимизни умумлаштиришга һаракат қилдик.  Поэма учун һаётдаги қаһрамонона олий һолатлар, муһим воқеалар, кучли драматик эһтирослар асос қилиб олинади.  Поэманинг эпик асос лирик инсонларнинг фаол иштироки билан очил а ди .  Шоир поэмада катта катта ва мураккаб мазмунни эпик образларда һам, ўзи тасвирлаётган воқеаларнинг субъектив инъикосини ифодаловчи лирик нуқтада һам очиб беради. 3 Ibragimоv M. «О’zbеk sоvеt pоeziyasi janrlarining tarkib tоpishi» Tоshkеnt, «Fan» 1983. 4 Jumanazarоv U «О’zbеk fоlklоri va tariхiy vоqеalik» Tоshkеnt, «Fan» 1991, 93-bеt. 6

 Эпик ва лирик план бир-бири билан узвий равишда боғланган бўлади.  Воқеалар кескинлик, кўтаринкилик билан ривожланади, лиризм ва драматизм ниһоятда кучли бўлади.  Қаһрамоннинг қалбини, ички оламини, тафаккурини очиш унинг һатти-һаракатларини тасвирлаш ёъли билан кўрсатилади. Тадқиқот вазифалари:  Поэма поэзиянинг ўзига хос муһим жанри эканлигини аниқлаш.  У һаётни мумкин қадар атрофлича қамраб олиб, бутун қарама- қаршиликлари билан акс эттира олишини далиллаш.  Шоир поэмада халқ һаётидаги бутун даврларни ифодаловчи кенг тарихий лавһалар ярата олишини, поэмада асосий қаһрамонлардан ташқари шу қаһрамонлар характерини очишда хизмат қиладиган асар сужети, воқеаси билан узвий боғланган қўшимча образлар бўлиб, иштирок этувчилар сони кўп бўлишини ёритиш.  Қаһрамон характернинг ташкил топиши, ривожланиш, янги сифатлар һосил қилиш бир неча тўсқинлик билан курашиш жараёнида кўрсатиш орқали унда қаһрамон оғир ва давомли кураш муһитида тасвирланишини, шу муһит ичида характернинг аста-секин шакллана бориши кўрсатилишини таһлил этиш.  Узоқ давом этган воқеалар ичида аниқ һолатларда қаһрамон руһияти ва һатти-һаракатини тасвирлаш орқали унинг характерига хос бўлган асосий хусусиятларни гавдалантириш.  Поэма воқеаларни кенг қамровда һикоя қила олади, қаһрамонларнинг ўсиш ва шаклланиши жараёнида кўрсатади, характерига хос хусусиятларни кенг оча олишини кўрсатиш. 7

Тадқиқот объекти: Тадқиқот объекти сифатида мумтоз адабиёт ва ХХ аср адабиётида яратилган поэмо жанрига мансуб асарлар таһлилга жалб этилди Тадқиқот методлари: Мазкур ишни тадқиқ этишда шакл ва мазмун, макон ва замон, хусусийлик ва умумийлик, сабаб-оқибат тамойилларига таяндик. Асосан, компонент таһлил, қиёсий таһлил усулларидан фойдаландик. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:  Поэма атамаси шеърий шаклдаги катта һажмли лирик-эпик жанр, шеърий, ривоявий асарларга нисбатан қўлланилилиши далилланди.  Поэмада воқеанинг рўй бериш сабаби, ўрни, қаһрамонлар портрети анча кенг, батафсил тасвирланиши аниқланди.  Поэмада шоир ўзи учун қимматли деб билган айрим фикр ва мулоһазаларни асардаги асосий сужет линиясидан қаноат һосил қилмай, қўшимча композицион воситалар (сужетдан ташқари унсурлар) дан һам фойдалана олиши таһлил этилди.  Асосий сужет линиясидан ташқари айни пайтда у билан чамбарчас боғланган бир неча сужет линиялар бўлиб, аста-секин ривожланади. Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аһамияти: Тадқиқот умумфилологик ёъналишда ўрганилаётган бадиийлик масалалари билан шуғулланувчи тадқиқотлар доирасига киради. Тадқиқот натижалари бадиий ифода ва образлар таһлили юзасидан тадқиқот олиб борувчи тадқиқотчилар учун катта амалий ёрдам беради. Натижаларнинг жорий қилиниши: Битирув малакавий иши натижаларидан умумтаълим мактабларида ва академик лицейларда ўзбек адабиётидан амалий машғулот дарсларини олиб боришда фойдаланиш мумкин. 8

Битирув малакавий ишининг тузилиши ва һажми: Ушбу тадқиқот кириш, икки боб, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. И БОБ ЎЗБЕК АДАБИЁТИДА ПОЭМА ЖАНРИНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИ ВА ШАКЛЛАНИШИ Поэма жанрига асос бўлган манбалар. Достончилик анъанаси туркий халқларда анча қадимий бўлиб, у мумтоз адабиётда бир қатор ривожлантирилди ва ўзига хослик касб этди. Мумтоз адабиётдаги достонларда лирик һолатлар эпик баён миқдорига нисбатан яқинлашди. ХХ аср ўзбек поэзиясидаги поэмаларнинг яратилишида бир тамондан, миллий достончилик анъаналари иккинчи томондан, Европа ва рус адабиётдаги поэмачилик анъаналари катта рол ўйнайди 1 . Мумтоз поэзияда яратилган маснавий достонлар ўз қурилиш жиһатлари билан ғоят мураккаб асарлардир. Уларда узоқ йиллар давомида содир бўлган хилма-хил воқеалар, бир қанча қаһрамонлар, персонажлар ва уларнинг фаолияти, саргузашти баён этилади. Достонларнинг бош қаһрамонлари кўп кулфат ва машаққатларни бошидан кечирадилар. Ўз 1 Hоtamоv N. Sarimsоqоv B. Adabiyotshunоslik tеrminlarining ruscha-о’zbеkcha izоhli luғati. Tоshkеnt. 1983 yil 256-bеt. 9

орзуларига мурод-мақсадларига етишиш учун бир қанча қийин тўсиқлардан кураш ва синовлардан ўтиб, жасоратли, ботир ва паһлавонга айланадилар 2 . Мумтоз поэзиядаги достон жанрида ёзилган асарларнинг сужети, композицияси конфликти, баён усуллари ниһоятда мураккабдир. Шунинг учун бу асарларнинг айримларини тадқиқотчилар «шеърий роман» га мансуб деб һисоблайдилар. Шарқ адабиётида яратилган бу хил достонларнинг баъзилари хорижий тилларга таржима қилишганида, уларга нисбатан «достон» эмас, «шеърий роман» термини ишлатилган. Франсус шарқшуноси Анре Массе, Н. Ганжавий «Ҳамса» сининг бир достонини Франтсуз тилига таржима қилиб уни роман жанри остида («Хусров ва Ширин» романи 1970) Парижда нашр қилдирган. ХХ асрнинг шиддатли воқеалари яъни давр талаби янги жанрининг яратилишини талаб этарди. Бундай поэма-жанри Ғарбий Европа ва рус мумтоз поэмасида бор эди. Кўплаб рус шоирлари ўз салафларининг анъаналаридан ижодий фойланиб, 20-йиллардаёқ поэмалар ярата бошлаганлар. Кундалик һаётда рўй бериб турган воқеаларни кенг акс эттиришга, реал кишиларнинг тўлақонли образини ярата олишига қодир поэма жанри аста-секин миллий адабиётларга һам ўта бошлади. Бундай интилишлар ўша йиллардаги ўзбек поэзиясида һам бошланган. Достон-ўзбек фольклорининг һам кенг тарқалган йирик жанрларидан бири. Унинг яратилиши халқимизнинг маънавий маиший қиёфаси, ижтимоий-сиёсий курашлари, ахлоқий-эстетик қарашлари, адолат ва һаққоният, озодлик ва тенглик, қаһрамонлик ва ватанпарварлик һақида идеаллари билан чамбарчас боғлиқдир. Асрий курашлар ва идеаллар унинг мавзуси, ғоявий мазмуни, образлар тизими, сужет ва композицияси моһиятини белгилайди. 2 S. Mirvaliеv « О’ zbеk rоmani», Tоshkеnt, 1969. 10

Ёзма ва оғзаки адабиётдаги достонлар һаётни тасвирлаш воситалари ва усуллари жиһатидан бир-бирларидан. В. М. Жирмунскийнинг фикрича «Эпос-бу халқнинг қаһрамонлик идеализацияси кўламидаги жонли ўтмишдир. Унинг тарихий қиммати, айни пайтда жуда катта ижтимоий, маданий-тарбиявий аһамияти һам шундадир» 1 Достоннинг эпик воқеаликка муносабати, спецификаси, синкретик харатери тўғрисидаги қимматли фикирларни бошқа фольклоршунос олимларимизнинг тадқиқотларида һам учрайди. Достонларда тарихни халқона тушуниш, уни жонлантириш мавжуд. Уларда халқимиз бошидан кечирган ижтимоий-сиёсий воқеаларнинг этник бирлик ва мустақиллик учун олиб борилган курашларнинг тарихий моһияти бадиий баён этилган. Достонлар һақиқий ва идеал тарих бирлашиб, чатишиб кетган оламшумул воқеаларни тасвирлаган халқимизнинг ахлоқий, фалсафий, диний қарашларини, һаёти, урф-одатлари ва маишатини қомусий бир тарзда ифодалаган ўтмиш ёдномаларидир. 2 Достонларда эпик умумлаштириш устун мавқега эга шунингдек достонлар композиция ва сужет қурилиши жиһатдан мураккаб воқеа һодисаларни қамраб олиши билан һам характерланади. Хуллас, ўзбек халқ достонлари жуда узоқ тарихий тараққиёт босқичларини босиб ўтган. Асримиз бошларига келиб ўзбек халқ достончилиги анъанасида кескин ўзгаришлар юз берган. Кўплаб тарихий достонлар яратилган. Кўринадики, поэма жанрига асос бўлган манбалар сирасига қуйидагиларни киритиш мумкин: 1 Jirmunskiy V. M. «Narоdniy gеrоichеskiy epоs». L. T. I. Х. L. 1969 st 19. 2 Jirmunskiy V. M. Zarifоv Х. T. «О’zbеkskiy narоdniy gеrоichеskiy epоs» M. GIХL. 1974 st 303. Saidоv M. «О’zbеk хalq dоstоnchiligida badiiy mahоrat» Tоshkеnt 1969 Imоmоv K va bоshqalar «О’zbеk хalq оғzaki pоetik ijоdi» I 1990 Abdullaеv H. J. «О’zbеk va qоraqalpоq dоstоnlari о’rtasidagi alоqalar va tipоlоgik о’ziga хоslik, Tоshkеnt 1988 A D.D Egamqulоv B. A. «Epik shе’r va epik sinkrеtizm» Tоshkеnt, 1994 AND, Mо’minоv G, «Hоzirgi о’zbеk adabiyotida fоlklоrizm» I 1994 AD Eshchanоva G «Оshiq Ғarib va SHохsanam dоstоnning variantlari» 1994, AND va bоshqalar. 11

1. Туркий халқларнинг қадимий достончилик анъанасига асосланган, муайян ўзгаришлар билан бизга етиб келган халқ бахшиларидан етиб келган достонлар. 2. Мумтоз адабиётдаги достонлар. 3. Рус ва Европа адабиётидаги поэмачилик анъаналари. 4. Қардош халқлар адабиётидаги жанрий ўзгаришлар. 5. ХХ аср бошларидаги ижтимоий воқеалик ва эпик кўламлик. 2 Талантини камол топтириш учун уни Масквага ўқишга юбормоқчи бўлишади. Лекин қизча бунча эриша олмайди Уни ваһшиёна ўлдирадилар. Ғ.Зафорий асримиз бошларидаги реал воқеалар-театр санъатига келиб қўшилаётган баъзи ўзбек қизларининг аянчли тақдирини романтик картиналарда акс эттиради. Бу воқеаларни бадиий талқин этишда халқ оғзаки ижоди ва мумтоз поэзияда ижод этилган достонларга хос баъзи поэтик усуллардан фойдаланади. Даставвал поэмада яхшилик ва ёмонлик кураши акс этганлигига диққат қаратиш зарур. Достон композициясида мумтоз поэмадаги достонлар сингари «Ҳамд» «Муножат», «Наът», «Сабаби таълиф» каби муқаддима байтлари ёъқ. Унинг тузилиши анча содда. Лекин поэма ғоясини талқин этишда мумтоз поэзиясини ишқий- романтик достонларга хос тасвир воситаларидан рамзий усуллардан, ижодий фойдаланган. Поэманинг бош қаһрамони «Ҳур каби гўзал», «Кўзлари қора», «Қошлари қалам», унинг гўзаллиги, хуш овозлиги ва фожиасининг гувоһи сифатида Тўлин ой қатнашади. Ой ўз шуълалари билан тўн бағрини ёриб, саёһатга чиқади. У боғларни сайр этиб, «булбул уйқусин», «гуллар кулгусин кузатади. У «тун сирин» англамоқ учун сой, қир очиб бир шаһарга боради Ой бир бино олдида 2 SHоir va dramaturg Ғulоm Zafariy 1924 yil «Inqilоb» jurnalining qо’shma sоnlarida «Vannaycha» va «CHо’lpоn Tеmir» nоmli ikki pоemasini chоp ettirdi. Ular Zaminida rеal vоqеalar mavjudligi sеzilib turadi. «Vannayga» pоemasi uch bо’limdan ibоrat. Pоemaning bоsh qaharmоni о’z qо’shiqlari bilan хalq dilini Хushnud etuvchi Vannayga ismli qiz. Хalq qо’shiqchi san’atiga qоyil qоlib, uni «Vannayga» (nay kabi nafis оvоzi) dеb atagan. 12

тўпланган одамларни кузата бошлайди. Одамлар ичкарига кирадилар. Ичкарида чанг, танбур най, ғижжак, дутор овозлари жаранглайди. Бу товушларга қизиқиб мўралаган ой соһнада куйлаётган гўзал қизни элнинг шодон қараши олганлигини кўради. Поэманинг иккинчи бўлимида романтик усул устиворлиги кўринади. Қуёш ботади, ёруғлик ўз ўрнини қоронғиликка бўшатади. Осмонда яна ой, у ўз одатича борлиққа нурин сочиб, атрофни кузата бошлайди. Бироқ атроф тамомила бошқача қиёфада кўринади: боғдаги гуллар сўлган, кўм-кўк ўтлар, даражалардаги ям-яшил барглар сарғайган, булбуллар кетиб, қарғалар келган. Ой ўрмонга назар ташлайди. Барглар тарк этган қип- яланғоч, ёғочларнинг һар бутоғида бойқушлар совуқ инграш » моқда. Қўрқинчли мозор бор бу ерда. Асарнинг биринчи бўлимидаги гўзал тасвирлар қандайдир даһшатли воқеанинг рўй беражагини билдиради. Шундай бўлади, һам: Ой ўрмон ичидан қўлида нимадир кўтариб келаётган бир йигитни кузата бошлайди. Йигит қўлидаги нарсани ерга ташлайди. У кимнингдир гавдаси ва қонли боши эди. Йигит, ўксиб, ўкириб йиғлади, «гавдага боқиб талваса ичида сўз бошлайди. Унинг мурдага айтган сўзларидан маълум бўладики, ўз севгилисининг Москвага юборилишига қаршилик кўрсатган, аёл кўнмагач, уни ваһшийларча ўлдирган. («Қарғама мени, мен эмас, сени ўлдирувчи») деган таъкидлар орқали йигитнинг бу фожиани бир ўзи қилмаганлиги уни қотилликка ундаганлар «борлигини кўрсатмоқчи бўлади. Шўро адабиётининг синфийлик мензонлари доирасида һаракат қилади. Ой ўлдирилган аёл ўша кўрган гўзал қўшиқчи эканлигини билади. Бу даһшатга чидай олмай йиғлайди, ўртанади. Бу фожиа һатто бутун борлиқни ларзага келтиради, матом либосига буркайди. Тун қора либос кияди. Бутун коинот матом тутади. Лекин қарғалар һамон қағиллашни қўймадилар. 13

Поэманинг учунчи бўлимида һам романтик усул сақланган, реализм бирмунча кучайтирилган. Қўшиқчи қизга матом тутиб фалакда бир неча кун кўринмаган ой яна чиқади. Воқеа яна асарнинг биринчи бўлимидаги жойбино ичидаги саһнага кўчади. Шоир асарнинг шу қисмига санъат ишлари ташкилотчиси бўлган «бир киши» образини олиб кирган. «Қоп-қора кийинган» бу киши қизнинг фожиали ўлимига бағишланган матом кечасини уюштиради. У йиғилганларга қарата сўзлаган нутқида элнинг суюкли қўшиқчиси қотилларини маънолайди. Асарда қиз һақида тўқилган марсиялар «бир тўда бола» томонидан ижро этилади. ЭЪтибор берилса бу марсиянинг бевосита халқ ижодидан олинганлигини пайқаш қийин эмас. Узун-узун арғамчи Ерда ётса майлими? Эссизгина Ваннайча Гўрда ётса майлими? Ҳаводаги бўз тўрғай; Бўзламасанг на бўлғай? Ваннайчанинг дардини Сўзламасанг не бўлғай? Ҳаво бу кун дим бўлди, Дарак олинг, ким ўлди? Эпсизгина Ваннайча Эри қўлида ўлди. Анъанавий матом қўшиқларининг 3-мисрасига кўпинча марһумнинг исми қўшиб айтилади. Ғ.Зафарий һам тўртликларнинг 3-мисрасига поэма қаһрамонининг исмини қўшиб, шу анъанани давом эттирган. Шоир мазмунида сўроқ интонацияси мавжуд бўлган аза қўшиқларини танлар экан 14

уларни болалар тилидан айттириб, халққа: шундай гўзал, хушовоз аёл озодлик душманлари томонидан ўлдирилса майлими, бу даһшатга сизлар қандай қарайсизлар?-дея мурожаат қилади. Шу усул билан қотилларга нисбатан ғазаб, қасос олишга интилиш, фожиалар олдини олиш учун курашга чақириқ мақсадлари кўзда тутилган. Достон (поэма)нинг ритмик-синтонацион қурилишида ғализликлар сезилди. Бундан ташқари асардаги қиз қисматини Ойнинг кузатувчи орқали ифодалаб, уни ўраган шароит кишилар муһити деярли очилганлигини шоирнинг романтизмга мансуб фикрлаш тамоийли орқалигина изоһлаш мумкин. Ғулом Зафарийнинг «Чўлпон Темир» достонни һам романтик услубда ёзилган. Поэмага сужет сифатида фарзандсиз аёлнинг бошқалар боласини фарзандликка олиш, боқиб ўстириш туфайли ўзи һам фарзанд кўриш мумкинлиги тўғрисидаги халқ ирими, афсона ва эртаклари асос қилиб олинган. Асар муқаддимасида қайд этилишича, шоир-лирик қаһрамонга бу «мунгли эртак» ёки «достон» (поэма) ни моһир созонда қўбизи жўрлигида сўзлаб берган. Поэманинг конфликтини бой ва камбағал бир оила ўртасидаги содир бўлган воқеалар ташкил этади. Бойнинг хотини фарзанд кўриши мақсадида қўшниси камбағал оилада дунёга келган болани асраб олмоқчи бўлади. Бу фикр бойга һам маъқул бўлади. Бойнинг хотини қўшнисининг гўдагига энага қилиб, камбағал аёлни оқсочликка олади. Болага Бойтемир деб исм берилади. Гўдакка яхши муносабатда бўлгани учун бой хотинида һам оналик меһри товланади қиз фарзанд кўради. Исмини Гуласал қўйишади. Йигит ва қиз мактабда бирга ўқиб «оға-сингил»дай бўлиб ўсишади. Йигит ва қиз бошқа-бошқа ота-онанинг фарзандлари эканлигини билишгач улар ўртасида самимий муһаббат пайдо бўлади. Табиийки бой бунга қаршилик кўрсатади. Темир шаһарда туролмай қишлоққа кетиб, 15

чўпонлик қила бошлайди. Поэмада халқ қўшиқлари оһангларидан, ритмик усулларидан ниһоятда ўринли фойдаланилган. Темир ва Гуласал ўз қалб розларини фольклордаги севги қўшиқлари усулида баён этадилар. Темир: Қалам қоши, қора кўзли, Қизил юзли, тотли сўзли, Қора сочли гўзал ёрим, Гуласалхон севдим сени! Гуласал: Сўзим ўйин эмас чиндир, Севган ёрим, бори сендир, Қайтса сўздан ким нодондир Темиржоним, севдим сени. Шоир асарнинг айрим эпизодлари тасвирида халқ достонлари поэтикасига хос-хусусиятлардан бири-шеърий нутқ ичида насрий парчалар келтиришидан һам фойдаланган. Темирнинг тоғда чўлпонлик қилиши мунгли-мунгли қўшиқлар куйлаши шеърий усулда тасвирлангач насрий парча келтирилади: «Бой Темир тилидан шуни ўқиди» каби. Ғ.Зарфарий поэма мазмунига халқнинг адолатли шоһ һақидаги орзу- умидлари тасвирланган қўшиқ, афсона ва эртаклар руһини һам сингдирган. Темир бир куни мунгли най чалиб, қўшиқ айтиб, шох ўрдаси ёнидан қўйларини һайдаб ўтади. Унинг дил ўртовчи қўшиқларини аркда ўтирган шох һам эшитади, қаттиқ таъсирланади. Подшо куйчини һузурига келтиришни буюради. Темир бошидан ўтганларини унга сўзлаб беради. Севишганлар одил шох кўмагида мурод-мақсадларига эришадилар. Мазкур поэма ХХ аср шеъриятини кейинги босқичларда кенг ривожланган эртак поэмаларининг илк намунасидир. Кейинчалик поэзиямизда Ҳолимжоннинг «Ойгул билан Бахтиёр» Семруғ ёки Паризод ва Бунёд, М. Шайхзоданинг «Овчи қиссаси», «Искандар Зулқарнайн» каби асарлари пайдо бўлди. 16

Поэмада кишиларни табақага ажратиб қараш бойни албатта салбий, камбағални ижобий сифатлар эгаси қилиб тасвирлашдек содда конфлект линияси кузатилади. Композицион тарқоқлик қаһрамонларига ички кечинмалари ва қалб драмаларини камроқ бадиий таһлил этиш сингари камчиликлар учрайди. Сайқалланган мисралар, бандларнинг талайгина мавжудлиги сезилиб туради. Буларнинг барчаси, шоирнинг һали реалистик метод қонуниятларини чуқур ўзлаштира олмаганлиги, романтик тасвир билан реалистик тасвир тамойилларини пайваста қўллаш санъатини эгаллашда изланиш жараёнини бошидан кечираётганлигини кўрсатади. Ғ.Зафарий асарларидан кейин мумтоз шарқ, жумладан ўзбек поэзиясидаги халқ оғзаки ижодига оид сужетлар асосида поэмалар ижод этиш анъанага айланди. Аста-секин һаётий воқеаларни кенг, лиро эпик планда, реалистик тасвир воситаларида акс эттириш, халқ орасидаги конкрет қаһрамонлар образини типик шароит билан боғлиқ тарзда яратиш тамойили вужудга кела бошлади. Биз буни у ёки бу даражада Ғ. Зафарийнинг «Ёшлар энди берилмас» (1926) А.Мажидийнинг «Ҳужим» (1927) Ойиша Носир қизининг «Сурмахон» (1927) Ботунинг «Тоғ қизи» (1928) «Биринчи хат» (1929) Элбекнинг «Ўтмишим» (1929) каби поэмаларида кўришимиз мумкин. Ғ. Зафарийнинг юқорида қисқача таһлил этилган достонларидан қарийиб икки йил кейин «Ёшлар энди берилмас» (1926) асари «Маориф ва ўқитувчи» журналининг 5 ва 6 сонларида босилди. Поэманинг воқеалари бой, унинг хизматкори Тўғон ва унинг қадду- қомати келишган хотини Чўлпоной ўртасидаги воқеалар тасвирланади. Тўғон бойнинг қўйларини боқиш учун узоқ чўлга жўнатилган. Шу боис бой билан ёш жувон Чўлпоной ўртасида бўлиб ўтган воқеаларга кенг ўрин ажратилган. 17

Чўлпоной лирик, кечинмалар оғушида севган ёрини қўмсаб қўшиқлар айтади. Гўзал боғ манзаралари «гуллаётган ғўзалар, турфа хил товланаётган узумлар Чўлпоной қалбини шодлантирмайди. Кунларнинг бирида бой унча ошиқ бўлиб қолади. Асарда кескин драматик вазиятлар юзага келади. Бой ўз уйидагиларини ўйнаб, яйраб келиш учун бошқа жойга жўнатиб, Чўлпоной билан ёлғиз қолишга вазият яратади ва муһаббат изһор қилади. Бутун молу- давлатини инъом этажаги, «муһаббати» ни рад этса «ўла» жагини айтади. Чўлпоной кўнмагач, дўқ-пўписа қилиб һам кўради. Чўлпоной-иродаси мустаһкам, вафодор аёл. У бойга кескин қаршилик кўрсатади. Чўлпоной дарғазаб бўлиб, ўзини-ўзи ўлдирмоқчи бўлади. Лекин бой унинг қўлидан пичоқни тортиб олишга улгуради. Чўлпоной бойни юмдалаб, соқолини юлади, кўкрагига тепади. Воқеа янада жиддийлашади. Олишув фожиа билан тугайди. Чўлпоной бутун куч, иродасини ишга солиб бойнинг кўксига пичоқ уради. Тўғон тушида оғир таһлика ичида қолган севимли ёрини кўриб ёълга отланади ва Чўлпоной бой кўксига пичоқ санчган пайтда етиб келади. Асарнинг драматик воқеаси энг юқори чўққига кўтарилган нуқтадагина бевосита иштирок этади. Фольклор ва ёзма адабиётдаги туш кўриш усулидан фойдаланилганлигига диққат қаратиш мумкин. Поэма воқеаларида бир қадар сунъийлик кузатилади. Тўғоннинг ойни шу һолатда кириб келиши, бойнинг жон таслим қилиш арафасида ўз хатоларини тан олиб, Тўғондан кечирим сўраши, бутун мол-мулкини унга инъом этиши китобхонни унчалик ишонтирмайди. Чунки характерлар мантиғига кўра бойнинг бир неча мерос хўрлари бўла туриб, бу ишни ихтиёр этиш ғайритабиийдир. Поэмани хотималашга шошилган шоир барча мол-мулк, ер-сувларнинг камбағаллар қўлига ўтганлигини таъкидламоқ истайди. 18

Поэмада қаһрамоннинг ички кечинмаларини, руһий һолатларини очишда романлик достонларда қўлланилган пейзаж тасвиридан моһирона фойдаланган. Лекин реалистик тасвир тамойиллари устун бўла борганлиги кузатилади. ХХ аср бошларида шоир Ботунинг һам «Тоғ қизи», «Иванга хат», «Синфлар кураши», сингари поэмалари яратилди. «Тоғ қизи» поэмаси тугалланган. Асарнинг биринчи бўлимида 224 мисрагина ёзилган 1 . Поэмада Қумрой ва Теша Жоннинг бир-бирига бўлган самимий муһаббати ва уларга тўғаноқ бўлувчи кучлар ўртасидаги зиддиятни кўрсатишни мақсад қилган. Афсуски, воқеа айни ривожланиш палласига етганидан асар тўхтаб қолган. Поэма қуйидаги манзара билан бошланади. Қутурган дарёнинг бошида Кеккайган һайбатли тоғлар бор Тоғларнинг һар бужур тошида Асарлар қолдирган доғлар бор. «Қутурган дарё» кеккайган һайбатли тоғлар уларнинг һар бужур тошида асрлар қолдирган доғлар» образли иборалари асарда қандайдир даһшатли ва воқеалар тасвирланажагига ишорадир. «Ўн олти ёз кўрган» Қумриой портретини ранг-баранг бўёқларда нафас дид билан тасвирлаган. Кундузнинг севгиси қуёшхон. Шошмасдан жилмайиб ботарди. Ҳайбатли тоғларнинг бошидан Оққарлар жилвалар отарди. Қумрининг куйларин тоғ ёъли Ҳар оқшом қучоқлаб учади. Қарилар, ёшларнинг һислари 1 Bоtu «YOz kuni» nashrga tayyorlоvchilar S. Mamajоnоv. N.Q о bul о v. Muharrir K. YAshin. T о shk е nt, 1980 yil. 19

Куйларга жон билан кўчади. Қумриой тоғ бағрига жойлашган эски қишлоқда туғилган. Ўз тенгдоши камбағал оиланинг фарзанди. Тешахонни севиб қолган. Бироқ уни кўп бойлар сўрай бошлаган. Унинг кексайиб қолган отаси Тўғонбой ва касалманд онаси Нурхон узоқ йиллар давомида бойнинг хизматини қилиб рўшнолик кўришмаган. Қизга харидорлар ичида саноқсиз хотинлари бўлган Шарифжон Эшон исмли чол һам бор. Ота-она ўзаро оқилона маслаһатлашиб, кузда Жур карвоннинг ўғли Тешахонга қизларини беришга қарор қилишади. Уларни бой ва Эшонларнинг дўқ-пўписаси, һийла-найранги қўрқита олмайди. Улар руһан тетик һолда эрк учун, ўз орзу-истаклари учун курашадилар. Афсуски поэма тугалланмай қолган. Ботунинг «Иванга хат» ёки ниһояланган қисм «Биринчи хат поэмаси рус ва ўзбек халқи ўртасидаги дўстлик мавзуига бағишланган. Поэманинг лирик қаһрамони-шоирнинг ўзи, иккинчи қаһрамон эса уни дўсти ишчи Ивандир. Иван Москвадаги катта бир заводнинг ишчиси У заводда ўрнак кўрсатиб ишлаганлиги учун сурати газетада босилган. Шу қувончли воқеа унинг эски таниши шоир-лирик қаһрамонни һаяжонлантиради. У эришган ютуқлардан, һалол меһнати «учун халқ һурматига сазовар бўлаётганидан севинган лирик қаһрамон Иванни табриклаш учун қўлига қалам олиб, мактуб ёзади. Дўстнинг дўстга ёъллаган ана шу мактубида баён этилган, лирик қаһрамоннинг ўзи гувоһ бўлган, иштирок этган, тасаввурида гавдаланган эпик воқеалар поэма сужетининг негизини ташкил этади. Ўзбеклар диёрида Ҳожибойнинг ер-суви тортиб олиниб, одамлар ўз меһнатти билан бахт яратаётганини, она-юртларини гуллаётгани икки тузумни қиёслаш орқали баён этилади. 20

Кексайиб қолган хотинининг паранжисини ташлаб, қишлоқ шўрасининг раиси даражасига кўтарилганлиги қизи камсомол, ўғли Пўлат пионер сафида эканлигини ёзади. «Ҳужм» һаракатининг иштирокчиси бўлган катта қизининг бевақт хазон бўлганлигидан қайғуради. Шоир колхоз тарихи һақида «Иккинчи мактуб»ни ёзишни мўлжалланган. Рус ишчилари ишлаган тракторлар ўзбек деһқонига мададкор бўлаётганлиги учун миннатдорчилик изһор қилади. Шундай тракторларнинг кўплаб ишлаб чиқарилиши учун заводлар иши ривожланиши кераклигини таъкидлайди. Янги жамиятни дўстлик асосида қуришга юртдошлари номидан қасамиёд қилади. Поэма эркин шеърда- мактуб усулида ёзилганлигига һам «алоһида диққат қаратиш лозим. Унда һаётий воқеалар, зиддиятлар синфийлик мезонлари талаблари асосида кўрсатилади. Илк поэмаларга хос-хусусиятни тубандагича умумлаштириш мумкин. 1. Илк поэмалар заминида реал воқеалар мавжудлиги сезила бошлаган, лекин халқ оғзаки ижоди ва мумтоз поэзияда ижод этилган достонларга хос поэтик усуллардан кенг фойдаланилган. Хусусан ишқий- романтик достонларга хос тасвир воситаларидан, рамзий усуллардан ижодий фойдаланилган. 2. Асосий романтик усул сақлангани һолда реализм унсурлари бирмунча кучая бошлаган. Бевосита халқ ижодидан олинган жанрлар (марсия-қўшиқлари) анъанавий тарзда поэма асосига сингдирилиб юборилган. 3. Илк поэмаларга халқ иримлари афсона ва эртаклари асос қилиб олиниб эртак-поэма жанри юзага келиб қолган. 4. Адабиётнинг азалий мавзулари һаёт ва кураш, яхшиликнинг ёмонлик устидан ғолиб келиш, муһаббат машаққатлари мавзулари ёнига кураш, кураш ва интилиш ёълидаги һаракатчанлик руһи келиб қўшилган. 21

5. Халқ қўшиқлари оһангларидан тиймик усуллардан фойдаланиб (севги қўшиқлари) бадиий таъсирчанликни оширишга эришилган. 6. Халқ достонлари поэмасига хос-хусусиятлар шеърий нутқ ичида насрий парчалар келтириш, мактуб жанридан фойдаланиш каби һолатлар кузатилади. Ўрни билан қаһрамоннинг туш кўриши прёмидан һам фойдаланилган. 7. Илк поэмалар руһида халқнинг адолатли шох ва эртаклар руһи сезилсада һаётий воқеаларни лиро-эпик планда реалистик тасвир воситалари орқали акс эттириш, типик шароит билан боғлашга интилиш кучая борган. Характерлар индивидуаллама борган. Илк поэмаларнинг ритмик-интанацион қурилишда ғализликлар учраши, воқеаларнинг ортиқча чўзилиб кетиши, икки тузумни қиёслашда ўтмишни фақат қора бўёқларда тасвирлаши сингари камчилик ва қусурлари мавжуд. ХХ аср воқеалар акс этган реалистик тарихий достонлар. ХХ аср ўзининг дастлабки қадамларидан улкан тарихий воқеаларни бошлаб берди. Икки томонлама жабр-зулмга қарши бош кўтариш, миллий озодлик һаракатларининг авж олиши, мардикор олиш һақидаги подшо һукуматининг 1918 йил 25 июлдаги фармонига нисбатан халқнинг қаттиқ ғазабга миниши, норозилик һаракатларининг кучайиши. Жиззах шаһарида юз берган һаракатларнинг кучайиши. Жиззах шаһарида юз берган қўзғолоннинг қаттиқ қўллик ва ваһшийлик билан бостирилиб, халқ вакилларининг Сибир ўрмонларига оғир ишларга юборилиши сингари, воқеалар ана шулар сирасидандир. Орадан кўп ўтмай Россияда содир бўлган февраль ва октябрь тўнтаришлари шабадасининг Ўрта Осиё ва Қозоғистон һудудларида «босмачилик» деб атаган һаракатга дебоча бошлаб бериши, уларнинг аёвсиз тугатилиши, халқ хўжалигини оммавий коллективлаштириш, маданий инқилоб шиори остида бош, бошдоқликлар ва 22

ниһоят Улуғ Ватан урушининг бошланиши сингари воқеаларнинг бевосита шоһидлари ва иштирокчилари бўлган халқ бахшилари ижодида акс этмаслиги мумкин эмас эди. Ҳақиқатан һам асримиз бошларига келиб, халқ эпоси анъанасида кескин ўзгаришлар юз берди. Натижада тарихий достонлар кўплаб яратила бошлади. Анъанвий халқ эпосидан мавзу доираси бадиий таркиби, образлар олами, бадиий тили ва тасвирий воситалари билан кескин фарқланувчи реал тарихий воқеаликка асосланган асарлар яратила бошлади. Бу эпослар асосида моһиятан бадиий тўқима асосида акс этган узоқ тарих эмас, балки реал тарих акс етади. Шу боисдан һам фольклоршунос олим Умрзоқ Жуманазаров уларни ўзбек тарихий достонларининг реалистик типи 1 деб юритишни тавсия этади. Реалистик характердаги тарихий достонлар реал тарихий воқеаларга һозир жавоблик руһи билан яратдилар. Шу боис уларда конкрет тарихий воқеалар, конкрет тарихий шахслар иштирок этадилар. Кўпингина тарихий достонларнинг макон ва замони аниқ бўлганидек, қаһрамонлари һам прототипларга эга. Тарихий воқеаларнинг кетма-кет ва жуда кўп рўй бериши у ёки бу тарихий воқеа һақида яратилган достончилик анъанасида кенг тарқалиб, мустақил верси һамда вариантлашишига монелик қилди. Реалистик тарихий достонлар конкрет тарихий воқеалар шахслар асосида ижод этилганлари сабабли уларда анъанавий эпик персонажлар, лирик образлар, эпик макон ва замон учрамайди. Тарихий достонларнинг реалистик характери реал шахсларнинг қисматини һеч қандай идеаллаштиришларсиз акс эттириш билан белгиланади. Агар анъанавий достонларнинг қаһрамонлари мавжуд қийинчиликларни, тўсиқларнинг ўзининг ғайритабиий куч-қудрати ёки илоһий кучлар ёрдамида енгиб ўтса, янги достонларнинг иштирокчилари ўз 1 U. Jumanazar о v « О ’zb е k f о lkl о ri va tari х iy v о q е alik» T о shk е nt «Fan», 1991, yil, 93-b е t. 23

қисматларини ўз имкониятлари, реал тарихий вазиятлардан келиб чиққан һолда һал қиладилар. Бунда ғалаба һам мағлубият һам һаётбахшлик һам, фожиавийлик һам мавжуд. Фольклоршуносликда тарихий достонларнинг кўпгина ўзига хосликлари һақида талайгина фикрлар билдирилган. Тарихий достонларнинг реалистик типини фольклоршунос У.Жуманазаров қуйидаги тўрт гуруһга ажратади. 1.Инқилоб арафасидаги миллий озодлик һаракатларини акс эттирувчи тарихий достонлар. Бу гуруһга Фозил Ёълдош ўғлининг «Маматкарим Палвон», «Жиззах қўзғони» достонлари, Муһаммадқул Жомрот ўғли Пўлканнинг «Мардикор» достонлари мансуб 1 . 2. Бевосита инқилоб даври воқеаларини акс эттирувчи тарихий достонлар. Бунча Холёр Абдукарим ўғлидан ёзиб олинган «Амир қочди» ва Фозил шоирнинг «Очилдов» достонлари мисолдир 2 . 3. 20-30 йилларда бўлиб ўтган воқеалар акс этган тарихий достонлар. Пўлкан шоирнинг «Ҳасан батрак», «Комсамолка», «Ойтўти», «Кооператив ўғрилари» каби достонлари шулар жумласидандир. 4. Улуғ Ватан уруш арафаси ва бевосита уруш даври воқеалари тасвирланган тарихий достонлар Пўлкан шоирнинг «Ҳасан пул» (1939 йил) Ислом Назар ўғлининг «Наркай» қаһрамонлари» каби достонлари киради. Кўринадики ўзбек тарихий достонларининг мавзу доираси һозирги Ўзбекистон Жумһурияти һудудида яшовчи халқларнинг асримиз бошларидан тортиб, 50-йилларгача бўлган жонли тарихий акс эттиради. Уларнинг акссарияти тарихий шахсларга боғишланган. Масалан, Маматкарим полвон достони 1914-1915 йилларда халқнинг ёнини олиб, уни 1 Said о v M. S. « О ’zb е k х alq d о st о nchiligida badiiy mah о rat masalalari» T о shk е nt, 1969 yil, Sarimsaq о v B. «S о v е t davri f о lkl о rini о ’rganish masalalarni» « О ’zb е k tili va adabiyoti» 1987 yil 1-s о n; F о lkl о r va adabiyot mun о sabatlaridagi aks jarayonining H о zirgi ahv о li. О ’zb е k tili va adabiyoti 1988 yil 6-s о n. 2 U. Jumanazar о v « О ’zb е k f о lkl о ri va tari х iy v о q е alik» T о shk е nt 1991 yil 94-b е t. 24

уйғонтишга һаракат қилган, бироқ ўз амакилари бўлмиш Аһмад мингбоши Пирмуһаммадов ва Усмон қози Исмоиловлар ёллаган қотиллар томонидан отиб ўлдирилган тарихий шахсга бағишланган. «Амир қочди» достони эса, Бухоро амири Олимхон һаётини акс эттиради. «Очилдов» достонида Самарқандлик Очил Жўрабой ўғлининг аниқ дастур ва һаракат ёъналишига эга бўлмагани һолда, миллат ва дин учун курашга отлангани, фаолияти талончиликдан иборат бўлиб халқнинг нафратига учрагани һамда фожиали тақдири һақида һимоя қилади 1 . Уларнинг баъзилари (Маматкарим палвон) дастлаб 20-йиллар давомида тарихий қўшиқ сифатида куйланиб юрилган ва аста-секин мукаммал достон даражасига халқ шоирлари томонидан олиб чиқилган. Баъзилари эса воқеаларнинг бевоиста иштирокчилари бўлган бахшилар томонидан (Очилдов) етиб келмаган. (Амир қочди) ва һакоза. Маматкарим Палвон Фозил шоирнинг эпик репертуаридаги анъанавий достонларнинг эпик қаһрамонлари сингари жисмонан боқувват, камбағалпарвар адаолатпарвар образ халқнинг севимли идеал қаһрамони Ҳатами Тойи сингари фуқорапарвар, очиқ қўлдир. Образлар ўртасидаги бундай һамоһангликни фольклоршунос олимларимиз һам буни эътироф этадилар. Маматкарим палвон растгўйлик ва адолат тимсоли, кундалик һаётдаги жабр зулмга нисбатан муросасиз исёнкор сифатида гавдаланади. У йигитликни эл манфаатини һимоя қилишда халққа сидқидилдан хизмат қилишда, умуман адолат учун курашда деб тушунади. Маматкаримнинг онаси һам, Амир Олимхоннинг акаси һам содда ва покиза аёллар Фарзандга меһрибонлиги, меһр-мурувват ва маслаһатлар бериши жиһатидан шарқ аёлларининг тимсоли бўла оладилар. 1 Jirmunskiy V. M. Zarif о v Х . T. « О ’zb е kiskiy g е r о ich е skiy ep о s» M. 1947 yil st 466-467 25

Анварь пошшо раһбарлигида амалга оширилган курашлар моһияти, кўплаб рус афицерларининг һам маһаллий халқ билан биргаликда инқилобчиларга қарши курашгани һаққоний баён этилади. Тарихий воқеаларни буткун қамраб олишга интилган айрим достонлар (Очилдов) изчил композицион шаклга эга эмас. Анъанавий халқ эпосидан сужетнинг реал тарихий воқеаларга асосланиш билан фарқланади. Баъзан уни һужжайтли тарихий достон дейишга асослар бордай туюлади. Мазкур достонларда шеърий ва насрий услуб қоришиқ һолда қўлланилган. Шеърий парчаларга анъанавий борқарор шеърий мисралар ўринли қўлланиб, янги воқеалик, яъни вазиятларнинг тасвирини таъсири ифодалашга хизмат қилган. Улфатларим, ўтган дамнидам дема Камбағалман, деб сира һам ғам ема Гангитармиз амалдорлар бошини Тўктирармиз золим бойнинг ёшини Танимади элда мендай кишини Бирлик билан синдирамиз тишини. (Маматкарим Палвон) Тарихий достонлар реалистик воқеаларни эттирса һам жуда кўп шаклий хоссаларини анъанавий эпос асосида шакллантирган. Улар сужетининг баёнида наср ва назм олмашиниб келади. Насрий матн равон, ихчам: тушунарли бўлиб, ўрни билан қўлланилган. Тарихий достонларда ўнбир, саккиз һижоли; баъзан эса етти, саккиз ва ўн бир һижоли бармоқ вазни қўлланилади. Баъзи достонларда насрий ва шеърий қисмлар ўзаро нисбий тенг бўлиб, достон таркибида тенг мазмунли ва бадиий вазифани адо этса, баъзида насрий парчанинг ниһоятда кам бўлиб, кўпроқ хабар бериш, шеърий парчаларга изоһ бериш вазифаларини ўтайди. 26

Эпик парчалардаги ранг-баранг вазнларнинг қўлланиши сакталик шеър ритмикасида ноизчилликни юзага келтирса һам фикрни эркин баён этишга кенг ичкониятлар берган жонли ижро жараёнида сўз танлашда шевага хос лексика доирасидан чиқиб кетилмаган. Хуллас бу асарлар халқ эпоси ривожидаги босқич бўлиб улар биринчидан, асрий эпик анъаналар асосида янги воқеаликнинг акс эттирувчи муаллифли достонлар саналадилар. Иккинчидан, бу достонлардан бадиий тўқима воқеаларга кўра кўпроқ реал тарихий воқеалар моһияти реал макан, замон ва кишилар тақдирида кўрсатилади. Реалистик тарихий эпос намуналаридан қўлланилган тасвирий восита ва усуллар, анъанавий услубий унсурлар бутунлай янги воқеалик тасвирга хизмат қилдирган. Бу эса, халқ эпоси табиатида юз берган новатирликдир. Ўзбек халқ эпосида ижод ва ижро анъана ва янгиланиши давом этган. И И БОБ ПОЭМАНИНГ ТАРАҚҚИЁТ ТАМОЙИЛЛАРИ Биз тадқиқотнинг кириш қисмида ўзбек поэмачилигида ички табақаланиш жараёни жадал давом этаётгани, унинг (лирик, лиро-эпик, драматик) каби хиллари пайдо бўлганлиги хусусида қисқача тўхталган эдик. Ушбу кичик тадқиқотда поэманинг барча ички хилларига тўхталишнинг имкони ёъқ. Чунки буни тадқиқотнинг һажми кўтармайди. Шу боисдан һам, нисбатан һам ёратилган драматик поэмаларга хос хусусиятлар ва унинг тараққиётини имкон қадар таһлил этишга уринамиз. Тадқиқот объекти сифатида Ботунинг «Синфлар кураши», Ҳамзанинг «Сайлов олдида», «Ер ислоһати», «Қузғунлар» сингари асарларини А. Ориповнинг «Жаннатга ёъл» Э. Самандаровнинг «Қабул саотлари» О. Матчоннинг «Беруний», «Паһлавон Маһмуд» драматик достонларидан фойдаланамиз. 27

Драматик поэма тузилиши жиһатидан шеърий драмага анча яқин туради. Унда һам мазмун персонажларнинг ўз нутқи (диалог ва манологлари) орқали баён этилади. Драматик поэма асосида һам спектал яратиш ва томошабинларга кўрсатиш мумкин. Лекин улар айнан бир-бирига ўхшаш нарсалар эмас. Драматик поэма ва шеърий драманинг бир-биридан фарқини аниқлашда һар бир адабий тур ва жанрнинг фақат ўзига хос хусусиятларни белгиловчи асосий оламатга аһамият бериш лозим. Маълумки драматик поэма адабиётнинг лирик (поэзия) турига, шеърий драма эса драматургия турига мансуб асарлардир. Драматик турнинг спецификасини тайин этувчи бош аломат деб ёзади академик И.О.Султонов-драманинг келлектив сезимга мўлжалланганидир. Драматик асар бошданоқ бутун бир жамоанинг томоша залига йиғилиши, уларни завқлантириш, ларзага солиш, муаллифнинг һамфикрига айлантиришга мўлжалланган бўлади. Шундагина драматик асардан кутилган таъсир ва натижа һосил бўлади. Роман повесть ёки шеърни ўқиб, ёлғиз һолда һам тўла-тўкис завқ-шавқ олиш мумкин. Демак адабиётнинг драматик турига мансуб һамма «жанрлар жумладан, шеърий ёълда ёзилган драма һам саһнага томошабинларга мўлжалланиб ёзилади. Драматик поэманинг бош специфик аломати эса, адабиётнинг поэзия турига мансублиги, кўриш учун эмас, ўқиш, учун ёзилган асар эканлигидир 1 . Тўғри драматик асарларни ўқиб, улар мазмунидан завқланиш, муаллиф ғоясини тушуниш, аниқ хулосалар чиқариб олиш, драматик поэмаларни саһналаштириб, улардаги мазмун ва ғояни маълум вақт ичида томошабинлар онгига, қалбига етказиш мумкин. Аммо булар 1 Sultan о v I. О . «Adabiyot nazariyasi» 267-b е t. 28

адабиётнинг икки турли ва уларга мансуб жанрнинг икки хили спецификасининг бош аломатини белгиламайди. Бизнингча драматик поэма воқеаси баёнида поэтик «мен» бевосита иштирок этмайдиган лирик қаһрамон-шоир образи яратилмайдиган эпик поэманинг айнан ўзидир. Драматик бўлмаган эпик поэмалардан ташқи шакли жиһатидан фарқ қилади, яъни драматик турнинг шакл хусусиятлари асосида ёзилади. булар қуйидагиларда кўринади. -асар воқеаларини персонажларнинг диологлари, монологлари орқали ифода этиш. -Характерларни очишда биринчи бандга суяниш. -воқеани баъзан парда ва кўринишга ажратиб баён қилиш. -муаллиф ремарка (изоһ)ларнинг бўлиши 1 . Агар шу нуқтаи-назардан қаралса Ҳ.Н.Ниёзийнинг адабиётшуносликда «инципировка» «агитацион драма» назм билан ёзилган огитацион песса» деб юритилаётган баъзан шеърлари, баъзан эса драмалари сафида нашр этилиб қилинаётган «Сайлов олдида» (1926) «Ер ислоһати» (1926) ва «Қузғунлар» (1927) асарларини һам драматик поэмалар дейиш мумкин. Чунки, бу сатирик асарлар ғояси ўз вақтида кўргазмали, яъни турли хил усулларда саһналаштириш асосида халқ онгига етказилган бўлса, кейин улар фақат ўқиладиган бўлиб қолди. 1923 йилда ёзилган Ботунинг «Синфлар кураши», асари узоқ йиллар давомида поэзиянинг бирор жанрига мансублиги қайд этилмаганлигини таъкидлаган эдик. Орадан кўп йиллар ўтгач бу асар адабиётшунос олимлар С, Мамажанов ва Н. Қобуловла томонидан нашрга тайёрланиб К. Яшин 1 B о tu «YOz kuni» T о shk е nt 1980 147-154-b е tlar. 29

таһрири остида чоп этилган Ботунинг «Ёз куни» тўпламида «Поэмалар» рубрикаси остида берилди. Муаллиф поэмада икки синф ўтрасидаги ижтимоий-сиёсий фарқлар моһиятини очиб кўрсатиш учун воқеаларга бевосита иштирок этишдан ўзини четга олади. Икки синф томонларининг мунозараси аста-секин кескинлашиб, оммавий тус ола бошлайди. Шоир воқеаларга бевосита иштирок этмаётган бўлсада, меһнаткаш оммани қўллаб-қувватлаганлиги сезилиб туради. Ғазаби қўзғиган эрксиз камбағал ишчилар нутқидан эзувчиларни ёъқ қилишга бўлган ишончидан автор поэзияси кўз олдимизда намоён бўлади. Поэма яратилганида Боту атиги 19 ёшда эди. У инқилобий таълимот доһийларининг назарий фикрларига эргашиши табиий һолдир. Бугунги кунда бу поэма деярлик ўз кучини ёъқатган. Ҳамзанинг «Сайлов олдида» 1 драматик поэмасида һам 20-йилларда сайловлар олдидаги синфий кураш тасвирланган. Қаһрамонлар икки гуруһга ажраладилар салбий типларга: Эшон, бой, ўрта һол деһқон, эски мактабдор, эски Элликбоши, савдогар, ижрокомнинг ёмон раиси киритилади. Ижобий типларга: батрак, чорикор, янги муаллим: янги маһалла қўмитаси раиси, деһқон, комсамол, котиб, маориф вакили образлари киртилади. Қаһрамонларнинг ўз нутқлари орқали маънавий-аһлоқий, ижтимоий- сиёсий бир персонаж яккама-якка тарзда диалогга киритиш, салбий тип устидан ғолиб келади. Эшон билан Батрак, Бой билан чорикор, эски мактабдор билан янги муаллим, савдогар ва ўрта деһқон қабилидаги зид салбий типлари (антиподлар)нинг устидан ғолиб келинади. Депутатликка деһқон билан ишчилар сайланади. Ҳамза асарда меһнаткаш халқ орасидан давлат ташкилотларини бошқара оладиган кишилар етишиб, чиқаётганлигини кўрсатишга 1 Hamza Asarlar Ikki t о mlik birinchi t о m. 169-174-b е tlar. 30

интилади. Афсуски, унинг кишиларни баһолаш мезони унинг ижтимоий чиқишига қарабгина белгиланади. Бу һол умуминсонийлик мезонларига зид бўлгани сабабли һам бу асар давр элагидан тушиб қолди. Вақт синовига бардош бера олмади. Ҳамзанинг тўла сақланмаган «Ер ислоһати» 1 асарида бошқача драматик шаклдан фойдаланилади. Қаһрамонларнинг исми, шарифи, касб- кори, лавозими қайд этилмайди. Ундаги диалогларда икки шахс бир-бири билан суһбатлашаётгани, бирининг берган саволига икинчиси жавоб қайтараётгани муаллиф қай томонни ёқлаётганлиги сезилиб туради. Сўзлашаётганлардан иккаласи һам меһнаткаш халқ вакили. Уларнинг бири (савол берувчи) ер ислоһати моһиятини һали тўлиқ тушуниб етмаган иккинчиси эса тушуниб етган (жавоб берувчи) шахслар. Бу диалог кексайиб қолган эзувчи синф вакили ва хотини ўртасида бўлиб ўтади. Асарда диалоглардан ташқари, ўрни билан муаллифнинг бевосита аралашуви һам кузатилади, баъзан ўринларда «келин салом» һазил- мутойиба қўшиғи услубидан фойдаланиб ер-суви тортиб олинган бойлар юмор остига олинади. Бозордаги совундек. Ичи тушган қовундек Бой бувамларга салом Шоир шу услубда «айболтадек салмоғлик, эшон ойимдек димоғлик, Эшон поччани, олти пуллик такадек, кўзи ирғиб боқадек, оч мухлиснинг қўлида ўтмай қолган чақадек» Шайх һазратларини «ариқдаги балиқдек, мита тушган тариқдай», деб бир-бир фош этади. Халқ эртаклари ва достонларига хос бундай сажъ усули асарнинг бадиийлигини кучайтирган. 1 H amza. Asarlar Ikki t о mlik Birinchi t о m. 178-180-b е tlar. 31

Ҳамзанинг «Қузғунлар» 1 асари юқоридаги икки асаридан драманинг шаклий унсурларини ўзига кўпроқ сингдириб олганлиги билан ажралиб туради. Ундаги мазмун персонажларнинг диалоглар шаклида ифода этилишидан ташқари воқеа «кўриниш»ларига ажратилган һолда ривожланиб боради. Асарда персонажлар һатти-һаракатларини изоһловчи муаллиф изоһлари һам бор. Асарда биргина ижобий образ «Жавобчи» бор. У салбий типларнинг бутун бир галаси билан тортишади. Ҳар бирини фош этиб, ғолиб чиқади. Салбий типлар сифатида: бойлар, эшонлар уларнинг муридлари, пиёкор имому сўфилар, домлалар, қозилар луфти, аълом ва мулозимлари, парихалар, фолбин, ромчи, кинначилар судхўрлар тасвирланади. Минг тансуфки, муаллиф замона ноғорасига ўйнашга шунақа берилиб кетадики, унинг назарида фақат «ғолиб келувчи» сиёсий-синфий хушёр киши образини яратиш масаласи муһим бўлиб қолади. Натижада юқорида саналган кишилар камбағалнинг «қонини шимирган бити бўлса һам қоқиб ейдиган товуқча ақли ёъқ», «Хумкалла бўрини қўйга исита оладиган ўроқдан һам тўғри сингари һақаратомуз сифатлашлар билан тасвирланади. Хуллас , юқорида қайд этилганлардан шу нарса маълум бўладики, бугунги поэмамизда кенг ривожланаётган поэманинг ички хилларидан бири драматик поэманинг илк намуналарини 20-йиларда Боту ва Ҳамза яратган. Бу асарлар шаклий жиһатдан ва қисман бадиий-услубий тамондан мувоффақиятли чиққани һамда ғоявий-сиёсий жиһатдан ўз даврининг маһсули сифатида бугунги адабиётимиз тараққиётига хизмат қилиши қийин бўлган асарлардир. 1 H amza О ’sha kit о b 194-201-b е tlar. 32

30-йилларда янги жамият қуриш учун кураш ғалабаларни тантанавор руһда куйловчи қатор поэмалар яратилган бўлсада, драматик поэмаларни учратиш қийин. Бу даврда яратилган поэмалар сирасига: Ғ.Ғуломнинг «Кўкан», «Хитойдан лавһалар» Ойбекнинг «Дилбар давр қизи», «Ўч», «Темирчи жўра», «Бахтигул ва Соғиндиқ», Ҳ. Олимжоннинг «Ойгул ва Бахтиёр», «Икки қизнинг һикояси», Семруғ, «Зайнаб ва Омон» Уйғурнинг «Жонтемир», Ғайратининг «Онамга хат», «Жинаста», Х. Пўлатнинг «Меһрибонлар», Шайхзоданинг «Мерос» Миртемирнинг «Номус», «Дилкушо» сингари ўнлаб асарларини киритиш мумкин. Уруш йиллари ваундан кейинги даврларда кўпроқ лирик ва болладалар яратилган бўлса, урушдан кейинги аниқроқ айтсак ХХ съезддан кейинги даврларда лиро-эпик поэмалар яратилди. Шайхзоданинг «Осиё давони», Ғ. Ғуломнинг «Қитъалар уйғоқ», Шуһратнинг «Дунай соһиллари», С. Акбарийнинг «Кўз ёши ва табассуми «асарларида икки тузим ўртасидаги кураш тасвирланди. Х. Шариповнинг «Қуёшга ошиқман», давр ва инсон масаласи етакчи мавзу қилиб олинди. Қатор поэмаларда эса ўзбек халқи тарихининг турли босқичлари һар хил бадиий аспектда тасвирланди. Мирмуһсиннинг «Шира», Ойбекнинг «Гули ва Навоий, М. Алининг Машраб», А. Мухторнинг «Мангуликка дахлдор», Т. Пўлатнинг «Замон һукми», Р. Бобожоннинг «Бобом» сингари асарлари фикрларимизнинг далилидир. Асримизнинг 60-70 йилларидагина ўз поэмасида драматик поэмалар яратиш анча кенг ривожлана бошлади. Кейинги босқичларда унинг анча кенг ривожлана бошлади. Кейинги босқичларда унинг анча мукаммал наъмуналари яратилди. Х. Шариповнинг «Изма-из», А. Ориповнинг 33

«Жаннатга ёъл», Э. Самандаровнинг «Қабул саотлари», О. Матжоннинг «Беруний», «Паһлавон Маһмуд» асарлари ишлар жумласидандир 1 . Бу һақда тўлиқроқ маълумот олиш учун қаранг: А. Орипов ўзбек поэмачилигида «Жаннатга ёъл», «Ҳаким ва ажал», «Банжом» асарлари билан яхши тажриба тўплаган ижодкорлардир. Унинг палата жанрдаги ва сатирик ёъналишдаги энг салмоқли асари, «Жаннатга ёъл» (1978) номли драматик поэмасидир. Асарда Фитратнинг «Қиёмат» асари, шунингдек, «Илоһий комедия» таржимасидан шоир олган илһомларнинг таъсири сезилади. Асар воқеалари «Нариги дунёда» бўлиб ўтади. Драматик достонда қиёмат ва охират, жаннат ва дўзах, сабаб ва гуноһларни ўлчайдиган тарози сингари диний тушунчалар ва фантастик воқеалар һақида һикоя қилинади. Шундай бўлсада, у зомонамиз ва жамиятимизнинг ижтимоий- маънавий һодисаларга бевосита дахлдордир. «Жаннатга ёъл» драматик поэмаси асарнинг бош қаһрамони йигитнинг у дунёдан бошидан ўтган саргузаштлари, кўрган-кечирганлари, шоһид бўлган воқеалари ва шулар замирида юзага келган һис-һаяжонлари, хулосалари, фойласуфона мушоһадалари тасвири асосига қурилади. Драматик поэмада йигит, она, ота дўст, Ўспирин, Қария сингари һаётий қаһрамонлар билан бирга Торозибон, Фаришта, Ҳур қиз, 20 гурдак, садо ва рамзий образлар яратилади. Мазкур образлар орқали муайян һаёт һодисалари очиб берилади. Ҳаётда учровчи турли хил иллатлар фош этилади. Тарозибон синовларидан ўтиш асосида турли шахслар қиёфасида рўй берган кундан-кун ярамас иллатлар, разолатлар, баркамол инсон табиатига зид бўлган манфурликлар, камчиликлар ўткир сатира остига олинади. 1 « О ’zb е k adabiyoti tari х i» II-t о m T о shk е nt, 1971 39-b е t III t о m T о shk е nt, 1972 74-b е tlar. 34

Шоир адолат ва тўғриликка, виждон ва инсофга, ахлоқ-одоб ва яхшиликка доир умуминсоний қадриятларни, олий жаноб фазилатларни тарғиб- ташвиқ этишда диний тушунчалардан һам, рамзий образлардан һам доналик билан фойдалана олган. Поэма туб моһияти ила инсоний баркамолликни, инсоний гўзаллик ва олийжанобликни улуғлашга бўйсундирилгандир. Шоирнинг поэмадан кўзлаган нияти асар охирида берилган қуйидаги мисраларда очиқ сезилади. Бир ривожга баһана-ю, достон сўйладим, Турли-туман тақдирларини айлаб мужассам одамларга ибрат бўлсин дея ўйладим. «Жаннатга ёъл» драматик достони Ўзбекистон ва қардош республикалар театрларида мувоффақият билан саһналаштирилди. Бу асарни биринчи қаторида Қирғизистондаги Ўш (1987) һамда Қашқадарёдаги Қарим (1988) шаһри театрларининг изланувчан жамоаси томошабинларга армуғон этдилар 1 . Э. Самандаровнинг «Қабул соатлари» драматик поэмаси һақида ф.ф.п профессор Ҳамдам Жуманиязович Абдуллаев тадқиқотларида муайян «фикрлар билдирилган. Ушбу тадқиқотни ёзишда биз изланувчан олим ва меһрибон педагог устозимизнинг фикрларига таяниб иш кўрдик. «Қабул соатлари» поэмаси тўрт баһсдан иборат. Поэмада Э. Самандаровнинг замон ва замондошлари һақидаги ўйлари, һаётий кузатишлари, маънавий камолат, бурч ва садоқат каби масалалар ўртага қўйилган. Достон композицияси ихчам, зидиятлар кескин образлар ёрқин ва драматизм шиддатлидир. Шодмон ва думалоқ хат ёзувчи собиқ һисобчи Чори ўртасида баһс бўлиб ўтади. Иккинчи баһс фирибгар Низомовнинг хотини Қанотхон 1 Qarang: О ’zb е k s о v е t adabiyoti tari х i О ’qituvchi, 1990 yil 452-b е t H о zirgi zam о n о ’zb е k adabiyoti tari х i « О ’zb е kist о n», 1993 yil 416-b е t. « О ’zb е k s о v е t adabiyoti tari х i» О ’qituvchi 1990 yil 452-b е t. «H о zirgi zam о n о ’zb е k adabiyoti tari х i» « О ’zb е kist о n» 1993 yil 416-b е t. Abdulla е v H. Х . «Qadriyat qatralari» Urganch 1996 yil 81-86-b е tlar («D о st о n va zam о n» fasli) 35

тилидан эрини фош қилиш, ёъналишида амалга ошади. Низамов қурилиш трестининг бошлиғи, хотинини ташлаб кетган, ўғлини жиноятга бошлаган ва бир офицернинг ўлимига сабабчи бўлган. Аммо бутун айбни хотинига юклаб сувдан қуруқ чиққан. Учунчи ва тўртинчи баһс Шодмоновнинг хотини касалига замин бўлган колхоз раиси Давлатов ва уруш даврида отасини қаматтириб, ўлишга сабабчи бўлган Ҳамрохўжа Хўжаев билан бўлиб ўтади. Кўринадики, драматик поэма партия ходими, райком секратори Шодмонов оддий кундалик һаёти қирраларини серташвиш фаолиятининг одамлар билан бевосита мулоқат қиладиган қобул соатларини тасвирлашдан иборат. Поэмада олийжаноблик билан ғаразгўйлик, фидойилик билан риёкорлик, донолик билан нодонлик ўртасида кураш боради. Кундалик воқеа замирида катта ижтимоий эстетик мазмун-инсоний эътиқод ғояси акс этади. Турмуш муамалари ичидан инсонийлик ва принципиаллик туфайли, халқпарварлик орқали, самимиятнинг чуқурлиги билан чиқиб кета оладиган дарғалар раһбарлар тимсоли яратилган. Адабиётшунос олим Ҳ. Абдуллаев «Қабул соатлари поэмасида бир қанча қиёмига етмаган ўринлар борлигини қайд этади. - Ҳаётий воқеалик билан образлар эвалюцияси орасидаги мантиқий изчиллик муносабати бузилгани; - Б аъзи тафсилот ва деталларнинг сунъий ва ишончсиз чиққанлиги; - Характерларнинг индивидуал белгилари, руһий һолатлари, фоалиятларидаги изчиллик ва мантиқийлик чуқур ишланмаган 1 . Бу фикрларга тўла қўшилган һолда, Шодмонов образининг һаётий эканлиги масаласи һам йиллар ўтиб, бирмунча баһил бўлиб бораётгани, у 1 Abdulla е v H. J. «Qadriyat qatralari» Urganch-1996 85-86-b е tlar. 36

кўпроқ адабий қаһрамон эмасмикан?-деган мушоһадалар пайдо бўлаётганини һам эътироф қилмоқ зарур. Адабиётшунос олима Жумагул Жумабоева элдошимиз бўлиб, узоқ йиллар давомида ХХ аср шеърияти тараққиётининг хусусиятлари, анъанавийлик ва новаторлик масалалари, һозирги адабий жараённи теран ўрганиш, бугунги адабий жараённи теран ўрганиш, бугунги адабиётимизнинг кўзга кўринган намоёндалари ижоди билан адабиёт шинавандаларини ошна этиш муаммоларига диққат қаратади 2 . Баёний, Фақирий, мутриб Давоний Чокар, Сафомуғанний каби Харазм шоирлари ижоди атрофлича ўрганилган, Омон Матжон һақидаги адабий портретнинг юзага келганлиги тадқиқот ва изланишлар самараси, албатта 3 . Тадқиқотчининг О.Матжон һақида адабиёт портретдан ибрат монографиясида шоирнинг һозирги ўзбек шеъриятини юксалтирш борасидаги меһнатлари һаққоний баһоланади. Монографиянинг «Тарихий саһифаларидаги Нур» фаслида тадқиқот объектимиз бўлган поэмалар хусусида һам қимматли фикрларни учратамиз. Олима О.Матжон поэмаларини атрофлича таһлил этади. Тадқиқотда биз унинг фикрларига таяниб иш кўришни лозим топдик. Туғилган жойнинг һар бир зарраси қизиқтиради кишини хох у олим, даһо хоһ у оддий бир инсон бўлсин. Бу тупроқ унинг учун бир умр сеһрли, қадрли ва муқаддас. Шунинг учун һам Омон Матжон Хоразм халқи маданияти, тарихи, тараққиёти билан һамиша қизиқиб келади. Қадимий илм, маданият ва санъат маскани бўлган дунёга даһолар етказиб берган бу воһанинг ўтмиши, бугуни ва келажаги һамиша шоирнинг диққат марказида. Унинг «Паһлавон Маһмуд», «Беруний» драматик достонлари, «Хоразмийнинг тўрт саёһати ва саккиз башорати асари һам худди шу 2 Jumab ое va J « О ’zb е k s о v е t sh е ’riyatining shakllanish х ususiyatlari» T о shk е nt «Fan» 1993. 3 Jumab ое va J « О m о n Matj о n» T о shk е nt «Fan» 1993 yil. 37

туғилган масканга бўлган беқиёс меһрнинг натижаси ўлароқ дунёга келган. Шоир тафаккурини ёъркаглаган туйғуларини тарбиялаган, вояга етказган ва замон, халқ хизматига ёъллаган юрти, халқи, тарихининг һар бир саһифасини замондошлари назарига тутади. Бу саһифалардаги нур» Паһлавон Маһмуд, «Беруний» драматик достонларида, Хоразмийнинг «Тўрт саёһати ва саккиз башоарт»да илм ва маданият тарихида чарақлаган ақл ёғдулари бўлиб порлади. Бу ёғдуларнинг эса замондошларимиз маънавий оламини нурлантириш борасидаги қудрати ва хизматлари беқиёс. О.Матжон бир суһбатида тарихий мавзудаги яхши қисса ва романларни севиб ўқишини таъкидлаб, ўзининг халқи санъати ва адабиёти тарихига бўлган улкан, туганмас меһри борлигини айтган эди. Шоир «Паһлавон Маһмуд», «Беруний» асарларининг яратилиш тарихи һақида «Мен жуда кўп тарихий манбаларни кўздан кечирганман. Аниғи, Паһлавон Маһмуд, Беруний, Хоразмийларнинг ўз асарларидан ва улар яшаган давр һақида ёзилган манбалардан фойдаланганман. Бунда менга улуғ боболарим яшаган даврга улар қолдирган маънавий меросга бўлган, қолбимни, вужудимни забт этган қудратли меһр ва беқиёс һурмат туйғуси һамиша мададкор бўлди»-деган эди. Дарһақиқат шу асарларни яратиш учун шоирга реал имкониятлар билан биргаликда руһан, хаёлан тарих сарһадларини ошиб, мозий бағрида саёһат қилишга унинг тугмоқларида яширинган һодисаларни тасаввурида жонлантиришга, буюк сиймолар билан мулоқатда бўлишга тўғри келади мозий қатламларидаги қалбини ифтихор һиссига кўмган нурли манзараларни һам, оламли туйғуларга ошно этган, титроққа солган воқеалар шарпасини һам тафаккур ва туйғулари қатларидан ўтказиб, ўқувчилар эътиборига һавола этиш маъсулияти бир зум бўлсада шоирни тарк этмади. Шу маънода «Паһлавон Маһмуд» драматик достонига мурожаат этсак. Шоир ниятининг инъикоси ғоявий, бадиий жиһатдан равшанлик касб 38

этганлигини кўрамиз. Достонда Хоразм халқининг аянчли тарихи унинг қисматидаги кунларга ёғду бўлиш учун курашган юртнинг етук фарзандлари тақдири ва һаёт ёълларида кўринади. Паһлавон Маһмуднинг номи, сиймоси Хоразм халқи тарихига маънавий ва жисмоний жиһатдан етук, бу етукликни меһнаткаш халқ манфаатлари учун хизмат қилиш жараёнида намойиш этган қодир инсон сифатида муһрланиб қолган. Ана шу тарихий һақиқатни шоир бадиий һақиқат даражасига кўтариб, ундан ўқувчи руһий, маънавий оламини озиқлантиришга эриша олган. Натижада, ўқувчи тасаввурида тарих Паһлавон Маһмуд һаёти ва кураши тарихидан иборатдек бўлиб кўринади. Ҳақиқатан һам, ана шундай фидоийлар тарихда нур, адолат учун абадул-абад курашиб ўтишган. Уларнинг һақиқатан мустақиллик, тенглик учун олиб борган курашларининг сабоқлари бадиий асарлар ёрдамида руһга, қалбга сингиб, бугунги инсон маънавиятининг юксалиш учун жуда катта аһамият касб этмоқда. Узоққа бормай, халқимизнинг яқин ўтмишига мурожаат қилишнинг ўзи кифоя. ИИ жаһон урушида фашизмнинг ер билан яксон қилиниши һар бир халқ тарихида ўтган ўз қаһрамонлари, фидойилари руһининг авлодлар руһида яшаётганлиги туфайли эришилган ғалабадир. Тарихий мавзудаги асарларнинг бебаһо қиммати ана шу авлодлар руһи ва қонида аждодлар руһининг таъсирини кучайтириш, айланиш доирасини кенгайтириш һар бир авлод кишисини халқ ва ватан манфаатлари нуқтаи- назаридан дунёга келган қаһрамонлар руһида тарбиялашдир. Ким айтиш мумкин, ўзбек халқи Алпомиш, Гўрўғли сингари халқ қаһрамонлари жасоратидан руһланиб келмаган деб Навоий, Лутфий, Огаһий Мунис, Машраб, адабий хазиналаридаги дурдоналар замондошимиз маънавий оламини тарих нурлари билан ёритган. Омон Матжон достонда Паһлавон Маһмуд ва яшаган давр һаётини һаққоний талқин этади. Бунда у қаһрамоннинг һаётидаги учта муһим 39

нуқтани топади ва ёритади. Бу нуқталардан биринчиси, Маһмуднинг паһлавон сифатида шуһрат топиши ва шу асосда кечган воқеалар. Иккинчиси, Маһмуднинг катта шоирлик истеъдоди ва давру-давроннинг унга муносабати. Учунчиси, Маһмуд қалбидаги барча туйғулар сингари муһаббат туйғусининг, гўзаликка, шеъриятига меһр туйғуларининг забон зарбаларга учраши. Бу учта нуқта бир-бири билан даврнинг, зулм ва истибдод замонига қурилган һаётнинг чириб кетган иплари орқали боғланадики, натижада халқ фожиасида акс этади. Аммо бу фожиа халқ қулликка кўниб тақдирга тан бериш белгиси эмас. Балки у халққа қайтадан қад тиклаб, қалб қудрати билан босқинчиларни она тупроғидан чиқариб ташлаш учун курашга даъват этувчи куч манбаига айланди. Паһлавон Маһмуднинг яшашдан мақсади етук, баркамол инсон сифатида меһнаткаш халқ һаётини яхшилаш босқинчи муғуллар истибдодидан барбод бўлган Хоразм салтанатини қайта тиклаш, мустақиллигини һимоя этиш бўлган. Бу унинг ўз истаклари рўёби учун халқни, юртни, уларнинг ғурури ва шонини қурбон қилишга тайёр сотқинларга қарши бутун қалби, ақли қудратини бағишлашида кўринади. Қани мен һам бунда мадраса очсам, Кўрган билганимни эл аро сочсам. Ёш кучли дўстларни бунда этиб жам, Курашлар илмдан сабоқ айласам. Маһмуднинг бу орзулари ўша пайтдаги-юрт босқинчилари қўл остида маһзун яшаётганида амалга ошиш амри маһол эди. Буни Маһмуднинг һам яхши биларди. Аммо фидойи фарзанднинг аһволни билиб турсада эзгу умиддан, кураш туйғуларидан бегона яшаши мумкин эмасди. Зеро, бундай инсонлар тоифаси босқинчиликнинг һар қандай кўринишга чидай олмаган, она тупроқ 40

тақдирига бефарқ қарат билмаган. Улар ўз даврида халқни бирлаштириш, мустақиллик учун курашга кўтара олишмаган, аммо нотабиий һаёт тарзига кўника билмай исён билан яшаганлар. Давр, ижтимоий тузум талаблари, халқ анча, дунёқарашининг даражаси шуни тақоза этган. Маһмуд яшаган ХИИИ-ХИВ аср моһияти худди шундай эди. Аммо бу асарда Маһмуддек инсоннинг камол топиб, оддий халқ манфаатларини һимоя қилишнинг ўзи даврига нисбатан катта қаһрамонлик ва жасорат эди. Ана шундай жасоратли кишилар тарихда қолдирган излар кейинги авлод маънавий оламининг бойишида аһамиятлидир. Маһмуд Паһлавон маънавиятининг қалбининг поклиги билан, ўз фарзандлик бурчини һис қила билишининг устиворлиги, ғурур ва иродасининг букмаслиги билан ибратлидир. Паһлавон Маһмуд маъновиятининг поклиги унинг һеч қачон ўз манфаатини кўзламаганлигида, шуһрат, бойлик излаб, инсонийлик шаънини паймол этмаганлигида кўринади. Агар һинд элида кўрсатган қаһрамонлиги учун берилиши мумкин бўлган инъомлардан, севгилиси Бибихонимнинг акаси ўзининг кураш бобидаги рақиби Аёзни шарманда қилмаслик учун эришиш мумкин бўлган шуһрат дан воз кечганлигини, топган-тутган бойлигини босқичиларга қарши курашда мағлуб бўлиб, тириклайин ерга кўмилган һам юртлари-йигирма нафар йигит ёди учун қурилажак мақбарага сарфлаганини кўз олдимизга келтирсак, «Унвон қуйидаги одам эмас»лигини, унинг бутун һаёти ибрат эканлигини, сўзсиз англаймиз. П.Маһмуд қалбидаги эл-юртга садоқатли фарзандлик һиссининг ниһоятда чуқурлиги эса унинг жаһоннинг Эрон, Ҳиндистон сингари жаннатмакон жойларидан кечиб, киндик қони тўкилган Хивага қайтиб келганлигида, ундаги мағрурлик ва ирода бойлик учун босқинчи һукмдорларга бўйин эгмаганлигида, ўзига нисбатан қилинган барча фитна- 41

фасодларга бардош бериб, һақ ёълидан, халқ ёълидан қайтмаганлигида намаён бўлади. Бу фазилатларнинг авлодлар учун ибрат манбаи эканлигини инкор қилиш мумкин эмас. Достонда П.Маһмуд һаёти фожиавий тасвир этилади. О.Матжон Маһмуд һаёти фожиасида юқорида айтиб ўтилганидек давр фожиасини умумлаштиради. Бу фожиа биринчидан мислсиз куч-қудрат соһиби бўла туриб, курашда қўлга киритилган ғалабасининг уни бирор марта қувонтирмаганлигида ва ўзига ўхшаган мардлар билан беллаша олмаганлигида кўринади. Бу достоннинг тўртинчи һолатида унинг һинд сафарига, севгилиси Бибихонимнинг акаси Аёз билан куч синашишга мойиллик кўрсатишда кўзга ташланади. Маһмуднинг һинд палвони устидан қозонган соф һақиқий ғалабаси һам ғанимлар қасдидан татимайди. Она тупроғига хорижда сарсон-саргардон юрган һам юртлари билан қайтган, дўстлари дийдорига, севгилиси Бибихоним висолига муһтож Маһмудга яна қисматнинг аччиқ шароблари тутилади. Бу қисман Маһмуд һаётидан энг азиз инсонни Бибихонимни юлиб кетади. Ундаги Бибижон ўчини, халқ қасосини ғанимлардан олиш, иштиёқини яна бир маънавий зарба синдиради. Бу Маһмуд һаётидаги энг даһшатли фожиа эди. Маһмуд қалбини ларзага солган интиқом, ўч һислари оловига Бибихоним онасининг фарёдлари сув сепади. Икки ўт орасида қолган Маһмуд вужудида, исён бош кўтаради. Бу дам юрагимда ўч һисси һоким, Қасос һисси һоким, куч һисси һоким. Ахир бу туйғуни қўймай бир ёнга Қай холис Паһлавон тушар майдонга?! Ҳеч ким! Бироқ шунча чекканим ғамга Бошимга не кунлар солган одамга Жим, лоқайд қарайми?! Ўпкалаб холос?! 42

Ёъқ! Бундайин хулқ һам ўликларга хос!!! Мен иймон қулиман, хон қули эмас, Мен виждон қулиман, хон қули эмас. Мисраларидаги руһий, маънавий инқилоб дунёга келади. Бу инқилоб эътиқод Паһлавон Маһмуд һаётининг бош мезони бўлган. Акс һолда Паһлавон Маһмудлар тарихда бунчалик нурли из қолдирмаган бўларди. Уларнинг олим тафаккур юлдузидан таралган нур шунчалик нур босиб, йиллар оша авлодлар шуурига қудрат бахш этилга қодир бўлолмасди. Шунинг учун һам Омон Матжон тарихимизда бу эътиқодга садоқат билан яшаганларга хос фазилатларни Паһлавон Маһмуд образида Мужассам этишга һаракат қилади. Бу Паһлавоннинг Ярқирар Хоразм тўккан сўнсиз ёш. . . Билдим ювмоқ даркор шу қонлиғ ёшни, Билдим касб этмоқ шарт ўзга курашни, Сўзларидан тарихини тоза кўрмоқни истаган һар бир қалбнинг һақиқати сифатида жуда яхши ифода этилган. Достоннинг бу фалсафий якуни халқнинг тарихи бўйлаб, босқинчи келгиндиларга, уларнинг орлик һомийларига қарши эрк ва мустақиллик учун олиб борган курашлари тарихининг кўзгусидир. Унинг замирида яккама-якка курашиб, һеч нарсага эга бўлолмаган қаһрамонларнинг куч бирликда экан деган хулосаси мужассам. «Ўзга кураш» деганда Маһмуд худди ана шу бирлашишни, ўзликни һимоя этишни тушунган, кучнинг бирликда эканлигини ўз тажрибаларида англаган. Паһлавон Маһмуд шоир сифатида һам ўз даврида қадр тополмаган. Бу һам давр иллатларидир. Чунки унинг шеърияти ўта халқчил ижод еваси бўлган. Улар руһига чуқур кирилса, давр, даврон эгаларининг ўз манфаати учун иш кўрувчи дин шариат пешвозларининг қаттиқ фош этилганлиги кўринади. 43

Паһлавон Маһмуд ижодига хос бўлган бу хусусиятини Омон Матжон достоннинг умумий руһига, унинг курашлари руһига синдириб юборган. Зарур ўринларда унинг рубоийларини қўллаган. Масалан, достондаги Шайх образини Паһлавон Маһмуд образига қарама-қарши яратган шоир, улар учрашуви саһнасида Паһлавон рубойларидан фойдаланган. Шайхга Махмуд ўз рубоийси билан жавоб беради, динни қурол қилиб, халқни талаган найранг бозларни фош этади. Бунда шоир бир томондан Маһмуд рубоийларидан фойдаланиб, улардаги фикр ва ғояни достон сужетига мослаштирса, иккинчи томондан ўзи яратган мисраларнинг һам ғоявий- бадиий жиһатдан Маһмуд рубоийлари савиясидан кам бўлмаслиги учун барча маһоратини ишга солади. Достонда Маһмуднинг шоирлик иқтидорини олаһида кўрсатишга һаракат қилинмайди. Маһмуднинг юксак маһоратли, истеъдодли қалб эгаси эканлиги бошқа қаһрамонларнинг унга бўлган муносабати орқали очилади. Бу муносабатларнинг Така отанинг “Неча шоирларни кўриши Эронда, шеър айтиб барчасини қўйлиш һайронда сўзларидан, Бонги девонанинг Маһмудни ўз шоирлик талантини намоиш этишга ундашларида, унинг айрим рубоийларини халқорасида куйлаб юришларида, Бибихонимнинг унга беқиёс севгиси ва шеъриятга қўйган юксак эътиқодида, пўстиндўзларнинг қалб сўзларида, ниһоят энг анъанаси, Маһмуднинг қалб мулки бўлмиш шеърлари учун һукмдорларига тўлаши лозим бўлган Чўлпонлар тўғрисидаги таһқиромуз талабларнинг қўйилишда кўрамиз. Маһмуднинг шоирлигини достонда бизга кўпинча Банги девони эслатиб туради. Юқорида айтилгандай, бу унинг Маһмудга эл орасида ўзини шоир сифатида намаён этишни таклиф қилишида кўзга ташланади. Шеърингдан пайқамай алломазжон, Хаёлат ичида бир хаёлатсан Шундайми, вужудла, бўлмағил машғул, 44

Ўзингни ашъарда айлагил машһур! Бўл-зобит қўл етган жойда Шеър эса хаёлинг етган һар қайда;. . . Ўйла чиқаверсанг курашга, довга, Ё сенга захм етур, ё сен бировга. . . дейди. Аммо Банги девона Маһмуд қилиши зарур бўлган ишарни ўзига мушоһада қилиб, ўз нуқтаи-назарига мосламайди. Бу эса Маһмуд дунёқарашга тўғри келмайди. Чунки Маһмуд унга ўхшаган буюкларнинг «орзуси шоирлик билан куч кечириш ёки ўзининг паһлавонлик шуһрати билан яшаб ўтиш бўлган эмас. Маһмуднинг һаётга, унда кечаётган алғов- далғов һодисалар оқимига муносабати теран. Унинг таффакурини туманларга чулғаб турган нарса босқинчи муғуллар истибдод гирдобида зўрға нафас олаётган халқнинг һаёти. У Банги девона таклиф қилганидек, ашъор тўкиб, уларни йиғинларда, кўча-куйларда айтиб, эвазига бойлик орттириш билан эмас, балки она халқини босқинчилар исканжасидан қутқариш хаёли билан яшарди. Махмуд характеридаги мана шу фидойилик уни ўқувчи қаршисида халқпарвар, ватанпарвар инсон сифатида гавдалантиради. Зеро унинг яшашдан мақсади «Солғут деб ютоққан Чингиз боскочи»дан қутилиши учун юксак орзулар гадоси бўлиб яшаётган халқ орзу-умидлари учун кураш эди. Достонда давр фожиасининг яна бир қирраси сифатида босқинчиларнинг инсоний туйғуларидан маһрумлиги ва бу туйғуни бефарқ бедард, бефаросатларга паймол этишга уринишлари бутун халққа ва Паһлавон Маһмудга нисбатан қилинган тажовузлар орқали юзага чиқарилади. Дарһақиқат, агар уларда қалб бўлса, унда инсоний, юксак туйғулар жўшиб турса, ўзга юрт, халқ һаётига чанг солмаган бўлишарди. Шуниси аниқки, босқинчи зоти юксак эмас, балки тубан туйғулар қули бўлиб 45

яшайди. Ана шу туйғуларнинг тантаси туфайли қон тўқишдан, фарёдлар эшитишдан роһатланади. Омон Матжон маһорати мана шу масалалар тасвирида жуда яхши кўзга ташланади. Бу босқичи Доруга унинг һомийлари, мажоллий амалпараст ва манфаатпарастлар Шайх, Аёзларнинг тор дунёқарашлари ва қурум босган тош юракларининг истаклари Паһлавон Маһмудни шеър ёзганлиги учун солиқ тўлашга мажбур этиш саһналарида кўринади. Наһот қўшиқни һам таъқибга олиб, Дилни, туйғуларни паллага солиб, Тош қўйиб тортсалар һаяжонларни, Фалакким жунбушга солган конларни! Ҳаш бориб һаёл сурганлик учун, Ҳатто тирик бўлиб юрганлик учун Ўлпон тўлмизми ўн йил, юз йил, минг?! Бу тасвирдаги Паһлавон руһий һолатида драматизм ниһоятда кучли. Унинг қалбидаги туйғулари исёни энг юқори даражага кўтарилган. Ана шу туйғулар, руһий оламдаги исённи шоир ниһоятда ишончли тасвирлай олган. Ўзининг юртига, халқига бўлган Фарзандлик меһрини, садоқатини кўрсата олмаётган, шунга имкон тополмаётган қалбнинг аламлар оташида қоврилган һолати ниһоятда таъсирчан ифода этилган. Хўш мончи? Худойим жисмимга барһо- Ҳудудсиз бир қудрат этган экан жо, Доғи тонг гуллари янглиғ пок севги, Доға армонларким, олий һам эзгу- Наһот шундай неъмат, шундай имконни, Қўл еткулик жойга кўмилган конни Олмасам-олдирмасам, қўйсам бировга- Дўст эмас, ёр эмас келганди ёвга? 46

. . Омон Матжон бу ерга келиб туйғулар драматизмини янада кучайтирган. Достондаги етакчи ғоя, фикр ва туйғулар кураши, руһий тўлғонишлар даражаси юксак нуқтага кўтарилган. Бу нуқтадаги Паһлавон Маһмуд руһий исёнда халқ қалбидаги исён мужассам бўлган. Яна унинг Наһот Хоразмнинг гуч ўғлонлари Елкада не хил юк сезмай жонлари. . . Ерга қараганча кетурмишлар бот, Ўз ерин танимай ўтурмирлардод! Деган қалб қонига ёъғрилган сўзлар шоир ўйлари, фикрларининг теранлигини, интилишлари, орзулари улуғлигини, уларнинг эса она халқ манфаатлари нуқтаи-назаридан қалбини қийнаётганлигини кўрсатади. Маһмуднинг бу изтироблари барча авлодлар учун, халқ, ватан манфаатининг фидойилари учун сабоқ, ёълланма бўладиган даражадаги юксак туйғулар маһсули. Паһлавон Маһмуд һаёт тарзини белгилаган учинчи нуқта-бу унинг муһаббатдаги фожиасидир. Тенгсизлик һукмрон бўлган һар қандай жамиятда халқ оммаси һеч қачон бахтдан бахтиёр бўлолмаган. Ана шундай халқ орзу- умидларининг һимоя этган, ўзини уларнинг һамдарди санаган Паһлавон Маһмуднинг һам муһаббатда бахтиёр бўлиши, амри маһол эди. Мабода у халқ, һақ ёълидан тойганда, шуһратпарастлик гирдобига тушиб һукмдорларга маддохлик қилиб, «һурмат»га сазовар бўлганда муһаббатига етишиши мумкин эди. Аммо у һақ ва халқ шаъни учун һамма имкониятлардан кечди. Ўзидаги иқтидорни һам, истеъдодни һам халқ ва ватан тақдири, келажаги учун қурбон қилди. Натижада, унинг дунёга келиб орттирган яккаю ягона мулки, һаётдаги бирдан-бир илинжи, қувончи муһаббати һам барбод бўлади. Севинчлари минг-минг ғамга айланди. Савол 47

туғилади: нима учун шоир Паһлавон һаётини қувонтирадиган бирон һодиса бўлмаса? Ҳар бир инсон давр фарзанди. Унинг тақдири давр билан чамбарчас боғлиқ. Давр фожиаси унинг һам фожиаси бўлиши муқаррар. Паһлавон Маһмуд һам ўша Чингиз босқинчилари орасида қолган Хоразм халқи тақдирида нима бўлган бўлса, ўз қисматида шуни синаб кўрган инсон. Лекин бунда у һаётнинг лоқайд кузатувчиси бўлиб қолмаган. Балки ўз даврининг һаётий муоммаларига фаол муносабатда бўлган ва оралашган. Буни ўқувчи унинг достонида акс этган фоалиятнинг барча босқичларидан кўриб туради. Паһлавон Маһмудлар даври боласи Чингиз истильосидан яксон бўлиб кетган ХИИИ аср халқимиз тарихининг энг қоронғу саһифасини ташкил қилади. Ўрта Осиё илми, маданиятини қошшоқлаштириб, ундан авлодларга етиб келадиган нурлар ёълини кесган бу вайронагарчиликлар инсониятни доимо тарих ва замон һақида ўйлашга мажбур етади. Чунки яшаётганимиз ХХ аср һам инсоният тарихининг қаро саһифаси, балки сўнгги нуқтаси бўлиши мумкин, агар ўз тақдиримизга келажагимизга лоқайд қарасак, бундай пайтда инсониятга тарих ўз сабоқлари билан ёрдамга келиши табиий. Биз эса тарихимиздан кўз юммаган һолда һозирги кунимиз ва келажагимиз һақида ўйлашимиз лозим бўлади. Бунда руһимизга албатта, тарихини замон кўзгусига олиб келган сўз санъаткорларининг беқиёс хизматлари самараси адабиётда ўз аксини топган һақиқатлар һар даврнинг, һар бир халқнинг Паһлавон Маһмудлари руһи қудрат бағишлайда. Маънавиятимизга тарих қатламларидан сизиб ўтган тоза нурларни олиб киради. Қайси аср ёки даврда бўлишидан қатъий назар, аввало инсонни һимоя этишга дават этади. Бу эса истеъдодли сўз санъаткорларининг буюк хизмати-ватан ва халқ олдидаги ижодкорлик маъсулиятини, бурчини теран һис қила билганликлари туфайли юзага чиқади. 48

Омон Матжон «Беруний» драматик достонида һам халқ тарихини ундаги һақ-һуқуқ, тож-тахт, озодлик, мустақиллик, илм-фан ривожи учун олиб борилган курашлар тарихини ёритишга ёрдам беради. Шоир достонда тарихдан ўнта манзарани ўқувчи назарига тутади. Бу манзараларнинг бир нечатасида қўһна, қадимий Хоразм ноһоқлик ва разолатнинг Хира пардалари остида кўринса, гоһида бу пардаларни парчалаш қудратига эга бўлган ақл ва ғурурнинг чарақлаган нурлари остида кўзга ташланади. Омон Матжон «Паһлавон Маһмуд» драматик достонига сарой аһли һаёти билан биргаликда халқ оммаси һаёти манзараларнинг тасвирини кенгроқ планда олиб кирган. «Беруний» даги воқеалар марказида эса сарой аһли ва олимлар гуруһи һаракат қилади. Аммо бундан асар халқ һаётини ёритишдан узоқ деган хулоса эмас. Аксинча Беруний саройда хизмат қилиб, сарой аһли билан доимо муносабатда бўлиб, халқнинг етук вакили, унинг һимоячиси сифатида һаракат қилади. Унинг илм һам, фаолияти һам халқ һаётидан ажралмаган һолда нурланади. Даһонинг бутун һаёлини, қалбини халқ ғами, ватан равнақи масаласи эгаллайди. Шунинг учун һам шоир Берунийни саройдаги шох кишиси эмас, эл-юрт фарзанди сифатида унинг бахти, келажаги, эрки учун толмас курашчи, беқиёс ақл, соһиби сифатида тасвирлайди. Омон Матжон һаёт һақиқатидан узилмай Ибн Сино, Беруний, Масихий сингари олимларни шоһга итоаткор, динга эътиқодли қилиб кўрсатсада, уларнинг қалбида, онгида нурланиб турган эзгу мақсад ватан ва халқ озодлиги, улар равнақи масаласини асосий планга олиб чиқади. Масалан, достоннинг учунчи манзарасидаги воқеага диққат қилайлик. Бу манзарада Хоразмшох маъмун саройида курашаётган икки хил онг, дунёқараш, туйғу ва тафаккур жанги билан ўқувчи илк бора танишади. 49

Бу курашда һар бир манфаатдор томон ўз мақсади изидан шохни эргаштириши учун һаракат қилади. Беруний томон һақиқатни қурол қилиб олиб, очиқ майдонга тушса қарши кучлар Шайхулислом, Қози Ёқуб ва Мунажжимларни бирлаштирган һолда разолатдан шамшир ясаб, пинһон жангга кирадилар. Ана шу икки куч кураши достон ғоясининг асосини ташкил қилади. Ҳали айтилганидай, Берунийларнинг руһига, илмга қудрат бағишловчи манба-халқ севгиси, муһаббати. Шунинг учун һам у бутун һаётини она халқ бахти ёълига бахшида этиш орзуси билан яшайди. Бу орзу, интилишнинг бадиий ифодасини шоир Ибн Сино ва Берунийнинг саройдаги учрашуви орқали яхши ифодаланган. Устоз сиз һам юртнинг равнақини деб, қутлуғ ишга қўл урдингиз, тақвоси шулким, лекин Жайһун таһдид солса, ёқуриб қолса, Жафосини барча тортар бутун элу-юрт. Ана унда қутилмоқнинг ёъли муаммо. Агар бундай қараб турилса, Ибн Сино ва замондошимиз Омон Матжон тафаккурини бир-бири билан боғлаган Жаһун Амударёнинг қуриб кетиш муаммоси халқчил санъаткорлар қайси асрда яшашларидан қатъий назар улар дунё қараши, илми ва ақл нурлари инсон ва табиат муһофазаси масаласида доимо бир нуқтада уйғунлик топа билиш қудратини кўрсатади. Дарё сувининг мўътадил бўлиши бундай ўн аср муқаддам донишмандлар диққат марказида турган. Аммо у пайтда Амударё һозиргидек фожиавий аһволни бошидан кечирмагандир. У даврнинг олимлари, шоирлари дарё учун һозиргидай даһшатга тушиб һайқиришмагандир. Лекин улар бизнинг бошимизга тушажак ушбу куннинг келмаслиги учун курашганлар. Уларнинг даһосини, башоратларини менсимаган, ношуд, ношукур авлод бугун Оролнинг қуришидек фожиага ёъл очди. Янада достонга қайтиб, Ибн Синонинг юқоридаги сўзлари Берунийнинг Хоразмнинг бош мироби сифатидаги фаолияти фидойилигидан дарак беради. Дарвоқе, шохлик даврида мироблар кўп бўлган. Аммо шох мироблари сув 50

тақсимлашда халқ ва хукмрон табақа орасидаги тақсимотда тенглик аломатини қўйиш ниятидан узоқроқ туришган. Бу достоннинг бешинчи манзарасидаги можароларда яхши кўринади. Берунийнинг барча интилишлари, курашлари ана шу тарздаги ижтимоий, маънавий можараларга барһам беришга ёъналтирган. Ҳақиқатни талаб этган камбағал деһқоннинг истагини қондириш умуман халқ истиқболи учун курашиш, унча қарши турган кучларга қарши бориш Берунийнинг бош мақсади даражасига олиб чиқади. Ҳозиргина келдим олим Хазарсдан мен, Ёъл-ёълакай кўп қишлоқлар, уйларга кирдим. Ўлка ривож-равноқ сари кетмоқда аниқ, Лекин, шоһим, элнинг һали муһтожлиги кўп, Дори-дармон илми-идрок тарбиятга зор. Дўстим Ҳусайн, сиз билан биз бел боғлаб шунга, Бир илм эмас, жисми жонни бахш этсак арзир! Она юрти азволидан хабар топган Беруний инсон умрининг давомлилигини таъминловчи икки нарсани шохга ва даврдагиларга таъкидлаб кўрсатади. Булар халқнинг «дори-дармон» ва «илм-идрок» ка бўлган муһтожлиги. Беруний уларни энг катта имконият тараққиёт ёълидаги энг муһим омил деб тушунади. Дарһақиқат шундай, шундай. Демак, Беруний фикрича, унинг қўл остидаги ақл-заковат соһиблари амалга оширишлари керак. Шунинг учун һам у Ибн Синони бел боғлаб халққа хизмат қилишга дават этади. бу хизматни амалга ошириш учун шох рози бўлиши, рухсат бериш керак. Беруний һукмдор розилигини олишга, албатта ақл, тафаккур қудрати билан шохга ўтказган таъсир кучи орқали эришади. Буни һатто Берунийнинг душманлари Қози Ёқуб ва мунажжимлар һам тан олишади. 51

Сон-саноқсиз ёб қаздирди, кўприк қурдирди. Ёъллар қурди, қизлар учун очтирди мактаб Расадхона тиклаб олди шаккоклик билан. Шоир Беруний образига ижобий хизматларни һаддан ортиқ ёпиштириб ташламайди. Балки Омон Матжон Беруний фазилатларини Паһлавон Маһмуд сингари дўстларининг қалб сўзларида, унга бўлган һурмат, ишонч, эътиқодларида мужассам этади. Берунийнинг ёвлар тилидан ғазаб, анфрат оловига ёъғрилган сўзлар һам унинг олийжаноб, фидойи инсон эканлигини тасдиқлайди. Қози Ёқубнинг Берунийнинг кўзи билан боқмоқда юрта! Унга нима? Не учун һам бош қотирсину? Билса-Берунийнинг ақли, юрса-оёғи, Не истаса-бари Берунийнинг истаги Сўзларидан шох «Маъмунга нисбатан отилган ғазаб ўқларининг тиғи қанчалик ўткир бўлмасин, улар фақат Беруний шаънинг улуғлигини кўрсатишга уринади. Ватанидан узоқ йиллар фироқда яшашга мажбур бўлган фарзанд учун киндик қони тўкилган тупроқ билан юз кўришиш нақадар һаяжонли эканлиги сир эмас. Ватан соғинчи туйғуси билан яшаган һар бир қалб, унинг дийдорига эришгач, бениһоя, беқиёс бир меһр-муһаббат билан унинг бағрида яшагиси келади. Она-юрт равнақи, эрки учун кураш унинг һаёти мазмунига айланиб кетади. Беруний һам ана шундай машаққатли ёъллардан юриб ўтган инсон «Мана охир неча дарбадарлик сўнгида яна, юртим Хоразмда турибман омон»-дея қувонч ва һаяжонлари гирдобида нафас олган инсонни бахти ва ривожига замин бўлувчи илм-фанга садоқати ортиқ истеъдодли қудратига қудрат қўшилмаслиги, руһияти юксалмаслиги мумкин эмас. Омон Матжон мана шу инсон қалбини, руһини жунбушга келтиради. Ўқувчига она-юрт меһрига тўймаётган Беруний билан юзма-юз туриб, унинг 52

қалбидаги туғённи чуқур һис қилган Алптегиннинг һаяжонларида ифода этган. Устоз агар қўлларимда сизнинг шаһд ила, Сизнинг фахр, ғурурима, қайтмас феъл ила Ўн беш майли, ўн туманлик лашкарим бўлса, Ер юзини забт этардим бир нафас билан! Несту-нобуд қилинган хор тарихи учун «Ёқасос»-деб чиқар эдим буюк жанрларга! Ҳеч бўлмаса, юз-минг йиллар келгиндиларга Тўлаб келган адоқсиз бож-хирожларини Қайтарардим, ўшанчалик эрку жох этиб! Кўринадики, Алптегин қалбига, онгига Беруний қалбидаги, руһидаги туғёнлар кўчган. Бу һаётни зулмат һукмронликгидан һимоя этиб, тарих бағридан нурларга топиш учун бутун умри, заковатини бахшида этган инсон қудратининг белгисидир. Берунийнинг кейинги авлод олимлар томнидан яратилган таржимаи һолини кўздан кечирганимизда у қолдирган илмий мерос 152 та китоб ва рисоладан иборат эканлигига гувоһ бўламиз. Академик И.Ю.Крачковский Беруний қизиққон соһаларни санаб чиқишига қараганда, қизиқмаган соһаларини санаб чиқиш осонроқ деган. Олимнинг бу тасдиғи ана шундай фазилат соһибининг фикри зикрини илм- фан ва унинг инсониятга хизмат қилишдек буюк эътиқод забт этганлигини кўрсатади. Беруний ўзининг «Геодезия», «Минералогия» асарларида тарих, адабиёт, тилшунослик масалаларига доир қимматли маълумотларни баён этган. Шу билан биргаликда илмий тадқиқотчилик соһасида ўз принципларини һам кашф этиб кетган. «Абу Райһон Берунийнинг фикрича, кишиларнинг табиатини пасткашлаштирадиган ёмон аһлоқдан, һақиқатни 53

кўришга имкон бермайдиган хислатлардан ўзини тозалагандан кейинги илмий тадқиқотга киришиш мумкин» (ЎЗСЕ, 1-том 69-бет). Бунга аллома фаолиятининг серқирралиги, тафаккур оламининг беқиёс даражада кенг, қалбининг ниһоятда поклиги, туйғуларининг тозалигини кўрсатувчи, абадул-абад қимматини ёъқотмайдиган илмий мероси гувоһи. Беруний ўз эътиқодига бир умр содиқ қолган инсон. Омон Матжон алломанинг ана шу фозилатини достонда қарама-қарши кучлар билан бўлган фикр жангида янада ёрқинроқ кўрсатишга муваффақ бўлган. Унда Берунийга қадар һам шохлар, тожу-тахтлар атрофида уймалашиб, фақат ўз фаолиятлари учун һукмдорларга қорани-оқ, оқни-қора, ноһақликни һақиқат қиёфасида кўрсатиб халқни талаган, ватанини сотган, Қози Ёқуб, мунажжим сингари типларни фош этади. Зеро, улар биргина Беруний, Ибн Синонинг эмас, асрлар давомида уларга ўхшаган кишилар заковатини топтап келишган. Шахслар тимсолидир. Омон Матжон инсоният тарихидаги ана шу доғли саһифаларни Берунийнинг тоза тафаккури нурида куйдиришга интилади. Ўзини олим санаб, илм нималигини тушунмай, иззат талаб этган илмкашларнинг асрлар давомида фан тараққиётининг тушови бўлиб келганлигини фош этади. Илм ёълида ранж чекмоққа чоғланган һар ким Хаш этсин ўзини турмуш ғаразларидан. Илм-қадамжо, ғараз билан қадам босганлар Этик ечмас тўрга ўтган махлуққа ўхшар. Бундайларнинг һеч қаерда ўрни ёъқликдан, Азборойи тўрга мансуб кўргандан ўзни- Умр ўтказар һамма жойда ўрин талашиб. Омон Матжон Берунийни ўқувчига етук давлат арбоби сифатида һам таништиради. Унинг бу хислати, айниқса, достоннинг еттинчи, яъни шох Маъмуннинг сарой аёнлари билан Султон Маһмуд мактубини муһокама 54

этиш жараёни тасвирида маһорат билан очилган. Бунда Беруний қатъият, ирода ақл билан энди қўйилажак қадамларни хаёлан ўлчайди, аниқлайди, «һақ-һуқуқи учун бир умр курашларда ёниб келган зад бир халқини давлат тепасида туриб һимоя этади. Достонда Беруний закоси, бу законинг қудрати, һатто һукмдор маъмунни һам, сўзсиз, ўзига бўйсундирганлиги ишонарли ифода этилган. Чунки бундай заковат эгалари инсоният тарихида халқни талаш, хонавайрон қилиш, қирғин-барот урушлар эвазига ўз мавқеини сақлаб келган, һукмдорларни «устоз» деб мурожаат этишга, унинг фикрларига суяниб иш кўришга мажбур этган. Маъмуннинг отаси, акаси һукмдорлик қилганида һам, ўз даврида һам саройнинг маслаһатчилари «сифатида юрган Шйхулислом, Қози Ёқуб, мунажжим сингари тақводору фотводорлардан бутунлай юз ўгирмаса-да, Беруний маслаһатсиз тутмаганлиги бунинг далилидир. Маъмуннинг олимлар мажлиси якунида айтган фикрида бу яққол кўринади. Устоз, агар ишларимиз шу тахмий кетса, Ўт қўюрмиз кўп жонларнинг хону-монига, Замон эса пайрахалар уюми гўё. . . Достонда шох Маъмун бир қадар илғор қилиб кўрсатилган. Чунки Хоразм шохлари сулоласининг маъму һукмронлиги давомида илм-фан тараққиётига маълум даражада кенг ёъл очганлиги, яъни шарқнинг етук олимлари тўпланган «Ал-Маъмун» академиясида фаолиятга равнақ берганлиги тарихдаги ижобий һодиса эди. Шунинг учун һам шоир Маъмунни бошқа шохларга нисбатан маълум даражада илғор фикрли, дунё қарашли қилиб кўрсатади. Аммо шохлар һеч қачон ўз манфаатини олимлар, фозиллар, меһнат аһли манфааттидан паст тутган эмас. Шохли, у қанчалик илғор фикрли бўлмасин, бари-бир тоэ-тахти қўлдан беришни истамайди. Буни биз достон ниһоясига яқинлашган сари яхши англай борамиз. Шу ерда 55

Райһонанинг саһар чоғи Беруний уйига келишни эсалайлик. Райһона келиб, Берунийга ўзининг акаси амри билан денгиз яқинидаги қариндошлариникига жўнатилганлигини айтади. Кечаси Ҳури ва акаси шох маъмун ўртасида бўлиб ўтган қаттиқ-қаттиқ гапларни хат, Султон Маһмуд ва Беруний һақида эшитганларини сўзлайди. Шу билан бирга «Улар сизни-қаергадир юбормоқчилар! Ҳа бутунлай! Ўз қулоғим билан эшитдим»-дейди. Бундан англашиладики, Ҳури шоҳ Маъмунни акаси Султон Маһмуд саройи хизматига Беруний, Ибн Сино ва бошқа етук олимларни жўнатишга кўндирган. Демак шох бунда кунган экан, унинг илғор фикрлилигию илмпарварлиги һам нисбийлик касб этади ва һукмдорларнинг ўз манфаати турганда, илм халқ ватан манфатини һимоя қилишга ожизлигини кўрсатади. Мана шу воқеадан сўнг Омон Матжон достонда Маъмун ва Бурунийни учраштирмайди. Чунки шоир шохга ишонган, унинг ўзига бўлган һурматини яхши һис қилган. Беруний қалб манзараларини озорланган бир тарзда тасвирлашни истамайди. Берунийдек мағрур бир инсонни манфаатпараст шох олдида таъзим қилдириб, бош эгдиришни һам хохламайди. Аксинча, салбий манфур шахсларнинг розил, хийлакор башараларини, нурсизланиб бораётган онг ва қалб дунёсини фош этишга ўтади. Бу уларнинг Хоразмдай гуллаган диёрни фитна, хиёнат, хосинлик билан вайрон эттириш фожиасидан аниқ кўринади. Бу вайронагарчилигидан сўнг хоинлар «фоалияти»га кенг ёъл очилмаслигини ўқувчи яхши тушунади. Чунки Султон Маһмуд Ватанига, халқига хиёнат қилган кимсанинг ўзига һеч қачон садоқатли бўлмаслигини яхши билади. Шунинг учун һам Омон Матжон шох Маъмунни ана шу хоинлик, хиёнат қурбонига айлантиради. Зеро яхшиларга ёмонликни раво кўрган кишининг ўзи һам ана шу ёмонликдан завол топиши һақиқат. 56

Достон фожиа билан тугайди. Бу фожиа, албатта давр фожиасидир. Унинг бош айбдори мавжуд феодал тузуми. Аммо Берунийнинг достон ниһоясида дўсти Аррокка айтган сўзлари халқимиз тарихининг аянчли һақиқатлари манзарасини яратиб, ўқувчи қалбида совуқ бир титроқни қўзғасада, унинг «Ишонаман! Шундай бир кун келарки яна Бутун ўлка, бутун замин мағрур тикланиб, Бахтиёр бир парвозларга ёзади. қанот!»-деган умид, ишончлари юракка далда беради ва унда нурли туйғулар уйғотади. Боболар хокидан яралган муқаддас тупроқ ва унинг тарихига бўлган ворислик һамда меһр туйғуларига туғён олиб киради. Ҳар бир куни тарих бўлиб қолган, Самандардек қайтапорлаб чиққан «она халқ қудрати, иродаси закоти олдида һайратга солади. Достон Болта масхаравоз, Райхона Масихий, Сухайлий, Аррок, Алптегин, Сайёд тегин, Хумор тош Ҳури Маймандий сингари бошқа образлар һам һаракатдаги, улар һам биттаси ўзининг ҳоҳ ижобий хислатлари, ҳоҳ салбий хулқ-атворлари билан бўлсин, Беруний образларини нурсизлантиришга хизмат қилади. Болта масхоровоз достон воқеаларида бевосита иштироки билан һақгўй инсонда һақиқатнинг ўзи даражасига кўтарилгандай туюлади. Шоир буни Беруний тилидан изһор қилади. Алломанинг: Агарда сен, ўша, бизни шўх-шўх кулдириб, Қалбимизга кичик бир нур һадя этолгани- Юзингдаги һаёт асо бўёқларингдан Гирдимизда турлик шарпа, соязотларига Бутун динсиз-эътиқодсиз куч кимсаларга Берсанг эдинг бир, биргина томчисин ақал Дунё юзи һақгўйликка, нурга тўларди. деган орзули, армонли, оламли сўзлари ўқувчи қалбига, руһиятига һақиқатнинг тоза нурини олиб киради. 57

Хуллас, достонда деярли һамма воқеалар Беруний атрофида кечади. Шу жараёнда Омон Матжон Беруний сиймосини ўлмас қилиб яратишга, хоразм шохлари тарихини, унда яшаган жафокаш халқ һаётини һаққоний акс эттиришга эришади. Тарихни бугуннинг кўзи билан кўрган шоир һар нафасида ундан мадад олиб яшаш, келажакка ёруғ юз билан пешвоз чиқиш белгиси деб тушунади. Х У Л О С А 58

Тадқиқотнинг кириш ва иккита боби, уларнинг тўртта кичик фаслларида билдиришган фикрларини умумий тарзда қуйидагича хулосалаш мумкин: 1) Поэма-шеърий шаклдаги катта һажми лирик-эпик жанр бўлиб, ўзининг қатор ички хилларига эга. Улар: (лирик, лиро-эпик, эпик, драматик) кабилардир. Ишда ана шу бўлинишнинг драматик тури хусусида кенгроқ тўхтаминда ва ХХ аср ўзбек поэзиясида мазкур жанрнинг вужудга келиши, таркиб топиши ва тараққиёти масалалари хусусидаги фикрларни умумлаштиришга һаракат қилинди. Тадқиқот шундай характердаги дастлабки изланишлардан бири бўлиб, поэманинг барча ички хислатларини қиёслаб ўзига хос хусусиятларини тўла тўкис кўрсатишга даъво қилмайди. 2) «Достон», ва «поэма» атамаларининг қўланиш доираси һақидаги масала бугуни шунда һам баһслилигича қолмоқда. биз, тадқиқотда академик И. О. Султанов фикрларига таянган һолда, һамда ижодий тажрибадан келиб чиқиб, мумтоз адабиёт фольклор ва замонавий асарларнинг бир-биридан сезиларли фольклорга эга эканлигини назарда тутиб, ХХ аср ёзма адабиётида яратилган асарларга нисбатан «поэма» терминини қўллаш тўғридир деган фикрни англадик. «Достон» атамасини эса, қадимий маънода қолдириш ўринли. 3) «Поэма» жанрининг пайдо бўлишига, шубһасиз, туркий халқлардаги қадимий анъаналар, қолаверса Европа ва рус адабиётидан кириб келган реалистик унсурлар манба вазифасини бажарган. 4) «Ёзма ва оғзаки адабиётдаги достонлар һаётни тасвирлаш воситалари ва усуллари жиһатидан бир-бирдан жиддий фарқланади. Бу һол сужет, композиция, конфликт, баён усулларида кузатилади. 5) ХХ аср ўзбек достончилиги анъанасида кескин ўзгаришлар юз берган. Бу биринчидан, композицияда «Ҳамд», «Муножат», «Наът», «Сабаби таълиф» каби муқаддима бобларнинг бўлмаслигида, иккинчидан 59

реал қаһрамонларнинг танланишида кузатилади. Учунчидан муһаббат мавзуси билан чекланмай кураш ва интилиш ёълидаги һаракатчанлик руһи һам келиб қўшилади. Тўртинчидан эртак поэма сингари янги жанрлари пайдо бўлган. Бешинчидан эса типик шароит билан боғлашга интилиш кучайиб характерлар индивидуалаша борган ва һакоза. 6) Халқ эпосида һам ХХ аср бошларидан то 50-йилларгача бўлган даврда анъанавийлик кескин ўзгаришга учраган. Ўзининг мавзу доираси бадиий таркиби, образлари олами, бадиий тили ва тасвир воситалари билан фикрланувчи реал тарихий воқеани асосланувчи тарихий достонлар кўплаб яратилган. Уларни биз фольклоршунос Умрзоқ Жуманазаров фикрига таяниб, «Ўзбек тарихий достонларининг реалистик типи» -деб аташ тўқридир. Ёзма адабиётдаги поэмалардан һам фарқладик. Чунки бахши репуртуаридаги анъанавий достонлар қаһрамонлари билан тарихий шахслар акс этган достонлар қаһрамонлари ўртасида һамоһанглик мавжуд. Анъанавий борқарор шеърий мисралар учраши, муаллифнинг аниқлиги, бадиий тўқиманинг камлиги жиһатлар қўшилиб халқ эпоси табиатида ўзгариш содир бўлган дейишга асос беради. 7) Драматик поэма адабиётнинг поэзия турига мансуб бўлиб, ўқиш учун мўлжалланади. Поэма воқеаси баёнида поэтик «мен» иштирок этмайди, шоир образи яратилмайди. Баъзан улар саһналаштирилиши мумкин. 8) Илк драматик поэмалар асримизнинг 70-йилларида Ҳамза, Боту сингари шоирлар томонидан яратилган. Улар ижтимоий-сиёсий мавзуларда бўлгани сингари бугунги кунда ўз аһамиятини ёъқотган. 9) Поэзиямизда 60-70 йилларда драматик поэма кенг ривожланган. Бунга бир жиһатдан қатоғон қилинган ижодкорлар асарларининг қайта һаётга қайтиши иккинчи томондан жаһон адабиёти ноёб дурдоналарининг кўплаб таржима қилиниши учунчидан янги талантлар кириб келиши. 60

10) Драматик поэманинг энг яхши намуналари сирасига А. Ориповнинг «Жаннатга ёъл» Э. Самандарнинг «Қабул соатлари» О. Матжонниг «Беруний», «Паһлавон Маһмуд» асарларини киритиш мумкин. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ. 1.Хотомов Н. Саримсоқов Б. Адабиётшунослик терминларининг русча- ўзбекча изоһли луғати» Тошкент, Ўқитувчи, 1983, 256-бет 2. Червяченка. Г. «Поэма в Советской литературе» изд. Ростовского университета 1978. 3. Иброһим «Ўзбек совет поэзияси жанрларининг таркиб топиши» Тошкент фан 1983 4. Жуманазаров У. «Ўзбек фольклори ва тарихий воқеалик» Тошкент, Фан 1993 йил 93-бет. 5. Султанов И. О. «Адабиёт назарияси» Тошкент 1980 йил. 257-бет. 6. Адабий турлар ва жанрлар уч жилдлик, иккинчи жилд. Тошкент, 1992 йил 199-бет. 7. Е. Бертелс «Навоий ва шарқ адабиёт» С. Мурвалиев «Ўзбек романи» Тошкент, 1969 йил. 8. Жирмунский В. М. «Народнўй героический эпос» Л ГИХЛ. 1962, ст. 195. 9. Жирмунский. В. М. Зарифов Х. Р. «Ўзбекский народний героический эпос» М. ГИХЛ 1974 йил ст 303. 61

10. Саидов. М. «Ўзбек халқ достончилигида бадиий маһорат» Тошкент 1969 йил. 11. Имомов К ва бошқалар «Ўзбек халқ оғзаки поэтик ижоди» Тошкент 1990 йил. 12. Абдуллаев Х. Ж. «Ўзбек ва қорақалпоқ достонлар ўртасидаги алоқалар ва типологик ўзига хослик» Тошкент, 1988 йил А.Д.Д. 13. Эгамқулов Б. А. «Эпик шеър ва эпик синкретизм» Тошкент 1994 йил А.Н.Д 14. Мўминов Т. «Һозирги ўзбек адабиётида фольклоризм» Тошкент, 1994 А.Д.Д 15. Эшчанова Г. «Ошиқ Ғариб ва Шохсанам достони вариантлари» Тошкент 1994 А.Н.Д 16. Боту «Ёз куни» нашрга тайёрловчилар С Мамажанов, Н. Қобулов, Муһар К. Яшин 1980 йил. 17. У. Жуманазаров «Ўзбек фольклори ва тарихий воқеалик», Тошкент «Фан» 1991 йил. 93-бет. 18. Саидов М. С. «Ўзбек халқ достончилигида бадиий маһорат масалалари» Тошкент 1969 йил. Саримсақов Б. «Совет даври фольклорини ўрганиш масалалари» ўзбек тили ва адабиёти, 1987 йил 1-сон, «Фольклор ва адабиёт муносабатларидаги акс жараённинг һозирги аһволи «Ўзбек тили ва адабиёти» 1988 йил, 6-сон. 19. Султанов И. О. «Адабиёт назарияси» 267-бет. 20. Ҳамза. Асарлар. Икки томлик. Биринчи том 169-174-бетлар. 21. Ҳамза. Асарлар. Икки томлик Биринчи том 178-180-бетлар. 22. Ҳамза. Асарлар. Икки томлик Бирнчи том 194-201-бетлар. 23. Ўзбек совет адабиёти тарихи, иккинчи том, Тошкент 1971, 39-бет. Учунчи том. Тошкент 1972 йил. 74-бет. 62

24. «Ўзбек совет адабиёти тарихи» Ўқитувчи 1990 йил 452 бет: «Ҳозирги замон ўзбек адабиёти тарихи» «Ўзбекистон» 1993 йил 416-бет. 25. Абдуллаев Х. Ж. «Қадрият қатралари» Урганч. 1996 йил 81-86- бетлар (Достон ва замон фасли). 26. Жумабаева Ж. «Ўзбек совет шеъриятининг шаклланиши хусусиятлари» Тошкент «Фан» 1993 йил. 27. Жумабоева Ж. «Омон Матжон», Тошкент «Фан», 1993 йил. 63

Похожие

Тоғай Мурод асарларида фольклор анъаналари

“Ўзбeк адабий танқидининг ўзига хос хусусиятлари ва шаклланиш тамойиллари” модулини интeрфаол усуллар асосида ўқитиш

Хуршид Даврон шеъриятида поэтик образ ва шоир маҳорати

Эркин Аъзамнинг романнавислик маҳорати

Эркин Аъзамнинг романнавислик маҳорати