Хуршид Даврон шеъриятида поэтик образ ва шоир маҳорати - Литература - Дипломные работы

Хуршид Даврон шеъриятида поэтик образ ва шоир маҳорати

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

323 KB

Хуршид Даврон шеъриятида поэтик образ ва шоир маҳорати Бакалавр даражасинини олиш учун ёзилган битирув малакавий иши

Мундарижа Кириш ..................................................................................................3-8 I боб Янги ўзбек шеърияти 1. 70–йиллар шеъриятининг услубий манзараси ………………9-15 2. Янги эстетик идеалга садоқат ………………………………16-21 II боб ХХ аср ўзбек поэзиясидаги туб бурилиш 1. Хуршид Даврон шеъриятида поэтик образ ва унинг тадрижи ……………………………………………………………22-36 2. Жўшқин ва безовта қалб изланишлари ……………………37-49 III боб Маънавий-поэтик ворисийлик 1. Шоир шеъриятида тарихий шахслар образи талқини …………50-60 2. Хуршид Даврон ижодида лирик-услубий ўзига хосликлар ……………………………………………………………61-70 Хулоса ……………………………………………………………….71-77

Кириш Мавзунинг долзарблиги . Президентимиз таъкидлаганларидек, Ўз тарихини билмайдиган, кечаги кунини унутган миллатнинг келажаги йўқ. Бу ҳақиқат кишилик тарихида кўп бора ўз исботини топган. 1 Маълумки, ҳар қайси халқ ёки миллатнинг тафаккури, турмуш тарзи, маънавий қарашлари ўз-ўзидан, бўш жойда шаклланиб қолмайди.Уларнинг вужудга келиши ва ривожланишида аниқ тарихий, табиий ва ижтимоий омиллар асос бўлишини ҳаммамиз яхши биламиз. Ана шундай муҳим омиллардан бири сўз санъати бўлган адабиётдир. Биз ҳаётимизни адабиётсиз, шоир ва ёзувчиларимизни асарларисиз тасаввур эта олмаймиз. Бу борада ўзбек адабиёти ўзининг шонли тарихига, бой маданий меросига эгадир.Мустақиллик шарофати туфайли ўзбек адабиёти ўзининг қадрини топди. Ўтмишда пок номларига қора бўёқлар чапланган мумтоз адабиётимизнинг атоқли намоёндаларининг асарлари халқимиз қўлига етказиб берилди. Кейинги йилларда Юртбошимизнинг ташаббуси билан,“Адабиётга эътибор-келажакка,маънавиятга эътибордир” деган қоида ҳаётимиз мазмунига айланди. Натижада ўзбек адабиётида жуда катта сезиларли ўзгаришлар рўй берди. Адабиётшунослигимизнинг ўрганилмай қолиб келаётган кўплаб соҳалари бўйича илмий изланишлар қилинди, ўнлаб монографиялар нашр этилди. Бу эзгу ишлар ҳозир ҳам давом эттирилмоқда. Ана шундай муҳим масалалардан бири янги ўзбек шеърияти масаласидир. Янги ўзбек шеърияти бугун бирданига пайдо бўлиб қолгани йўқ. Бу шеърият халқимизнинг минг йиллар оша шаклланиб, сайқалланиб келаётган халқ оғзаки ижоди намуналари, Лутфий, Навоий, Бобур, Нодира каби буюк сўз усталарининг асарлари, уларнинг шонли анъаналари заминида шаклланди. Маълумки, “янги ўзбек шеърияти” деган атама 80-йилларнинг ўрталаридан эътиборан адабий танқидда қўллана бошлади. Аслида эса миллий поэтик тафаккурларимиз тарихидаги жиддий бурилиш ва янгиланиш ХХ-асрнинг 60-йилларга тааллуқли ҳодисадир. Бу бурилиш янги ўзбек лирикасининг тарихини бошлаб берди. 1965- 1975 йиллар мобайнида ўзига хос идрок ва мушоҳада тарзи, ғоявий–эстетик дунёси бўлган бутун бошли бир поэтик бўғин камол топди. Турғунлик даври иллатлари ушбу адабий наслнинг шаклланиш ва ўсиш жараёнида ўзининг муайян даражада асоратларини қолдирса-да, умуман,унинг ривожи йўлини бутунлай тўса олмади. Бугунги шеъриятимиз қиёфасини 60-йиллар шоирларисиз асло тасаввур этиб бўлмайди. 60-йилларнинг ўрталарига келиб навбатдаги поэтик“портлаш”содир бўлди-янги лирика бўй кўрсата бошлади.70-йиллар авлодининг шеъриятга янги куч, янги шиддат билан кириб келиши шеъриятимизнинг улкан ижод йўлига чиқаётганидан, унинг изчил ва табиий тараққиётидан дарак берарди. Етмишинчи йилларнинг ўрталарига келиб, ўзбек шеъриятида навбатдаги авлоднинг ўктам овози эшитила бошлади. ХХ-асрнинг 70-80 1 Каримов. И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. Т., “Маънавият”, 2008, 4-бет.

йилларида ўзбек шеъриятига Азим Суюн, Шукур Қурбон, Икром Отамурод, Мирза Кенжабек, Тилак Жўра, Шавкат Раҳмон ва Хуршид Даврон каби ўтли нафас соҳиблари кириб келди. Улар орасида шоир, драматург, таржимон, тарихчи ва ёзувчи Хуршид Даврон алоҳида ажралиб туради. Ўзбекистон халқ шоири (1999), адабиёт соҳасида бериладиган Маҳмуд Қошғарий номидаги Халқаро мукофот (1989), Халқаро “Олтин қалам” мукофоти (2009), Озарбайжоннинг Микойил Мушфиқ мукофоти (2013) билан, “Дўстлик”ордени билан (1997) мукофотланган Хуршид Даврон Ўзбекистон Миллий телерадиокомпаниясида фаолият кўрсатмоқда. “Қадрон қуёш”, “Тунги боғлар”, “Тўмариснинг кўзлари”, “Баҳордан бир кун олдин”, “Болаликнинг овози” каби шеърий китоблар муаллифи Хуршид Даврон шеърларида воқеликка янгича нигоҳ билан қаровчи, табиат, жамият ва кишилар ҳаётида юз бераётган ўзгаришларни синчковлик билан кузатувчи, айни пайтда бокира ёшликка хос ҳайрат ҳиссини сақлаб қолган зукко шоир сифатида гавдаланди. Хуршид Даврон сўзга, ифода воситалари ва шеърий шаклларга юксак мезонлар асосида ёндошади. Хуршид Даврон она, Ватан, ёшлик, баҳор ҳақида ёзадими, Тўмарис, Спитамен, Машраб каби буюк аждодларимиз образини яратадими, инсон умрининг энг гуллаган, беғубор ва бетакрор даври бўлган, оппоқ орзулар, нурли дунёсига бой бўлган болаликни қаламга оладими, ишқ–вафо, илк муҳаббат армонлари-ю изтироблари ҳақида ёниб куйлайдими, уларда Хуршид Давронга хос бўлган ўзгача услуб сезилиб туради. Шоир шеърларида инсон руҳиятининг кўз илғамас сезимлари ҳам алоҳида, бўртиб кўзга ташланади. Хуршид Даврон ижоди, унинг шеъриятининг ўзига хос томонлари ҳали адабиётшунослигимизда етарли равишда ўрганилмаган. 80-йиллар шеъриятида ўзига хос овозга эга бўлган Хуршид Даврон шеъриятининг ғоявий-бадиий хусусиятларини ўрганиш муҳим аҳамият касб этади. Бизнинг ишимизнинг долзарблигини ана шу омиллар белгилайди. Мавзунинг ўрганилиш даражаси . Хуршид Даврон ХХ-асрнинг 60-70 ва 80-йилларида яратган шеърий асарларида ўзбек адабиётида янгича интеллетуал фалсафий лириканинг шаклланишига муносиб ҳисса қўшди. У ўз ижодида жаҳон поэзияси ва мумтоз поэзиямизнинг энг сўнгги тажрибаларини, бинобарин, замонавий поэтик тафаккур билан қадимий шарқ шеъриятининг донолигини ажиб бир тарзда туташтиришга эришди. Хуршид Даврон шеъриятининг энг долзарб мавзу-муаммолари: инсон ҳаётининг маъноси, инсон табиати, ақл-заковати, инсоннинг бурчи, жамият ва табиат билан бир бутунлиги-шулар теварагида баҳс юритади. Ишнинг мақсад ва вазифалари . Хуршид Давроннинг 70-80 йиллардаги шеърий тўпламларига киритилган асарлари ўз вақтида танқидчиликда ижобий баҳо олган. Шоирнинг миллий адабиётимиздаги ўрнини, ижодий қиёфасини белгилаган шеърларининг ғоявий-бадиий хусусиятлари батафсил тадқиқ этилмаган. Хуршид Даврон ҳамиша халқнинг кўнглини кўтарадиган, одамлар қалбига қувонч, уларни ўйлатиб қўядиган, дунёнинг, ҳаётнинг сир-

асрорларидан воқиф этадиган сўзларни топиб айтади. Хўш,Хуршид Даврон шеъриятининг ўзига хослиги нимада? Биз ишимизда бу каби ва бошқа саволларга жавоб бериш учун қуйидаги вазифаларни бажаришни ўз олдимизга мақсад қилиб қўйдик: -70-80-йиллар ўзбек шеърияти, ундаги туб бурилишларни таҳлилга тортиш; -80-йиллар ўзбек шеъриятини юқори босқичга олиб чиқишга ҳисса қўшган айрим шоирларнинг ижодига назар ташлаш; -Хуршид Даврон шеъриятининг ғоясини тўлиқ очиб бериш; -шоир шеърларида ифода воситаларининг ўзига хослигини ёритиш; -шоирнинг шеърий шаклларга юксак мезон билан ёндошганлигини мисоллар асосида батафсил шарҳлаш; -Хуршид Даврон шеъриятида образлар ва лирик қаҳрамон масалаларининг таҳлилига алоҳида эътибор қаратиш; -Хуршид Давроннинг марсияларини таҳлилга тортиш; -Хуршид Давроннинг тарихий мавзулардаги асарлари ва улардаги тарихий шахслар образи ҳақида умумий хулосалар чиқариш; -шоир шеърларининг бадиияти, шоирнинг маҳорати масалаларига эътибор қаратиш. Тадқиқотнинг асосий масалалари ва фаразлари. Шоир ҳамиша халқнинг кўнглини кўтарадиган, уларни ўйлатиб қўядиган, дунёнинг, ҳаётнинг сир-синоатларидан воқиф этадиган сўзларни топиб айтади. Хўш, Хуршид Даврон шеъриятининг ўзига жалб этадиган томонлари нимада? Биз ишимизда бу каби ва бошқа саволларга жавоб бериш учун қуйидаги асосий масалаларни бажаришни режалаштирдик: ХХ-асрнинг 70-80-йиллар ўзбек шеъриятидаги, туб бурилишларни таҳлил қилиш; -80-йиллар ўзбек шеъриятини равнақига ҳисса қўшган шоирларнинг ижодига назар ташлаш; -Хуршид Даврон шеъриятининг ғоясини тўлиқ очиб бериш; -Хуршид Даврон шеърларидаги ифода воситаларининг ўзига хослигини ёритиш; -шоирнинг шеърий шаклларга юксак мезон билан ёндошганлигини мисоллар асосида очиб бериш; -Хуршид Даврон шеъриятида образлар ва лирик қаҳрамон масалаларининг таҳлилига алоҳида эътибор қаратиш; -Хуршид Давроннинг марсияларини таҳлилга қилиш; -Хуршид Давроннинг тарихий мавзулардаги асарлари ва улардаги тарихий шахслар образи ҳақида умумий хулосалар чиқариш; -шоир шеърларининг бадиияти, шоирнинг маҳорати масалаларига эътибор қаратиш. Мавзу бўйича қисқача адабиётлар. Ишни ёзиш жараёнида Президент И.А.Каримовнинг “Биздан озод ва обод Ватан қолсин”, “Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир”, “Тарихий хотирасиз келажак йўқ”, “Юксак маънавият–

енгилмас куч” каби асарлари, маънавият ва маърифат, миллий истиқлол мавзуидаги маърузалари биз учун назарий манба бўлиб хизмат қилди. Шунингдек,О.Шарафиддинов,А.Потебня,Н.Афоқова,У.Норматов, Р.Ходжаева, Й.Солижонов Б.Хализаев Н.Шукуров, Яшар Қосим, А.Ҳайитметов, Б.Жалилов, Ж.Жумабоева каби адабиётшунос олимларнинг асарларида ўртага ташланган фикр мулоҳазалари, Хуршид Даврон ҳаёти ва ижодига бағишланган илмий мақолаларга эътибор қаратилди. Ишнинг илмий янгилиги ва илмий аҳамияти Янги ўзбек шеърияти, 60,70 ва 80 йиллар ўзбек шеъриятининг долзарб муаммолари, хусусан; Хуршид Даврон шеъриятининг ўзига хослиги, шоирнинг образ яратишдаги ўзига хос услуби, шоирнинг лирик қаҳрамонлар характерини яратиш борасидаги усуллари, шоир шеъриятининг ғоявий- бадиий хусусиятлари ҳали тўлиқ ўрганилмаган. Биз бу каби масалаларга алоҳида эътибор қаратдик ва Хуршид Даврон шеърларини таҳлил қилдик. Хуршид Давроннинг инсон сезимларини ифодалаш, шоир шеъриятининг шаклий ва мундарижавий хусусиятлари каби муаммолар юзасидан назарий хулосалар билдирилди. Ана шулардан келиб чиққан ҳолда ишдаги хулоса ва материаллардан коллеж, академик лицей ва мактабларда ХХ аср ўзбек адабиёти, янги ўзбек шеърияти, Хуршид Даврон ҳаёти ва ижодини ўрганишда манба сифатида фойдаланиш тавсия этилади. Шунингдек, Хуршид Даврон ҳаёти ва ижодига бағишланган турли тадбирлар, дарс ишланмалари тайёрлашда, қўлланмалар тайёрлашда ҳам бизнинг тадқиқотимиз муҳим материал бўлиб хизмат қилади. Ишнинг тузилиши. Тадқиқот кириш, учта боб, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. I боб Янги ўзбек шеърияти 1.70-йиллар шеъриятининг услубий манзараси Поэзия ҳам, умуман санъат каби, воқеликни кўзгудаги фақат устки томондан эмас, балки моҳияти билан акс эттиради. Поэзияни ҳам, биринчи навбатда инсон тақдири, инсон қалбининг нозик жиҳатлари қизиқтиради. Шу маънода поэзиядаги замонавийлик-кундалик ҳодисаларга бевосита поэтик жавобгина эмас, балки ҳаётий тенденцияларнинг жараёнларнинг ич- ичга, моҳиятига кира билиш ҳамдир. Поэтик образ ҳам, умуман бадиий образ каби конкрет, индивидуал, ҳиссий формада воқеликнинг муҳим, характерли томонларини ифодалайди, бинобарин, поэтик образ дунёни билишга ва шу орқали уни ўзгартиришга хизмат қилади. Поэзия чинакам ғоявий қурол,

тарбия воситаси бўлиши учун-у таъсир кучига эга бўлиши керак. Таъсир кучи эса унинг ҳаёт моҳиятига нечоғлик чуқур кира олишга боғлиқ. Бунга эса поэзиядаги образлиликни ривожлантириш орқалигина эришилади. Хуллас, ҳар қандай шеър қофияси ва вазни, туроғи ва банди жойида бўлгани билан поэзия бўлавермайди. Чинакам поэзия билан назмбозликни бир- биридан фарқ қилиш керак. Поэзия-истеъдоддан бошланади. Истеъдод эса ҳаётнинг ҳеч ким кўрмаган томонларини кўра олиш,у орқали воқеликнинг муҳим томонларини ифодалай олиш, даврнинг катта муаммоларини кўтариб чиқа олиш қобилиятидир. Поэзиядаги образлилик-фикрий теранлик билан, ҳаётга янгича муносабатлар билан шу муносабатни эҳтиросли шаклда айтиш билан чамбарчас боғлиқ нарса. 1 Бу ҳодисани янги ўзбек шеърияти мисолида ҳам кўришимиз мумкин. Янги ўзбек шеърияти 80-йилларнинг ўрталаридан шакллана бошлади. Аслида эса миллий поэтик тафаккуримиз тарихидаги жиддий бурилиш ва янгиланиш 60-йилларга тааллуқли ҳодисадир. Хуллас, ўзбек шеъриятида 60- йилларнинг аввалларидаёқ бошланган туб бурилишидан буён чорак асрлик вақт ўтди. Бу бурилиш янги ўзбек лирикасининг тарихини бошлаб берди. 1965-1975–йиллар мобайнида ўзига хос идрок ва мушоҳада тарзи, ғоявий– эстетик дунёси бўлган бутун бошли бир поэтик бўғин камол топди. Турғунлик даври иллатлари ушбу адабий наслнинг шаклланиш ва ўсиш жараёнида ўзининг муайян даражада асоратларини қолдирса-да, умуман унинг ривожи йўлини бутунлай тўса олмади. Бугунги поэзиямиз қиёфасини 60-йиллар шоирларисиз асло тасаввур қилиб бўлмайди. 70-йилларнинг ўрталарига келиб, янги лирика иккинчи тўлқин бўй кўрсата бошлади. 70- йиллар авлодининг поэзияга шиддат билан кириб келиши шеъриятимизнинг улкан ижод йўлига чиқаётганидан, унинг изчил ва табиий тараққиётидан дарак берарди. Ўзбек шеъриятининг услубий манзараси бу кун ҳар қачонгидан кўра бой ва ранг-баранг. Агар ҳозирги поэзияни бу жиҳатдан 30-50 йиллар назми билан қиёслайдиган бўлсак, улар ўртасида катта фарқ борлигини пайқаймиз. Сохта патетика ва мадҳиябозлик шахсга сиғиниш даврининг ҳукмрон поэтик услуби даражасига кўтарилган эди. Бу нарса–ўша йилларнинг услубий ранг-баранглиги бевосита фикр ва қарашларда чуқур илдиз отган бир хилликнинг оқибати эди. Эркин фикрлаш чекланган, ижтимоий- воқеликка ўзига хос ва эмин-эркин муносабат таъқиқланган муҳитда бадиий тафаккур оргинал ифода имкониятидан маҳрум бўлади. Аёнки бадиий ижод оламида услубий ранг-баранглик, биринчи навбатда ҳурфикрлилик, муносабат эркинлиги ва нуқтаи назар мустақиллиги дегани. 2 Фақат эллигинчи йилларнинг охирлари ва олтмишинчи йилларнинг бошларига келибгина адабиёт бир қадар озод маънавий-ижтимоий иқлимда нафас ола бошлади. Бу маънода эллигинчи йилларнинг иккинчи ярми ва олтмишинчи йилларнинг бошларидаги-янги давр адабиёти фикрий-ғоявий жиҳатдангина эмас, балки бадиий-эстетик характерига кўра ҳам янгилик касб этди. 1 Шарафуддинов.О . Замон. Қалб. Поэзия. Т., 1962, 20-21-бетлар 2 Яшар Қосим. Шеър ва услуб/ “Ўзбек тили ва адабиёти”, 1988, 3-сон, 12-бет

Шеъриятимизда бир-бирини такрорламайдиган турли услубий йўналишлар айни шу даврда куртак ёза бошлади. Эркин Воҳидовнинг, Абдулла Ориповнинг, Рауф Парфининг шеърий йўллари ўша даврнинг энг тароватли ва жозибадор услубий ҳодисалари эди. Олтмишинчи йилларнинг иккинчи ярмида ўзларининг илк тўпламларини эълон қилган, бирин-кетин поэзия оламига кириб келган Жамол Камол, Омон Матжон, Маъруф Жалил, Чўлпон Эргаш, Муҳаммад Али, Миразиз Аъзам каби қаламкашларнинг дастлабки адабий изланишлари билан янгича шеърий тафаккур тарихини бошлаб берган поэтик кўтарилишнинг илк босқичи ниҳояланди. Янги лириканинг услубий қиёфаси муайян даражада яхлитлик ва тугаллик касб этади. Поэзиянинг ифодавий-услубий ранг-барангликка, поэтик инъикос усулларининг ҳар хиллигига интилиш эҳтироси, айтиш мумкинки, етмишинчи йилларда ҳам узлуксиз ўсиб борди. Бироқ турғунлик даврида услубий изланишлар соҳасида, шахсга сиғиниш йилларидан фарқли ўлароқ, бошқа хил зиддиятлар вужудга келди. Биринчидан, шахсга сиғиниш даврининг ноҳаётий ва сохта кўтаринки услуби қайта “тирилишга” имкон топди. 60- йилларнинг поэтик манзарасини барча қарама-қаршиликлари ва мураккаблиги билан тўла тасаввур қилиш учун масаланинг шу томонларига алоҳида эътибор беришга тўғри келади. Айтиш керакки, ХХ-асрнинг олтмишинчи йилларида янги шеърий услубнинг шаклланиши билан бир вақтнинг ўзида ХХ съезддан кейинги беш-олти йиллик қисқагина танаффусдан сўнг эски услубнинг қайта “тирилиш” жараёни кузатилади. Ёлғон ва ярим ҳақиқатни куйлаш, ижтимоий зиддият ва адолатсизликларни хаспўшлаш, худди шахсга сиғиниш даврида бўлганидай, “иллатлардан илҳомланиш” йўлидан бораётганлар ўзларининг адабиётдаги мавқеларини тўла тиклай олмасалар ҳам, ҳар ҳолда, конфликтсизлик “назария”сининг бадиий жараёндаги тўғридан-тўғри ифодаси бўлган мазкур “шеър” анъанаси роппа-роса чорак аср 60-йиллардан то 80-йилларнинг ўрталаригача асосий услубий йўналишлардан бири сифатида фаолият кўрсатди. Иккинчидан эса, турғунлик маънавияти ва психологияси янги шеърий тафаккур услубининг бемалол қанот ёзишига тўсқинлик қилди. Табиийки, турғунлик даврининг ижтимоий-сиёсий об-ҳавоси, ёлғон ва алдовга асосланган антигуманистик фалсафаси билан янги лириканинг кескин фош қилувчи, трагик- аналитик услуби бир орага сиғмасди. Ушбу ўзаро зидият ўтмиш ҳақидаги, тарихий мавзудаги халқимиз ҳаёти ва турмушидаги оғир фожеаларга, замоннинг турли иллатларига ва кўргиликларига, ҳар хил ижтимоий-сиёсий ҳақсизликлар ва муаммоларга бағишланган шеърларда, айниқа, яққол сезиларди. Бундай шеърларни турғунлик мафкурачилар ғоявий –сиёсий арбоблар тўғридан-тўғри тузумга, даврга, социализмга қарши ёзилган асарлар деб баҳолашарди. Аслида хам шундай эди. Ҳақиқатан ҳам, янги шеърият турғунлик замонида сиёсий- устқурмага, ижтимоий тартибларга тубдан қарама-қарши эди. Ўша даврда энг ҳушёр ва жасоратли адиблар, зиёлилар ҳам эътироф этиш имкониятига эга эмасди. Бироқ ўша

даврдаги эътироз ва айбситишлардан, янги лириклар шаънига ёғдирилган дашномлардан баъзиларига бу кун ҳам қўшилиб бўлмайди. Турғунлик йилларидаги туҳмат ва бўҳтонлардан энг хавфлиси поэзиямиздаги янги оқим намоёндаларини маккорлик билан Ватанга, умуман халққа, умуман миллатга душманликда, қарши курашда айблашар эди. Янги лириклар улкан ва бесўнақай мамлакатнинг шахсга сиғиниш ва турғунлик йилларидаги ғайримиллий, халқимиз манфаатларига қарши, ҳақиқий демократия ва ижтимоий адолат принциплари билан бир орага сиғмаган мустамлакачи ички ва ташқи сиёсатга қарши эдилар. Улар ҳақиқат ва адолатнинг қўпол равишда бузилишига, тарихимизнинг аёвсиз сохталаштирилишига, милий-маънавий қадриятларимизнинг оёқ ости қилинишига-умуман мустабид тузумга, маъмурий ва мажбурий режимга қарши эдилар. Умуман, барча замонлардаги адабиётни ижтимоий-сиёсий тузум ва тартибларга, ўша даврдаги ҳукумат сиёсатига муносабатилан келиб чиқиб иккига ажратиш мумкин:Ҳукумат сиёсатини маъқулловчилар (ёки ушбу сиёсатга қарши боришни истамаганлар ва мавжуд тартиб ва қоидалар билан келишмайдиганлар). Янги шеърият вакилларининг ҳаммасини бўлмаса ҳам, асосий қисмини иккинчи гуруҳга киритса бўлади (Бу хусусият уларнинг, айниқса, илк ижодий изланишларда ёрқин кўзга ташланади). Янги поэтик тафаккур намуналарининг 60-йилларда расмий доиралар турғунлик мафкурачилари томонидан нохуш кутиб олинишининг, давр адабий сиёсатининг ҳукмфармон хўжайинлари томонидан турли-туман айбситишларга учрашининг ҳам асосий сабаби шу эди, албатта. Янги лириканинг оташин байроқдори Абдулла Ориповнинг “Юзма-юз”, “Ўйларим”, “Жаннат”, “Совға”, “Тилла балиқча”, “Митти юлдуз”, “Биринчи муҳаббатим”, “Номаълум одам”, “Минораи калон тепасидаги лайлак”, “Туш” сингари ўнлаб исёнкор руҳдаги шеърларининг, Эркин Воҳидовнинг “Ўзбегим” “Фузулийнинг ҳайкали қошида” ва бошқа қатор шеърларининг, Рауф Парфининг “Боғчасарой фонтани”, “Бағишлов”, “Ватан”, “Ҳамлет”, “Шоир” каби аксар шеърларининг ўйлаб чиқарилган маломатларга қолишнинг ҳам бош сабаби ўша асарларнинг даврнинг ижтимоий иллатларига, 60-70-йиллардаги ноҳаётий ва қалбаки демократия тасаввурларига, юзсиз ва қиёфасиз мамлакатнинг бош сиёсатига қарама– қарши мавқеи билан изоҳланиши керак. Хуллас, ХХ съезддан кейинги нисбий маънодаги қисқагина эркинликдан сўнг кўп ўтмай, аниқроғи, олтмишнчи йилларнинг ўрталарига келиб халқ бошига тушган кулфатларни, фожеа ва дардларни очиқ-ошкор айтиш йўсинини замон кўтармай қолди. Ушбу чекланиш-чегаралашлар шеъриятимиз услубига таъсир қилмасдан қолмади, албатта. Олтмшинчи йилларнинг охирроғи ва етмишинчи йилларга келиб янги лирик оқим вакилларининг бир қисми ўша услубдан ҳамда воқеликка, мавжуд ижтимоий сиёсий иқлимга қарши туриш мавқеидан чекиндилар. Баъзилар эса ифода ва инъикос усулларини бирмунча ўзгартиришга мажбур бўлдилар. Айтайлик, Абдулла Орипов лирикасида фикрни имо-ишоралар орқали тагдор қилиб беришга, муайян даражада Эзоп услубига мойиллик бўлди. Рауф Парфи

шеъриятида эса серқатлам ва серқирра истиораларга, мураккаб рамзлар билан бирга сюжет-рамзлар, мавзу-рамзлар ҳам анча кенг қўллана бошлади. Бу жиҳат, масалан, тарихий ва ўтмиш мавзуларидаги шеърларда, бошқа мамлакатлар ва халқлар ҳаётига бағишланган, сафар-саёҳат таассуротлари асосида ёзилган поэтик намуналарда кузатилади. Эркин Воҳидов, Омон Матжон, Миразиз Аъзам, Чўлпон Эргаш, Жамол Камол, Муҳаммад Али каби шоирларимизнинг, айниқса, 70-йиллар ижодида мавзу-рамзларга мурожаати муҳим ўрин тутади. Абдулла Ориповнинг “Темир одам” шеъридаги қуйидаги исёнкор сатрлар ўша йиллар маҳсулидир. Балки темирлар ҳам йиғлайди чиндан, Бу-чи йиғлаёлмас, айланган тошга! Кимдир у ? Кимдир у ? Кимдир у ? Балки у менман?! Балки у сиздирсиз? Балки у бошқа... Ҳаётнинг поёнсиз уммони ичра Бор шундай ғариблар-темирлар ҳиссиз, Ва лекин ўзларин темирмас сира Муҳтарам инсон деб атарлар эссиз... Шундайлар, бўлмаса, азалдан тупроқ Яшарди тағин ҳам гўзал ва мумтоз. Темир одам ясаб юргунча, кўпроқ, “Жонли темир” ларни ўйлангиз устоз. 1 Тарихнинг сабоқ бўларли ҳодисаларини қаламга олиш ва уни ўқувчи ҳиссиёти ҳамда тафаккурига таъсир этадиган тарзда тасвирлаш жиҳатидан Муҳаммад Алининг “Гумбаздаги нур” достони алоҳида ажралиб туради. Достон 1967 йилда яратилган. Шу йили дунё тарихини боши-кети йўқ ғавғолар сари бошлаган 1917 йилги Октябрь тўнтаришига роса эллик йил тўлганди. Бу ҳақда ўша даврда юзлаб бадиий асарлар яратилганди. Айни шундай бир дамда миллий тарихга мурожаат этиш, бунинг устига,Амир Темур шахси тўғрисида ҳайрат ва эҳтиром билан қалам суриш ўз-ўзидан ҳукмрон сиёсатга қарши қўйилган қадам эди. Муҳаммад Али “Гумбаздаги нур” достонида халқимиз босиб ўтган йўлнинг шонли босқичларини меҳр билан тасвирлайди. Ҳолбуки, асар яратилган 1967 йилда ўтмишга шонли деб қараш, унинг ёруғ нуқталарини тасвирлаш рағбатлантирилмасди. Олтмишинчи йилларда Эркин Воҳидовнинг ниқобдор истибдод остида ётган халқнинг ўзини англаш ва таниш, ўзига ишонч ҳосил қилишда мислсиз аҳамият касб этган “Ўзбегим” қасидаси яратилди. Коммунистик мафкура бу асар тимсолида ўз душманини кўрди ва унга қарши турли йўллар билан кураш олиб борди. Ундан миллатчилик руҳини топишга уринди. Шоир турли тўсиқларга учради, лекин “Ўзбегим” бу пайтда энди халқ ичига тарқалиб бўлган, темир сарҳадлар оша ташқи дунёга чиққан, ўзбек халқининг миллат 1 Орипов.А . Йиллар армони. Т., 1987, 63-бет.

сифатида ўлмаганлигини,ухламаганлиги,ўз тарихини яратишда давом этаётганлиги,миллий озодлик йўлида кураш ҳеч қачон тўхтамаганлиги, йигирманчи аср бошида миллий озодлик, мустақиллик учун курашган маърифатпарварларнинг иши йўқ бўлиб кетмаганлигини намоён қилди. “Ўзбегим” халқни ўзига янги нуқтаи назар билан қарашни ўргатди. Бир пайтлар халқ “Ўтган кунлар” ва “Меҳробдан чаён” романлари билан қандай туташган бўлса, олтмишинчи йилларнинг охирида, ундан кейинги, бу асарнинг одамлар ичига юриши бошланган чоғда “Ўзбегим” билан ўзбек халқи шундай туташди.Асар бутун бир халқнинг дардига дармон бўлди. Лутфий ва Навоийдан сўнг шунча асрлар ўтиб“Ўзбегим”сўзига Эркин Воҳидов тамомила янгича урғу бағишлади. Уни тушунчага-миллий ҳодисани англатадиган салмоқли тарихий–ижтимоий тушунчага айлантирди. Тушунча бадиий образли тарона каби халқ ичида ўзлашди.Булар шеъриятимизга бутунлай янгича тўлқин,янги авлод кириб келаётганлигининг ёрқин намунаси эди. 2 . Янги эстетик идеалга садоқат Янги ўзбек шеъриятининг ғоявий-эстетик олами ўзига хослиги билан алоҳида ажралиб туради. Сўз санъатида, жумладан, лирикада бадиий тасвир воситаларини, уларнинг ўзаро муносабатини ҳар доим ҳам соф поэтик ҳодиса сифатида талқин қилиш, айниқса, бадиий-эстетик компонентларнинг қаршиликли ва ўзаро мантиқи доирасида ўралашиб қолиб кетиш бадиий ижоднинг туб моҳиятини ва ривожланиш қонуниятларини очишга имкон бермайди. Масалан,янги лирикадаги образлар моҳиятига сингиган рамзийликни ва метафорик ифода тарзини фақатгина соф эстетик нуқтаи назардан олиб қараш ва шунга суяниб хулоса чиқариш миллий поэтик тафаккурнинг муайян босқичидаги шаклланиш ва ривожланиш хусусиятларини батафсил изоҳлашга олиб келиши гумон.Бу маънода янги лириканинг услубий изланишларида олтмишинчи йиллардан эътиборан рамзий-метафорик ва ассоциатив йўсиннинг белгили ўрин эгаллаши фақатгина янги ва ўзига хос кўриниш, ёш шоирларнинг жаҳон шеърияти шаклларини,айниқса,Оврўпа ва Япон поэзияси тажрибаларини фаол ўрганиш-ўзлаштиришнинг бу нарса ҳамда ҳаётий ва ижтимоий зарурат эди. Кўп асрлик дунё адабиётининг сабоқларидан маълумки, аллегорик образлар ва тимсоллар ҳам, рамзий ва метафорик тасвир усуллари ҳам биринчи навбатда конкрет ижтимоий-сиёсий шарт-шароитнинг таъсири сифатида туғилади. Бошқа сўз билан, рамзлар ва метафоралар шеърнинг ташқи-бадиий қиёфасини белгиловчи компонент бўлишдан ташқари ҳамда унинг ҳимоя қобиғидир. Ҳақиқий шоирлар ҳақиқатни тан олмаган жамиятда ё бутунлай ёзмай қўядилар (ёки эълон қилмай) ёки “қуш” тилида рамзлар ва серқирра истиоралар йўсинида сўзлайдилар.Улар ҳеч қачон ёлғонга,алдовларга гувоҳлик қилмайдилар.Шу жиҳатдан 60-70 йилларда навқирон ўзбек

шоирларининг, асосан, ўйлаймизки,даврнинг ва янги лириканинг ўзаро муносабати хусусида ўз-ўзидан муайян тасаввур беради. Етмишинчи йилларнинг ўрталарига келиб,янги лириклар сафларига дарз кетаётган ва янги эстетик идеалдан чекиниш кучайиб бораётган бир пайтда, ўзбек шеъриятида навбатдаги авлоднинг ўктам овози эшитила бошлади. Бу авлоднинг поэзиямиз тарихидаги хизматлари ва ўрни адабий танқид томонидан ҳозирча етарли даражада умумийлаштирилгани йўқ. Бироқ шу нарса аниқки, шеъриятимизга ўша йилларда дадил кириб келган ёш бўғин янги эстетик идеалнинг мустаҳкамланишида,миллий бадиий тафаккурни турғунлик ва маънавий инқироз таҳдидан қутқаришда, шубҳасизки,ижобий роль ўйнайди. Бирин-кетин ўзларининг илк тўпламларини эълон қилган Муҳаммад Раҳмон, Азим Суюн, Усмон Азим, Йўлдош Эшбек, Шавкат Раҳмон, Шукур Қурбон, Тилак Жўра, Садриддин Салим, Хуршид Даврон, Усмон Қўчқор сингари қаламкашларнинг дастлабки тажрибалариёқ уларнинг янги эстетик идеалга садоқатидан гувоҳлик беради. 70-йилларда ўзининг ўтли нафаси билан Шавкат Раҳмон майдонга кириб келди. Шоир ҳаёти давомида ёниб яшади ва бундан малолланмади, аксинча:“Ёнмоқлик мунчалар ёқимли!”дея ҳузурланди.У ватани ва миллатининг аҳволи учун ҳижолат чекади, ўзини айбдор сезади. Шу боис у бахт ҳақида гапиришдан, енгил, роҳатбахш ҳаволарда куйлашдан тортинади. Унинг қуйидаги сатрлари ҳам шундан яққол далолат бериб турибди: Ғам сўзин элимдан аввалроқ айтдим, Бахт сўзин айтаман, Элдан кейинроқ. Шавкат Раҳмон инсониятнинг ҳозирги одамлик даражаси билан келишмай яшади. У инсон сифатида ҳам, ижодкор сифатида жангари эмас, лекин муросасиз эди.Шу боис унинг битганларида инкор,ёзғириш, ёруғликка, тозаликка кенгликка интилиш кучли эди.У“Иқрор” шеърида ёзади: Мен жангчи эмасдим, мен шоир эдим, Ниҳоят шоирдан кўра зобитман, Ҳар нафас мусулмон миллатин дедим Нафсига куйганлар келди оқибат ...япроқдай сарғайдим буюк урушда Мусулмон йўқ эди, Йўқ эди миллат. Шавкат Раҳмонни шоир қилган ҳам, уни адоқсиз ғамбодалик қучоғига итқитган ҳам ўз миллатига чексиз муҳаббат туйғуси эди. Шавкат Раҳмон ижтимоий лирикасининг энг сара намунаси “Туркийлар” шеърида этник белгиси:бошсизлик ва бирикмаслик бўлган миллатнинг фожеаси лахта-лахта қонга айланган шоир юрагининг аччиқ фарёди тарзида ифода этилади: Туркда бош қолмади... Қолмади довлар... ...Туғилди. Туғилди. Туғилди қуллар...

Худди ўша таҳликали йилларда Хуршид Даврон ҳам ўзининг янгича эстетик идеалга садоқат руҳидаги бир қатор шеърларини ёзди. Хуршид Даврон “Бу одамлар ҳасратга тўлиб” шеърида халқ ва миллат дардини қаламга олди.Эркка,нурга ташна халқнинг қай аҳволда яшаётганлигин очиқ-ошкора кўрсатиб берди. Бу одамлар ҳасратга тўлиб, Қандай ўйни суриб борурлар? -тонгни олиб келмоқчи бўлиб, Тун қўйнида юриб борурлар... 1 Бу шеър 1986 йилда ёзилган. Шоир ўша йиллардаёқ ҳақ-ҳуқуқидан, қадриятларидан, маънавиятидан мосуво этилган, тарихи турли ёлғону, иғволар, қора бўёқлар билан бузиб-бежаб ташланган халқнинг қора тун қўйнидан ёруғликка-тонгга нур сари интилишни кўрсатиб берди: Бу одамлар юраги куйиб, Қай манзилни кўзлаб борурлар? -Улар осон йўлларни қўйиб, “Халқим”-дея бўзлаб борурлар... 2 80-йилларда бундай руҳдаги шеърларни ёзиш кимларгадир ёқмас, шубҳасиз бундай шеърларнинг муаллифлари ҳам тайзиқу таъқибларга дучор бўлишлари шубҳасиз эди. Хуршид Даврон буларни сезиб туриб,асло чўчимади. Ўз шеърларига Ватан,халқ дардини, армонларини сингдиришга ҳаракат қилди.Эркка,озодликка, истиқлолга интилган, нурли келажакни орзу қилган халқ руҳиятини ўз шеърларида ҳаққоний қилиб тасвирлаш учун тинмай изланди, турли бадиий воситалардан ўринли фойдаланди. Натижада Хуршид Давроннинг шеърларида ажиб бир илиқлик, ҳамдардлик сезилиб турадиган бўлди. Бироқ бу сатрлар юқорида таъкидлаганимиздек кескин ва исёнкор руҳи билан алоҳида ажралиб турарди. Ахир ўша даврларда қуйидаги сатрларни ёзиш ижодкордан катта жасорат талаб қиларди: Бу одамлар кўкси-бўғзидан, Кўзларидан нега оқар ёш? -Бу одамлар тўккан қонлардан Тун қўйнида кўкаради тонг! 3 Ҳа, оппоқ ва нурли тонг яқин эди. Юртимизда мунаввар тонглар нафаси сезилиб қолганди. Буни Хуршид Даврон каби ижодкорлар қалбдан ҳис этишиб турарди. Шунинг учун ҳам уларнинг асарларида буюк ота- боболарининг шонли анъаналарига садоқат ўз ифодасини топганди. Хуршид Даврон шахсга сиғиниш даври фожеаларига бағишланган шеъридан бирида ўша қатағон даврининг бор даҳшатини чизиб беришга ҳаракат қилган: Тишланган олмаси, Битмаган шеъри- Ортда қолдиргани шу бўлди фақат. 1 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014 2 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014 3 Ўша манба

Уни ютди бирдан зулматнинг қаъри, Пичирлаб қолдилар:“Замон бешафқат!” 1 2 Қатағон даврида бундай ҳолатлар кун ора, ҳатто кунига бир неча марта такрорлаб турилгани сир эмас.Қатағон туфайли не-не истеъдодлар бевақт сўнди, юзлаб болалар етим қолди, минглаб аёллар бева қолди. Сурбет ва шафқатсиз ҳукмрон ҳукумат дунёнинг энг гўзал хилқати бўлган аёл зотининг қўлига кишан солишдай қабиҳ ва жирканч ишдан ор қилмади.Шунинг учун ҳам Хуршид Даврон ўз шеърида қатағон даҳшатларини ишонарли қилиб тасвирлади: Хотини қорнида боласи қолди. Кўзлари кўр бўлиб онаси қолди. Уни олиб кетди темир бир қафас- Бир одам дунёдан изсиз йўқолди 1 . 70-йиллар шоирлари–ХХ аср ўзбек поэзияси тарихидаги бешинчи авлод вакиллари ижодида олтмишинчи йилларнинг жўшқин ва безовта услуб изланишларининг изчил давом эттирилгани ҳам эътиборга сазовордир. Умуман,70-80 йилларда ўзбек шеъриятига кириб келган аксар қаламкашларнинг услубий сарчашмаларини асосан, қуйидагича белгилаш мумкин:Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Рауф Парфи ва халқ шеърияти. Агар синчиклаб эътибор берилса, айтайлик, Азим Суюн, Шукур Қурбон, Икром Отамурод, Мирзо Кенжабек, Муҳаммад Юсуф сингари иқтидорли қаламашлар изланишларида устоз Абдулла Орипов шеъриятининг ўтли нафасини сезиш қийин эмас.Ёки Тилак Жўра,Шавкат Раҳмон,Хуршид Давронларнинг ўзига хос поэтик дунёсининг таркиб топиши,ҳеч шубҳасиз, Рауф Парфи лирикасининг эстетик таъсирида кечган. 80-йиллар ёшлар шеъриятида ҳам маънавий–поэтик ворислик алоқалари бўртиб кўринади.Умуман,энг кенжа шеърий бўғин машқларидан 60-70 йилларнинг лирик–услубий ўзига хосликларининг эстетик диди шаклланган. Улар Эркин Воҳидов ва Абдулла Орипов поэтикасидан кўп нарсаларни, жумладан, энг ўткир фикрларни, исёнкор кечинмаларни нозик имо-ишоралар орқали тагдор қилиб ифодалашни,Рауф Парфи лирикасидан серқатлам истиоралар,мураккаб рамзлар санъатини қунт билан ўрганиб,ижодий ўзлаштирмоқдалар.Айниқса,бу санъаткорларнинг қатор шеърларига хос бўлган рамзий-тематик ва рамзий воқеабанд таъсир усуллари янги бўғин вакиллари машқларида эмоционал ва интенсив бадиий инъикос воситаларидан бирига айланган. Улуғ ўзбек ёзувчиси, миллий ҳикоя мактабининг асосчиларидан бири Абдулла Қаҳҳор чорак аср муқаддам шундай ишонч билдирган эди:“Ўзбек адабиёти яқин келажакда буюк адабиёт бўлади”.Ҳозирги шеъриятда кечаётган бугунги улкан ўзгариш ва янгиланишлар ушбу ишончни кун сайин, йил сайин мустаҳкамлаб бормоқда. 1 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014 2 Хуршид Даврон шеърлар.2014

Боб бўйича хулосалар. Ишнинг 1-бобида ХХ-асрнинг 70-йиллар шеърияти ва мазкур давр адабиётининг ўзига хос хусусиятлари, тарихга мурожаатнинг кучайиш омиллари, шоир шеъриятининг ғоявий-эстетик олами, ўзига хослиги ,образлар орқали очиб берилган. II боб.ХХ аср ўзбек шеъриятидаги туб бурилиш 1.Хуршид Даврон шеъриятида поэтик образ ва унинг тадрижи Хуршид Даврон лирик шоир, носир, таржимон, тарихчи сифатида ХХ аср ўзбек шеърияида ўзига хос ўрин эгаллайди. Унинг шеърларида ҳурфикрлилик, ошкоралик нафаси уфуриб туради. Шоир кўзи билан ҳаётга, оламга нигоҳ ташласангиз,гўё ҳайратлар гирдобига тушасиз,дунё сирга, сеҳрга тўлади, ҳар бир нарса, ҳодиса ўзига хос маъно касб этади, мавҳум тушунчалар моддий тусга киради, она табиатга ўзингизни жондан ҳис этасиз, жимжитлик суронини эшитиб турасиз,ялпизлар ҳидини туясиз,япроқни худди китобдай ўқийсиз,қалбингизда булбуллар чарх ургандай бўлади, ойга қараб кўзингиз ёшланади, назарингизда дарёда сув эмас хотиралар оқади, тун кечалар узоқ болалигингиз, ёшлигингиз,дарё оқими босиб ўтган йўл эса умр йўлингиз бўлиб кўринади, қушларнинг чуғур-чуғурида олис болалингизни кўрасиз, орзулар қанотида оппоқ булутлардан-да баландроқ парвоз қиласиз. Бу каби гўзал, сирли-сеҳрли манзаралар тасвирини Хуршид Даврон бисотида истаганча топиш мумкин. Хуршид Даврон шеърларида романтик парвоз нақадар баланд,хаёллар, ўйлар бениҳоя чексиз бўлмасин,поэтик мақсад,фикр-хулоса жуда аниқ, конкретдир; табиат, олам сирлари ҳақидаги ҳар қандай чексиз ўй-хаёллар ҳам оқибат–натижада замин ташвишларига, жамият масалаларига, кундалик турмуш муаммоларига келиб тақалади. Бевосита инсон табиати,одам умрининг моҳияти устида сўз борганда ижимоий таҳлил, инсон хатти-ҳаракатини маънавий-аҳлоқий жиҳатдан баҳолаш хийла кескинлашади. Шоирнинг лирик қаҳрамони она юртига чин фарзанд эканидан фахрланадиган,эл-юрт ичидаги ўз ўрнини,қадрини яхши англайдиган, теварак-атрофда юз бераётган барча ҳодисаларга, яхши ва ёмон ишларга ўзини дахлдор деб биладиган, ҳар қадамда виждони олдида ҳисоб бериб турадиган, маънавий жиҳатдан юксак, мустаҳкам эътиқодли бир шахс. Шоирнинг лирик қаҳрамони ором билмайдиган,доимо изланувчи,масаланинг моҳиятига етишга интилувчи қалб эгаси. Хуршид Давроннинг битикларида Ватанга чексиз муҳаббатдан туғилган туйғулар уфуруб ётибди, бироқ бу жўшқин туйғуларнинг изҳори,ифодаси жимжимадорликдан, ошириб-тоширишлардан ҳоли,жуда табиий, инсоний, замонавий,маданий. Хуршид Даврон шеъриятининг мавзу мундарижаси ранг-баранг, қаҳрамонлари хилма-хил.Шу билан бирга шеърларининг марказида ХХ аср кишилари образи туради.

Бадиий адабиётда образнинг тутган ўрни жуда муҳим ҳисобланади. Образга юкланган вазифасига қараб,санъат асарининг салмоғини чамалаш мумкин. Шоир ижод йўлида маълум бир юқори даражаларга эришгандан сўнг,у дунёни шунчаки эмоционал-эмперик тарзда қабул қилиш билан қаноатланмайди, балки асосий бадиий ғояларини образлар зиммасига юклай бошлайди.Шунга кўра ҳар фандай шоир меросини сувдан кўтариб кўрганимизда,элакда гўзал поэтик санъатлардан ҳам олдин кўзга"ярқ"этиб ташланадиган нарса бу образдир. Сирасини айтганда,яратган образларнинг салмоғи,характери ва яна шунинг каби кўплаб хусусиятларини чамалаш асносида ижодкорнинг дунёни бадиий-эстетик идрок қилиш табиатини тушуниш мумкин.Ушбу хусусиятларни баҳолаш натижасида эса шоирнинг адабиётдаги ўрни,ижодининг моҳияти,янгилиги ва ўзига хослиги тўғрисида сўз юритилади. Образ жуда кенг тушунча. У олам-объектив борлиқ ва ижодкор– субъектив борлиқнинг ўзаро “тўқнашуви”дан пайдо бўлади.Образ-бу воқеликдан кўчирилган нусха эмас.Унда ижодкорнинг индивидуал ёндашуви акс этади.Агар мана шу ёндашув бўлмаганда бадиий адабиётдаги образ тушунчаси ўзининг кўп қатламли моҳиятини йўқотган бўлар эди.Чунки айнан образга юкланган индивидуаллик алал-оқибатда унинг жозибасини оширади,яъни образни турли-туман нуқтаи назарда туриб баҳолаш,талқин этиш имконини беради. Образ-бу ижодкор бадиий-эстетик қувватининг қаймоғи. Образ шундай кучга эгаки,унга вақтнинг расм-русумнинг таъсири деярли сезилмайди. Бошқача айтганда,замонлар,дунёқараш ва қадриятлар ўзгариб бораверади. Лекин чинакам поэтик образ кенг маънода ана шу эврилишларга бўйин бермайди.Яна шуни таъкидлаш жоизки,чинакам санъат даражасида акс эттирилган образларнинг умри узоқ бўлади.Ёрқин,жонли ва оргинал образлар ўз яратувчисини ҳам замонлар тўфонидан ҳам эсон-омон олиб чиқавериш мумкин.Адабиёт тарихига бир қур назар ташлашнинг ўзида кўз олдимизга қанчадан-қанча ана шундай образлар шодаси намоён бўлади.Жалолиддин Румийнинг “маснавийи маънавий” сидаги нақл,ривоят ва ҳикматлардаги турли-туман мажозий-рамзий образларни оламизми ёки Алишер Навоийнинг “Лайли ва Мажнун”ини эслаймизми?Ёки Бобур ва Машраб ғазалиётида акс этиб турган ёрқин лирик“мен”ни хотирлаймизми,ҳаммасида улкан бадиий юкни елкасида кўтариб юрган поэтик образга рўбарў келамиз.Умуман,шу ўринда жаҳон адабиёти тарихида маълум ва машҳур бўлган Сервантеснинг Дон Кихоти,Лермонтовнинг Печорини, Достоевскийнинг князь Мишкини, Толстойнинг Каренинаси, Жек Лондоннинг Мартин Идени,Қодирийнинг Отабеги ҳам насрдаги энг порлоқ образлар қаторида бизнинг бадиий-эстетик оламимизни тўлқинлантириб туради.Энди ХХ аср ўзбек назмига келсак:Чўлпон шеъриятининг бошидан- охирига қадар узилмай ўтадиган битта оловли йўл-юрт озодлиги йўлидан юриб келгувчи образни эслайлик. Ушбу образга ўтган асрнинг энг вазмин юки-Истиқлол дарди,давр дарди юкланган эди.Демак,шеърият Чўлпон яратган ёрқин образлар мисолида ўз даврининг оғирини кўтариб

келди.Кейинроққа назар ташлаймиз:Ойбекнинг “Наъматак” шеъридаги наъматак образи ёки А.Ориповнинг“Тилла балиқча”сидаги балиқча образларининг ижтимоий моҳиятини кузатиб кўрайлик.Наъматак-тоғнинг чўнг елкасидаги асрий тошнинг бағрини ёриб чиққан ўсимлик-феруза осмоннинг қўйнида ҳилпираб турган бир туп гиёҳ–образга Ойбек ортган бадиий юкнинг салмоғи ўқувчининг эстетик дунёсига олам-олам завқ бағишлайди.Албатта,шеърда кўплаб хил маъно қатламлари мавжуд.Лекин шулардан бири ва ғоят очиқ-ойдин кўриниб тургани наъматак бу инсон образи.У ўз даврининг машаққатлари ва тазийқларига қарамай,дунёга бир даста оппоқ гул тутиб тура олган гўзал ва ҳассос қалбли шоирнинг образи. А. Ориповнинг “Тилла балиқча” шеърида ҳам бутун умри торгина ҳовузда ўтган ва дунёни шу биқиқ сувдангина иборат деб билган балиқча образи бор. Аввало,шоир бадиий адабиётдаги санъатлар воситасида ўз даврининг рўйи рост айтиш мушкул бўлган дардини тўкиб солганини қайд этиш керак. Саккиз қаторли мўъжиз шеърда бир эмас,иккита образ яратилган. Биринчиси, тилла балиқчанинг ўзи. У тор ва ифлос ҳовуздан яъни ўз махдуд дунёсидан ташқари чиқмаган, ёруғ оламнинг шундангина иборатлигига ишониб ўтиб кетаётган аянчли инсон образи. Иккинчиси, ҳовуз, яъни муайян муҳитнинг маконнинг рамзий образи. Кўринадики, “Наъматак” шеърида ҳам, “Тилла балиқча”да ҳам шоирлар ўз даври ва унинг аъзоси бўлмиш инсон учрашган жойда кўнгилда пайдо бўлган, узоқ йилларга чўзилган,занг босган чўнг Дардни образлар зиммасига юклаган. 60-йиллар охири ва 70-йилларга келиб давр яна ўзгаришга юз бурди. Чунки Сталин вафотидан сўнг мамлакатда кўз очган илиқлик кайфияти секин-аста ўз мевасини бера бошлаганди. Натижада поэтик образнинг зиммасига юкланадиган бадиий юк ҳам яхшиланди. Инсоннинг баҳти ва бахтсизлиги ҳақида баҳс юритувчи Р.Парфи,А.Орипов,Э.Воҳидов каби шоирларнинг шеърларидаги яшовчан образлар дунёга келди.70-йилларнинг ўрталаридан бошлаб эса тағин бир янги авлод шеъриятда ўзгача поэтик образлар кезиб қолди:бу ердаги лирик қаҳрамонлар жамиятни ва инсонни тузатишга астойдил бел боғлаган адолатпарвар образлари бўлиб майдонга чиқдилар. Бу ҳолни Шавкат Раҳмон, Хуршид Даврон, Усмон Азим каби шоирларнинг шеърлари мисолида кўриш мумкин. Масалан, Шавкат Раҳмон Маҳмуд Таробий тилидан қуйидагиларни ёзади: Жоним жигаримсан, Сен-да одамсан, Лоақал кўзингда бир ёш кўрсайдим, Лоақал қовушиб қолган кўлингда Ёвларга аталган бир тош кўрсайдим. Бу шеър Махмуд Таробий тилидан айтилган бўлсада,у Шавкат Раҳмоннинг ўз дардидир. Усмон Азим эса ҳаёт сўқмоқларида бўлиниб бораётган инсонни тиклашга, унинг парчаларини қайта бирлаштиришга қодир ягона куч-Ватан эканлигини таъкидлаб қуйидагиларни ёзади:

Бўлиниб боряпман минг бор бўлакка, Хотирам йўқликка қоришиб кетди. Селдай оқиб кетди кўксимдан юрак, Фақат ҳаёл тошдай қотди бошимда. Чинорнинг тагида бўлиниб ётибман, Шунда бир сўз баргдай лабимга кўнар: “Ватан”дейман,такрор айтаман“Ватан”... Бирлаша бошлайди юрак,акл,тан... Демак,60-йилларнинг ўрталаригача давом этган маънавий турғунликдан сўнг ўзбек шеъриятида янги саҳифа очилди.70-йилларда шеърият майдонига кириб келган поэтик образ аввалгилардан яққол ажралиб туради.У ўз ватанини,ўз она тилини,ўз мунис халқини,унинг қадриятларини жон-дилидан севишини айтишдан чўчимайдиган қаҳрамон эди.У ўз нигоҳини инсон кўнглини куйлашга, унинг дардларини тараннум этишни шеъриятнинг бош аъмоли деб билди. ХХ-асрнинг 70 ва 80-йилларда эса шеъриятда яна бир образ-адолатпарвар ва ватанпарвар образи майдонга чиқди.Бу авлодда ҳам худди Чўлпону Фитратда бўлгани каби шоирлик ва фуқаролик бурчлари бирлашиб кетди. Бетакрор ва лирик манзаралар гоҳ шоирнинг фалсафий мушоҳадалари, гоҳ сюжет оқимининг навбатдаги поғоналари билан туташар экан,шоир тасвирлаган образларнинг ривожи драматик йўлдан,қарашлар ва характерларнинг ўзаро тўқнашиши билан характерланган сюжет чизишидан ўсиб боради. Шоир ўз тасвир усулида образлар,мавзулар,манзаралар ва лирик кечинмаларнинг қарама-қарши қўйиш усули орқали ҳам воқеликни акс эттиради.Воқеалар оқимининг ривожи билан конфликт тобора ўсиб, характерларнинг жиддий тўқнашуви ҳам содир бўлиши мумкин. Маълумки, сўз санъаткорлари характер яратиш услубларига кўра,икки гуруҳга ажраладилар.Биринчи гуруҳ санъаткор (Шекспир сингари) реалистик тенденцияга асосланиб,характерлар орқали мураккаб ҳаётий жараённинг ҳаққоний тасвирига эришсалар,иккинчи гуруҳ санъаткорлар (Шиллер сингари) характерни давр руҳининг садосига айлантириб қўядилар.Хуршид Даврон ўз қаҳрамонларини кўпроқ шекспирона услуб билан чуқур ва кенг кўламда яратишга интилади. Ҳар бир катта санъаткорнинг ўзига хос адабий услуби-тасвирлаш санъати,поэтик интонацияси, луғати ва тасвирий воситалари бор. Бундай санъаткор даврнинг табиий талаби билан ўзининг янги вазнини,янги ритмини ахтаради, ўтмишдошларининг энг яхши анъаналарига мурожаат қилиш орқали уларни уларни ривожлантиргани ва бойитгани ҳолда,ўзининг адабий услубини намойиш этади. Маълумки, лирикани инсон қалбининг таржимони,таржимаи ҳоли десак янглишмаган бўламиз. У инсон қалбига мансуб бўлган ҳис-туйғулар ва кечинмалардан иборат ички дунёнинг поэтик таржимаи ҳолини гавдалантиради. Бас,шундай экан, Хуршид Давроннинг лирик поэзиясини шоир қалбининг таржимаи ҳоли деб аташ мумкин.

80-йилларда ўзининг бадиий камолатига эришган Хуршид Даврон лирика янги ўзбек шеъриятининг энг яхши намуналаридан бири сифатида муҳим аҳамият касб этади. Хуршид Даврон инсон, унинг юксак маънавий бойлиги ва гўзаллигини шоирона санъат билан куйлади. Бундай олийжаноб туйғулар Хуршид Даврон лирикасида шоирнинг шахсий кечинмалари сифатида гавдаланади. Хуршид Даврон лирикаси шоирнинг бой ва гўзал ички дунёсни акс эттиради. Шоирнинг ҳаётга бўлган чексиз муҳаббати, унинг она-Ватанга ва оддий инсонга бўлган эзгу туйғулари Хуршид Даврон лирикасини сомон йўли каби ёритади. Ана шу мунаввар нур билан йўғирилган Хуршид Даврон лирикасида шоирнинг Ватан ҳақидаги шеърлари ўзига хос лирик туркумни ташкил этади. Шу ўринда бироз чекиниш қилишимизга тўғри келади. 80-йилларда ҳали Ватанимиз мустақилликка эришмаган эди.Шўролар тузуми даврида Ватан, тўғрироғи Ўзбекистон ҳақида гапиришнинг имкони йўқ эди. Боиси Шўро ҳукумати ва унинг ёлғонларига ўралган мафкураси зўр бериб дунёда ягона СССРдан бошқа ватан йўқлиги ҳақида бақириб-чақириб жар соларди. Ижод аҳли ҳам туну кун назорат остида,уларнинг ёзганларидан тирноқ остидан кир қидирувчилар эса бир талай эди. Мана шундай тазийқлар остида ижод қилиш, дилидагини тилига чиқариш осон эмас эди.Бироқ ижодкорларимиз тошни ёриб чиққан майса каби ижод қилишдан,тилининг учида турган гапларни айтишдан чўчимадилар.Хуршид Давронни ана шундай ижодкорлар сирасига киритиш мумкин.Унинг Ватан ҳақидаги шеърлари фикримизнинг исботи бўла олади. Хуршид Даврон“Шундай яшил менинг Ватаним”шеърида ёзади: Шундай яшил менинг Ватаним- Баҳорнинг илк баргидай яшил. Шундай гўзал менинг Ватаним- Ватаним гул атридек ёшдир. 1 Агар бу шеърнинг Ватанимиз мустақилликка эришмаган 1976 йилда ёзганлигини ҳисобга олсак, Хуршид Давроннинг нақадар катта жасоратга журъат этганлигини англаб олиш қийин эмас. Шўро ҳукумати қанчалар тазйиқ ўтказмасин,одамларни сиқувга олиб,ҳақ-ҳуқуқини чегаралаб,овозини бўғиб қўйишга қанчалар уринмасин, ижод аҳлини ўз измига бўйсундира олмади. Шоирларимиз рамзлар,имо-ишоралар орқали ўз фикрларини айтишдан қайтмадилар, ижод қилишдан тўхтамадилар. Буни Хуршид Давроннинг биз юқорида тилга олган Ватан ҳақидаги шеърида яққол кўришимиз мумкин. Шоир Ватанини“Бағрим каби мусаффо,улуғ” каби сифатлашлар билан таърифлайди,Ватанни онасига ўхшатади.Албатта бунинг замирида жуда кўп маъно мужассам.Дунёда онадан ҳам улуғроқ ва буюкроқ зот йўқ.Бинобарин, биз Ватанимизни она-Ватан дея ардоқлаймиз.Киндик қонимиз тўкилган она тупроқнинг нақадар азиз ва мукаррамлиги ҳақида қайта-қайта таъкидлашнинг ҳожати бўлмаса керак.Шунинг учун ҳам Хуршид Даврон: 1 Хуршид Даврон. Шеърлар . 2014

Ватан,сенсан бағримга монанд, Бағрим каби мусаффо,ёруғ. Сен онамга ўхшайсан,Ватан, Онам каби табаррук,улуғ. Шундай ёруғ менинг Ватаним- “Мен севаман”сўзидек ёруғ” 1 деб ёзади. Хуршид Давроннинг қарамони ҳақиқий ватанпарвар образи.У Ватанини нондай ардоқлашига,буюк аждодлари билан фахрланишга, Ватанни асраб-авайлаб,Ватан учун жонини фидо қилишга тайёр.Чунки дунёда бундай улуғ,табаррук ва ёруғ гўша йўқ.Булар Хуршид Давроннинг собиқ иттифоқ даврида,турғунлик деб аталмиш ўша долғали йиларда ҳам эркин фикрли бўлганлигини,унинг эркни ва Ватанни қанчалар севганлигини исботлаб турибди. Хуршид Давроннинг 1980 йилда ёзилган “Мен сизни севаман..”деб бошланадиган бир шеъри бор. Шеър бир қарашда йигитнинг севимли маҳбубасига дил изҳоридай бўлиб туюлади. Боиси шоирнинг “ Мен сизни севаман ялпизлар атри, қушчаларнинг сархуш сайроғи билан. Мен сизни севаман теракзор сайри дарёлар тўлқини,қайроғи билан,”- деган сатрларни ўқиган китобхон шубҳасиз ушбу хулосага келади.Шеър шу тариқа давом этади:“Мен сизни чорбоғлар кўксимга битган тип–тиниқ кайфият билан севаман”...Лирик қаҳрамон ўзининг севишини“Ёмғирлар шивири билан севаман,“Шохларнинг шитири билн севаман”каби сатрларда ифодалайди. Ниҳоят,шоир ўзининг юрак тубидаги фикрини шеърнинг охирги бандлари зиммасига юклаб,қуйидагиларни ёзади: Мен сизни севаман Ўзбекистоннинг Абадий ёшлиги,ҳайбати билан. Мен сизни севаман Афросиёбда Кўкарган майсанинг ҳайрати билан. 2 Мана,шоир нима демоқчи.У бу сатрлар орқали Ўзбекистоннинг абадий ёшлиги ва буюклигини алоҳида таъкидламоқчи.Энди тасаввур қилинг.80- йилларда,ҳар тонг“Ассалом...буюк оғамиз”дея уйғонишга мажбур этилган ўзбекнинг Ўзбекистон ҳақида ёзиш тугул у ҳақда ўйлашга ҳам ҳақи йўқ эди. Ўзбекистондай ёш,навқирон,буюк ва енгилмас Ватани борлигини айтишга ўзида журъат топа олди.Буни ҳақиқий жасорат деса бўлади. Юқорида қайд этиб ўтганимиздек,80 йилларда Хуршид Даврон эрк ва Ватан мавзусида кўплаб шеърлар ёзди,уларда ўзининг эркин фикрини ифодалади.Чунончи шоирнинг“эриб кетар хира туманлар”сарлавҳали шеърини олиб кўрайлик.Шу ўринда мазкур шеър матнини тўлиқ келтирмоқчимиз: Эриб кетар хира туманлар, 1 Хуршид Даврон. Шеърлар .2014 2 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014

Капалакдай уйғонар ялпиз. Осмон уммон бўлиб туюлар, Ўтлар узра чопқилайди кўз. Қайрағочнинг гули–митти жом Жаранглайди–таралар атир. Тушларимга киради оқшом, Майсаларни қучоқлаб адир. Шамол елар эркин,қутуриб, Қурий бошлар томлар тўсини. Гуллаётган олчани кўриб, Деразалар очар кўксини Ёритганча то юрак ичин Сабза ўтлар шабнамга қонар. Ватанини соғинмоқ учун, Ер остида жангчи уйғонар. 1 “Эриб кетар хира туманлар”.Энг аввало сарлавҳадаги тагмаънога эътибор қаратайлик. Одатда туман тушганда атрофни кўриш қийинлашади. Бироқ бу вақтинчалик.Чунки туман ҳеч қачон абадий эмас.Туман эриши билан атроф ёп-ёруғ бўлиб кетади. Ҳамма нарса ўз ўрнига тушади.Хуршид Даврон табиатнинг мана шу ҳодисасидан кутилмаган хулоса чиқаришга ҳаракат қилади. Демак,туманлар эриб кетгач ялпизлар уйғонади:шоир ялпизларнинг бодраб чиқишини капалакларга қиёслайди.Адирлар бағрида эса ям-яшил майсалар унади.Олчалар гуллайди.Уни кўрган“деразалар очар кўксини”. “Сабзи ўтлар шабнамга қонар”.Йўқ,йўқ,бу шунчаки табиат манзаралари тасвири эмас.Ҳали шоир айтмоқчи бўлган фикрини ўқувчига билдирганича йўқ.Хуршид Даврон бу вазифани шеърнинг охирги сатрлари зиммасига юклайди: Ватанни соғинмоқ учун Ер остида жангчи уйғонар. Жангчи қачон уйғониши мумкин? У она ерини деб,унинг озодлиги ва эрк йўлида жонини фидо қилган. Унинг қутлуғ қони бежиз тўкилмаган. Хуршид Даврон эрк, озодлик ва Ватан ҳақидаги фикрини шеърга шу йўсин синдира олган. Бахт-шоир назарида–ҳаётнинг маъноси, яшашдан мақсад–бахтга эришиш,унинг моҳиятини англаш. Гўзал ва бетакрор Ватанни севиш. Хуршид Давроннинг талайгина лирик шеърлари ана шу мавзуни шоирона ҳал этишга бағишланган. Шоир бир қатор шеърларида ана шу ғояларни илгари суради. Буни Хуршид Давроннинг 80-йилларда яратган қатор шеърларида яққол кўриш мумкин. Бахт, Ватан, табиат, гўзаллик, гул ва баҳор! Булар Хуршид Давроннинг бой луғатидаги энг олий ва энг эзгу мазмунга,энг дилдор, дилбар ва энг янгроқ садога эга бўлган сўзлар. Шоир ҳар бир шеърига ана шу тасвирларни, 1 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014

бетакрор манзараларни сингдиришга ҳаракат қилади. Ўзи завқ олган, қалбини инжа туйғуларга тўлдириб, ҳаётини гул каби безаган манзаралар тасвирини ифодалаш, ишонарли ва ранго-ранг бўёқлар орқали чизиб бериш ҳадисини олган. Шунданми, шоир шеърларида баҳорий кайфият ва гўзаллик, гуллар атри, ялпизлар ҳиди уфуриб туради. Ям-яшил майсалар эпкинини туясиз. Ёмғирлар шивири, капалакларнинг қанот қоқишлари, шамолнинг шовқини эшитилгандай туюлади. Хуршид Давроннинг“Мовий рангли осмонга боқдим”шеъри ана шундай тароват ва фусункорлик касб этган сатрларга бой. Шоирнинг лирик қаҳрамони мовий рангли осмонга боқиб,қалби чексиз шодликка тўлади.Чексизликка боққанида“Зумрад дала меники бўлди” дея хитоб қилади.Китобхонни ҳам ўша бетакрор гўзал зумрад далалар томон чорлайди. Олтин куз ўз тароватини кўз-кўзлаётган кезларда лирик қаҳрамон ширин- шарбат меваларга тўла боғларга боқади ва шу фарахбахш онларда олтин куз унинг кўксига бошини кўйгандай туюлади.Дунё шундай гўзалки, лирик қаҳрамон “Тонг нурининг тўлқинида жим Юрагимда чақнади юлдуз” дейишга ҳақли сезади ўзини.Ва беихтиёр қалби завқ–шавққа тўлади: Ичдим ўтли шамолларни мен, Шамолларга айланди бағрим. Севдим гулу аёлларни мен, Ва ҳаётни ёниб куйладим. 1 Албатта бу сатрларни ўқиган китобхон ҳам лирик қаҳрамоннинг қувонч ва шодликларига шерик бўлади.Шоир“мен”и билан бирга шамолларга айланиб бепоён кенгликлар қўйнида парвоз қилгиси, ҳаёт ҳақида тўлиб- тўлиб қўшиқ куйлагиси келади. Шеърнинг таъсирчан кучи ҳам худди мана шундадир. Энди шоир китобхонга ўзининг ниятини англатмоғи,унга эрк ва Ватан ҳақидаги фикрини сингдирмоғи керак.Хуршид Даврон бунинг ўзига хос ва мос чиройли ифодасини топади: Ҳар кимнинг ҳам бўлсин осмони, Ўт гуллари бўлсин қалбининг. Эркдай улуғ Ўзбекистонни, Чексизлиги бўлсин ҳар кимнинг. 2 Ушбу шеър 1973 йилда ёзилган.Демак,юртимизда истиқлол қуёши порлашига ўн саккиз йил бор эди. Собиқ шўролар мафкураси зиёлиларни ҳар томонлама қиси-бастига олган,назоратни кучайтирган таҳликали бир даврда “Эркдай улуғ Ўзбекистони”деган сатрларни битиш учун ижодкорга тоғдай юрак,жўшқин қалб,катта журъат бор эди.Бу ўша 80-йилларда адабиётимизга янги бир авлод кириб келаётганлигининг нишонаси эди.Улар орасида Хуршид Даврон, Шавкат Рахмон, Тилак Жўра каби шоирлар ўзларининг ёниқ овози, ўтли мисралари билан алохида ажралиб турарди. Хуршид Давроннинг ўша даврда яратган,1979 йилда ёзилган“Шеърият– бу қийин иш эмас”сарлавҳали шеъри ҳам рамзлар асосида яратилган бўлса- 1 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014 2 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014

да,унинг ҳар бир сатридан эрк,озодлик,ҳуррият нафаси уфуриб туради. Шеър бир қарашда шеърият ҳақида битилгандай. Икки оғиз шеърият ҳақида фикр юритишни лозим топдик.Атоқли адабиётшунос Озод Шарафуддинов ёзганларидек, назарий китобларда шеърни кўпинча ритмик жиҳатдан уюштирилган эмоционал нутқ деб аталади.Бу-тўғри.Аммо шуниси ҳам тўғрики,ҳар қандай шеър поэзия бўлавермайди.Агар поэзиянинг моҳияти вазн ва туроқлардан,қофия ва аллитерациялардангина иборат бўлгандагина,маълум бир маънони,маълум бир оҳангда ифодалашдан нарига ўтмаганда,дунёда шоирликдан осонроқ иш бўлмас эди.Агар шундай бўлса,ўртача саводи бор,эси бутун ҳар қандай одамни бир ҳафта ўқитиб,биноийдек шоир қилиш мумкин бўларди.Унга ҳатто чиройли ўхшатишлар,аниқ сифатлашлар,оргинал метафоралар топиш йўлини ҳам ўргатиб қўйса бўларди.Ҳолбуки,ундай эмас.Поэзия газетанинг информация жанридан фарқ қилади. Чинакам санъат,поэзия ҳамиша санъаткорнинг воқеликка янгича муносабатлари,янгича қарашдан,янгича фикрлашдан бошланади.Бу ўринда шуни алоҳида таъкидлаш лозимки,албатта,бу янгича фикрлашнинг,янгича муносабатнинг мазмуни ҳам жуда муҳим аҳамиятга эга.Агар фикрлаш янгича бўлса-ю аммо у воқеликнинг муҳим,характерли томонларини очишга хизмат қилмаса,аксинча,ҳаёт ҳақида нотўғри тасаввурлар туғдирса,бу ҳолда санъат асари ўз қимматини йўқотиб қўяди.Бинобарин,воқеликка янгича муносабат, янгича фикрлаш-дунёқараш билан санъаткорнинг ғоявий поэзияси билан чамбарчас боғланиб кетади.Чинакам шоир биринчи навбатда мутафаккирдир, ҳаёт ҳақида фикрловчи,унинг устидан ҳукм чиқарувчи файласуфдир, чинакам поэзия эса ҳамма вақт ҳис-туйғуга айланиб кетадиган фикрдан ёки фикрга айланган ҳис-туйғулардан иборатдир. Чинакам поэзия ҳамиша чуқур фалсафий умумлашмаларга бой бўлади.Бу умумлашмаларнинг шакли ҳар хил бўлиши мумкин,ундан қатъий назар агар умумлашма бўлмаса,шеър шеърлигича қолиб кета беради,поэзия намунасига айланмайди. Умумлашмалар образли тафаккур воситасида мақсадга мувофиқ шаклга киради,бинобарин,образли тафаккур поэзиянинг ҳам спецификасидир. 1 Хуршид Даврон шеърияти ҳам шу тамойилларга асосланган. Агар Хуршид Даврон шеъриятни,унинг залворли юкини юракдан ҳис этмаганда“Шеърият–бу қийин иш эмас”шеърини ёзмаган бўларди. Шоирнинг ушбу шеъри матнини кўздан кечириш кифоя.Шеърда эрк ҳақида ҳам,Ватан ва Ватанга садоқат ҳақида ҳам жиддий фикрлар айтилган: Шеърият–бу қийин иш эмас, Ёзсанг агар юракка асраб. Бироқ шеърнинг бир сатрини деб, Қон тупурган тунлари Машраб. Шеърият-бу қийин иш эмас, Етар топсанг қофия:“ёз”,“соз” Шеърга баъзан ҳаводек зарур 1 Шарафуддинов.О. Замон. Қалб. Поэзия. Т., 1962. 14-бет

“Эрк”сўзига қофия“қасос”. 2 Дарҳақиқат, шоирлик, шеър ёзиш бир қарашда қийин эмасдай туюлиши мумкин.Хуршид Даврон қалам тебратишнинг масъулиятини “Бироқ шеърнинг бир сатрини деб Қон тупурган тунлари Машраб” сатрларида аниқ ифодалаб беради. Шу билан бирга шоир лирик қаҳрамонни қўрқмас, жасур ва мард бўлишга даъват этиб “Қўрқоқ бўлсанг, қўрқоқ бўлар шеър,“Мардман” деб жар солмоғинг бекор”,дейди. Бинобарин,шоир эътироф этганидек: Она юртни куйламоқ учун, Худди шеърга бергандек юрак, Уни юртга бермоқ учун ҳам Мудом тайёр турмоғинг керак. Тўмарисдек аёл қўлларин Қадоқларин тиларкан кеч куз, Қоғоздаги шеърим йўллари Юрагимда қон қолдирган из 2 Хуршид Давроннинг исёнкор ва қатъий, шу билан бирга оташнафас сатрлари беихтиёр китобхонни сергаклантиради,ҳушёрликка чорлайди. Чунки шеър юрак қони билан битилади. Она юртга юрагини беришни ҳоҳлаган лирик қаҳрамон эса мудом бу ишга тайёр турмоғи керак. Шеърда афсонавий халқ қаҳрамони Тўмариснинг қадоқ қўлларини тилаёган куз қоғоздаги шеър йўлларига қиёсланади. Ҳар иккисида ҳам қонли излар қолмоқда. Шунинг учун ҳам шоир“Юрагимда қон қолдирган из”деб ёзади. Бундай қиёслаш усулини шеърнинг кейинги сатрларида ҳам кўриш мумкин. Заҳар ичиб ўлган актёрдек, Пардадан сўнг тирилмоқ бекор. Шоир шеърнинг олдидан тирик, Шеър сўнгида ўлмоғи даркор. 3 Бундан кўриниб турибдики,шоирнинг зиммасидаги юк залворли ва маcъулиятли. Қачонки шоир юрак қони билан шеър битгандагина унинг битиклари одамларга манзур бўлади, шоир ўтиб кетганда сўнг ҳам одамлар қалбида яшайверади. Хуршид Даврон шеърига шундай хулоса ясайди: Шеър–туймоқдир ногаҳон дилдан, Сен қўлингга олганда нонни, Буғдой дони ердан симирган, Эрк деб жангда тўкилган қонни 4 . Шоир шеърнинг сўнгги сатрларидаги ушбу сўзлари билан жуда катта гапни-Эрк ҳақидаги гапини баралла айтади. Агар шеър 1979 йилда 2 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014 2 Ўша манба 3 Хуршид Даврон . Шеърлар. 2014 4 Ўша манба

ёзилганлигини ҳисобга олсак, шеър янада теран ва муҳим маъно касб этади. Истиқлолга етгунимизча не-не эр йигитлар, халқимизнинг асл фарзандлари Ватан озодлиги йўлида азиз жонларини фидо қилдилар. Она еримиз бағрига халқимиз ардоқлаган Жалолиддин Мангуберди, Муқанна, Спитамен, Дукчи Эшон каби азиз инсонларнинг муборак қонлари тўкилган. Шунинг учун ҳам шоир “Буғдой дони ердан симирган Эрк деб жангда тўкилган қонни” деб ёзади.Шоирнинг бундай руҳдаги шеърлари ёш авлод қалбида мустақиллигимизнинг қадрига етиш, истиқлол ғалабаларини мустаҳкамлашга интилишдай эзгу туйғуларни янада жўш урдиради,албатта. 2.Жўшқин ва безовта қалб изланишлари Хуршид Даврон ҳаётдаги воқеа–ҳодисаларни синчковлик билан кузатувчи ижодкор. Шоирнинг эътирофича, яшашнинг, табиат гўзалликларидан завқланишнинг ўзи олий бир бахт. Бу гўзалликларни куйлаш Хуршид Даврон учун шундай маънавий эҳтиёжга айландики, у илҳомсиз, ижодсиз, шеърларсиз ҳаёт кечиришни тасаввур этмайди.У шоирликни ўзи учун зўр саодат, табиат ва яратган берган буюк инъом деб билади.Шунинг учун шоирнинг шеърларида табиат билан боғлиқ тасвирлар кўп учрайди. Хуршид Даврон учун ижод қилиш дилидаги гапларни халқига етказишдир,эзгу ниятларни ифодалаш воситасидир.Шунинг учун у ўзининг қайноқ юрак ҳарорати билан тобланган лирик шеърларида инсон руҳи сезимларини,она табиат гўзалликларини тараннум этди. Хуршид Давроннинг “Табиатдир менинг давомим” шеърини олиб кўрайлик. Шоирнинг эътироф этилишича, у ўз ҳаётини табиатсиз тасаввур этмайди.Шунинг учун ҳам Табиатдир менинг давомим, Туташ эрур бағрим бағрига. Умрим боғлиқ ою офтоби, Дарё,дала,дарахтларига деб ёзади.Чунки шоир ёзгандай: Ялпизларни қучоқлаб сархуш, Муҳаббатга чулғанар қалбим, Бошим узра учиб ўтар қуш, Хаёлимнинг давоми каби. 1 Шоир шеърда табиат ҳақида муфассал ва эркин,фалсафий ва шоирона фикр юритади.Шеърнинг лирик қаҳрамони–энг гўзал ва олийжаноб туйғулар эгаси.У табиатни севишга,унинг гўзаллигидан завқланишга лойиқ. Лирик қаҳрамоннинг бундай романтик руҳда яратилиши Хуршид Даврон поэзияси учун айниқса характерлидир.Шарқ адабиётининг тасвирий арсенали кўпроқ боғлиқ бўлган бу поэтик услуб Фузулий,Лутфий ва Навоий, Байрон ва Гёте,Пушкин ва Лермонтов сингари жаҳон поэзиясининг етук сиймолари ижодида ҳам,айниқса,ёрқин кўринади.Бироқ мумтоз шоирларнинг романтик бўёқларга мурожаат этиши образнинг ҳаққоний чиқишига путур 1 Хуршид Даврон . Шеърлар . 2014

етказмайди.Аксинча,бундай романтиклик улар қаламига мансуб бўлган поэтик асарларнинг эмоционал пафосини кучайтириш учун хизмат қилади. Хуршид Даврон рус поэзияси ва Шарқ адабиёти мумтоз вакилларининг бой ижодий меросини синчиклаб ўрганар экан,шоир уларда Навоий ва Фузулий,Ҳофиз,Пушкин ва Лермонтов поэзиясининг ёрқин намуналарини, уларда илгари сурилган мативларни кўради. Хуршид Даврон ўз ўтмишдошлари ижодида олға сурилган ижтимоий мативлар билангина қизиқмай уларнинг шоирлик санъатини,шеърий техникасини,улар поэзиясига мансуб бўлган юксак махорат сирларини ўрганади.Хуршид Даврон поэзияси учун характерли бўлган илиқ лиризм,бизнингча ана шу манбадан бошланади. Лиризм-Хуршид Даврон поэзиясининг муҳим фазилати.Хуршид Даврон учун лиризм лирик поэзиядаги асосий ва етакчи образ ҳисобланган лирик қаҳрамоннинг ҳис ва туйғулари, фикр ва қарашларини ўқувчи қалбига етказиш воситаси. Шоир энг гўзал инсоний туйғуларни шеърнинг эмоционал нафаси орқали кучайтиради. Хуршид Даврон шеърнинг таъсирчанлигини,унинг лиризмини ошириш учун шеърнинг муайян вазн ва қофия принципларига бўйсунган бўлиши ҳали етарли эмаслигини яхши тушунади. Шеърдаги ҳар бир сўз ўзининг семантик функцияси билан эмас,балки фонетик ритмик ва бошқа қатор хусусиятлари билан ҳам муайян поэтик қонун-қоидаларга итоат этади. Шеърдаги туроқ,сўз ҳижо ва ҳатто товуш элементлари шеър шаклига,унинг формал хусусиятларигагина тааллуқли бўлмай, уларнинг ҳаммаси аввало шеърдаги мундарижани ифодалаш усуллари сифатида қаралиши керак. Хуршид Даврон 80-йилларда шеър техникасини яхши эгаллаган,шеър ритмини яхши ҳис этувчи ижодкор сифатида майдонга чиқди.Унинг бу даврдаги шеърларда ортиқча поэтик деталлар,сунъий иборалар,шеърнинг умумий ғоявий йўналишига бўйсунмаган образлар деярли учрамайди.У ҳар бир поэтик образ, ҳар бир сўз, ҳар бир поэтик усул ва воситадан усталик билан фойдаланади. Шоирнинг от ҳақидаги шеъри шундай байт билан бошланади: Ўлаётган отнинг қорачиғида Чексиз-чексиз ям-яшил қирлар. Бу дебоча орқали шоир катта мазмунни ифодалайди,шеърнинг марказий-ғоявий йўналишини,очувчи поэтик картина яратади.Шоир шеърнинг ҳар бир сатрида “Ўлаётган отнинг қорачиғида”сўзларини такрорлайди. Чунончи ҳаёт билан видолашаётган отнинг қорачиғида “Яғринини ювган ёмғирлари,”Милтир-милтир ёнади юлдуз,“Чайқалади шудрингли ялпиз”,“Мовий осмон сўниб борадир”,“Бир қайғу бор заминда оғир”дейди. Шоир шу тариқа отнинг умри давомида кўрган- кечирганларининг манзарасини чизади. Китобхон шоир билан бирга шудрингда чайқалаёган ялпизларнинг ҳидини туйгандай бўлади,отнинг яғрини ювган ёмғирлар шивирини эшитади.“Ўлаётган отнинг қорачиғида”ги “Бир қайғу бор-заминда оғир”деган сўзларнинг залворини туяди.Ўқувчи “Ўлаётган отнинг қорачиғида”акс этаётган манзараларни шоир кўзи билан кўради,ҳис этади.Шоир қалбини тўлқинлантираётган фикрлар ўқувчининг

онгига унинг хусусий таассуротлари ва хаёллари сингари қуйилади. Шеърнинг лирик қаҳрамони китобхон кўз ўнгида намоён бўлади.Лирик қаҳрамон ва от образи шеърда баён этилган мулоҳазалар,олға сурилган мотивларни ўқувчига етказиш учун хизмат қилади. Эшик очилишини,айниқса,унинг тунда очилишини кўрганмисиз? Хуршид Даврон“Эшиклар тўсатдан бир қучоқ нурни”деб бошланувчи шеърида шу ҳолатни ифодалайди. Шоирнинг ҳаётдан,воқеликдан олган таассуротлари,унинг ақл-идрокида ўчмас из қолдирган жараён ва ҳис- туйғулар Хуршид Давроннинг кўз ўнгида конкрет образ сифатида намоён бўла боради. Шоир ўзининг ҳисларини, уни ҳаяжонлантирган катта ғояларни ана шу образ орқали ифодалайди. Бирор предметдан таъсирланиб,шу предмет туфайли вужудга келган турли мулоҳазаларни илгари суриш Хуршид Даврон лирикаси учун характерлидир.Шоир шеърда эшик очилиши билан тун кўксига бир қучоқ нурни сочиб юборишини тасвирлайди. Сўнг эшикни ёпгач“Тинч кўчаларни кезиб термуламан ойнинг рақсига”дея тун лавҳасини чизишда давом этади. Кейин далаларга чиқиб кетаман, Мен билан боғларда тентирайди тун. Булутлар оқади Кўзни тутаман- Пойимда майсалар шивирлар афсун. 1 Шоир тунни тасвирлаш орқали шаҳарда кечаётган ҳаёт тарзини ифодалайди. Ўлкамизнинг туни ҳам,нақадар фарахбахш бўлганлигини такрорлаб,ранго-ранг бўёқлар билан чизилган образни вужудга келтиради. Хуршид Даврон шеъриятида бундай образ яратиш усулини шоирнинг “Саҳна узра порлади чироқ”шеърида ҳам кўриш мумкин.Шоир актёрларнинг саҳнадаги ҳаётга разм солар экан,ўткир нигоҳи билан уларнинг ижодини кузатади.Актёр ва режиссёрнинг ички кечинмаларига қулоқ тутади,хатти- ҳаракатини кузатади.Ўткир хаёл чинакам шоирона кўз ва сезги ёрдами билан образнинг сирли қирраларини,унинг кўз илғамас томонларини кўради. Шоир актёр образни шундай усул билан яратади.У шеърнинг бошланишидан актёрга қараб,лирик кечинмаларга берилиб, унинг колоритли образини чизади: Саҳна узра порлади чироқ, Ноталардан қўзғалади Моцарт. Ва актёрнинг дилида титроқ Кўзин очди- Энди ўлмоғи шарт! 2 “Худодай якка,Душман каби бешафқат,беқалб”бўлган ёш режисёр “актёрни тираб деворга”қисти бастига олмоқда.“Ишонтириш”деб қатъий талаб қилмоқда.Актёрга“Шундай ўлмоқ керакки...”дея уқтирмоқда.Шоир бу ҳолатни шундай тасвирлайди: Саҳна узра бошланди ўлим- 1 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014. 2 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014

Зулмат каби золим,бетуйғу. Яна Моцарт,ва яна ўлим Такрорланар-ўнми,ўн учми... Актёр фақат сезар вужудда Совиётган қўлларин учин. 1 Шу тариқа шеърда ўлим манзарасини ижро этаётган актёрнинг жонли, ҳаётий ва том маъноси билан бойитилган образи гавдаланади. Шоирнинг нигоҳи ушбу ролдан сўнг увишган қўлларини қуёшда тоблаётган акёрга тушади.Яна бир поэтик картина вужудга келади: Сўнг равоқда бармоқларини Тоблар экан қуёшда бир-бир, Ўз-ўзига актёр шивирлар: “Қўрқинчлидир ўлмоқ бари бир...” 2 Шоир шу тариқа актёрларнинг машаққатли ҳаётини ишонарли лавҳаларда чизиб беради. Гап шундаки,шеърда актёрлик машаққати,унинг бирор образини акс эттириш учун минг тирилиб,минг ўлиши ҳақида фикр юритар экан,саҳна ҳаётининг залворли юкини, актёрнинг машаққатли репетиция жараёнларини ва унинг моҳиятини ўртага ташлайди. Баҳор,табиат ва бошқа предметлар шеърларда образ тариқасида кўриниши янги поэтик усул эмас. Чунончи,баҳор ели,шамол лирик асарларда образ сифатида тасниф этилган. Мумтоз шарқ поэзиясида сабога,насимга мурожаат этиш орқали шоирнинг ички кечинмаларини баён қилиш анъана тусига кирган эди. Навоиийнинг“Эй насими,субқ аҳволим сарви гуландонимға айт”деб бошланувчи,Фузулийнинг“Сабо ағёрдин пинҳон ғамим дилдора изҳор эт”деб,Ҳофизнинг“Саҳарда булбул арз этди сабога”деб бошланувчи ғазалларида сабо шоирнинг интилишлари ва ҳис-туйғуларини изҳор этиш учун бир восита бўлиб хизмат этади.Хуршид Давронда ҳам шу поэтик анъанани кўрамиз. Хуршид Даврон“Қиз ва шамол ҳақида эртак”шеърида шундай ёзади: Дардларимдай узун кўчани Оёқларнинг саси ўпади. Ухлаб қолган ойдин кўчани Уйғотади сочларнинг ҳиди. Узоқлардан сенга изма-из Ошиқ шамол эргашиб келар, Ёлворади у сенга унсиз, Ёлворади тунги майсалар. 3 Шоир шу тариқа шамол образини чизади,кутилмаган тасвирлар, кутилмаган хулосаларни ифодалайди: Мана келдинг- Бўғилиб,ёниб, 1 Ўша манба 2 Ўша манба 3 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014

Сени ютар кўҳна дарвоза. Шамол эса кўчада қолар, Қилт этмайди қанотлари тинч. Парча-парча бўлиб синади. У кўтариб югурган севинч. Ва лабдаги бўса ҳидидан Маст бўлганча чайқалиб беҳол, Қайрағочга кўксини босиб, Тўлиб-тўлиб йиғлайди шамол. 1 Хуршид Даврон шеърда шамолни бутунлай ўзгача йўсинда тасвирлайди, уни жонлантиради.“Ошиқ шамол”деб атайди.Шамол севикли маҳбуби ортидан эргашиб келади,унга унсиз ёлворади.Ҳатто майсалар ҳам шамолнинг дардига ҳамдард бўладилар.Севикли маҳбуба дарвозадан ичкарига кириб кетгач эса шамол кўчада қолади.У қанотларида кўтариб келган севинч эса парча-парча бўлиб синади.Албатта,бу ҳолатга чидай олмаган шамол энди нима қилиши керак?Шоир буни қуйидагича чиройли тасвирлайди: Қайроғочга кўксини босиб, Тўлиб-тўлиб йиғлайди шамол. Шоирнинг хаёлий манзарасининг тасвири туфайли шамолнинг тўлиб- тўлиб йиғлашига гувоҳ бўласиз. Хуршид Даврон лоқайдликни,“Сен менга тегма,мен сенга”қабилида иш кўрувчи кимларни хушламайди улар билан келишолмайди.Шоирнинг “Бизлар жуда ақллимиз”шеъри бунга мисол бўла олади. Бизлар жуда ақллимиз Қийналмаймиз дил тутиб, Чўмилмаймиз дарёларда Чўкиб кетиш мумкин деб. “Узилганда яшил япроқ, Титрама,эвини қил, Ҳаяжондан бўл,-дер йироқ- Оқ халат кийган ақл. Бизлар жуда ақллимиз, Баъзан кун-тун ўйлаймиз, “Бу буюмни қайга қўйсак Гўзал бўлар уйимиз.” Гарчи кутар,қалбда ўкинч Олисларда онамиз Қўмсамаймиз-чунки соғинч Эговлайди умримиз. 2 Шоир шу тариқа лоқайдлик устида бироз юмор билан кулади,ўз-ўзини танқид остида ҳаётдаги боқибеғамларни ҳажв остига олади: Ойдек тоза қизни севиб, Термулиб гул юзига. 1 Ўша манба 2 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014

Кейин эса уйланамиз Амалдорнинг қизига. 1 Ва шоир шеър сўнгида шундай хулосага келади: ...Бир кун ўлсак,устимизга Улкан тошни қўйишар Ва албатта ўша тошга Ақл сўзин ўйишар. 2 Албатта,бу сатрлар китобхонда кулги уйғотади ва уни мушоҳада қилишга ундайди. Болалик. Инсон умрининг энг гуллаган чоғи. Бетакрор туйғулар,орзулар мамлакати.Ўзининг болалигини,шодон ўтган онларини қўмсамаган,бир лаҳза бўлса-да болалик бағрига қайтишни истамаган одам топилмаса керак.Зеро, болалигим-пошшолигим деб бежиз айтмаганлар. Бу сеҳрли эртаклар қанотида парвоз қилишни болалик чоғимизда ўрганганмиз,турли кўнгилочар халқ ўйинларини ҳам болалигимизда ўйнаганмиз. Болаликни оппоқ отга,оқ кемага, хуллас,дунёда энг бебаҳо бўлган нарсаларга менгзайдилар. Барча шоирларни болалик ўзига мафтун этгани каби Хуршид Даврон ижодида ҳам болалик мавзуси муҳим ўрин тутади. Шоир ўзининг 1986 йилда нашр этилган тўпламини “Болаликнинг овози”деб номлаши бежиз эмас. Одатда болалик даврида инсонга ҳамма нарса гўзал бўлиб кўринади. Борлиқ оппоқ нурга чулғангандай туюлади.Хуршид Даврон ўзининг болалик ҳақидаги шеърида Оппоқ эди бошда бу дунё-Кўча оппоқ,кечалар оппоқ”деб ёзиши бежиз эмас.Шоир шу билан бирга маънони яна ҳам кучайтириш учун “Қандай яхши экан болалик”,Оппоқ ранглар билан яшамоқ деб ёзади. Дарҳақиқат,беғубор болаликнинг ҳар бир они завқли ва фарахбахш. Қирларда очилган илк баҳор элчиси бўлган бойчечакларни териб келиб, одамларга улашиш,сумалак пишириш олдидан турли тошларни териб келиш, ёз кунлари анҳору сойларда мазза қилиб чўмилишнинг гаштига не етсин.Хуршид Даврон бетакрор болаликнинг ана шундай таърифини келтирар экан, уларга ўзининг болалик ҳақидаги сезимларини сингдириб юборади. Яшилланди кейин бирма-бир Дала,чорбоғ,омонат кўприк. Довуччадек мўлтираб қолди Қўшни боққа тушган болалик. Мовийланди кейин барчаси Болалигим термулар маҳзун: Қорачиғи туннинг парчаси, Илк севгиси киприкдек узун. Кейин аста хира тортди нур, Аралашди оқ,яшил,мовий. Болаликдан кейинги умр 1 Ўша манба 2 Ўша мана

Дарёдек тинч оқа бошлади. 3 Шоир шу тариқа болаликдан кейинги умр тинч оқар дарё каби оқиб ўтишини тасвирлайди. Хуршид Даврон ижодида болалик мавзусида шеърларда шоирнинг болалик мавзусида ёзилган шеърларда шоирнинг болалик ва болалик билан боғлиқ хотиралари, лирик “мен”нинг сезимлари ўз ифодасини топган. Хуршид Даврон болалик ҳақида қалам тебратар экан, у ўзи синчковлик билан кузатган воқеа-ҳодисалар асосида чиройли манзаралар чизади,ҳеч ким айтмаган гапларни айтишга ҳаракат қилади,кутилмаган ўхшатиш, сифатлашлар ва жонлатиришлардан ўринли фойдаланади. Ҳар бир тасвирий воситаларни ўзининг мақсадини амалга ошириш учун хизмат қилдиришга йўналтиради. Бунинг учун тинмай изланади, сатрларга сайқал беради, сўзлар саралайди.Натижада бундай руҳда битилган шеърлар китобхон юрагига “жиз”этиб тегади,китобхоннинг ёдига ўзининг бетакрор ва гўзал болалигини солиб қўяди.Чунончи Хуршид Давроннинг“Болалигим ўғирлаб секин” сатрлари билан бошланувчи шеърини олиб кўрайлик.Ушбу шеър ҳам болалик ҳақида.Бироқ шеър бутунлай ўзгача руҳда.Лирик қаҳрамон болаликнинг еттинчи осмонда сархуш кезиб орзулар қанотида парвоз қилади. Бахтиёр ҳаёт кечиради.У болалигича қолгандай,болаликнинг чароғон кўчаларида шодон кезиб юрарди. Бироқ лирик қаҳрамон болалигини ўғирлаган “йиллар дарё каби оққанлигини сезмайди. Дўстлари унинг сочларидаги оқ толаларга ҳайрон боқиб, кимдир йиллар суръатини сўкканда,яна бошқаси эса боғ томон боқиб ўйга чўмгандагина болалиги уни аллақачон тарк этганлигини англайди. Кунлар хазон каби сарғайди, Учиб кетди япроқлар каби Уч кун қалбга дунё сиғарди, Бугун сиғмас ўзимнинг дардим, 2 деб ёзади. Шеърнинг сўнгида эса “О,болалик,менинг қувончим”дея хитоб қилади. Дарҳақиқат, болалик беҳисоб қувончлардан иборат. Бу қувончларни санаб-саноғига етолмайсиз.Сизнинг осмонда парвоз қилаётган варрагингизнинг ўзи сизга бир олам қувонч бағишлайди.Осмонга камалак чиққанда қувонганларингиз-чи?Қор-бўрон ўйнаганда,қорбобо ясаганда,чена учгандаги қувончу шодликларингизни ҳеч нарса билан баҳолаб бўлмайди. Тиллоларга бергусиз болалик завқи ўзгача. Шунинг учун ҳам инсон улгайган сайин болалигини қўмсайди,унинг қадрига етмаганидан афсусланади. Ҳатто етмишга,саксонга,юзга кирган чоғида ҳам бола бўлиб қолгиси келади. Бу туйғулар китобхоннинг борлиғини ҳам қамраб олади.Шоир шеърининг таъсир кучи ҳам худди мана шундадир. Хуршид Давроннинг“Жийда гулин исладим”шеъри ҳам болалик ҳақида. Ушбу шеърда ҳам беғубор ва бетакрор болалик ҳақида куйланади.Шеър жуда қисқа.Лекин унда шоирнинг болалик ҳақидаги тиниқ ўйлари,қувончу соғинчлари мана ман деб акс этиб турибди: 3 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014 2 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014

Жийда гулин исладим Болалардай энтикиб, Болалигим эсладим Далаларга кўз тикиб. Ҳув,олис-олисларга Қуёшдай сингиб кетай, Бироқ ўтга кўмилиб Йиғлагим келса,нетай? Йиғлама,деб шивирлаб Юпата бошлар ажиб, Миттигина бойчечак Титроқ қўлларим тутиб... 1 Ҳа,болалик,ана шундай беғубор ва бетакрор. Афсонавий боғу-роғларга, ранго-ранг дунёлар-у турфа гулларга чулғанган гўшалари бор болаликнинг. Қанча кезсангиз ҳам зерикмайдиган бир-биридан чароғон кўчалари бор болаликнинг.Шунинг учун ҳам Хуршид Даврон шеърларида болалик мавзусига қайта-қайта мурожаат қилаверади. Ҳар гал болаликнинг энг оппоқ, ойдан-да,кундан-да гўзал фарахбахш онларининг,инжа туйғуларини қаламга олишдан сира чарчамайди. Тиллоларга бергусиз болалигини,унинг гўзал дунёсини ҳар бир шеърида ўзгача руҳда,ўзгача манзараларда кўради,уларни севимли китобхонига ҳам илинади. Хуршид Давроннинг “Болалик ҳақида шеър”ини олиб кўрайлик.Шеър 1980 йилда ёзилганини ҳисобга олсак,шоир 28 ёшни қаршилаган кезлар. Айни қирчиллама йигит ёши. Мана шу ёшида болаликни қўмсаши табиий.Юқорида айтганимиздек одам кексами,ёшми барибир беғубор ва оппоқ туйғуларга бой болалигини қўсайверади. Шунинг учун ҳам Хуршид Даврон болалик ҳақида қуйидагиларни ёзади: Ҳали унутганим йўқ Дарахтларнинг тилини Қушлар билан луғатсиз сўзлаша оламан Ҳал унутганим йўқ, Ҳалиям ишонаман ва қайғураман Юлдуз учса тунги осмондан. Майсаларни мажақламайман- Майсалар дарахтга айланишига Ишончимни йўқотибман ҳали. Ҳамон қўрқаман- Болаликда қўшнимизнинг итидан, Эртак китобдарим тугаб қолишидан қўрқардим Бугун эса онамнинг оппоқ Сочларига боқиб қўрқаман. 2 Демак,шоирнинг лирик қаҳрамони дарахтлар билан сўзлашган онларини,қушлар билан луғатсиз сўзлашганларини унутганча йўқ.Унинг 1 Хуршид Даврон . Шеърлар. 2014 2 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014

тасаввурида азим дарахтлар эртак сўзлаётгандай,қушлар эса ўз тилларида чуғурлашиб қўшиқ куйлаётгандай. Болалигимизда юлдуз учиши билан боғлиқ ривоятларни эшитганмиз. Бобо,момоларимиз юлдуз учса яна бир инсон ҳаётдан кўз юмди дейишарди. Шоирнинг лирик қаҳрамони ўша ривоятлар таассуротида яшаётгани учун юлдуз учса ҳамон қўрқади. У майсаларни топтамайди. Чунки майсаларининг дарахтларга айланиши ҳақидаги ривоятларга ҳали-ҳануз ишонади. Болалигида қўшнисининг итидан қўрққан бўлса бу одат ҳали ҳам уни тарк этмаган.Одатда болалар эртак китоблардаги севимли эртаклари тугаб қолишидан қўрқишади. Шеърнинг лирик қаҳрамонида ҳам бу одат бўлган. Бугун эса лирик қаҳрамон улғайган. Энди унинг дунёқарашлари ҳам ўзгарган.Болалигида турли қўрқувлар,ҳислар ўрнини бошқалари эгаллаган. Энди унинг сезимлари ҳам ўзгача.Шунинг учун ҳам у болалик ҳақидаги шеърининг охирида “Бугун эса онамнинг оппоқ сочларига боқиб қўрқаман”,дейди. Бу ҳолат кексалик белгиси. Инсон кексайгандан сўнг бу дунёдан кетиши мумкин. Шунинг учун энди лирик қаҳрамон онасидан айрилиб қолишдан жуда қўрқади. Онасисиз яшашни истамайди. Зеро,оналарсиз, уларнинг дуоларисиз ҳаётимиз мазмунсиз ва ҳувиллаб қолган бўларди. Боб бўйича хулосалар. Ишнинг 2-бобида Хуршид Даврон шеъриятидаги поэтик образлар, уларнинг ўзига хос хусусиятлари ва шоир қалбидаги кечинмалари, шеър таҳлиллари орқали батафсил очиб берилган. III боб Маънавий–поэтик ворисийлик 1.Шоир шеъриятида тарихий шахслар образи талқини Хуршид Даврон ўзининг лирик шеърларидан бирида: “Совуқ шамол мени қувади, Сокин шаҳар кўчаларида Қизлар эса мени севади, Олис баҳор кечаларида, 1 деб ёзган эди.Шоирнинг баҳор,она табиат,гулга бўлган севгиси шу қадар кучли ва чексизки, бу майлнинг бетакрор учқунларини унинг деярли барча шеърларида учратмай иложимиз йўқ.Гул ва ялпизлар шоир назарида баҳорнинг ва баҳт-саодатнинг ёрқин тимсоли сифатида ифодаланди.Шунинг учун ҳам Хуршид Даврон шеъриятида гул ва ялпизлар доимий поэтик образ бўлиб қолганлигини кўрамиз. Гул ва баҳорнинг ҳушбўй атри Хуршид Даврон шеъриятида янгича бир ифор таратади.Хуршид Даврон шеърларининг қатига муҳрланган фикрларини очишга қаратилган бадиий лавҳалар ва лирик чекинишларга мурожаат этиб,катта ғоявий умумлашмаларни ифодалар экан,турли образлардан,жумладан,гул,ялпиз,дарахтлар ва шамол каби поэтик образлардан фойдаланди.Бу тимсоллар Хуршид Даврон қаҳрамонларининг 1 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014

бой ички кечинмаларини,орзу-ўйларини ифодалаб келади,уларнинг гўзал интилишлари ва пок туйғуларига сайқал беради.“Яна тинмай шитирлар ёмғир, яна дилда бир мунг титрайди”.Хуршид Даврон бундай табиат лавҳаларини чизар экан,унинг назари табиатдаги ноёб ҳодисаларга,ранго- ранг гулларга,қушларга,ойга тушади,юрагида севги ғунчаси уйғонган ошиқ, ҳижрондан зада қалблар,майсаларнинг яшиллиги шоир шеърларида ўз аксини топади.Китобхон шоир билан бирга ёмғирлар шивирини тинглайди, шамол қанотида парвоз қилади, қушларнинг хонишидан бир олам завқ олади, капалаклар қанотида олиб келган анвойи ифорлар бўйидан маст бўлади, оппоқ қор учқунлашидан завқланади. Хуллас,ана шу ранго-ранг образлар кенг ўрин эгалаган Хуршид Даврон шеъриятида қаҳрамонлар ҳам ўзига хос бир тарзда гавдаланади. Хуршид Даврон шеърларидаги қаҳрамонлар образини меҳр-муҳаббат билан яратади.Чунки бу образлар кишиларни ҳаяжонга солиши,ҳаққоний ҳаёт воқеаларини ўзида ифодалаши,санъаткорга бой бадиий материал ва катта поэтик туғён бериши керак.Шоир мавжуд ҳаётий материалдан бениҳоя илҳомланиб,ўз қаҳрамонларининг хатти-ҳаракатларида эзгулик ниҳолларни, уларнинг яратувчилик фаолиятдагина эмас,балки руҳий кечинмаларида ва маънавий гўзаллигида ҳам уларнинг гўзал инсоний фазилатларини кўради. Шунинг учун ҳам Хуршид Даврон шеъриятидаги қаҳрамонларнинг характерлари шаклланиб,улар сюжет ривожидаги ўз вазифаларини бажарганларида,олам сари янги ёғдуларни сочиб,секин-аста ёришаётган мунаввар тонгни,нурли келажакни чизади.Бу бежиз эмас,албатта.Бу шоир дунёқарашининг унинг 70-80 йиллардаги воқеликни ифодаловчи лавхаларни уларсиз шоир шеъриятининг ғоявий-бадиий хусусиятларини тўла-тўкис тушуниш қийин. Хуршид Даврон шеъриятида мумтоз назмимиз ва жаҳон адабиёти поэзиясининг энг яхши анъаналари бир нуқтада жамланганлигини сезиш қийин эмас.Шеър чиройли аллитерациялар ёрдамида ясалган сатрлардаги товуш товланиши билан қаҳрамонлари образини алоҳида поэтик куч билан қайд этиб,катта ғоявий мундарижани ифодалайди. Шоир шеъриятида барча компонентлар ягона мақсад учун-муаллиф илгари сурган ғояни ёрқин ва образли ифода этиш учун қаратилган.Шоир ана шу мақсатда бадиий тасвирлаш воситаларидан самарали фойдаланди. Хуршид Даврон ана шу хикматга амал қилган ҳолда,шеърларидаги қаҳрамонлар характерини яратишга киришади.Чунончи,шоирнинг “Спитамен қўшиғи”шеърини олиб кўрайлик. Шоир шеърнинг илк сатрлариданоқ ватанни ёвуз босқинчилардан ҳимоя қилган афсонавий саркарда Спитаменнинг жонли,ҳаёт тўла портретини чиза бошлайди.Унинг руҳиятидаги изтиробларни бор бўйича ифодалайди.Шоир Спитаменнинг жасурлигини, ватанпарварлигини таъкидлаш учун ўқувчи фикрини жалб қилади. Бироқ бу қаҳрамон кўкда муааллақ бўлиб қолмайди.У ҳам бошқалар каби оддий инсон, ватанини севади, севикли ёр,мард ва жасур инсон. Унда бошқаларга нисбатан йўлбошчилик, ватанпарварлик ҳислатлари кучли.

Қўлимда бир қилич бор эрди, Ул қилич қонимга зор эди. Айро бўлдим ул қиличимдан, На бўлғайдур аҳволим энди? 1 Бундай композиция умумийликка асосланиб, поэтик образлар воситаси билан Спитамен характерининг турли томонлари,ўқувчи кўз ўнгида гавдалана бошлайди.Ўқувчи қулоғига қиличлар жаранги эшитилаётгандай туюлади. Шу билан бирга ўқувчиларда“Нега бу қилич қаҳрамоннинг қонига зор бўлади?” деган савол ҳам туғилади ва ўқувчи бу билангина кифояланмай қаҳрамоннинг“На бўлғайдур аҳволим энди?”деган саволларига қаҳрамон билан биргаликда жавоб излай бошлайди. Хуршид Даврон шеърияти учун характерли бўлган бундай тасвир шеърдаги воқеаларнинг реалистик оқимига ҳалал бермай,қаҳрамоннинг ички дунёсини очиш учун хизмат этади,мардлик,жасурлик,қаҳрамонлик ҳақидаги шеърнинг кўтаринки нафасини вужудга келтиради. Шоир Спитаменнинг қалбида кечаётган туйғуларни,сўнгсиз бўрон ва изтиробларни ишонарли қилиб тасвирлайди. Шоирнинг онги ва шуурида,ҳаёли ва ақл-идрокида шаклланган ва янгича қиёфага кирган Спитамен тенгсиз ва бебаҳо қаҳрамон. Унинг сўзлари кескин ва шу билан бирга жарангдор: Қўлимда бир қилич бор эрди, Тиғида ёв қони ҳор эрди. Айро бўлдим ул қиличимдан, Не бўлғайдир аҳволим энди? 2 Шоир аллитерация воситаси билан қаҳрамоннинг руҳиятини бўрттириб ифодалайди.Оҳангдорлик эса шеърнинг ўқилишини ва ўқувчининг эсида тезроқ қолиши учун хизмат қилган.Бундай кўриниб турибдики,Хуршид Даврон бадиий воситалардан моҳирона фойдалана олган. Хуршид Даврон ўз қаҳрамонининг бошқалардан фарқланиб туришини ва фазилатлари билан китобхон муҳаббатини қозонишини истайди.Халқ оғзаки ижодига мансуб бўлган,халқ орасидан чиққан қаҳрамонлар одатда ҳуснида ягона,мардликда тенгсиз бўлади.Уларнинг ёрқин образларини тасвирлаш учун шоир ҳеч нарсани-ғайри-табиий муолағалар жозибадор сифатлашлар,баландпарвоз сўз ва ифодаларни аямайди.Ўзбек мумтоз поэзиясида-чи? Рус ва Европа мумтоз поэзиясида-чи?Фақатгина поэзияда эмас,балки барча санъат турларида ижобий қаҳрамоннинг ташқи латиф фазилатлар билан ҳам уйғун ҳолда тасвирланиш азалдан анъанага айланган эди. Хуршид Даврон Спитамен образини энг яхши шаклда ифодалаш учун ҳеч нарсани аямай,Спитаменнинг образини ёрқин поэтик бўёқлар билан акс эттиради.Бу шоирнинг шеърда илгари сурган концепциянинн мантиқий талаби билан вужудга келган бадиий усул эди.Зотан санъаткор ўз севимли инсонларини ўз шеъридаги қаҳрамонларда кўради. 1 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014. 2

Демак,Хуршид Даврон Спитамен образида истиқлолни орзу қилган,ватан озодлиги йўлида фидоийларча қаҳрамонлик кўрсатган авлоднинг маънавий гўзаллигини умумлаштиради.Шунинг учун ҳам Спитмаен образи буюк аждодларимизнинг ёрқин сиймосини гавдалантиради. Хуршид Давроннинг Спитамен образига мурожаат қилиши бежиз эмас.Боиси бугунги кунларимизга етиб келгунча халқимиз не-не кунларни бошидан кечирмади,не-не қурбонлар бермади. Неча-неча босқинчилар юртимизга бостириб киришди,халқимизнинг бойлигини талаб иродасини букмоқчи бўлишди.Бироқ булут ортида қуёш борлигини асло унутмаслик керак.Боиси булутлар тарқалиб,албатта қуёш чиқиб оламни ёритади. Халқимиз орасидан чиққан халқ қаҳрамонлари азиз жонларидан кечиб,бир томчи қони қолгунча душман билан курашдилар. Киндик қони тўкилган она заминни мардларча ҳимоя қилдилар. Халқ орасидан Тўмарис, Широқ, Спитамен,Муқанна каби халқ қаҳрамонлари етишиб чиқдилар.Халқ уларга эргашди, улар танлаган эрк ва ҳуррият йўлини мардона ҳимоя қилдилар. Бундай ўлмас қаҳрамонлар ҳақида қўшиқлар тўқилди,эртак,афсона ва достонлар битилди.Шунданми,халқ қаҳрамонларининг номлари асрлар оша яшаб келмоқда.Уларнинг буюк ишлари,қаҳрамонликлари авлодлар учун ибрат бўлиб қолмоқда. Хуршид Даврон ижодида бундай юксак ватанпарварлик,элпарварлик руҳида битилган шеърлар ҳам бежиз яратилмаган. Шоир ўзининг буюк аждодлари билан ҳақли равишда ғурурланади,улар ҳақида куйлашни,уларнинг ўзбекона миллий характердаги образларини яратишни ўзининг шоирлик бурчи деб билади. Шоирнинг Спитамен ҳақидаги шеъри ана шулардан келиб чиқиб,шоир қўлига қалам тутқазгани шубҳасиз.Бироқ,ватан ватанпарварлик, ватан қаҳрамаонлари ҳақида шеър ёзишнинг ўзи бўлмайди, албатта. Хуршид Даврон учун шеърият,умуман,бадиий ижод шунчаки кўнгил эрмаги эмас. У ўз истеъдодини Ватан равнақига хизмат қилдирган ижодкордир. Шу боис шоиринг шеъриятида Ватан шунчаки тимсол,эмас,асл инсоний туйғу,залворли бадиий юк бўлиб туради.Хуршид Давроннинг ижоди Ватан ишқидан туғилган, Ватан руҳига йўғрилган ва бошдан–оёқ ватанпарварлик туйғуси қирраларини куйлашга бағишланган.Демак,Хуршид Даврон–ватанпарвар ижодкор.Лекин шоирнинг ватанпарварлик рамз ва чақириғ-у ундовлардан иборат,ялтироқ ва қуруқ эмас.Унинг ватансеварлиги,миллатпарварлиги Ватан ва миллат тарихини билишидан,миллий хотирага эгаликдан келиб чиқади.Севмоқ билмоқни,билмоқ изламоқни тақозо этади.Хуршид Даврон изланишлардан,ўқиб-ўрганишдан чарчамайиган ижодкордир. Хотира илдиздир.Тарихий хотирасиз келажак бўлмайди. Шу боис шоир тарихга кўп мурожаат қилади.Тарихнинг қоронғу саҳифаларини бадиият нури билан ёритади.Шу сабабли ҳам Хуршид Даврон Ватанга бўлган бугунги муҳаббатнинг илдизини кечаги кундан излаш лозим деб билади ва ўтмишни улкан ва ҳароратли муҳаббат билан тасвирлайди.

Хуршид Даврон бугунни кеча орқали кўра оладиган ижодкор бўлгани учун ҳам кечаги кунни бугундай эъзозлайди.Шоир юртини ардоқловчи фарзанд сифатида билади:миллатнинг бугуни кечасидан,эртаси бугунидан айри бўлолмайди.Шу боис ҳар бир битигида озодлик учун омонсиз кураш руҳи ёлқинланиб туради.Шу туйғулар сабаб Хуршид Давроннинг Тўмарис,Спитамен ҳақидаги шеърлари яралди.Хуршид Давроннинг тарихий мавзуларни қаламга олиши ва тадқиқ этишда бир жиҳат бор.У ўтмишдаги воқеаларни эмас,балки биринчи навбатда,аждодларимизни ёвқувар,мардона ва танти руҳий оламини,маънавий дунёсини кўрсатишга ҳаракат қилади. Шунинг учун Хуршид Даврон қаламидан чиққан кечаги киши ҳиссиёти бугунги ва эртанги ўзбекка ҳам англашимли бўлаверади. Аждодлардан мерос гўзал инсоний туйғуларни тасвирлаш,улар ёрдамида бугуннинг одамини шакллантиришга уриниш шоирнинг тарихий мавзудаги асарларига хосдир.Гарчи бу асарларда тасвирланган воқеалар бундан неча неча асрлар олдин рўй берган эса-да,мардлик ўшанда ҳам эзгулик экани,хиёнат ўшанда ҳам жирканчлиги,севги ўшанда ҳам ҳаётбахшлиги,инсонийлик ва шарқона фазилатлар ўшанда ҳам қадрланганлиги ёлқин бўёқлар орқали ифодалаб берилган.Бу асарларнинг қаҳрамонлари бўлмиш тарихий шахслар ҳақидаги маълумотлар,аксар ҳолларда китобхон томонидан билиб қўя қолинмайди,балки уларнинг кўнгил сезимлари ҳис этиладики,бу шоирнинг энг катта ижодий ютуғидир. Хуршид Даврон дунёни ўзича кўради,ўзигагина хос йўсинда тасвирлайди.Шу боис унинг битикларида кутилмаган ташбеҳлар,ёрқин тимсоллар кўплаб учрайди.Айни шу сифатлар унинг шеъриятига тароват бағишлайди, уларнинг таъсирчанлигини оширади. Тарихнинг сабоқ бўларли ҳодисаларини қаламга олиш ва уни ўқувчи ҳиссиёти ҳамда тафаккурга таъсир этадиган тарзда тасвирлаш жиҳатидан Хуршид Давроннинг тарихий шахслар ҳақида битган шеърлари алоҳида ажралиб туради.Шўролар тазйиқи авжига чиққан йилларда миллий тарихга мурожаат этиш,буюк аждодларимизни шарафлаш, улар тўғрисида ҳайрат ва эҳтиром билан қалам суриш ўз-ўзидан ҳукмрон сиёсатга қарши қўйилган қадам эди. Хуршид Даврон бошида миллатчи,чиркин ўтмишини қўмсайдиган киши сифатида маломатга қолиш хавфи турарди. Шоирнинг юртга муҳаббати, миллий хотирага эҳтироми шахсий хотиржамликдан устун келди. Жасоратли шоир шеърларида тарих ҳақиқатига хиёнат қилмасликка ўзида куч топа олди. Миллатимиз, Ватанимиз тарихининг шонли манзараларини таъсирчан акс эттира билди. Халқимиз босиб ўтган шонли босқичлар, халқ қаҳрамонлари, эрк учун курашган халқимизнинг асл фарзандлари образларини меҳр - муҳаббат билан тасвирлади. Ҳолбуки, 80- йилларда ўтмишга шонли деб қараш, унинг ёруғ нуқталарини тасвирлаш рағбатлантирилмасди. 70-йилларнинг ўрталаридан бошлаб Шавкат Раҳмон, Хуршид Даврон, Усмон Азим каби шоирлар шеъриятимизга ўзгача поэтик образларни олиб қиришди. Бу образлар жамиятни ва инсонни тузатишга астойдил

бел боғлаган адолатпарвар, ватанпарварлар образи эди. Буни Хуршид Давроннинг “Спитамен қўшиғи” шеърида кўришимиз мумкин. Бу шеър ўз юртини босқинчилардан мардларча ҳимоя қилган афсонавий саркарда, халқ қаҳрамони Спитамен тилидан айтилади. Бироқ ундаги дард муаллиф – шоирнинг ҳам ўз дарди, Ватан ва эрк, озодлик, ҳуррият ҳақидаги қарашлари. У фақат Спитаменга тегишли эмас. Шеърда Спитамен ва шоирнинг “мен”и бирлашиб, яхлит образни ташкил этади. Бу образ халқ қаҳрамони, миллатпарвар, ватанпарвар қаҳрамон тимсолидир. Қўлимда бир қилич бор эрди, Ул қилич қонимга зор эрди. Айро бўлди ул қилчимдан, На бўлғайдир аҳволим энди? Қўлимда бир қилич бор эрди, Тиғида ёв қони хор эрди. Айро бўлдим шу қиличимдан, На бўлғайдир аҳволим энди? Қўлимда бир қилич бор эрди, Уни менга берган ёр эрди. Айро бўлдим шу қиличимдан, На бўлғайдир аҳволим энди? Ёт қилич қонимга зор эрди, Ёт қиличда қоним хор энди. Ул хўб қиз ўзгага зор энди, Қўлимда бир қилич бор эрди... 1 Мана шу тарзда Хуршид Даврон шеъриятида Ватан бир улкан поэтик образ сифатида бўй кўрсатган. Бу образ шеърга кўчиб яшайди ва такомиллашади. Ҳар бир тарихий давр ўзининг муаммолари билан яшайди. Бундай яшаш давр кайфиятини белгилайди ҳамда айни кайфиятни ўзида мужассам этади, уни акс эттиради. Демак, шеъриятдаги образлар ҳам ўз-ўзидан шу давр кайфиятининг ўзига хос моделлари сифатида дунёга келади. Биз поэтик образ моҳиятига кириб борар эканмиз, ўз-ўзидан мазкур образни яратган давр кайфияти билан ҳам танишиб борамиз. Яна ҳар бир давр муайян поэтик образнинг табиатидан ўзига яқин ва таниш бўлган нималарнидир топиб олади. Бу эса образнинг табиатидан ўзига яқин ва таниш бўлган нималарнидир топиб олади. Бу эса образнинг умрбоқийлигини таъмин этадиган омиллардан саналади. Хуршид Даврон ўз шеърларида ана шундай умрбоқий образлар яратиш йўлида тинмай изланди. Буларнинг самараси ўлароқ, шоир шеъриятида бир қатор тарихий шахсларнинг образлари, эсда қоларли ёрқин образлар яратилди. Бу жиҳатдан Хуршид Давроннинг “Шукур Бурхон ҳақида қўшиқ” шеъри эътиборга моликдир. Халқимизнинг ардоқли санъаткори Шукур Бурхонов ҳақида жуда кўп асарлар яратилган. Уларнинг ҳар бири ўз даврига хос 1 Хуршид Даврон. Шеърлар.2014

аҳамиятга эга. Уларнинг ҳар бирида у ёки бу муаллифнинг қарашлари акс этган. Хуршид Даврон ҳам "Шукур Бурхон ҳақида қўшиқ шеърида бу буюк санъаткор образини яратишда ўзига хос йўл тутган. Хуршид Даврон Шукур Бурхонов ҳақида жимжимадор ва баландпарвоз гаплар қилишдан, бақириқ-чақириқлардан тийилади. Фақат Шукур Бурхонов ҳаётда қандай бўлса, уни шундайлигича тасвирлайди.Хуршид Давроннинг тасаввурича, Шукур Бурхон энг истеъдодли санъаткор, унинг санъатининг қудрати беқиёс: Чўккан девор қаддин тиклайди, Шукур Бурхон чиққан саҳнага. Энди ундан кучли одам йўқ, Енгар ман-ман деган йигитни. 1 Шоир Шукур Бурхонни мана шундай сифатлашлар билан тасвирлайди, муболағадан ўринли фойдаланади. Шунинг учун ҳам китобхон Шукур Бурхон саҳнага чиққанда “Чўккан девор қаддин тиклайди” деган гапларга ишонади. Чунки Шукур Бурхон ана шундай буюк истеъдодга эга санъаткор. Шоир шеърда Шукур Бурхонни доимо ҳаракатда тасвирлайди. Бинобарин, у ҳатто тушларида ҳам ўзи ижро этган асарлардаги қаҳрамонлар ҳаёти билан яшайди. Буни шоирнинг қуйидаги сатрларида ҳам кўриш мумкин: Шукур Бурхон тунда туш кўрар, Тонгга қадар чўзилади туш. Абдулатиф сармаст ўкирар, Аббос ханжар ўқталар эмиш. Ёлғиз фонус нур тарар синиқ, Тўкилармиш юлдузлар ғужғон. Юрагидан қайғудек тиниқ Сочилармиш зах тупроққа қон. Шукур Бурхон чўчиб уйғонар, Босмайди у ҳаяжонни, Ва бақувват қўллари билан Кўкрагидан артади қонни. 2 Бу сатрларда Шукур Бурхоннинг ҳақиқий ҳаёт лавҳалари чизиб берилган. Булар Хуршид Давроннинг ўз қаҳрамонини яхши билишини, унинг ижодини синчиклаб кузатганлигини кўрсатиб турибди. Хуршид Даврон шеъриятида халқимиз ардоқлаган санъаткорлар мусаввирлар ҳақида битилган шеърлар бир талай. Шоир бу шеърларда ўзининг элимиз ардоғида бўлган инсонларга ҳурмат-эҳтиромини ифодалаган. Ана шундай шеърларидан бири-мусаввир Бахтиёр Бобоевга бағишланган шеъридир. Шеър қуйидаги сатрлар билан бошланади: Қорнинг ҳиди келар... Ора-оралаб Шикаста оломон қирга ўрмалар-узоқдаги якка толни қоралаб, 1 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014. 2 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014

Елкаларда тобут. Қорнинг ҳиди келар... 1 Энди шоир ўқувчи эътиборини марҳумнинг рафиқасига қаратади: Йўлнинг четидаги кўк кийган аёл, Чироғинг ўчдими, нуринг сўндими? Йўлнинг четидаги кўк кийган аёл, У асло қайтмади- Не қилдик энди? 2 Шоир шу тариқа мусаввир Бахтиёр Бобоевни йўқотиш оғир жудолик бўлганлигини тасвирлайди, унинг яқинларига ҳамдардлик билдиради. Мотам маросими жараёнини эса қуйидагича чизади: Қор нафаси билан кечмоқда бу кун, Қорайиб туради кимнингдир қабри. Катталардек жиддий болалар бугун, Катталар йиғлашар болалар каби... 3 Мотам маросимининг оғир юки қор нафаси билан кечиши унинг залворини, қайғу ва аламини янада ошириб кўрсатади. Дарҳақиқат, мотам маросими куни болалар жиддий тортиб қолишади. “Катталар йиғлашар болалар каби... ” Боиси бугун энг яқин инсони бу дунёни тарк этди. Хуршид Даврон шеъриятида бундай ёрқин образларни кўплаб учратиш мумкин. Уларнинг ҳар бирини алоҳида-алоҳида тадқиқ ва таҳлил қилиш жуда кўп вақтни талаб қилади. Шу боис биз ишимизда шоир меҳр-муҳаббат билан тасвирлаган образларнинг айримлари ҳақидагина тўхталиб ўтдик. 2. Хуршид Даврон ижодида лирик-услубий ўзига хосликлар Хуршид Даврон ҳозирги замон ўзбек лирикасининг вакилларидан биридир. 80-йиллар янги ўзбек шеъриятида ўзига хос овозга эга бўлган Хуршид Даврон шеърияти янги фикрларга, чуқур мазмун, теран ҳиссиётга бойдир. Унинг Ватан, баҳор, куз, табиат ҳақидаги бир қатор шеърларида ранг-баранг тимсолларни кўрамиз. Шоир шеърларида поэтик фикрнинг оргиналлиги туфайли анаъанавийлик чегарасидан чиқиб, мавзунинг янгича талқинини юзага келтиради. Лирик қаҳрамонинг қарашларида кишилар тақдирига ачиниш туйғулари, инсонга самимий меҳр чуқур ифодасини топган. Шоирнинг “Бизлар жуда ақллимиз”, “Шундай яхши менинг Ватаним,” “Мен сизни севаман ялпизлар атри”, “Болалик ҳақида шеър”, “Эриб кетар хира туманлар”, “Деразамнинг рахидан қорни...”, “Керак бўлса”, “Мен севаман...”, “Бўлди етар термулманг ойга..”, “Сўз қушдир”, “Зафар қирда” каби шеърларида ўз лирик қаҳрамонининг маънавий дунёсини табиат манзаралари фонида беришга ҳаракат қилади. Инсон 1 Ўша манба 2 Ўша манба 3 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014

қалби ва табиат товланишларининг параллелизм, нозик кузатишлар ва теран фалсафий умумлашмалар учун катта имконият очди. Баҳор, гул, ялпизлар тимсолида шоир табиат ҳуснини, ҳаёт гўзаллгини, тинчлик– осойишталикни, халқ қувончини, умид-орзуларини кўради. Чунончи, шоирнинг “Зафар қирда” сарлавҳали шеърида шундай лавҳа бор: Зафар қирда саман отнинг Кокилини ой ўйнар. Ой нурлари сукунатни Чўмилтирар, яйратар Зафар қирда саман отни Кечага ҳадя этар. 1 Келтирилган парчадаги мисралар саман от образини ўқувчи кўз ўнгида тўлиқ гавдалантиради. Хуршид Даврон бир қатор шеърларида лирик қаҳрамоннинг маънавий дунёси қанчалар бойлигини кўрсатади. Табиат ва инсоннинг бирлиги, табиат ҳодисаларининг лирик қаҳрамон ҳис-туйғуларини тўлқинлантириши шеърларининг мисраларида ҳам янги-янги образли ифодалар орқали кўрсатилади. Табиатдаги гўзаллик ва баркамолликка инсон ҳолатини қиёс қилиш шеъриятимизда одат тусига кирган, ўз ҳиссиётидан, тақдиридан мамнун инсонгина табиатдан гўзалликни чуқур идрок этади, ундан мадад олади, илҳомланади ва уни янада гўзаллаштириш учун хизмат қилади. Мана шу ҳаёт фалсафаси Хуршид Даврон яратган асарлар руҳига чуқур сингдирилган. Унинг лирик қаҳрамони ёмғир томчилари табиатни жонлантириш, яшнатиши сингари ҳолатлардан завқланади. Хуршид Даврон поэзиясидаги образлар айрим шоирлар ижодида учраганидек сийқа поэтик образларга асло ўхшамайди. Мумтоз шоирларимизнинг сўлим ғазалларида ўзининг хушбўй атрини таратган гул ялпизлар ва яшил майсалар, бойчечаклар билан алмашади. Булар шоир шеъриятида ўзига хос поэтик образ касб этган. Демак,Хуршид Даврон шеърларида тасвирланган ялпиз ва майсалар ҳаёт ва бахт-саодатни мужассамлантирган поэтик образ сифатида намоён бўлади. Модомики, Ватанимиз, она-заминимиз Хуршид Давроннинг образларида дунёда тенги йўқ боғу-бўстон экан, шоирнинг лирик мени шу Ватан ва унинг камоли учун ҳар нарсага тайёр турувчи инсон сифатида гавдаланади. Хуршид Даврон шеърларининг асосий ғояси бахтни, Ватанни, инсонни улуғлашга қаратилган. Шоир қаҳрамонлари у ёки бу шеърда ифода этилган муаллиф ниятини китобхонга етказишга, образларнинг нозик қирраларини, инсон сезимларини энг инжа туйғуларини ифодалашга қаратилган. Буни Хуршид Давроннинг инсон ва унинг хотираси азиз эканлигига бағишланган қатор шеърларида ҳам кўриш мумкин. 1 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014.

Хуршид Даврон шеърияти халққа яқинлиги, халқона оҳанглари билан алоҳида ажралиб туради. Шоир ўз шеърларида халқ оғзаки ижоди намуналаридан, эртак, афсона, ривоят, мақол, нақл ва бошқа жанрлардан моҳирона фойдаланади. Булар шоирнинг миллий қадриятларимиз ва урф- одатларимизни қадрлашидан, уларга ҳурмат билан қарашидан далолат беради. Шоир шеъриятида халқимизнинг ардоқли фарзандларига, шоиру олимлар хотирасига битилган марсиялар ҳам учраши фикримизнинг далолатидир. “Марсия” атамаси арабча “риса” сўзидан олинган бўлиб, “йиғламоқ, ҳамдардлик” маъноларини англатади. Демак, марсиянинг луғавий маъноларидан бири ҳамдардликдир. Маълумки, марсия бирор шахснинг вафоти муносабати билан ёзилади. У “ғам-алам ва ҳасратни ифодалайдиган халқ оғзаки поэтик ва мусиқа ижодиётининг аза-мотам жанри” 1 га киради. Марсияларда оғир жудолик, ҳасратли изтироб баён этилади. Жаҳон адабиётида марсиянинг кўплаб мумтоз намуналари бор. Усмонли турк адабиётида Ғолиб Даданинг дўсти Асрор Дада вафотига бағишлаб ёзган марсияси “девоний” адабиётининг гўзал дурдонаси ҳисобланади. Окиф пошо ҳам (1845 йилда вафот этган) ўғлининг ўлимига бағишлаб таъсирчан марсия ёзган эди. Абдулҳақ Ҳамид Тархон эса севикли ёри ўлими муносабати билан “Мақбар” (1885 йил) номли достон марсия ёзган эди. Атоқли турк шоири Намиқ Камол 1877 йилда бўлган рус-турк урушида рўй берган мусибатларга бағишлаб “Ватан марсияси”ни яратди. Маълумки, мана шу уруш туфайли Усмонли турк империяси Болқон ярим оролидаги ҳудудлардан маҳрум бўлади. Сан-Стефано сулҳига имзо чекишга мажбур этилади. Усмонли турк адабиётида ғам-қайғуни ифодалайдиган ағитлар- марсиялар халқ оғзаки ижоди намуналари сифатида ҳам сақланиб қолган. Марҳумлар ёдига бағишланган ағитлар ҳозирги турк адабиётида ҳам мавжуд бўлиб, қадимий анъаналар давом этаётир. 2 Адабиётшунос олимларнинг илмий кузатишларига қаралса, муайян халқнинг оғзаки ижоди ҳам марсия жанрини пайдо бщлишига генетик асос вазифасини бажарган. Чунончи, ўзбек фольклорида ХХ асрнинг бошларида ҳам айрим тарихий шахсларнинг ўлими муносабати билан халқ қўшиқлари яратилган, улар “марсия” деб аталган. “Турсуной марсияси”, “Пўлатхон марсияси” шулар жумласидандир. Демак, ХХ асрнинг бошларига келиб халқ томонидан яратилган йиғи-йўқловларга нисбатан ҳам “марсия” атамаси қўлланилган. 3 Марказий Осиёда авлиё –анбиёлар ҳақида қисса яратган муаллифлар олдин ёзилган машҳур марсиядан иқтибос келтиради. Бу анъанага айланиб қолган. Бундан ташқари, марсия матни охирида марҳум яшаган 1 Ўзбекистон миллий энциклопедияси. Т., 5-жилд, 490-бет 2 Набиева.О. Марсияларнинг ҳаётбахш хусусияти /”Жахон адабиёти”, 2007, 2-сон, 208- бет 3 Ўраева Д.С.- “Ўзбек мотам маросими фольклорининг тарихий таркиби, генезияси ва бадиияти”, Т., 2005, 28-29-бетлар.

ёки вафот этган санани кўрсатадиган шифрли хронограмма- тарих албатта берилади. Бундай ўзига хос “чистон”арабча ҳарфларнинг сонларни англатадиган авбжад ҳисобига, айрим сўз-ибораларнинг кўп-маънолигига асосланади. Тарихда фақат сананинг ўзигина ифодаланмайди, унда бошқа маъно ҳам яширин бўлиши мумкин. Масалан, Мирзо Улуғбек қатл этилган санани англатадиган тарихда : “Улуғбек ҳикмат илмларининг денгизидир”, дейилган. Ҳазрат Навоиийнинг пири Комил Абдураҳмон Жомий вафотига бағишлаб ёзилган марсияси тарихда эса марҳум “Ҳақиқат қонининг гавҳари, маърифат дарёсининг дури” деб улуғланади. 1 Умуман олганда, марсияларнинг мазмун-моҳияти фақат йиғи-сиғини ёки ҳамдардликни ифодаламайди, унинг асосида ҳаёт ва инсон муаммоси ётади. Марсиялар ўқувчига ҳам, тингловчига ҳам эстетик таъсир кўрсатади, киши қалбида исломий эътиқодни мусаҳкамлайди. Исломий заминда яратилган аксарият марсияларда “ бу дунёни деб, охиратни деб бу дунёни унутмангиз” деган Ҳадиси шариф маъноси балқиб туради. Бу ҳолни марсияларнинг ҳаётбахш хусусияти дейиш мумкин. Ёзувчи, шоир тарихчи ва таржимон Хуршид Даврон ҳам бир нечта марсиялар яратган. Ана шулардан бири 1978 йилда ёзилган “Миртемир хотирасига” марсия- шеъридир. Хуршид Даврон учун ҳам, бошқа шогирдлари учун ҳам ўзбек шеъриятининг улкан ҳасси бўлган Миртемирни йўқотиш оғир жудолик эди. Миртемир ХХ асрда яшаб, унинг барча талотумларини бошдан кечирди. Асрига хос кўплаб хусусиятларни шахси ва ижодига сингдирди. Аммо у ўзбекларга кўп асрлар мобайнида махсус бўлиб келган маънавий- руҳий сифатларни фавқулодда соф ҳолда ўзида сақлай билганлиги ҳамда бу ҳол ижодида ёрқин намоён бўлганлиги билан эҳтиромга лойиқдир. Ўзбек мумтоз адабиёти ва жаҳон шеъриятидан яхши хабардорлиги, мумтоз санъатлардан ўрни билан фойдаланганлиги дунё назмидан бир кўп гўзал таржималар қилганлигига қарамай, ўзбекка хос хусусиятларни инжа халқона йўсинда ифодалай олганлиги Миртемир шеъриятининг бош белгиси ҳисобланади. Шоирнинг фикрлаш тарзи ҳам, оламни образли идрок этиш йўсини ҳам халқона. Аммо ифода услуби миртемирона таъсирчан ва ўзига хос. Миртемир умри адоқлари – 1977 йилда битган “Розиман, ризоман..” шеърида қуйидагича маънавий хақли эди: Ўзимга хиёнат қилдиму аксар, Халқимга хиёнат ўйлаганим йўқ. Менинг юрагимни тешиб ўтдилар, Халқимга отилган талай -талай ўқ. Қанча йўллар босдим, гоҳида толдим, Лекин халқ номига юқтирмадим гард. Фарёд солар чоқда жим бўла олдим, Халқим дарди эди дил ўртаган дард. 1 Адабий турлар ва жанрлар, II, Т., 1992, 156-157-бетлар

Мана шундай ажойиб инсон, буюк устоз Миртемир вафоти Хуршид Давронни сўнгсиз қайғуга солиши табиий эди, албатта. У Миртемир хотирасига бағишлаб ёзган шеърини қуйидаги махзун сатрлар билан бошлайди: Шаҳар узра ёғиларди қор, Туяр эдик муз нафасини. Узоқларда кезарди баҳор, Биз йўқотиб қуйганда сени. 1 Миртемир вафоти шунчалар оғир эдики, дафн маросимида иштирок этувчилар “муз нафасини” туярдилар. Бир кунда гўё дўстлари ҳам улғайиб қолгандай. “Куй оқарди ғам каби узун”. Дафн маросимидан қайтаётганларнинг эса қадди букчайиб қолгандай эди. Уларни “Эзар эди кўринмас тобут”. Ҳа, шогирдлар учун севимли устозларидан айрилиш нақадар оғир. Миртемир хотирасига бағишланган шеър Хуршид Давроннинг устозига бўлган чексиз ҳурмат-эҳтироми рамзи эди. Шеърда Хуршид Давроннинг устозга айтишга улгурмаган дил сўзлари ифодаланган. Хуршид Даврон ўзининг “Самарқанд хоккулари” шеърини Рауф Парфи хотирасига бағишлаган. Бу шеърларда Хуршид Давроннинг Рауф Парфи ҳақидаги дил сўзлари, изтироблари, Рауф Парфининг буюк шоирлиги ўз ифодасини топган. Шоир Афросиёб бўйлаб кезаркан, “Кўрмайману ёнимда кимдир Нафас олаётганин сезаман”дейди. Эрта баҳор. Қабристон. Қабр узра ўсган қизғалдоқ Билан ўйнар рангли капалак. 2 Бироқ бу капалак ёлғизлик ва сукунат аро сарсон кезади. Чунки бу ерда ҳаётга меҳр-муҳаббат билан боқувчи, ҳаётни севган, ажойиб инсон, дўст ва бетакрор истеъдод соҳиби бўлган Рауф Парфи йўқ. Энди даврларда унинг овози жарангламайди. Бу шубҳасиз Хуршид Даврон учун жуда оғир жудолик эди. Рауф Парфисиз олам қорону, Рауф Парфининг шеърларисиз ёлғизлик сукунати дилни қийнайди: Нега бунча зирқирайсан дил? Нега бунча хирасан, ҳилол? Ҳамдард бўлай қай бирингизга ? Шоир шунчалар қайғуга ботганки, ойга термулиб тураркан, бир қадам босиб кетолмайди. Нафақат ой, “Ҳатто сени, эй юрагим, унутиб қўйдим ” дея фиғон чекади. Хуршид Даврон”Дўстим Шавкат Раҳмонга” деган бағишлов шеърини шундай бошлайди: Ҳамдард излаган чоғим Тўсатдан сени эслаб Зирқиради юрагим. Қачон кишининг юраги зирқираши мумкин? Албатта сўнгсиз қайғуга ботган чоғингизда шундай ҳолга тушасиз. 1 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014. 2 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014.

Шавкат Раҳмон! Шоир ҳаёти давомида ёниб яшайди, бир умр зулфиқор руҳнинг ёрқин манзилларига етиб бормоқ бўлди, бунга астойдил интилди. У руҳдаги на озодлик, ҳурлик бўлишини, руҳнинг фароғатсизлигидангина қаноат пайдо қилиниши мумкинлигини чуқур англаган, туйган шоир эди. Шавкат Раҳмон шеъриятига ҳеч қачон кўнгил эрмаги, руҳнинг инжиқликларини намоён этиш воситасигина деб қарамаган. Унинг учун шеърият ҳаёт-мамот масаласи эди. Шоирнинг зулфиқор руҳи бош уриб борадиган манзиллар асосан: кўнгил, миллат, ватан эди ва у булар ҳақида ёниб ёзарди. Шоир миллатни чинакам уйғотмоқни истаган эди. Шунинг учун ҳам : Борми эр йигитлар, Борми эр қизлар, Борми гул бағрингда жўмард нолалар, Борми бул тупроқда ўзлигин излаб, Осмону фалакка етган болалар. Бор бўлса, Аларга еткариб қўйинг, бир бошга бир ўлим демаган эрмас, шаҳидлар ўхшамайди бир қараб туйинг: ёвга терс қараган мусулмон эмас, ёвга терс қараган мусулмон эмас, ёвга терс қараган мусулмон эмас, ёвга терс қараган мусулмон эмас, ёвга терс қараган мусулмон эмас!!!- дея ҳайқиради. Шоирнинг ўзбекларга кейинги иддаоси янада каттароқ. У “Кенглик соғинчи” шеърида ёзади: Эй беклар, заҳар ич-ўзбегинг қолиб, ўзгага бўйсундинг, ўлганинг шудир. Шунданми бошида теридан қолип Саксовул сингари майишган будун... Мана шундай сатрлар муаллифи бўлган Шавкат Раҳмондай дўстдан айрилиш Хуршид Даврон учун шубҳасиз жуда оғир йўқотиш эди. Шунинг учун у дўсти Шавкат Раҳмонни эсламай, унинг суҳбатларини қўмсамай туролмасди. Шунинг учун ҳам Хуршид Даврон қуйидаги сатрларни ёзади: Дардларимни айтай деб Сени излаб боргандим- Деразанг қоп-қоронғу. 1 “Деразанг қоп-қоронғу”. Ушбу сатрларда шоирнинг қайғуси аниқ қилиб ифодаланган. Боиси Шавкат Раҳмонсиз унинг уйи, деразаси қоп— қоронғу. Хуршид Даврон шеъриятида яқин қариндошлари ва уларнинг хотирасига бағишлаб ёзилган шеърлари ҳам учрайди. Ана шулардан 1 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014.

бири шоирнинг урушда ҳалок бўлган Нуриддин тоғасига бағишлаб ёзган шеъридир. Шеърда даҳшатли уруш фожеаси бор бўй-басти билан тасвирланади. Уруш туфайли не-не шаҳару қишлоқлар вайронага айланди, юзлаб болалар етим қолиб, минглаб аёлар бева бўлиб қолдилар. Элимизнинг сулув қизлари ҳали чимилдиқ кўрмаган севикли ёрларининг дийдорини қайта кўрмадилар. Хуршид Даврон бу ҳақда қуйидагиларни ёзади: Сизни севган у қиз тирикми? Қийнайдими муҳаббат расми? Тунлар унинг боши эгикми? Нуриддинми ўғлининг исми? Мана, шоир нима демоқчи бўлган ҳолат. Албатта уруш туфайли содир бўлган бундай фожеалар, уруш солган жароҳат ҳамон қалбларни ларзага солади. Шоир ёзган марсия ва бағишлов шеърлар кимнингдир қалбига тасалли берса, кимларнингдир дардини аритади. Хуршид Даврон томонидан чизилган лавҳалар катта мазмун касб этади. Бу манзаралар марказида инсон характери ётади, асар мундарижасига тинимсиз равишда жилосини бераётган муаллифнинг”мен”и ётади.Шоирнинг бўёқлари ҳамиша аниқ ва ёниқ бўлиб, ҳодиса ва воқеаларнинг умумлашган тасвирини чизади. Хуршид Даврон поэзиясининг муҳим хусусиятлардан бири шундаки, шоир интим лирика билан сиёсий фуқаролик лирикаси ўртасидаги ҳудудни ажойиб маҳорат билан уйғунлаштириб юборади. Бинобарин, Хуршид Даврон учун ўз қобиғидан чиқолмай, майда-чуйда маиший масалалар атрофида парвона бўлувчи шахсий ёҳуд интим лирика тушунчасининг ўзи йўқ. Шоир ўзининг энг яхши лирик асарларида ўз авлодининг руҳий кечинмаларини, унинг бой ва мусаффо ички дунёсини гавдалантиради. Хуршид Даврон поэзиясидаги лирик қаҳрамон аксарият ҳолларда айни пайтда ҳам шоирнинг ўзи, унинг реал прототипи сифатида кўринади, ҳам шоир мансуб бўлган авлоднинг таржимаи ҳолини ўзида элтади. Шоир шеърларининг лирик қаҳрамони – бу шоирнинг ўзи, унинг динамик такомилида муаллифнинг лирик “мен”и ўз даврининг ижобий қаҳрамони, ўз авлодининг типиклашган образи билан туташиб, айни вақтда шу авлоднинг садосига айланади. Хуршид Даврон-моҳир лирик. Унинг маҳорати кичик поэтик жанр доирасида катта ғоялар билан йўғрилган бадиий образни усталик билан яратишдагина эмас. У кичик поэтик жанр техникасини ҳам чуқур эгаллаган санъаткор у шеърларининг барча компонентларини ягона мақсад учун- юксак ғоялар ва олийжаноб туйғуларни ўқувчининг қалбига пайванд қилиш учун сафарбар эта олади. Хуршид Давроннинг ХХ асрнинг 70-80 йиллардаги шеърий тўпламларига киритилган асарлари ўз вақтида танқидчиликда ижобий баҳо олган. Боб бўйича хулосалар. Ишнинг 3-бобида шоирнинг Спетамен, Тўмарис ва Широқ каби тарихий образлари орқали тарихий воқеликни ёритишдаги ҳамда китобхон қалбида тарихга, аждодларга ҳурмат руҳини

пайдо қилишдаги маҳорати шеърлари таҳлили орқали кўрсатиб берилган. Шоирнинг миллий адабиётимиздаги ўрнини, ижодий қиёфасини белгилаган шеърларининг ғоявий-бадиий хусусиятлари батафсил тадқиқ этилган. Хулоса Хуршид Давроннинг поэтик услуби янги ўзбек шеърияти майдонга келган 70-80 –йилларда ўзбек ва жаҳон поэзиясининг илғор анъаналари таъсирида шакллана борди. Шунинг учун Хуршид Даврон поэзиясининг ғоявий-бадиий хусусиятлари масаласига назар ташлаб ўтиш лозим бўлади. Маълумки, “янги ўзбек шеърияти” атамаси асосан 80-йилларнинг ўрталаридан эътиборан адабий танқидда қўлланила бошлади. Аслида эса миллий поэтик тафаккуримиз тарихидаги жиддий бурилиш ва янгиланиш 60-йилларга тааллуқли ҳодисадир. Бу бурилиш янги ўзбек лирикасининг тарихини бошлаб берди. 1965- 1975 йиллар мобайнида ўзига хос идрок ва мушоҳада тазри, ғоявий- эстетик дунёси бўлган бутунбошли бир поэтик бўғин камол топди. Турғунлик даври иллатлари ушбу адабий наслнинг шаклланиш ва ўсиш жараёнида ўзининг муайян даражада асоратларини қолдирса-да, умуман унинг ривожи йўлини бутунлай тўса олмади. Бугунги поэзиямиз қиёфасини 60-йиллар шоирларисиз асло тасаввур этиб бўлмайди.70- йилларнинг ўрталарига келиб навбатдаги поэтик”портлаш”содир бўлди-янги лирика бўй кўрсата бошлади. 70-йиллар авлодининг поэзияга шиддат билан кириб келиши шеъриятимизнинг улкан ижод йўлига чиқаётганидан, унинг изчил ва табиий тараққиётидан дарак берарди. Поэзияда образ-рамзлар ва фикрий-ғоявий рамзлар билан бирга, сюжет-рамзлар, мавзу- рамзлар ҳам анча кенг қўлланила бошлади. Эркин Воҳидов, Омон Матжон, Миразиз Аъзам, Чўлпон Эргаш, Жамол Камол, Муҳаммад Али каби шоирларимизнинг, айниқса, 70-йиллар ижодида мавзу-рамзларга мурожаати муҳим ўрин тутади. Етмишинчи йилларнинг ўрталарига келиб, ўзбек шеъриятида навбатдаги авлоднинг ўктам овози эшитила бошлади. 70-80- йилларда ўзбек шеъриятига Азим Суюн,Шукур Қурбон, Икром Отамурод, Мирза Кенжабек, Тилак Жўра, Шавкат Раҳмон ва Хуршид Даврон каби ўтли нафас соҳиблари ўзларининг янгича руҳдаги шеърлари билан кириб келдилар. Улар орасида шоир, драматург, тарихчи, ёзувчи ва таржимон Хуршид Даврон (1952 йил 20 январда Самарқанд шаҳри, Чордара қишлоғида туғилган) алоҳида ажралиб туради. Ўзбекистон халқ шоири (1999), адабиёт соҳасида бериладиган Маҳмуд Қошғарий номидаги Халқаро мукофот (1989), Халқаро “Олтин қалам” мукофоти (2009), Озарбайжоннинг Микойил Мушфиқ мукофоти (2013) билан тақдирланган, “Дўстлик” ордени соҳиби Хуршид Даврон Ўзбекистон Миллий телерадиокомпаниясида ишлаб келмоқда.

Хуршид Давроннинг дастлабки шеърлар тўплами – “Қадрдон қуёш” китоби 1979 йилда чоп этилган. Кейинчалик Хуршид Давроннинг “Шаҳардаги олма дарахти ” (1979), “Тунги боғлар” (1981), “Учиб бораман қушлар билан” (1983), “Тўмариснинг кўзлари” (1984), “Болаликнинг овози” (1986), “Қақнус”(1987), “Баҳордан бир кун олдин” (1997) каби шеърий тўпламлари нашр этилган. Шеърларида воқеликка янгича нигоҳ билан қаровчи, табиат, жамият ва кишилар ҳаётида юз бераётган ўзгаришларни синчковлик билан кузатувчи, айни пайтда бокира ёшликка хос ҳайрат ҳиссини сақлаб қолган зукко шоир сифатида гавдаланади. Хуршид Даврон сўзга, ифода воситалари ва шеърий шаклларга юксак мезонлар асосида қарайди. Хуршид Даврон 90-йилларда шеъриятдан кўра насрий жанрларда самарали ижод қилди, у ўтмишда яшаган унутилмас тарихий сиймолар ҳаёти билан қизиқиб, улар ҳақидаги мўътабар қўлёзмалар билан танишди. Бу қизиқиш натижасида “Самарқанд ҳаёли” (1989), “Соҳибқирон набираси” (1995), “Шаҳидлар шоҳи ёҳуд Шайх Кубро тушлари” (1998,2008), “Бибихоним қиссаси” (2006) каби тарихий-маърифий қисса ва “Алқоил” (1995) ва “Бобуршоҳ соғинчи” (1996) пъесаларини яратди. Хуршид Даврон бу асарлари билан 90-йиллар ва Ўзбекистонда тарихий ўтмишга бўлган муносабатнинг яна ҳам қизғин тус олишига муносиб ҳисса қўшди. Адиб айни пайтда Самарқандда бўлиб ўтган Амир Темурнинг 660, Улуғбекнинг 600 йиллигига Парижда, ЮНЕСКО қароргоҳида “Одеон” театрида намойиш этилган Бухоро ва Хиванинг 2500 йиллигига бағишлаб ўтказилган театрлаштирилган 21 қисмли “Темурнома”, 2 қисмли “Бухорои шариф” видеофильмлари сценарийси муалифи ҳамдир. Шарқ ва Ғарб шоирларининг асарларидан иборат “Қирқ ошиқ дафтари” (1989) ва Япон шоирларининг шеърларидан таркиб топган “Денгиз япроқлари” (1988) тўпламларини ўзбек тилига таржима қилган. Хуршид Даврон шеърлари 40 дан ортиқ хорижий тилларга таржима қилинган. Унинг китоблари ва шеърлари Озарбайжон, Польша, Хитой, Болгария, Россия, Туркия, Латвия, Литва, Тожикистон, Қирғизистон, Туркманистон ва бошқа давлатларда нашр этилган. Рус тилида 2 китоби (“Древний напев молодого дождя”, Москва, Молодая гврадия, 1982 ва Полет одинокой птиц ы ” Ташкент, 1989) нашр этилган. Хуршид Даврон 1993 йилда Туркиянинг Бурса шаҳрида бўлиб ўтган Биринчи Туркий шоирлар анжуманида, 1996 йилда Вашингтонда бўлиб ўтган Осиё адиблари конгрессида, Россия, Польша, Болгария, Жанубий Кореяда ўтказилган поэзия фестивалида иштирок этган . Хуршид Даврон ранг-баранг мавзуларда қалам тебратади. Унинг Ватан, она, табиат, муҳаббат ва тарихий мавзулардаги шеърларида ёрқин бир нур кўзга ташланиб туради. Улар Хуршид Даврон яраган поэтик образлардир. Хуршид Даврон поэзиясини таҳлил қилар эканмиз, унинг шеърларидаги лирик қаҳрамон адолатпарвар, ватанпарвар, воқеа – ҳодисаларни фалсафий – тарихий нуқтаи назардан идрок қилувчи инсон

сифатида гавдаланади. Шоирнинг “Шундай яшил менинг Ватаним” шеъри бунга мисол бўла олади. Шундай яшил менинг Ватаним- Баҳорнинг илк баргидай яшил. Шундай гўзал менинг Ватаним- Ватаним гул атридек ёшдир ,- деб ёзади шоир. Агар бу шеърнинг Ватанимиз мустақилликка эришмаган 1976 йилда ёзилганлигини ҳисобга олсак, Хуршид Давроннинг нақадар катта жасоратга журъат этганлигини англаб олиш қийин эмас. Хуршид Даврон қўрқмасдан “Сен онамга ўхшайсан, Ватан, Онам каби табаррук, улуғ” дея ёзади. Шоирнинг “Мен сизни севаман...”, “Эриб кетар хира туманлар”, “Мовий рангли осмонга боқдим”, “Шеърият бу қийин иш эмас” каби бир қатор шеърларида Ватан, ватанга садоқат, эрк ва озодлик мавзулари қаламга олинади. Шоирнинг “Спитамен қўшиғи”, “Самарқанд хоккулари”, “Миртемир хотирасига”, “Рассом Шуҳрат Абдурасуловга”, “Шукур Бурхон ҳақида қўшиқ”, “Мусавир Бахтиёр Бобоевга” каби бир қатор шеърларида эл- юртини босқинчларда озод қилишда қаҳрамонлик кўрсатган афсонавий саркарда Спитамен, элимизнинг ардоқли санъаткорларидан Шукур Бурҳонов, ўзбек халқининг таниқли шоири Миртемир, Рауф Парфи, Шавкат Раҳмон ва эл суйган инсонларнинг тўлақонли образи яратилган. Шоир Спитамен тилидан қуйидагиларни ёзади: Қўлимда бир қилич бор эрди, Ул қилич қонимга зор эрди. Айро бўлдим ул қилчимдан, На бўлғайдир аҳволим энди? Қўлимда бир қилич бор эрди, Тиғида ёв қони хор эрди. Айро бўлдим шу қиличимдан, На бўлғайдир аҳволим энди? Бу шеър Спитамен тилидан айтилади. Бироқ ундаги дард муаллиф шоирнинг ҳам ўз дарди. Бу гаплар фақат Спитаменга тегишли эмас. Шеърнинг юртимиз ҳали истиқлолга эришмаган тарихий бир паллада ёзилганлигини эсласак, масаланинг моҳияти теранроқ англашилади. Шеърда халқ қаҳрамони Спитамен ва шоирнинг “мен”и бирлашиб, яхлит образни ташкил этади. Бу образ миллатпарвар, ватанпарвар қаҳрамон тимсолидир. Қатор шеърлар мисолида кўрганимиздек, Хуршид Давроннинг поэтик услуби унинг шеърларидаги лирик қаҳрамон қиёфасининг, характер хусусиятларининг ўзига хослигида яққол кўзга ташланиб туради. Шоирнинг шеърларидаги лирик қаҳрамон ўзбекона миллийлиги билан алоҳида ажралиб туради. Шоирнинг болалик, ишқ-муҳаббат, табиат ҳақидаги шеъри бўладими, ёки унинг устозлари, дўстлари ва яқинларига атаб битган марсияси ва бағишлов шеъри бўладими, лирик қаҳрамоннинг қиёфасида фикрлашида,психикасида миллий хусусиятлар очиқ кўринади. Шоир

ҳаётдаги воқеа-ҳодисаларни миллий қадриятларимиз, миллий урф- одатларимизга таянган ҳолда тасвирлайди. Воқеликни фалсафий - тарихий аспектда ёритиш, лирик қаҳрамон қиёфасини миллийлик руҳида тасвирлаш, воқеликни бадиий идрок қилиш ва акс эттиришда образлар дунёсидаги ўзига хосликларни илғаб олиш Хуршид Даврон поэзия услубининг бош белгиларидандир. Хуршид Давроннинг лирик қаҳрамонлари воқеа-ҳодисаларни ички таҳлилдан ўтказувчи, чуқур мушоҳадали ва ўйчан шахс. Чуқур ўй ва мушоҳада жараёнини акс эттирувчи тасвирлар ва фикрлар билан мавзуни ёритиш, поэтик мазмунни шакллантириш Хуршид Даврон ижодий услубининг муҳим хусусиятидир. Хуршид Давроннинг лирик қаҳрамонлари табиатга рўбаро келишади, табиат билан мулоқотга киришадилар, ялпизлар ўйидан, ям-яшил майсалар силкинишидан ҳузурланадилар, ёмғирлар, тун пардаси, қор ёққан кечаларда сайрга чиқишни хуш кўрадилар, ўқувчини табиат лавҳаларини томоша қилишга чорлайдилар. Шунингдек, севинч-қувонч, шодликни ифодаловчи сўзлар Хуршид Давроннинг кўпчилик шеърларида учрайди. Шоир ҳаётнинг, табиатнинг гўзаллигини ифодалаш, бадиий ифодалаш учун асосан тонг ва тонгдаги, ёруғ кунлардаги ҳаёт манзараларини тасвирлайди, буларнинг қалбда уйғотган завқ-шавқини маҳорат билан ифодалайди ва шу орқали ўқувчини ҳаёт гўзалликлари билан ошно қилади. Хуршид Даврон шеърияти халқона оханглардаги хикматомуз жумлаларга бойлиги билан ҳам алоҳида ажралиб туради.Шоир “Сарғайди” эмас “Сарғарди” деб сўзни бурабишлатиш билан шеърининг тасирчанлигини оширишга ҳаракат қилади. “Тупроқ” сўзи ўрнига “Туфроқ”, “Турпоқ” сўзларини ишлатади. Бундай мисолларни яна кўплаб келтиришимиз мумкин. Хуршид Даврон лирик персонажлар образида психологик тасвирдан маҳорат билан фойдаланади. Образларни яратишда характернинг руҳий ҳолати ва ички сезимларини чуқур тадқиқ қилади ва таҳлил этади. Буларга шоирнинг “Бизлар жуда ақллимиз”, “Болалик ҳақида шеър” , “Деразамининг рахидан қорни..”, “Бўлди етар термулманг ойга..”, “Дарё йўқдир сочингдан бошқа”, “Эртаклардан бири”, “Куз” каби шеърлари мисол бўла олади. Хуллас, Хуршид Даврон яратган образлар ўзгача бир олам ва ўзгача бир дунёга эгадир. Хуршид Даврон ўз шеърларида воқеликни интеллектуал деталлар, поэтик рамзлар ва психологик характерлар воситасида ранг-баранг бўёқларда ифодалаб, ўзига хос услуб яратди. Булар шоир шеъриятига мукаммал лиризм бахш этувчи омиллардир. Ҳеч шубҳа йўқки, айни ижод палласида бўлган Хуршид Даврон булардан-да гўзал ва мукаммал асарлар яратади ва улар китобхонларга албатта манзур бўлади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати 1.Каримов.И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. - Т : 2.Т.1996. 2.Каримов.И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. - Т: 2т., 1996 3.Каримов.И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ .- Т: 1998. 4.Каримов.И.А. Юксак маънавият –енгилмас куч . –Т: Маънавият 2008 5. Орипов. A . Йиллар армони . - Т : 1987. 6. А.Навоий. Мезону-л-авзон. Мукаммал асарлар тўплами.16-жилд - Т : Фан., 2000 7. Афоқова Н. Жадид шеърияти поэтикаси . - Т : Фан. 2005 8. Шарафиддинов O. Замон. Қалб. Поэзия. –Т: 1962. 9. Шарафиддинов.O. Лирика ҳақида мушоҳадалар .- Т: 1956 10. Шарафиддинов.O. Поэма ва қаҳрамон . –Т:1958 11. Ғафуров.И. Лириканинг юраги. –Т: 1982 12.Мирзаев М. Уйғоқ туйғулар // “Шарқ юлдузи”,1984, 5-сон 13. Норматов У. Тафаккур ёғдуси. –Т: 2005 14. Солажонов Й. Шоир кўп, аммо шеърчи? Ёҳуд шеъриятда сўз қаҳатчилиги // Ўз.Ас.2003, 18 июль 15. Субҳон Ш.. Шеърият иқлими. –Т: “Зарқалам”. 2005. 16.Ҳ.Каримов. Руҳдаги сокин ҳайқириқ / /Жаҳон адабиёти, 2007, 2-сон. 17. Яшар Қосим Шеър ва услуб (Янги ўзбек шеъриятининг услубий манзараси) // Ўзбек тили ва адабиёти, 1998, 3-сон. 18. Ҳайитметов А. Адабий меросимиз уфқлари. - Т : 1999. 19. Б.Жалилов. Мумтоз адабиёт поэтикаси. - Андижон, 2001. 20. Ж.Жумабоева. Лирик қаҳрамон дунёсининг теран манзаралари // “Ўзбек тили ва адабиёти”, 1998, 6-сон. 21. У.Ҳамдамов . ХХ аср ўзбек шеъриятида поэтик образ ва унинг тадрижи. “ Ўзбек тили ва адабиёти ” , 2008, 4-сон 22. Хуршид Даврон. Болаликнинг овози. - Т : 1986. 23. Хуршид Даврон. Баҳордан бир кун олдин. Т: 1997. 24. Хуршид Даврон. Шеърлар. - Т: 2004.

Похожие

Мустақиллик даври шеъриятида поэтик образ масаласи

Тоғай Мурод асарларида фольклор анъаналари

Ёзувчи ғояси ва бадиий образ (Одил Ёқубовнинг “Куҳна дунё” ва Пиримқул Қодировнинг “Авлодлар довони”романлари мисолида)

Эркин Аъзамнинг романнавислик маҳорати

Эркин Аъзамнинг романнавислик маҳорати