logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Литература
  4. Мустақиллик даври шеъриятида поэтик образ масаласи

Мустақиллик даври шеъриятида поэтик образ масаласи

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

206.5 KB
Скачать
Мустақиллик даври шеъриятида поэтик образ масаласи Мавзу: Мустақиллик даври шеъриятида поэтик образ масалалари. Режа: Кириш. I боб. Мустақиллик даври шеъриятида поэтик образ кўринишлари. а) ватан мадҳи билан боғлиқ поэтик образлар. б) бошқа ижтимоий ҳаёт тарзи билан боғлиқ образлар. II боб. Мустақиллик даври ҳажвий шеъриятида образлилик. а) А.Орипов ҳажвий шеъриятида образлилик. б) Ҳажвий шеърларда мавзулар хилма - хиллиги ва образлар. Хулоса. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати. Кириш Мавзунинг долзарблиги. Мустақиллик даврида инсон образининг яратилишида ўзига хос ижтимоий, маънавий омиллар кузатилади. Миллат руҳинниг кўзгуси бўлган адабиёт жидди ўзгаришларга учраб, ўзбек ўзбек шеъриятининг шаклланишида яққол намоён бўлди. Миллий бадиий тафаккурнниг янгиланиши туфайли 90- йиллардан эътиборан ўзбек шеъриятида бадиий асар тили, вазндаги ўзгаришлар ва образлар ифодасида ўзгача маънолар кузатила бошланди. Шоирлар ижодида ҳодисаларга, ҳаёт манзараларгига турли томондан ёндашиши кенг ёйилди. Шоирларда ижтимоий фаолликдан кўра руҳий фаоллик ҳолати кўпроқ кўзга ташланади. Зеро, Президентимиз таъкидлаганидек, «Миллатимизнниг руҳи бўлган она тилимизни, халқимизнниг азалий қадриятларини келгуси авлодларга етказишда адабиётнниг ўрни ва аҳамияти беқиёс эканига жиддий урғу берилади» 1 . Адабиётнниг шаклланиши жараёнидаги юксалиш халқ маънавиятидаги юксалишдан далолат беради. Шунга кўра бу давр адабиётини ўрганиш, хусусан, шеъриятини ўрганиш ўзига хос долзарб муаммолардандир. Шунингдек, мустақиллик даврида анча юксалган ва шаклланган шеъриятдаги образлилик муаммосини ўрганиш ҳам масаланинг долзирб эканлигини кўрсатувчи омиллардан биридир. Шуннигдек, истиқлол даври шеъриятида лирик қаҳрамон ва поэтик образ масаласини ўрганиш ҳам муаммонинг асосий мазмунини ташкил этади. Ишнниг мақсади ва вазифалари. Ушбу битирув малакавий ишидан кўзда тутилган асосий мақсад мустақиллик даври шеъриятида поэтик образ масаласи муаммосини назарий асосда ҳал этиш. Шу мақсадни амалга оширишда қуйидаги вазифалар бажарилиши кўзда тутилади: 1 И.Каримов. Адабиётга эътибор – маънавиятга келажакка эътибор. Т., Ўзбекистон, 2009, 4-бет. - шоирлар шеъриятидаги ўзгаришлар туфайли янгича поэтик образлар юзага келганига аҳамият қаратиш; - мустақиллик даври шеъриятида юзага келган диний тасаввуфий образларни таҳлил қилиш; - Ватан мадҳи билан боғлиқ поэтик образларга диққат қаратиш; - Мустақиллик даври шеъриятидаги ҳажвий лирика намуналарининг таҳлил қилиб поэтик образларни аниқлаштириш кабилардан иборат. Ишдаги илмий янгиликлар ва эришилган натижалар. Ишнинг илмий янгилиги унда мустақиллик даври шеъриятида поэтик образ масаласи илк маротаба атрофлича таҳлил этилаётганлигида. Ушбу битирув малакавий ишида мустақиллик даври ўзбек шеъриятида поэтик образ масаласи илк бора атрофлича таҳлил этилди. Модерн шеърият намуналари ва диний-тасаввуфий шеърият намуналари ҳам таҳлилга тортилди. Шуннигдек, бу давр шеъриятидаги поэтик образлар қаторида лирик қаҳрамон масаласида ҳам кўриб чиқилди. Бу даврдаги реалистик образлар қаторида мажозий образлар ҳам мавжудлиги ҳам аниқлаштирилган. Ушбу битирув малакавий иши материали ва илмий- назарий хулосаларидан ХХ асрнинг иккинчи ярми ўзбек лирикаси тарихини яратишда, шу жумладан, поэтик образлар масаласи билан боғлиқ ишларда қўл келади. Ишнниг амалий аҳамияти. Ишдан филология факултети талабалари учун реферат ишлари, курс ишлари, маъруза матнлари ва қўлланмалар яратишда, махсус курс ва семинар машғулотлари ўтказилишида фойдаланиш мумкин. БМИ нинг тузилиши. Битирув малакавий иши кириш, икки асосий боб, умумий хулосалар ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. I боб. Мустақиллик даври шеъриятида поэтик образ кўринишлари. «Истиқлол адабиётининг ўзига хос хусусиятларини тавсифлаганда, шуни ҳам таъкидлаш жоизки, умумбашарий мавзуларга мурожаат қилинаётгани, тасвирдаги янгича ифода усуллари ва жанрдаги шаклий ўзгаришлар билан бир қаторда, замонавий қаҳрамонлар яратиш масаласи ҳам муҳим ўрин тутади...Бу ўз навбатида, сўз санъаткорининг ватан, халқ ва жамият олдидаги маъсуллиги ҳамдир» 1 . Мустақиллик даври шеъриятида ҳам ўзига хос хусусиятларидан бири унда мавзулардан ўзига хосликлар ва замонавий қаҳрамонларнинг яратилаётганлигида. Замонавий қаҳрамонлар сиймоси эса ўз эл-юрти ва унинг бахт-саодати учун курашувчи ўзига хос фидоий ватанпарварнинг шаклланганида кўринади. Шунингдек, шеърият ҳамма даврларда бўлгани каби бу даврда ҳам ўзининг ҳозиржавоблиги билан ажралиб туради. Мустақиллик даври шоирлари ижодларида лирик қаҳрамоннниг бадиий талқини орқали мустақилликнниг асл моҳияти очиб берилган. «Кейинги йиллар адабий ҳаётида ўқувчи билан сидқидилдан фикрлашадиган, мушоҳада юритишга ундайдиган, бирга ҳамдард бўлиб, куйиб-ёниб яшайдиган қаҳрамонларни яратиш тамойили устиворлик асб этди. Ушбу сайъ-ҳаракатнниг қутлуғ самараси сифатида, аввало, ижтимоий буюртмалар, мафкуравий манфаатдорлик барҳам топди. Сиёсатлашмаган қаҳрамонлар қиёфасини яратиш биринчи ўринга чиқди. Тафаккур ва туйғу – кечинманинг фалсафий-психологик таҳлили етакчилик қилмоқда. Яъни, шахс ва жамият психологиясини бир мағзнниг икки бўлаги сифатида акс эттираётган бадиий фикр бош қаҳрамон сифатида бўй кўрсатмоқда» 2 . 1 Д.Тўраев. Мустақиллик даври ўзбек адабиётининг тараққиёт хусусиятлари Т., «Фан» нашриёти, 151-бет. 2 Н.Раҳимжонов. Мустақиллик даври ўзбек шеърияти. Т., «Фан» нашриёти, 2007, 19-бет. Мустақиллик даври шеъриятида Ватан тараннуми асосий мавзулардан бирига айланди. Мавзунинг аксар шоирлар ижодида ёритилгани фикримизнинг исботидир. Ватан мадҳи мавзуси ижтимоий аҳамияти ксб этгани боис бундай шеърларнинг баркамол намуналарини А.Орипов, Р.Парфи, Ш.Раҳмон, У.Азим, А. Суюн, Ф.Афрўз, А. Шер каби шоир ва шоиралар ижодида учратиш мумкин. Буюк шоира Зулфиянинг «Хотирам синиқлари» поэмасидаги сатрлар истиқлолнинг энг яхши тараннумларидан бири дейилиши мумкин. Унда: Ҳуррият, келдингми – наҳотки келдинг... Пинҳона соғиндим, пинҳона кутдим. Ёмғирга бағрини тутган саҳродек – Сенинг келишингга қалбимни тутдим. Мана қалб-бахту дард тўла денгизим, Мавжлари шуҳратим, ҳижрон, ўкинчим. Қўрқув калхатлари тегиб синдирган – Ёдим синиқлари остда – чўкинди, - дейиш орқали шоира ўзинниг мустамлакачилик сиёсати борасидаги фикрларини баён қилади. Яъни истиқлол саҳросифат қалблар кутаётган ёмғир ёки майин шабада каби ёқимли ва интизорлик билан кутилган туйғу эканлигини таъкидламоқда. Кўнгил бу ўринда денгизга ташбеҳланади, унинг тубидаги чўкиндилар эса қўрқув туфайли қалб тубига ташлаб қўйилган ҳақиқатлар сифатида тавсифланмоқда. «Бугунги шеъриятимизда лирик қаҳрамонларнинг Ватан, она юрт ҳақидаги тасаввур ва тушунчалари миллий истиқлол ғоялари билан бойиб, жамият, миллат тақдири маънолари ҳисобига кўламдорлик касб этаётир» 1 . Мана шу тарздаги кўламдор шеърларнинг энг яхши намуналари муаллифи Ўзбекистон халқ шоири А.Ориповдир. Унинг шеърларида она юрт таърифи, тавсифи, ўзбек миллатинниг ўзилиги, миллат деҳқони тасвири 1 Н.Раҳимжонов. Мустақиллик даври ўзбек шеърияти, Т., «Фан» нашриёти. 2007.37-бет. етакчилик қилади. Шоир юртинниг тўрт фаслини ўтказувчи табиатини ҳам улуғлайди. Хусусан шоирнинг «Ўзбекистонда куз» шеърида шундай мисралар бор: Менинг шодликларим, эзгу дардларим, - Менинг она халқим... Эй, қадим, ҳалол, Ризқи она ерга синилган халқим, Ушоқ чигитни ҳам этмай деб увол, Миллион эгатларга эгилган халқим! 1 Ушбу шеър 1964 йил ёзилган, лекин хасос шоирнниг Ватан, халқ ҳақидаги мушоҳадалари ҳамма даврларда ҳам ўзига хос тўхталишдан чекинмади. Истиқлол йиллари бу туйғулар янада шакллантирилди. Истиқлол тараннумига бағишланган А.Орипов қаламига мансуб «Оқар дарё», «Уйғониш замонинг», «Адолат офтоби», «Эрк ҳаққи», «Оқ кабутар», «Туркистон болаларига», «Уммон ортидаги маконим», «Ўзбекман», «Наврўз» каби қатор шеърларини санаб ўтиш мумкин. Ушбу шеълрларнинг барчасида лирик қаҳрамон ватанпарвар халқ фарзанди бўлса, улардаги поэитик образдлар Она юрт, истиқлол, халқ, она тупроқ ва бошқалардир. Хусусан, шоирнниг «Оқ кабутар» номли шеърида юқорида таъкидлаганимиздек, халқ, далалар, оқ кабутар (пахта) , қиш, болакай, қуш кабилар шулар жумласидандир. Бу шеърдаги оқ кабутар аслида момиқ пахта бўлиб, унинг беҳисоб бойлик манбаи эканлиги, пахтанинг халқ мулки эканлиги шеър давомида таъкидланган. Кафтларингдан учган шу оқ кабутар, Шарбат ила келсин, ёғ ола келсин, Шўрманглай заминга солсину назар, Гуллаган, яшнаган боғ ола келсин. 2 1 А.Орипов.Танланган асарлар. ; том, Т., Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 2000, 51-бет. 2 Ўша китоб, 177-бет Шунингдек, шоирнниг «Оқар дарё» номли шеърида Она юрт – Ўзбекистон образи шеърнинг бошидан охиригача иштирок этган. Бундан ташқари бу шеърда «оқар дарё», «уйғониш еллари», «учган машъал» каби тимсоллар ҳам акс этган. Овар дарёларинг ҳайқириб оқсин. Ўчган машъалларни дардларинг ёқсин, Дўстга дўст, бағри кенг яшнаган диёр, Сенга ҳам то абад тангри бўлсин ёр! 1 Шоирнниг яна бир тўртлигида Ватаннинг ўзига хос мадҳи акс этган. Токи тонг отгунчалик интиқ қилар Қуёшни, Қишнниг бели ёй каби букилгайдир бу юртда. Болға билан бир урсанг учраган ҳар бир тошни, Олтин қуми шовуллаб тўкилгайдир бу юртда. 2 Бу тўртликдаги «Қуёш», «қиш», «тош», «юрт», поэтик образлари ушбу ўлканинг тенгсиз эканлиги тавсифи мақсадида қўлланилган. А.Ориповнинг 2000 йил ёзган «Ўзбекман» номли шеърида шоирнниг янги аср остонасидаги ўй-мушоҳадалари баён қилинган. Истиқлол, кетма юрт пешонасидан, Толе, тарк этмагин бизни илоҳим. Мана, янги аср остонасидан Ўтдим, Бисмиллоҳир раҳмонир роҳийм 3 . Умуман мустақиллик даври шеъриятида Абдулла Ориповнинг ўзига хос залворли ўрни бор. Шоирнинг ушбу мавзудаги шеърлариниг аксарияти 1 Ўша китоб, 164-бет 2 Ўша китоб, 298-бет 3 Ўша китоб, 343-бет. халқ томонидан севиб куйланмоқда. Ушбу шоир шеърлари мадҳияга айланаётгани ҳам фикримизнинг исботидир. Истиқлол даври шеъриятида Муҳаммад Юсуфнинг ҳам ўз ўрни бор. «Муҳаммад Юсуф бахтли, омадли шоир. Унга мустақил юртини, озод халқини кўриш насиб этди. Юртинниг энг улуғ байрамларида унинг қўшиқлари баралла янграйдиган бўлди» 1 . Ҳақиқатан ҳам, шоир Муҳаммад Юсуф халқнниг энг севимли шоири бўлди, унинг истиқлол мавзусидаги ижоди алоҳида аҳамиятга молик. Бу мавзу акс этган шеърлари сарасига шоирнниг «Халқ бўл, элим», «Самарқанд», «Мана бу – мен туғилган гўша», «Дунё», «Турғунлик», «Ўғлонлар», «Юртим, адо бўлмас армонларинг бор», «Босмачилар», «Андижон», «Ватаним» шеърлари шулар жумласидандир. Шоирнниг «Ватаним» деб номланган шеърида: Мен дунёни нима қилдим, Ўзинг ёруғ жаҳоним, Ўзим хоқон, Ўзим султон, Сен тахти Сулаймоним, Ёлғизим, Ягонам дейми, Топинган кашонам дейми, Ўзинг менинг улуғлардан Улуғимсан, Ватаним... 2 Ушбу шеърда Ўзбекистоннинг ўзига хосликлари ва таризхи бўйича кўплаб поэтик образлар санаб ўтилган. Хусусан, Машраб, Навоий, Темур Малик, Муқанна, Алпомиш каби юрт ўғлонлари ва мутафаккирлари тимсоллари, шунингдек, тахти Сулаймон, Падаркуш каби талмиҳлар 1 О.Шарафиддинов. муҳаммад Юсуф сайланмасига сўзбоши. Т., 2007, Шарқ, 8-бет. 2 М.Юсуф. Сайланма. Т., Шарқ., 2007, 10-бет. қўлланилган. Шунингдек шеърнинг охирги байтида рамзий образдан ҳам фойдаланилади. Сен – шохлари осмонларга Тегиб турган чинорим, Ота десам, Ўғлим деб, Бош эгиб турган чинорим, Қўйнимдаги ифтихорим, Бўйнимдаги туморим, Ўшзинг менинг улуғлардан Улуғимсан, Ватаним! 1 Бундаги чинор образи – рамзий тимсол бўлиб, у бу ўринда қадимий ва маҳобатлилик хусусиятларига кўра шу мақомга эга бўлган. Шоирнниг Халқ бўл,элим« шеърида ҳам «Соҳибқирон», «элнниг болалари», «момолар», «наволар», «дарёлар» каби истиқлол шукуҳи акс этган поэтик образлар қўлланилган. Сен тебратган бешигини Соҳибқирон, Сенинг билан юлдузларга қўйган нарвон. Бир майизни қирққа бўлган бир тану жон – Кунларингга қайтай десанг – халқ бўл элим. 2 Шунингдек, шоирнниг «Юртим адо бўлмас армонларинг бор» деб богшланувчи шеърида ҳам бир қатор поэтик образлар қўлланилган. Хусусан, «дастон», «шаҳид ўғлонлар», «баҳор айёмлар», «томлар», «осмонлар», «Чўлпонлар», «Усмонлар», «чаёнлар», каби умумлашма ва рамзий образлар шулар жумласидандир. Алҳазар, алҳазар, минг бор алҳазар, 1 Ўша китоб, 12-бет. 2 Ўша китоб, 64-бет. Ана, юришибди кийганлари зар, Қодирийни сотиб шоир бўлганлар – Меҳробингдан чиққан чаёнларинг бор... 1 Бу шеърий парчада сотқин ва риёкор Ватан хоининниг тимсоли гавдалантирилган. Уни зар кийган, ва Қодирий каби адибларни сотиб шоир бўлган чаён тимсоли юқоридаги таъриф млоҳиятини тўлақонли оқлайди. Шоирнниг «Ўзбекистон2 шеърида лирик қаҳрамон: - О, ота маконим, Онажон ўлкам, Ўзбекистон, жоним тўшай соянгга, Сендай меҳрибон йўқ, Сенигдек кўркам, Римни алмашмасман бедапоянгга. 2 Шеърнинг асосий поэтик образи «Ўзбекистон»бўлиб, шеър давомида у «она макон», «меҳрибон», «кўркам» кабилар билан ташбеҳланади. Сўнгра юртни бошқа юртлар билан солиштирган лирик қаҳрамон ўз юртини дунё неъматларидан устун қўяди: Кўрдим сулувларнинг энг фарангларин, Ё худбинман ё бир содда касман мен: Парижнинг энг гўзал ресторанларин, Битта тандирингга алишмасман мен 3 . Ўзига «содда кас» - содда киши деб баҳо бераётган лирик қаҳрамон бу ўринда ўзининг ҳақиқий ватанпарварилгини исботламоқда. Шеър охиридаги ўзгача поэтик мушоҳада лирик қаҳрамон қалбидаги кечинманинг холис, соф ва ҳар қандай жимжимадорликдан ҳоли эканлигини исботлайди: Сен билан ўтган ҳар кун байрам-базм, 1 Ўша китоб, 64-бет. 2 М.Юсуф. Сайланма. Т., 2007., 267-бет. 3 Ўша китоб, 267-бет Сенсиз бир он қолсам раҳмим келади. Сени билганларга қиламан таъзим, Сени билмасларга раҳмим келади. 1 Яъни ватанда бўлиш, ундан айрилмаслик ҳам бир бахтдир. Агар бир он бўлса Ватандан узоқлашса, лирик қаҳрамон ўзига ўзи раҳми келади. Шундай ўлка борлигини билмайдиганларга ҳам раҳми келган лирик қаҳрамон, билмайдиганларга раҳми келиб қарайди. Мустақиллик даври шеъриятида Ватан мадҳи билан боғлиқ поэтик образлар ҳақида сўз борар экан, таниқли шоир Азим Суюннниг «Мустақиллик қасидаси» шеърини эсга олиш жоиз. Ушбу шеър ватанни ҳамма жиҳатлари билан мадҳ қилган шеърлар сирасига киради. Эриб оқди тоғларнинг қори, Йиғлаб кўзин очди ғунчалар. Мустақиллик кутган диёрнинг Соғинчими улуғ шунчалар?! 2 Ушбу қасида мазмуни мана шу банддаги мустақилликнниг туб моҳиятини англаш юзасидан берилган саволнинг жавоби сифатида шакллантирилган. Бир ўринда шоир: Алп Эр Тўнга бобом, ғолиб шер бобом, Турк ўлмади, қадди тикланди мудом. Байроғида ҳамон ой, юлдуз уйғоқ, Тўққиз минг йилдирки, ўткир кўз уйғоқ. Турон эдинг, сен тонг эдинг, шони эдинг, Кўп турк эдинг, кўрк эдинг, Туркистон эдинг 3 . Дейиш орқали машҳур Афросиёт шоҳни талмеҳ – тимсол сифатида келтириш орқали, «турк ўлмади», жумласида эса Ўрхун – Энасой ёдгорликларига 1 Ўша китоб, 267-бет. 2 Азим Суюн. Ўзлик. Т., Шарқ, 1999., 124-бет. 3 Ўша китоб, 124-бет. ишора қилади. Бунда шоирга «турк» каби поэтик образлар ёрдамга келади. Шоир ҳар бир йирик банд орасига нақорат шаклидаги икки мисра шеърни киритган: Ватан мустақиллик нурига тўлсин, Жаҳон харитаси мукаммал бўлсин. Муҳаммад Юсуф шеъриятида ўзбек халқи шохлари мўл, маҳобатли «чинор»га ўхшатилган ва шу тимсол халқ рамзи сифатида олинган бўлса, Азим Суюннинг ушбу қасидасида уни қайрағочга менгзайди: Заминдай яшил тўп сада қайрағоч, Барглари зич-шохлар ўришганидан. Биз баргмиз – келганда қилич-ялонғоч, Боболар қўлга қўл беришганидан. Нозикларт эшилса, яралиб сиртмоқ, Йўғонни боғласанг, қолганда тугун, Хоқонлар бирлашмай ўтса-да тарқоқ, Мана, биз бир халққа айландик бугун! 1 Қайрағоч дарахти ҳам анча салобатли ва улуғ кўринади. У ҳам барглари зич ва шохлари ўришган ҳолатда бўлса, кўп элатли, кўп уруғ – аймоқли халққа ўхшатилиши мумкин. У ҳам шоирнниг ўзига хос топилмаси. Саҳнда сўққабош турган қоялар Асоси бўлгандай яхлит тош илдиз, Бизни бирлаштирди буюк ғоялар Ва миллий ғурурдек унда Бош илдиз! Олисга бўйлаган яктан чўққилар Ортидан елгандек бутун Қоратоғ. Халқим, келаяпсан қоя ўғиллар – Ортидан, бошингда эътиқод – байроқ. 2 1 Ўша китоб, 125-бет. 2 Ўша китоб, 126-бет. Ушбу парчада қоялардаги виқор миллатнинг ғурурига, шаънига ўхшатилмоқда. Буюк ғоя барча илдизлар ва бўғимларни бирлаштиргандай, айнан мусақиллик ғояси, мафкураси туфайли ўзбек халқи ҳам қоядек чўнг ғғиллар ортидан улар ғурурини, эътиқодини байроқ қилиб кўтариб юришганини таъкидламоқда. Яъни ўзбекнинг эътиқоди ва ғурури – унинг миллий ўзлигини англатувчи воситалар сирасига кириши таъкидланмоқда. Сандувочлар қиқшаб тузоқда қолди, Бу элнниг севинчи узоқда қолди, Бойўғли бек бўлиб, тегирмон тоши Деворнинг остида, шувоқда қолди. Тўпларга тутилиб Минораи Калон – Ҳамон лайлакларнинг тумшуғида қон. Мунғайиб юртга боқади – Кўзига кўринар на башоқ, на дон. 1 Ушбу шеърий парчада шоир Ватаннниг ўтмишини ёдга олиб, у билан боғлиқ бир қатор поэтик образларни санаб келтирмоқда. Хусусан, «сандувор», «бойўғли», «минораи калон», «лайлак», образлари шулар жумласидан. Улар яқин ўтмишдаги қирғинбарот, талон-тарожларни ифодалашга хизмат қилган. «Мустақиллик қасидаси» ҳажм жиҳатидан анча салмоқли. Шунга кўра ушбу қасиданинг айрим кичик парчаларигагина мурожаат қилинди. Қасида сўнгида шоирнниг халққа айтган тилаклари, лирик қаҳрамоннниг ўзига хос ваъдаси келтирилган: Халқим! Юртим! Бошингда Хумо, Уни асра, учиб кетмасин! Қора кучлар бордир доимо, Толеинг забур этмасин! 1 Ўша китоб, 128-бет. Мустақиллик! Қутлайман сени, Бор санъатим, баётим билан. Мустақиллик! Асрайман сени, Керак бўлса ҳаётим билан! 1 Шеърдаги «Хумо» қуши образи ҳам рамзий тимсол бўлиб, у анъанавий озодлик, тинчлик ва истиқлолнинг белгиси бўлиб келмоқда. Мустақиллик даври шеъриятида Ватан мадҳи билан боғлиқ поэтик образлар қаторида бошқа ижтимоий ҳаёт муаммолари ва кўринишлари билан ҳам боғлиқ поэтик образлар анчагина учрайди. Хусусан, мустақиллик билан бир қаторда юртга ўзбек миллатининг кўплаб қадриятлари, дини, ўзлиги ҳам қайтди. Ислом дини ақидаларининг покликка, эзгуликка чорловчилик хусусиятлари билан бир қаторда унинг фарзларни адо этиш, уларга амал қилиш ишлари ҳам бошланиб кетди. Ҳаж амаллари шулар қаторида. Абдулла Ориповнинг мустақилликнинг илк йилларида Ҳаж зиёратига борганлиги ва у ердан туркум шеърлар учун илҳомланиб келганлиги фикримизнниг далилидир. Ҳаж сафари натижасида А.Орипов шеъриятида «Ҳаж сафари» номли туркум пайдо бўлди. Ушбу туркумнинг ўзига хослиги шундаки, унда ислом ақидалари, Қуръони карим оятлари, мусулмонлик фарзлари шеърлар учун асос вазифасини ўтаган. «Ҳаж дафтари» нинг биринчи шеъри «Каъбатуллоҳ» деб номланган бўлиб, унда лирик қаҳрамоннинг Каъбатуллоҳ қошида туриб, ўз гуноҳлари авфини сўраш ҳолати акс эттирилган: Шукрона айтурман ўзингга, ё Рабб, Юз бурдик ҳидоят йўлига қараб. Ҳақ деган юртимнинг бахтини сўраб Келдим, мадад бергил, ё Каъбатуллоҳ. 2 1 Ўша китоб, 133-бет. 2 А.Орипов. Танланган асарлар. 4 жилдлик.2-жилд. Т., Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 2001 йил, 182-бет. Лирик қаҳрамоннинг қалбидаги покланишга бўлган иштиёқ ва шукрона туйғулари унинг ўзлигида кечаётган руҳий эврилишлар тажаллиси сифатида гавдаланади. Туркумнинг кейинги шеъри «Пайғамбар» дея номланади. ЎЗ-ўзидан кўриниб турибдики, бу шеърнинг лирик қаҳрамони мусулмон, асосий поэтик образ эса Муҳаммад(с.а.в) бўлиб, у кишининг руҳлари билан суҳбат ва уларга мурожаат шеърнинг асосий мазмунинин ташкил этади. Келдим зиёратга, озурда жонман, Ранжу балолардан тўйган Инсонман. Сизниг пойингизда гардман, тўзонман, Ассалому алайкум, ё Муҳаммад, Ассалому алайка, ё Аҳмад. 1 Ушбу парчада лирик қаҳрамоннниг руҳий ҳолатини тасвирловчи «озурда жон», «гард», «тўзон», «ранжу балолардан тўйган инсон» каби ташбеҳлар унинг хокисор ўзлигини тасвирлашга хизмат қилган. Тўпламдаги кейинги шеър «Тиланчи бола» дея номланади. Ушбу шеърнинг асосий поэтик образи «тиланчи бола» бўлиб, лирик қаҳрамонда унга нисбатан шафқат туйғуси уйғониши ўрнига, у бошқаларни меҳр- саҳоватга чорловчи фаришта вазифасини бажараётган мазмундан англашилади: Жим боқар, ишлари гўё саришта, Фақат нигоҳида ўтинч порларди. Менинг назаримда у бир фаришта, Меҳру саховатга унсиз чорларди. 2 Шоирнниг «Аллоҳ даргоҳи2 шеърида эса лирик қаҳрамон Каъбатуллоҳнинг атрофида йиғилган кўплаб инсонларнинг образини яратади. Бу жойнниг бор эрур на Қорабоғи, 1 Ўша китоб, 185-бет. 2 Ўша китоб, 186-бет. На Ўзган, на Ўшу Фарғонаси бор. Аллоҳнниг ўзидир ёлғиз чароғи, Чароғнниг ҳисобсиз парвонаси бор. 1 Оллоҳ даргоҳи атрофида ибодат қилаётган инсонларнинг миллатининг ҳам, ирқининг ҳам фарқи бўлмасдан ҳамма бирдек ибодат билан шуғулланиш ҳолати шеърнинг асосини ташкил қилади. Шоирнниг «Ҳасрат» шеърида поэтик образлар сифатида «қочган», «қувган» танланади. Уларнинг умумлашмаси эса «инсон» образига мужассам бўлган. Инсон-чи, то ҳануз ёвуз ва ғаддор, Бир-бирин тинимсиз тортади чоҳга. Бундайин қисматга кўникмоқ душвор. Нетай, ҳасратимни дейман Аллоҳга. 2 Тўпламдаги «Она» шеърининг лирик қаҳрамони қобил фарзанд дейиш мумкин. Чунки у онанинг қанчалар буюк зот эканлигини эътироф этади ва уни улуғлайди. Ҳожар онамизнинг нидоси сабаб Каъбада кўз очган Оби Зам-зам ҳам, Бир умр талпинмиш онага қараб, Не-не пайғамбарлар кўзларида нам. 3 Ушбу шеърнинг асосий поэтик образи Она бўлиб, ушбу тимсолниг характер-хусусиятини очиб бериш шеърнинг асосий мазмунинин ташкил этган. «Арофат» шеърида шоир Арофат тоғи этагида эгнига эҳром кийиб, ўлимни бўйнига олган инсонларнинг ҳолатлари акс эттирилган. Шеърнниг поэтик образи айнан ўша кишилар ва Арофат тоғи. Мажруҳ боладан то мункиллаган чол, 1 Ўша китоб, 187-бет. 2 А.Орипов. Танланган асарлар. 4-жилд, 2-жилд, Т., 2001. 188-бет. 3 Ўша китоб, 189-бет. Лаббайна, Аллоҳ, деб қилар илтижо. Кимдир ташналикдан инграйди беҳол, Кимнингдир ҳаёти шул ерда адо. 1 Бу парчадаги «мажруҳ бола2, «мункиллаган чол» кабилар ҳам ўша издиҳомдаги кишилар тимсолларидир. Туркумидаги шеърлар орасида «Ҳожилар» деб номланган шеър ҳам мавжуд бўлиб, ушбу шеърда Муслим, Шайтон, ҳожилар, ўғри образлари тасвирланган. Ҳалоллик Исломда энг олий матлаб, Тўғрилик Муслимнинг асл гултожи. Бир куни ўртада Шайтон оралаб, Ҳожининг ҳамёнин урди-ку ҳожи. 2 Шеър давомида бечора, кекса ҳожининг бор-йўғидан айрилса-да, чорасиз қолса-да, дилидан шукрона келтиргани ва ўғри ҳожи эса ўз қилмишидан мамнун ҳолатда саждага бош эгаётгани тасвирланади. Ҳожилар образлари, яъни пок-нопок ёки ҳожилик моҳиятини тушунмаганлар образлари шоирнинг кейинги шеърларида ҳам келтирилади. Эҳром кийиб олган икки мусулмон. Бир-бирин сўкиниб чой талашарди. Асли билмасдилар, шу зум икковлон Дўзахнинг тубидан жой талашарди. 3 «Ҳаж дафтари» туркумидаги шеърлар орасида «Шайтон» шеъри алоҳида аҳамият касб этади. Чунки ушбу шеърнинг асосий поэтик тимсоли Шайтон бўлиб, унинг тавсифи ҳар жиҳатдан келтирилади. Хусусан, тоат- ибодатда унниг лаънатланиши , инсонларни йўлдан оздириши, саллани пайтава қилиб ўратиши, нодонни шоҳ даражасига кўтариш ва ҳокозолар айтилгандан сўнг, ҳожиларнинг Минода Шайтонни тошбўрон қилишлари 1 Ўша китоб, 190-бет. 2 Ўша китоб, 190-бет. 3 Ўша китоб, 192-бет. амали ўтказилиши хусусида сўзланади. Шунча тошнниг ичидан Шайтон минг йилларсиз чиқа олмаслиги башорат қилинади. Лекин: Шодумон йўл олдик Ватанга қараб, Шайтон қолди, дея чуқурда-чоҳда. Манзилга қайтгандик, Шайтон, во ажаб, Бизни кутиб олди тайёрағоҳда 1 . Мана шу тасвирда кучли драматизм, кульминация сезилади. Яъни шайтон сифат инсонларнинг доимо мавжуд бўлиши, икки қарама-қарши куч дунёни бошқариши ҳақидаги фалсафа бунда илгари сурилади. «А.Орипов лирикасидаги мушоҳадакорликнинг ўзига хослиги ифтиҳор ва эҳтирос туйғуларинниг бадиий пафосга йўғрилганлигида кўринади. Шоир услубида намоён бўлган ушбу бўёқлар, хусусан, фалсафий теранликнниг публицистик жўшқинлик билан омухталиги умумбашарий ғоялар талқини билан белгиланади. Шоир шеъриятидаги инсонпарварлик ғоялари бадиий тафаккурга янги сифат белгилари олиб кирганлигини ҳам кўришимиз мумкин» 2 . А.Орипов шеъриятида мушоҳадакорликнинг ўзига хос шакллари у яратган поэтик образлар талқини орқали ҳам намоён бўлади. «А.Орипов шеъриятида шайтон рамз. У жамиятдаги, одамлар феъли- фаолиятидаги ҳар қандай ғайриинсонийликлар тимсоли сифатида фалсафий мазмунда тадқиқи этилади. Ғоят рангин қирралари билан теран ёритилади. («Шайтон», «Лўттибоз», «Дилозор», «Икки ғаним», «Ишлари иғвою туҳмат ва риё», «Адолат», «Оқлар ва қоралар», «Жаннат дер», «Тикланиш бир ёнда...», «Комиллик», «Сирли олам» ва ҳ.к. шеърлари) 3 . А.Орипов шеъриятида Шайтон образи мўъжизавий ёки мажозий тимсол эмас, балки реал шахс сифатида кўзга ташланади. Юқоридаги шеърда ҳам Шайтон дея кутиб олувчилар орасидаги реал шайтонсифат шахс назарда 1 Ўша китоб, 196-бет. 2 Н.Раҳимжонов. Мустақиллик даври ўзбек шеърияти. Т., Фан, 2007, 42-бет. 3 Ўша китоб, 54-бет. тутилаяпти. У одамларнинг ўзлигини эгаллаган, онги-шууурини маҳв этган инсон. Иймони суст,эътиқодсиз, оқибатсиз, меҳр-шафқатсиз кимса сифатида турфа хил шаклларда гавдалантирилган. Шайтоннниг суратин чизмоқлик душвор, Унинг асл юзин кўрмоқлик мушкул. У гоҳи хожадир, гоҳида дастёр, У гоҳо паридек – сочлари сумбул. 1 Ушбу парчада шайтоннниг асл тасвирини чизиш жуда қийин эканлиги, у гоҳ бошлиқ, гоҳ гўзал париваш ҳолатида ҳам кўриниши мумкинлиги кўрсатилади. «Шоирнниг бадиий – фалсафий талқинига кўра, шайтон инсон ботинида ҳамиша яшаб келган ва бугун ҳам ўқтин-ўқтин ўзлигни намоён этиб қўяётган иккинчи кўриниши. Одамнинг ичидан туриб, турли мазмунда овоз бераётган садо эмас. У одамнниг хоҳиш-иродасини, майл-маслакларини муайян йўналишга солаётган сезилмас куч» 2 .Ушбу фикрлардан Шайтоннниг қайси даражадаги салбий куч эканлигини, унинг инсон учун қанчалик хавф солишини, бу хавфдан фақат инсон ўз ирода кучи, иймон эътиқоди, покизалиги билангина қутила олиш мумкинлиги тушунилади. Тушингда Расулни кўрдингми-қувон, Демак, ибодатинг ерда қолмайди. Расуллилоҳ демиш: - Шайтон ҳеч қачон Менинг қиёфамга кира олмайди. 3 Инсонга оз бўлса-да хотиржамлик ато этадиган жиҳат Пайғамбарнинг қалбан пок бўлиши ва улар Шайтондан нарироқ бўлишларига ишора қилинмоқда. Умуман, Шайтон образи А.Орипов шеъриятида алоҳида мазмун касб этади. 1 Ўша китоб, 54-бет. 2 Н.Раҳимжонов.Мустақиллик даври шеърияти.Т., Фан, 2007. 56-бет. 3 А.Орипов.Сайланма.211-бет. «Инсон шаънига иснод келтирадиган ахлоқсизлик, ўғрилик, зулм- залолат рўпарасида бош эгмайди. Таслим бўлмагани учун ҳам фикр-озод. Шайтоннниг хизматини қилмагани боисидан ҳам тафаккур – эзгу, олижаноб. У ўз эркини амалдорларнинг, зулмкор кучларнинг югурдаклигидан бош тортади. Зулмга қайтиш ақлни ўлдиради» 1 . Хуллас, Шайтон жуда катта куч бўлгани билан унга қарши покиза қалб билан бас кела олиш ва енгиш мумкинлиги шоир шеърларинниг хулосаларидан аёнлашади. «Ҳикмат садолари» туркуми «Ҳаж дафтари» нинг таркибидаги алоҳида туркум ҳисобланади. Унинг таркибида элликта ҳадиснинг бадиий шакли, яъни шеърий шакли шакллантирилган. Уларнниг ҳар бири бирор ҳадисга мазмун жиҳатидан тенг келади. «Ҳикмат садолари» мазмун – моҳиятига кўра Яссавий ҳикматларини эсга солади. Унниг ҳам мазмунини Пайғамбаримиз билан боғлиқ ҳадислар моҳияти ташкил қилади. «Ибодат», «Жаброил» номли туркум таркибидаги илк шеърларда «кимдир» образи, «Ҳазрат Жаброил», «ноқас ақллар» каби поэтик киритилган. «Ҳикмат садолари» нинг қолган шеърларида ҳам «Буроқ», «Мўмин», «манман кимсалар», «дарахт», «умидвор кимса», «мўйсафидлар», «Ойша», «Ҳазрати одам», «Билол Ҳабаш», «Инсон», «Иблис», «Ота», «фарзанд», «она», «дўзахийлар», «Қиёмат», «Ҳазрати Исо», «жинлар», «Шоҳ», «гадо», «Ҳожа», «шоир», «паҳлавон», «шамол», «мавҳум зот», «Лайли ва МАжнун» каби турфа хил поэтик образлар мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар бирида бирон хил поэтик ғоя ёки шоирнниг ғоявий мақсадини бажариш юки ортилган бўлади. Ушбу туркумдаги барча образлар ўз ғояси учун мукаммал хизмат қилган. Бунда уларга шоирнниг маҳорати ва бадииятининг тўкислиги ёрдам берган. Масалан, шу тўпламдаги шеърлар орасида «Азроил» номли шеър ҳам мавжуд. Ушбу шеърда Расуллоҳ с.а.в. ва Азроил образлари гавдалантирилган: 1 Н.Раҳимжонов. Мустақиллик даври шеърияти Т., Фан, 2007, 61-бет. Бадавий шаклида келиб Азроил Муҳаммадга деди: - Жонингни олгум. Ва лекин ҳурматга экансан ноил, Тила тилагингни, дўст бўлиб қолгум. 1 Бунда бадавий шаклида келган Азроил образи ифодасидан кўз олдимизда араб кўчманчиси шаклидаги инсонни гавдалантираётганига гувоҳ бўлиш мумкин. Ушбу туркумда кибрли кишилар образи тўнни елкасига ташлаб юрган ҳолатда тасвирланган. Яъни исломий ақидага кўра елкага ташланганда тўннниг бўш енгларидан Шайтон киради ва авл ўша кишига, сўнг эса элга балою офат келтиради дейишган. Шунга кўра инсонларнинг бундай ҳолатда юриши мусулмончиликка тўғри келмаслиги шеърда акс этган: Улар ташлаб юрар елкага тўнни, Кибр белгисидир бу ҳам бегумон. Демишлар: - ҳой банда, кийиб ол уни, Йўқса, туйнугидан киргайдир Шайтон. 2 «Мавҳум зот» образи шеърда буқаламун ёки эътиқодсиз инсонларнинг умумлашма шакли сифатида қўлланилган. Бунда динини ўзгартираверадиган инсон образи шакллантирилган: Юртга подшоҳ бўлди бир кун мусулмон, Бир осий ўша кун мусулмон бўлди. Юртга подшоҳ бўлди бир кун насорон, Ул банда ўша кун насорон бўлди. 3 Ушбу туркумда табиат ҳодисаларидан бўлган Шамол образи ҳам ўзига хос маъно – моҳият англатиш учун гавдалантирилган: 1 А.Орипов.220-бет. 2 Ўша китоб, 218-бет. 3 Ўша китоб, 215-бет. Шамол эсганида ҳазрат Пайғамбар, Мудом тўлғанарди дилгир, бетоқат. Дер эди: - Ҳар қандай шамол муқаррар, Ё ҳаёт келтиргай ёки фалокат. Яъни шамолнниг вазифаси ўзига хос тарзда унинг эсиши натижасиз эмаслигига ишора қилинмоқда. Паҳловон образинниг ҳам ўзгача талқини «Ҳикмат садолари»дан ўрин олган: Расуллоҳ деди: - Кўҳнадир жаҳон, Турфа хил куч – қудрат бордир одамда. Лекин ўз жаҳлини енголган инсон, Ҳақиқий паҳлавон эрур оламда. 1 Бунда ўз жаҳлини жиловлаган инсонга нисбатан паҳлавон сўзини қўлланаётгани замирида ҳақиқий маънодаги мўминлик маъноси англашилади. Ушбу туркумда «Ҳазрати Одам» образига ҳам алоҳида аҳамият берилган. Ул зотнниг барча инсонларнинг отаси эканлиги, шу сабабли бандаларнинг жаннат ёки дўзахга тушишлари ҳам ул зотни бирдек ҳолатда таъсирлантириши акс эттирилган: Қувнар, ўнгга боқиб Ҳазрати Одам, Чап ёнга боққанда ошар ноласи. Бир насли жаннатга ноил бўлсма ҳам, Дўзахда ёнмоқда битта боласи. 2 Хуллас, мустақиллик даври шеърияти ривожланиш босқичида А.Ориповнинг «Ҳикмат садолари» номли «Арбаин» шаклидаги ҳадиснинг бадий талқини бўлган шеърлар тўпламининг ўз ўрни борУшбу эллик ҳадис мазмунидаги шеърлар таркибидаги поэтик образлар шоир ғоявий ничти амалга ошишида тўлақонли взифасини адо эта олган дейишга арзийди. 1 Ўша китоб,213-бет. 2 А.орипов Сайланма. 202-бет. «Комил инсон шахсини шакллантириш масаласи бугунги шеъриятимиздаги диний мавзуларда яратилаётган асарларнинг ҳам меҳварини ташкил этаётир. А.Орипов лирик қаҳрамонининг ҳаж сафари – бу Ҳаққа етиши йўлидаги мутассил изланиш орқали боқий ҳаёт саодатига эришиши, демакдир. Шахснинг ўз «мен»ини англаб етиш тирикликнниг бебаҳо қадрияти» сифатида баҳоланади» 1 . Ҳақиқатан ҳам, Ҳаж сафари А.Орипов шеъриятида нафақат лирик қаҳрамон онги-ю шуурини ўзгартириб юборди, балки янгича шаклдаги поэтик образлар галареясини ўзбек адабиётида шаклланишига замин ҳозирлади. Чунки сўнгги йиллар шеъриятида диний-тасаввуфий тимсоллар кўплаб учрамоқда. Юқоридаги таҳлилллардан келиб чиқиб, Мустақиллик даври шеъриятида поэтик кўриниш ва типлари мавжуд эканлигига ишонч ҳосил қилиш мумкин. Бу давр шеъриятига назар солинганда ўзига хос шеърий шакллар орасида модернистик ифодани ўзида мужассам этган ноанъанавий шеърлар ҳам кўплаб учраётганига гувоҳ бўлиш мумкин. «Мажозий образлилик – рамзли образлар воситасида фикрлаш ХХ аср охири –ХХ1 аср бошлари ўзбек шеъриятида устивор тенденцияга айланди. Кўринадики, шоирларимиз тафаккурга турфа янги шаклларда маънолар олиб киришмоқда. Ушбу ҳодиса, айрим танқидчилар таъкидлаганидек, Ғарб ва Лотин америкаси адабиётига тақлидан эмас, аксинча, таъсир самараси ўлароқ юзага келаётир» 2 . Яъни мустақиллик даври шеърияти рамзлар ва метафоралар билан фикрлайдиган шоирлар ижод намуналари билан бойиб бормоқда. Ушбу шеърлар мазмунини тушунарсиздай ёки ғайриоддий бўлса-да, улар замирига яширинган маъно умуминсоний ёки миллий тафаккурни акс эттиради. 1 Н.Раҳимжонов.Мустақиллик даври шеърияти.Т., Фан, 2007. 84-бет. 2 Н.Раҳимжонов.Мустақиллик даври шеърияти.Т., Фан, 2007. 43-бет. Бунадй шеърлар А.Қутбиддин, Ф.Афрўз, М.Жалил, Қ.Раҳимбоева, Б. Рўзимуҳаммад, Азиз Саид, Фахриёр каби модернистик ифода шеъриятида устунлик қилувчи шоир ва шоиралар шеъриятида учрайди. «Истиқлол шеъриятида ҳиссиёт қатламларини тадқиқи этиш, одам руҳиятидаги бой, олис ва рангин иқлимларни поэтик кашф этишга интилиш кучайди. Унда кўнгилни тозалашга алоҳида эътибор қаратилди. Чунки кўнгил Аллоҳ маскани эканлиги ва уни тозаламай туриб, ҳақ марҳаматига эришиш мумкин эмаслиги англаб етилди» 1 . Адабиётшунос олим Қ .Йўлдошев истиқлол даври шеъриятига бағишланган ушбу мақоласида бу давр шеъриятида шаклий изланишлар миқёси кенгайганлиги билан характерли эканлигини таъкидлаб ўтади. Унда Ғарб адабиёти ва шарқ мумтоз адабиётининг таъсири кўпроқ сезилиши кузатилади. Шеърий шакллардан «Ўтган асрнниг етмишинчи йилларидаёқ татбиқ этила бошлаган қофиясиз, ўттиз бир бўғиндан иборат беш мисрали танка ва ўн етти бўғинни ўз ичига олган уч мисрали хоккулар ўрнига замонавий чин поэзиясида кенг ёйилган сяоши шеър шаклидан фойдаланиш кучайди. Чунки сяоши муаллифни ҳеч бир жиҳати билан қолипга солмайди. У қофияли ҳам, қофиясиз ҳам, бир қаторлиҳам, икки қаторли, уч, тўрт ёки беш мисрали ҳам бўлиши мумкин эди. Ифодада тўлиқ эркинликка интилиш истаги ўзбек истиқлол шеъриятида ҳам ана шу каби шаклларга эҳтиёж уйғотганлиги учун шаклий имкониятларни кенгайтириш йўлидан борилмоқда» 2 . Ҳақиқатан ҳам, кейинги йилларда ёзилагн шеърлар орасида бир, икки ёки уч қаторли шеърлар анчагина учрайди. Бу ҳолат истиқлол даври шоирларининг барчаси ҳам сяоши шеърий шаклидан хабардор эканлигидан эмас, балки бугунги кун инсонларинниг тезкор замонда қисқа ва лўнда ифодани маъқул кўришларида деб изоҳлаш мумкин. Чунки, ҳозирги техникалар ривожланаётган, ахборот етказиш ёки қабул қилишнинг чекланмаган чегараларимавжуд ушбу замонда узундан узоқ иддаоларни ёки кечинмаларнинг узун тафсилотларини ўқийдиган ўқувчини топишнниг ўзи амри маҳол. Шунингдек, оз ҳажмда кўп 1 Қ.Йўлдошев. Ёниқ сўз. Т., Янги аср авлоди. 2006. 103-бет. 2 Ўша китоб, 103-бет. маънони бериш ёзувчидан ўзига хос маҳорат талаб қилади. Шунга кўра истиқлол даври шоирларидан янгича шаклларда ижод этиш юксак маҳоратни ҳам талаб қилади. Масалан, ҳам адабиётшунос олим, ҳам эпик ва лирик турда маҳорат билан ижод қилаётган ижодкорлардан бири Улуғбек Ҳамдам бўлиб, унинг шеърларида юқорида таъкидланган шаклий изланишларни кузатиш мумкин. Қисмат Бир бошимда минг битта қисмат. 1 Ушбу бир мисралик шеър инсон қисмати ҳақида. Бунда шоир ўзининг бошидан кечирган турли дардли онларини ёки азобли даврларини минг битта қисматга ўхшатаётган бўлиши мумкин. Балки ҳаётинниг ўзига хосликлари назарда тутилаётгандир. Шеър Шеър – соғаймоқ қасдида ичилган илоч. 2 Бунда шоир шеърнинг шоирларнинг қалбида пайдо бўлган кучли дард ёки изтиробдан қутилиш манбаи эканлигини таъкидламоқда. Дарди бор қалб касалланган ҳолатда бўлгани учун унинг соғайиши учун бирор дори-дармон ичиш керак бўлади. Бемор қалби шеър қоғозга тушгач бир оз енгил тортиши назарда тутилмоқда. Шеър – яшамаган кучу қудратим. 3 Бу шеърда энди «шеър» тушунчаси қалбидаги катта туғён маъносида қўлланилмоқда. Яна бир ўринда шоир ажойиб поэтик ўзига хосликни намоён қилган: Сени дея сенсиз яшадим. 4 Яъни ошиқ ўз ёрини ўйлаб, унинг бахтли бўлишини ўйлаб, «усиз» яшашга рози бўлган. Маъшуқасинниг бахтли бўлишини ўз манфаатидан устун қўйган. 1 У.Ҳамдам. Таенгрига элтувчи исён. Т., Янги аср авлоди, 2001. 78-бет. 2 Ўша китоб, 81-бет. 3 Ўша китоб, 81-бет. 4 Ўша китоб, 82-бет. Шоирнниг «Ният» деб номланган шеъри уч қатордан иборат. Ушбу шеърда шоир «юрак» поэтик образинниг моҳиятини ўзига хос тарзда ифодалаган: Юрагимни машъалдек Кўтарганча бошимда Тунни кечиб ўтгумдир. 1 Яъни лирик қаҳрамон ўз юрагини машъалдек бошига кўтариб, тунни кечиб ўтиб кетишдан ҳаётнинг оғир дамларида ҳам юрак инсонга далда бўлиши, у барча изтиробларга бардош беришга мажбурлиги назарда тутилмоқда. Шу шеърдаги «машъала» поэтик образи бу ўринда ловуллаб турган қалб маъносида берилган бўлса, бошқа бир учлигида шоир уни яна бир бор шу мазмун учун қўллайди. Қоронғуда... Орзулари ушалган одам! Машъалалар ўчди-ку энди Қоронғуда қандай қиласан?.. 2 Шоирнниг поэтик образи бу сафар «орзулари ушалган одам» бўлиб, бундай инсонниг қалбидаги орзулари туфайли порлаб турган қалб йўқлигига ишора қилинмоқда.Бундай одамда яшашга иштиёқ йўқолган, қалби сўнган бўлиши ҳолати қоронғуликка ўхшатилмоқда. «Юрак» поэтик образи шоирнниг «мўжизани кутамиз» деб номланган шеърида ҳам келтирилади: орзулардан чарчаган юрак тушкунликка тушмагин ҳали мўжизани кутамиз ахир. 3 1 Ўша китоб, 84-бет. 2 Ўша китоб, 84-бет. 3 Ўша китоб, 86-бет. Орзулар қилингани билан амалга ошмай қолаверса, инсонниг ҳафсаласи пир бўлиши ҳолатида шеърнинг лирик қаҳрамони ўз юрагига мўжиза ҳақида гапириб далда бермоқда. Мана шу келтирилган бир қаторлик ва уч қаторлик шеърлар модернистик шеъриятдаги шаклий изланишларнинг намуналари эди. Улуғбек Ҳамдамнинг «Энг жажжи шеърий роман» деган яна бир ўзига хос шаклда ёзилган шеъри ҳам мавжуд. Ушбу шеър ўн бир қатор бўлиб, унинг қандай шеърий поэтик образлари тавсифидан аниқлашга уриниш мумкин. Ушбу шеър қуйидагича: I қисм муқаддас эди йўл мен унга боқардим кўз соққаларим ўрнида жон титрарди муқаддас эди йўл II қисм чунки сенга бошлар эди ул ёҳуд сени бошлаб келарди муқаддас йўл III қисм оҳ бу нечун юз берди гулим мен у йўлни унутдим буткул сен келгач. 1 Бу шеърда «йўл» поэтик образи аслида инсоннниг олмшумул мақсадлари маъносида қўлланилган. Шунниг учун ҳам лирик қаҳрамон ушбу йўлга боққанида «кўз соққалари ўрнида жон тирайди». Яъни у бутун вужуди билан шу мақсади йўлида ҳракатланаётган бўлади. 1 Ўша китоб, 82-бет. Шеърни иккинчи қисмида ушбу мақсад яна бир поэтик образ «у»га қараб олиб борадиган эканлиги ёки «у2ни лирик қаҳрамон олдига олиб келиши мумкинлиги таъкидланмоқда. Шеърнинг 3 қисмида эса «у» поэтик образи «маъшуқа» бўлиб чиқади. Чунки унга «гулим»деб мурожаат қилинади. Шуннигдек, шеър ниҳоясида «йўл»-поэтик образи йўқолгани сўзланади. Чунки кутилган инсони келиб бўлган. Бундан мақсадга эришиш мақсаднниг йўқолишига ва унга олиб борувчи йўл ҳам тугашга олиб келишни тушуниш мумкин. Мустақиллик даври шеъриятида юқорида айтиб ўтилганидек, метафоралар орқали фикрлаш ва поэтик образларнинг жумбоқли тарзда яширин ҳолатлари кўзга ташланади. Шунингдек, шеърлар кўпроқ кичик ҳарфлар билан ёзилади ва тиниш белгилари қўйилмайди. Бу ҳам ўз навбатида китобхонни топқирлик ва зукколикка ундайди. «Ўзбек истиқлол шеъриятининг қисқаликка интилиши шунчаки моданинг кетидан қувиш бўлмай, чуқур ички мантиққа эга. Бу шеърият ўқувчига ишонч, уни бадиий сўзнниг истеъмолчисигина эмас, балки шеърий ҳолатни туйиш, бадиий манзараларни жонлантириш жараёнинниг иштирокчисига мартабасига кўтаришнниг натижасидир. Шеър қанча қисқа бўлса, унда айтилмасдан ишора қилинган нарса шунча кўп бўлади» 1 . Юқорида кўриб ўтган шеърларимиздаги қисқалик, ва тиниш белгиларининг ишлатилмаслиги, кичик ҳарфлар биланбошланишидаг ҳам шоирнниг ишора қилаётган нарсаларини излаб топиш бугунги кун китобхонинниг машғулотларидан бири бўлиб қолди. Хулоса қилиб айтганимизда, мустақиллик даври шеъриятида поэтик образнинг турли кўринишда бўлиши ушбу шеъриятдаги шаклий ва мазмундаги ўзгаришлар билан боғлиқ. Чунки истиқлол туфайли биринчи навбатда уни мадҳ этувчи шеърлар, Ватан, миллат ўзлиги, халқ ўтмиши билан боғлиқ поэтик образлар, шунингдек, диний-тасаввуфий мазмундаги образлар ҳам яратилди. 1 Қ.Йўлдошев Ёниқ сўз. Т., Янги аср авлоди, 2006. 104-бет. Истиқлол даври шеъриятида модернистик услубда ижод қилувчи шоирлар кўпайди. Уларнинг ушбу ифода билан боғлиқ қатор поэтик образлар пайдо бўлди. Шуларни умумлаштириб, қуйидагича хулосаларга келиш мумкин:  Мкстақиллик даври шеъриятида «Ўзбекистон», «Халқ», «Она юрт», «Оқ пахта», оқ кабутар, каби ижтимоий мазмундаги «қиш», «қор», «куз», «осмон», «шом», каби табиат образлари, «оқ каптарлар», «чаёнлар», «илонлар», «Чўлпонлар», «Усмонлар» каби умумлашма ава рамзий поэтик образлар қўлланган.  Истиқлол туфайли диний қадриятлар тикланиши билан боғлиқ А.Орипов шеъриятида «Ҳаж дафтари» туркуми ва «Ҳикмат садолари» намуналари вужудга келди. Улардаги асосий поэтик образлар «Муҳаммад с.а.в», «Ҳожилар», «инсон», «она», «мажруҳ бола», «Шайтон» кабилар бўлиб, уларнинг ҳар бири бир неча шеърларда асосий тимсол вазифасини ўтаган. Шайтон – рамзий образ сифатида, салбий хислатли инсонлар маъносида ҳам қўлланилган.  Истиқлол даври шеъриятида модернистик услуб ҳам етакчилик қилди. Бу услуб асосан мажозий образлар ва рамзлар орқали мушоҳада қилиши билан ажралиб туради. Бу шеъриятда ишорақий поэтик образлар китобхонларнинг зукколиги орқали аниқлаштирилиши мумкин. Хуллас, ушбу давр шеъриятида поэтик образларнинг ижтимоий ҳаёт ўзгаришлари билан боғлиқ бир қанча кўринишлари бу давр шоирлари томонидан шакллантирилган. II боб. Мустақиллик даври ҳажвий шеъриятида образлилик. «Характер яратиш юксак бадииятнниг мезони ва асосий шартларидан бири бўлганидек, лирикада характер орқали инсон ҳаётинниг фалсафаси ҳамда ички кечинмаларинниг мазмунинин бериш биринчи даражали аҳамият касб этади» 1 . Инсон характерини шеъриятда ифодалашда ҳар бир йўналишлар қаторида ҳажвиёт ҳам алоҳида касб этади. Мустақиллик даври шеъриятида ҳаётни поэтик идрок этишда ҳажвиётнниг ҳам ўз ўрни борлигини исботловчи бир қатор шундай мазмундаги шеърлар ҳам юзага келди. Хусусан, шоирларнинг ижтимоий ўзгаришлар давридаги инсонлар характер-хусусиятларида юзага келган иллатларни фош қилувчи ва шунингдек азалдан мавжуд бўлган салбий характер белгиларини қораловчи ҳажвий шеърларининг мавжудлиги бу давр шеъриятида алоҳида аҳамиятга моликдир. Ҳажвий лирика намуналари юқорида номлари тилга олинган аксар шоирлар шеъриятида учрайди. Хусусан, Э.Воҳидов, А.Орипов, М.Юсуф, Усмон Азим, Азим Суюн, Фахриёр, кабилар шулар жумласидандир. Шоирлар орасида А.Орипов ижодиётида ҳажвий шеърлар алоҳида аҳамият касб этади. А.Орипов шеъриятида ҳажвиёт ҳам катта ўрин эгаллайди. Шоирнниг «Тулки фалсафаси», «Ёзувчиликка ариза», «Турғунбой», «Темир одам», «Эътиқод» каби шеърларида, «Ранжком», «Жаннатга йўл» достонларида ҳажвиёт хусусиятлари яққол намоён бўлган. Бу асарларда адолатсизлик ва қаллоблик, айёрлик ва кўзбўямачилик, хиёнат ва виждонсизлик, порахўрлик ва ёлғончилик, иккиюзламачилик ва таъмагирлик сингари иллатлар турли шаклларда ҳажв остига олинган» 2 . 1 И.Ғафуров. Шеърият-изланиш демак. Т., Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1984, 20-бет. 2 С.Мирзаев.ХХ аср ўзбек адабиёти. Т., «Янги аср авлоди», 2005. 391-бет. Юқорида номлари келтириб ўтилган асарлар А.Ориповнинг мустақилликдан олдинги ижодига мансуб асарлар эди. Шоирнниг истиқлол даври ижодида ҳам ҳажвий йўналишдаги шеърлар ижод қилинган. Хусусан, «Ҳаж дафтари Туркумидаги «Ҳаж савоби» шеъри, бошқа шеърлари орасидаги «Қайсар бола» «Мақтанчоқлар», «Оқлар ва қоралар», «Қўлланма», «Сафардошлар», «Икки шоир» шеърлари шулар жумласидандир. Шеърларнинг сарлавҳаларидан уларнинг турли хил мавзуларда эканлиги сезилади. «Ҳаж савоби» шеърида «мухбир» ва «ҳожи бобо» потик образлари гавдалантирилган. Асарда «ҳаж савоби» масаласи атрофлича таҳлил қилинган ва савобнниг ёки ҳаж сафарининг асл моҳияти очиб берилишига ҳаракат қилинган. Мухбир: Ҳаж қилдингиз бориб макка тарафларга, Кўмилдингиз ногаҳоний шарафларга. Бундайин бахт тушингизга кирганмиди? Ҳожи бобо, нима дейсиз бу гапларга? 1 Ҳожи бобо: Иншооллоҳ, ҳурлик келди гулдир-гулдир, Қола берса, ҳар бир ишнинг боши пулдир. Ҳовли-жойни саксон мингга сотиб кетдим, Мухбир болам, саволингга жавоб шулдир. 2 Кўринадики, шеър диологик усулда ёзилган. Ҳар бир банд савол ва жавобни ташкил қилади. Биринчи бандларда мухбирнниг ўзи билмоқчи бўлган масалалари, чолнниг ҳаж сафаридан олган таассуротлари ҳақидаги саволлар берилган. Иккинчи бандларда эса Ҳожи бобонинг савдогарларга хос ёки ҳамма нарсани пул билан ўлчайдиган кишилар тоифасидаги жавоблари берилган. Чол-пулни савобдан афзал кўрувчиларнинг типик вакили бўлиб, мухбирнниг 1 А.Орипов. Танланган асарлар.Т., 2001., 194-бет. 2 Ўша китоб, 194-бет. илк саволига «ҳовли жойни саксон мингга сотгани» ҳақидаги жавобини, кейинги «Каъбатуллоҳ дарвозаси ҳақида» ги саволига чол дарвоза ҳақида эмас, харидорларнинг бозорда «дурбин»га роса қизиқишларига қойил қолганлиги билан жавоб қайтаради. Мухбирнниг Мино ва Арофат ҳақидаги саволига чол араб бозорчисинниг шайтон эканлиги ҳақидаги жавобини беради. Сўнгра мухбир чолдан Пайғамбаримизнинг дахмасини кўрган- кўрмаганлиги ҳақида сўрайди. У эса мадина шаҳрида атлас олиб бориб, арзонга сотиб юборгани, у жойда асал қиммат эканлигини айтиш орқали жавоб беради. Шеър сўнгида чолдан ҳафсаласи пир бўлган мухбир йигитинниг ҳолати ўз сўзларида баён этади. Мухбир: Саволимни ҳеч қулоққа илдингизми, Қайга бориб келганингиз билдингизми? Мен савобдан гапираман, сиз савдодан, Ҳожи бобо, аслида ҳаж қилдингизми? Ҳожи бобо: Тайёранинг патталари қўлимдадир, Гувоҳлариммана ўнгу сўлимдадир. Бундай макруҳ саволларни ким ўргатди, Мухбир болам, ҳаж савоби дилимдадир. 1 Бунда ҳажга бориб, савоб ўрнига савдо ишларига аҳамият берган, фикру-зикри бозорда бўлган бир ҳожинниг поэтик образи шакллантирилган. «Ҳожи бобо» образи тили бошқа-ю, дили бошқа инсонларга ҳам хос одатларни мужассамлаштирган. Хуллас, ушбу шеър «мухбир» ва «Ҳожи бобо» диологи орқали уларнинг ўзига хос характер-хусусиятини очиб берган. Шоирнниг «Эски чориқ» шеърида лирик қаҳрамон муаллифнниг ўзи бўлиб, у «эски чориқ» поэтик образи орқали инсоннниг ўзлигини 1 А.Орипов. Танланган асарлар. Т., 2001, 194-бет. йўқотмаслиги муаммосини илгари суради. Ушбу поэтик образ одамга унинг ўтмиши-ю, келажаги ҳақида маълумот беради. Тасмадан боғланган оддий пойафзал, Гарчи йўқсилликнниг мисоли эрур. Билсанг, у мен учун минг дарсдан афзал, Дунё ҳикматларин тимсоли эрур. 1 Ушбу байтда «пойафзал» нафақат поэтик образ, балки тимсол взифасини ҳам бажармоқда. Чунки «дунё ҳикматларинниг тимсоли» взифасини бажармоқда. Чунки дунё ҳикматлари жумласи орқали шоир ҳаётдаги барча паст-баландликларни назарда тутмоқда. Янаям аниқроғи, эски пойафзал кўпроқ инсоннниг ўтмишини – унинг оғир кунларини эсга солади. Шунинг учун ҳам у «йўқсиллик2 нинг белгиси сифатида ҳам ташбеҳланади. Инсон қийинчилик кунларини унутиб, пиллапоядан юқорига поғоналаганда, ҳасад туфайли яна пастга қулаганида ҳам айнан «эски пойафзал»унга яна «вафоли» ҳамроҳ бўла олади: Шунда ташлаб қочар не-не дўст, ёроқ, Ахир улар учун сўнган ёруғлик. Оғзи қулоғингга еткунча шодон, Сени кутиб олар ўшал чориғинг. 2 Шеърдаги «оғзи қулоғига етди» ибораси «эски чориқ» образи учун тўғри тавсиф бўлиши мумкин. Чунки чориқнниг оғзи очилган ҳолатда қолиб кетади. Бу эса чориқ поэтик образинниг шодланаётган ҳолатига ўхшатилмоқда. «Мақтанчоқлар»шеърида эса «уч мақтанчоқ» поэтик образи яратилган. Бир куни йиғилди учта мақтанчоқ, Ҳар кимўз ютуғин ўйлай бошлади. Энг юксак маррани забт этган қай чоқ? Бошларин қшлашиб ўйлай бошлади. 3 1 Ўша китоб, 276-бет. 2 Ўша китоб, 276-бет. 3 Ўша китоб, 277-бет. Шеър давомида «мақтанчоқлар» навбат билан ўз қилган қилмишларидан сўзлайдилар. Биринчи мақтанчоқ ўзинниг қиморда улкан бир шаҳарни ютиб олганини айтиб мақтанади. Иккинчи мақтанчоқ эса не-не зукколарнинг ақлини олиб, бир зўр шоирнниг қалам ҳақини ўмариб кетганлигини сўзлайди. Учинчи мақтанчоқ эса: Учинчиси деди: Асли мен ғолиб, Жасорат барқ урар қилган ишимда. Қайси кун кўрпага бурканиб олиб, Бошлиғимни сўкдим боплаб...ичимда! 1 Мана шу тарзда мақтанганларнинг ҳеч бири ҳам қойиллатиб бирор бир ишни амалга оширмаган. Лекин биринчи ва иккинчи мақтанчоқ қиморбозлик ва лўттибозлик иллатлари мужассам тимсоллар вазифасини ўтаган. Учинчи мақтанчоқ эса қўрқоқлик ёки иккиюзламачилик иллатини акс эттирган поэтик образ ҳисобланади. Шоир учта мақтанчоқ тилидан уч хил иллатли, уч хилсалбий характернинг ўзига хос томонларини сатира усулидан фойдаланиб очиб бера олган. Шоирнниг «Оқлар ва Қоралар2номли шеърини фалсафий шеърлар сарасига киритиш ҳам мумкин. Лекин ушбу шеърда киноявий мазмун ҳам акс этганидан уни сатирик шеърлар сирасига қўшиш мумкин. Ҳозир ранг ажратиш замони эмас, Ҳар қандай ишора қалбни яралар. Ва лекин бир-бирин ҳар зум, ҳар нафас, Қўллаб-қўлтиқларкан занги-қоралар. 2 Шеърдаги «оқлар2 ва «қоралар» поэтик образлари, аслида «оқ танли» ёки «қора танли» одамлар эмас, балки олий табақа ва қуйи табақа маъносини ҳам анлатиши мумкин. Шунингдек, бу образлар рамзли образлар бўлиши ҳам мумкин. Чунки «оқ» ва «қора» сўзлари бу шеърда «оқ кўнгил» инсонларнинг шу каби 1 А.Орипов.Танланган асарлар. 277-бет 2 Ўша китоб, 286-бет. ижобий хусусиятлари ва «қора кўнгил» каби ижобий хислатларини кўрсатишга хизмат қилган. Хуллас, ушбу шеърда рамзий поэтик образлар қўлланилагн. Биродар, гапни сен кўргандан сўра, Демагил, шеърингда шарпа оралар. Бир-бирин еб ётган оқлардан кўра, Афзал-ку ҳамжиҳат ўша қоралар. 1 Демак, ушбу шеърда «оқ» ва «қора» сўзлари рамзий маънода қўлланилган. «...рамзларга қурилган, мажозларга асосланган образли тафаккур ҳақ сўзни айтишнниг, воқеликнниг реалистик идрок этишнниг шаклларидан бири сифатида зуҳур топади» 2 Юқоридаги шеър воқеанинг реалистик идрок этилишига яхшигина мисол бўла олади. Шоирнниг «Қўлланма» шеърида «амалдор ука» поэтик образи шакллантирилган. Бир кун ҳасрат қилди амалдор укам, Деди: не қиларим билолмай қолим. Агар танбеҳ берсанг – кимгадир алам, Талтайиб кетади мақталган ходим. Мен дедим: Ўйлаб айт ҳар бир сўзингни, Турфа андишани бир четга ташла, Койисанг – энг аввал койи ўзингни, Мақтовни ҳам аввал ўзингдан бошла 3 . Асли юмор-енгил ҳазил билан ёзилганга ўхшаса-да ушбу шеърда бошлиқ ва ходимлар, хусусан ўзаро муомала-муносабатдаги қусурлар кўзга ташланади. 1 А.Орипов. Танланган асарлар.277-бет. 2 Н.Раҳимжонов. Мустақиллик даври ўзбек шеърияти. Т., «Фан» нашриёти, 2007. 112-бет. 3 А.Орипов, Танланган асарлар 298-бет. Бунда юқорида таъкидлаганимиздек, ҳам бошлиқ, ҳам ходимлар образлари акс эттирилган. А.Ориповнниг «Сафардошлар2 шеъри ҳам ҳазил шеърлар сирасига киради. Унда сафар чоғидаги ҳамроҳлар образлари яратилган. Асло бойлар билан чиқма сафарга, Агар зиқна бўлса, шарманда қилар, Ўрта ҳол зот билан кезсанг агарда, У ўлик – тиригин бўйнинггга илар. Камбағал ҳамроҳчи, бошлайди фириб, Сездирмас борми ё йўқлигини у. Йиқилса йиқилар силласи қуриб, Айтмайди очми ё тўқлигни у. 1 Бу шеър юмор билан йўғрилган, яъни юмористик шеър бўлиб, унда уч тоифа инсонлар образлари акс этган. Булар, «бойлар», «ўрта ҳоллар», «камбағал» ҳамроҳлар ҳсиобланишади. Бойга зиқна сифати берилган, «ўрта ҳол зот»га эса барча ташвишларини бировнниг бўйнига илиш сифати берилган. Камбағал поэтик образи эса йиқилиб қолар даражада бўлса-да оч- тўқ бўлса-да барибир ҳамроҳини қўллаб-қувватлаши хусусида сўз боради. Бу ҳам реал ҳаётий воқеликдан олинган поэтик образлардандир. Яна бир шеър «Икки шоир2 деган ҳазил шеър бўлиб, унда «шоирлар» образи акс эттирилган. Унда бугунги кундаги шоирларнинг айримлари тимсоли акс эттирилаган. Бир шоир арз этди иккинчисига, -Дўстим, шоирликдан энди воз кечгум! Қанча интилмайин халқнниг ичига, Шеъримни ўқимас, ўқимас ҳеч ким. Иккинчиси уни юпатиб деди: -Олдинроқ кетибман мен сендан кўра, Халқ-ку ўқимасди мени ҳам, энди 1 Ўша китоб, 318-бет. Ўзим ҳам ўқимай қўйганман, жўра. 1 Ушбу шеърда шоир икки шоирнинг характер-хусусиятини очиб бериш учун «дўстим», «жўра» каби сўзлашув нутқида кўп қўлланадиган сўзлардан фойдаланиб, улар орасидаги самимиятни очиб берган. А.Ориповнниг ҳажвий шеърларидан яна бири «Қайсар бола» деб номланган. Ушбу шеър сарлавҳаси остида «қизиқчилар бисотидан» деган изоҳ берилганлиги ҳам унинг юмор ёки сатира билан боғлиқ эканлигидан далолат беради. Шеър ривоявий усулда ҳикоя қилинган. У эртакларга хос анъанавий бошланмадан бошланиб, «Бор экану йўқ экан, Бир бола бўлган экан» деган жумлалар бунниг далилидир. Унниг мазмунига кўра ўша бола ҳаммани сенсираши, ҳатто ота ва онасини ҳам, муаллимини ҳам сенсираши хусусида сўз боради. Шунда устози унга бир маслаҳат беради: Сенсирайсан ҳаммани, Шу жумладан мени ҳам. Бундай хунук одатни Ташлагин энди, укам. Менинг бир маслаҳатим Натижа берар балким. Сиз дейман деб барчани Юз марта ёзиб келгин. Шундан сўнг болакай ушбу буюрилган вазифани ошиғи билан бажариб келганлиги маълум бўлади: Эртасига болакай Вазифани бажармиш. Айтганини юз эмас, Икки юз бор қайтармиш Муаллим шод: «мен сенга, Ҳа, ишонган эдим-да» Бола дермиш: «сени бир 1 А.Орипов. Танланган асарлар. 335-бет. Хурсанд қилай дедим-да» 1 . Бу шеър соф юмористик мазмунда бўлиб, ундаги асосий поэтик образ «сенсирайдиган бола2 Ундан ташқари шеърда «муаллим» образи ҳам бор бўлиб, ушбу образ асосан асосий тимсолнинг характерини очишга кўмаклашувчилик вазифасини бажарган. А.Орипов асарлари, хусусан шеъриятини мутахасислар бир неча йўналишга ажратиб таҳлил қиладилар. Булар реалистик, романтик, сатирик, афсонавий-танқидий оқимларга мансуб йўналишлар. Шоир шеърлари ичидаги ҳажвий йўналиш ҳам алоҳида аҳамият касб этиши юқоридаги шеърлар мисолида ҳам кўзга ташланади. «Шоирнниг ҳажвий шеърлари ҳам талай. Масалан, «Хатоларинг керак уларга» шеърида дўстдек кўрингани билан аслида бир зум қадамингни пойловчи, хато қилишингни кутувчи, бунга йўл қўйсанг, кунни салкам байрамдек нишонловчи, адашмасанг аламидан заҳар-заққум ютувчи, хатони ўзингдан тополмаса, етти пуштингдан айб қидирувчи, улғаймаслигингни абадий ниятэтувчи, шунга қарамай, сенга умрбод йўлдош, ҳамроҳ бўлувчи ва ҳатто, алҳазар «Қабринг узра этсалар ҳам бош хато қилишингни кутувчи» мунофиқлар қиёфаси кескин фош этилади» 2 . Шунингдек, адабиётшуносликда А.Ориповнниг сатирик-юмористик шеърларида ҳам шоир маънавияти ва ахлоқ муаммолари биринчи ўринга қўйиш хусусидаги хулоса фикр айтилган. А.Ориповнинг 1987 йил қайта қуриш йилларида ёзилган «Айтишув» номли шеъри ҳам ҳажвий йўналишдаги ўзига хос шеърлари сирасига киради. Ушбу шеър суҳбат-диалог усулида ёзилган бўлиб, унда «Аждодлар» ва «Авлодлар» каби образлар акс эттирилган. Уларнниг ўзаро суҳбатидан характер-хусусиятлари очиб берилган. Аждодлар: - Самарқанду Бюухорони бизлар қурганмиз. Авлодлар: 1 А.Орипов.Танланган асарлар. 259-бет. 2 Н.Каримов ва бошқалар. ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи. Т., Ўқитувчи, 1999. 474-бет. - Бизлар эса сиз қурганни бориб кўрганмиз. 1 Шеър давомида аждодлар томонидан қурилган, барпо этилган барча нарсаларни авлодлар ё қуруқ томоша қилишлари, ёки уни барбод қилишлари хусусида сўз боради. Аждодлар: - Биздан қолди шўх дарёлар, кўллар мусаффо. Авлодлар: - -Уларни ҳам қуритгаймиз бир кун, иншолло... Аждодлар: - Биз порохни хумга тиқдик кашф этган они. Авлодлар: - Хум устига ўтирғиздик бизлар дунёни. 2 Бошқа бирорта ортиқча сўз, изоҳ шарҳ, поэтик талқин ёҳуд таҳлил йўқ! Уларнниг бари диалогнниг ўзида жо. Шоир матнда айтилмаган қанчадан- қанча маънони топишни, унниг тагига етиб, идрок этишни ўқувчинниг ўзига қолдиради.Шеърхон бу ишнниг уддасидан чиқишга ишонади» 3 . Хуллас, А.Орипов шеъриятида ҳажвий йўналиш ўзгача моҳият касб этади. Ҳажвий шеъриятдаги поэтик образлар, икки хил кўринишда ёки маънода бўлади. Бири-сатирик, иккинчиси – юмористик. Шоирнниг сатирик мазмундаги шеърларида мустақилликдан кейинги йилларда ижтимоий ҳаётдаги ўзгаришларни, ўзгаришлар жараёнида инсонлар характерида шаклланган иллатларни кўрсатиб уларни бартараф қилишга қаратилган бўлади. Юмористик шеърларда эса ҳаётдаги бирорта нуқсонли ҳолатдан енгил кулиш билан ишора қилиниб, ундан озод бўлишга ундалади. Шоир А.Риповнинг мустақилликдан кейинги ижоди ҳам ўзига хос бўй кўрсатади. Хулоса қилиб айтганимизда, мустақиллик даври ҳажвий шеъриятида образлилик ўзига хос тарзда шаклланган. Биргина А.Орипов шеъриятида 1 А.Орипов. 104-бет. 2 Ўша китоб, 104-бет. 3 Н.Каримов ва бошқалар. ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи. Т., Ўқитувчи, 1999. 475-бет. образлиликнниг сатирик ва юмористик шаклдаги кўринишлари кўздан кечирилди. «Бугунги шеърий жараёнда кечаётган фазилатлару камчиликлар инсон ва жамият ҳақидаги ҳақиқатларни айтишга интилиш билан боғлиқ» 1 . Яъни шундай ҳақиқатларни акс эттириш учун ҳажвий лирика намуналаридан фойдаланиш кўпроқ муваффақият келтириши мумкин. Мустақиллик даври шеъриятидаги ҳажвий йўналишдаги образлилик масаласи юзасидан қуйидаги хулосаларга келиш мумкин:  Мустақиллик даври ўзбек шеъриятида ҳажвий йўналиш бу давр ижтимоий ҳаётидаги ўзгаришлар жараёнидаги иллатларни очиб бериш ва бартараф этишга хизмат қилади.  Ҳажвий шеъриятнниг сара намуналарини Ўзбекистон халқ шоири А.Орипов ижодида учратиш мумкин. Унинг ҳажвий лирикаси масала моҳиятини очиб беришга асос бўлиши мумкин.  Шоир шеърларида «мухбир», «ҳожи бобо», «эски пойафзал», «оқлар ва қоралар» каби кўплаб поэтик образлар қўлланилган бўлиб, улар ҳаётдаги реалистик ва баъзан рамзий тимсолллиликнниг намуналарига мисол бўлиши мумкин.  Ҳажвий шеъриятда «Мақтанчоқлар» каби сатирик ва «Қайсар бола» каби юмористик образлар ҳам кашф қилинган.  А.Орипов ҳажвий лирикаси ўзининг образлар хилма-хиллиги ва ифодадаги оригиналлиги билан ҳам ажралиб туради. 1 Н.Раҳимжонов. Мустақиллик даври ўзбек шеърияти. Т., Фан, 2007, 52-бет. Хулоса «Шеър – сўз санъати, тафаккур маданияти сифатида вужудга келган олис-олис замонлардан буён унниг энг азалий ва энг янги ўрганиш объекти инсон. Мана, бир неча минг йиллардан бери инсоннниг поэтик тасвирида мукаммаллликка эришилди, деб бўлмайди. Бугунги поэтик жараёнда инсон билан жамиятни яхлит бирликда ўрганиш, одам табиатидаги интелектуал – ахлоқий фазилатлар билан баробар феъли – фаолиятидаги иллатларни поэтик идрок ва ифода этиш устиворлик қилмоқда. Ҳаёт ҳақиқатини бадиий ҳақиқатга айлантириш, жамият психологияяси билан инсон руҳиятини вобаста тадқиқи этиш, олис мозий воқелигига, буюк аждодлар ҳаёти билан тақдирига мурожаат орқали бугунги куннинг ижтимоий, маънавий-ахлоқий муаммоларига жавоб излаш шеъриятимиздаги поэтик тадқиқотчилик меҳварига айланди» 1 . АААдабиётшунос олим Н.Раҳимжонов айтган ушбу сўзлар истиқлол даври ўзбек шеъриятида образлилик масаласига алоҳида берилган баҳо дея ҳисоблаш мумкин. Чунки ушбу давр шеъриятида образлилик масаласи шеъриятдаги мавзулар кўламдорлиги туфайли турфа хил шаклда шакллантирилди. Хусусан, ушбу битирув малакавий ишининг биринчи бобида кўриб ўтилган «Мустақиллик даври шеъриятида поэтик образ 1 Н.Раҳимжонов. Мустақиллик даври ўзбек шеърияти. Т., Фан, 2007, 53-бет. кўринишлари» масаласида кўриб ўтилган Ватан мадҳи билан боғлиқ поэтик образлар ҳам шундай мавзулардан ҳисобланади. Ушбу мавзулардаги шеърлар лирик қаҳрамони «ватанпарвар инсон» бўлиб, унниг ҳиссиётлари шеърнниг моҳиятини ташкил этган. Бу образни аксар шеърларида «файласуф» ёки «мушоҳадакор инсон» сифатида ҳам кузатиш мумкин. Бу даврда ижод қилган шоирлардан А.Орипов, Э.Воҳидов, Р.Парфи, Ш.Раҳмон, М.Юсуф, Х. Худойбердиева, Х.Даврон, У.Азим, А.Суюн, Фарида Афрўз ва Абдулла Шер кабиларнинг шеъриятида бу мавзу ўзгача оҳангларда акс эттирилган. Хусусан, бу даврда халқ шоираси Зулфияхонимнниг «Хотирам синиқлари» поэмаси мустақилликнниг энг яхши тараннумларидан бири сифатида таҳлил этилди. Унда пинҳона кутилган ҳурриятдан шодланиш ҳолатлари кузатилади. Ҳозирги давр шеъриятида лирик қаҳрамоннинг Ватан, оан юрт ҳақидаги тасаввур ва тушунчалари миллий истиқлол ғоялари билан бойиб, жамият ва миллат тақдири маънолари ҳисобига бойиб бораётганини кузатиш мумкин. Бу давр шеъриятида А.Орипов лирикасининг ўз ўрни бор. Унинг аксар шеърларида «Ватан» ва «халқ» асосий поэтик образлар ҳисобланади. Булардан ташқари шоир Азим Суюннниг шеърларида «туркийлар», «байроқ», «уйғоқ», «ватан» каби образлар қўлланилса, М.Юсуф шеъриятида «Ватан», «халқ» образлари билан бир қаторда «чинор» , «қайрағоч» поэтик образи Она халқнниг рамзий тимсоли сифатида қўлланганлигига гувоҳ бўлиш мумкин. Бу образлар янгича шаклдаги сирасига киритиш ҳам мумкин. Шунингдек, бу давр шеъриятида халқнниг тарихий ўтмиши билан боғлиқ «Сандувоч», «бойўғли», «минораи калон» , «лайлак» каби кўплаб образларни ҳам учратиш мумкин. Мустақиллик даври шеъриятида диний-тасаввуфий мавзудаги шеърлар ҳам кўплаб яратилди. Хусусан, А.орипов шеъриятидаги «Ҳаж дафтари» туркумининг юзага келиши ва «Ҳикмат садолари» туркумининг ўзига хос тарздаги шеърий ҳадислар тўплами эканлиги фикримизнниг далилидир. Ушбу туркум шеърларнинг лирик қаҳрамони ҳажга борган «ҳожи» баъзан эса муаллифнниг ўзи бўлади. Шеърлар қаҳрамонлари кўп ҳолларда «ҳожилар» улардан ташқари «тиланчи бола», «қочган ва қувган» образлари, «она», «мажруҳ бола», «мункиллаган чол» каби образлар бўлган. Шунингдек, «Шайтон» мажозий тимсоли ҳам кўпчилик шеърларда акс эттирилган. У кўпчилик ёмон иллатли реал шахслар шаклида намоён этилган. Шеърларда Шайтон образига қарама-қарши бўлган асосий куч сифатида Пайғамбаримиз Муҳаммад с.а.в. образлари келтирилади. А.Ориповнинг «Ҳикмат садолари» туркуми таркибига 50 та шеър киритилган бўлиб, улар орасида «Ҳазрат жаброил», «ноқис ақллар», «Буроқ», «мўмин», «манман кимсалар», «мўйсафидлар», «Ойиша», «Ҳазрати Одам», «Билол ҳабаш», «инсон», «Иблис», «ота», «фарзанд», «она», «дўзахийлар», «шоҳ», «гадо», «хожа», «шоир», «шамол», «мавҳум зот» каби поэтк образлар тўплами шакллантирилган. Бу тўплам «Арбаин» ҳадис шаклларига ўхшатма- назира тарзида дунёга келган тўпламдир. Бу тўплам мустақиллик даври шеъриятида поэтик образнниг диний-тасаввуфий ғояларни ўзида мужассам этган шаклини юзага келтирди дейишга асос бўла олади. Мустақиллик даври шеъриятида модернистик ифода ва рамзий – мажозий образлилик шаклланди. Бундай шеърий ифодалар А.Қутбиддин, Ф.Афрўз, М.Жалил, Б.Рўзимуҳаммад, Азиз Саид ва Фахриёр каби шоирлар ижодида кузатилади. Улар жаҳон адабиёти дурдоналаридан таъсирланган ҳолда уларнинг шеърий шаклларидан унумли фойдаландилар. Улар орасида қофияли, қофиясиз, икки, уч, тўрт ёки беш мисрали шеърлар мисол бўлиши мумкин. Ушбу шеъриятда «йўл», «юрак», «маъшуқа», «ошиқ» каби поэтик образлар шулар жумласидандир. Мустақиллик даври шеъриятида ҳажвий шеъриятнинг ҳам ўз ўрни бор. Ҳажвий шеъриятнниг сара намуналари А.Орипов шеъриятида учрайди. Хусусан, «мухбир», «ҳожи бобо», «эски пойафзал2, «оқлар ва қоралар» каби кўплаб поэтик образлар ҳажвий образлиликнниг ўзига хос намуналари сифатида майдонга келган. Хуллас, мустақиллик даври шеърияти ўзига хос образлар, тимсоллар, рамзлар олами орқали шакллантирилди ва ўз ўрнига эга бўлди. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. И.Каримов. Адабиётга эътибор маънавиятга, келажакка эътибор. –Т., Ўзбекистон, 2009. – 40 б. 2. И.Каримов. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т., Маънавият. 2008. - 176 б. 3. Абдураҳмонов Ғ.Мамажонов С. Ўзбек тили ва адабиёти. –Т., Ўзбекистон, 2002. -352 б. 4. Бобоев Т. Шеър илми таълими. –Т., Ўқитувчи, 1996, -344 б. 5. Мирзаев С. ХХ аср ўзбек адабиёти.- Т., Янги аср авлроди, 2005. -420 б. 6. Йўлдошев Қ. Ёниқ сўз. – Т., янги аср авлоди, 2006, -548 б. 7. Раҳимжонов Н. Мустақиллик даври ўзбек шеърияти, -Т., Фан 2007. - 260. 8. Иззат Султон. Адабиёт назарияси.- Т., Ўқитувчи, 21986. -408. 9. Ғофуров И. Шеърият изланиш демак. Т., Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1984, - 224 б. 10. Н.Ҳотамов, Б.Саримсоқов. Адабиётшунослик терминларинниг русча- ўзбекча изоҳли луғати. – Т., Ўқитувчи, 1979, -366 б. 11. Худойбердиев Э. Адабиётшуносликка кириш –Т., ЎАЖБНТ. 2003. -361 б.

Похожие

Хуршид Даврон шеъриятида поэтик образ ва шоир маҳорати
П. Қодиров қиссаларида ёзувчи маҳорати масаласи
Ўткир Ҳошимовнинг ҳажвий асарларида маҳорат масаласи
Иззат Султон драматургиясида замон ва қаҳрамон талқини
Тоғай Мурод асарларида фольклор анъаналари