Xurshid Davron she’riyatida poetik obraz va shoir mahorati - Литература - Дипломные работы

Xurshid Davron she’riyatida poetik obraz va shoir mahorati

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

171 KB

Xurshid Davron she’riyatida poetik obraz va shoir mahorati m avzusida gi BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1

Mundarija KIRISH ………………………………………………………………….….…3-5 I.BOB. POETIK OBRAZ VA UNING O‘ZIGA XOSLIGI ……….... … .6-8 I.1 X. Davron she’riyatida poetik obrazlar tizimi………. ………... ..... ...... 9-2 5 I.2 Shoir she’riyatida rang – tasvir poetikasi……………… …………… .. .. .26-35 II.BOB. X. DAVRON SHE’RIYATIDA LIRIK QAHRAMON TALQINI II.1. Lirik qahramon va shoir “men”ining poetikligi……………… …. …..36-50 II.2. Shoir she’riyatida tabiat poetikasi……………………………..… ….52-57 XULOSA ……………………………………………………… … ………58-60 FOYDALANILGAN АDABIYOTLAR …………………… ….. ………..61 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Ijodkorning ta’sirchan qalbida tevarak-atrofdagi barcha narsa aks sado beradi. Kimningdir bexosdan aytgan so‘zi, notanish kishining ovozi, nigohi, daraxt tanasida ko‘rina boshlagan kurtak, havoda uchib yurgan birgina barg, ko‘lmakda ko‘ringan nur, osmondagi olis yulduzlar shu’lasi, hayotda yuz beradigan turli voqealar, o‘tmishdan qolgan xarobalar, osori aqtiqalar ijodkor qalbida turfa xil fikr uyg‘otadi. U o‘zi ko‘rgan, eshitgan har bir hodisadan ta’sirlanadi. Xurshid Davronning she’rlari ham shundan dalolat beradi. Ularda shoirning ko‘rgan, kuzatganlari ifodalanadi. Shoir she’rlarida ifodalangan fikrni, ulardagi obrazli ifodalarni yillar davomida zarralab to‘plagani seziladi. Chunki u she’rlarida turli tushunchalar, hodisalarni yaxlit birlashtiradi. Masalan, “Erib ketar xira tumanlar” she’rida tuman, yalpiz, osmon, ko‘z, qayrag‘och guli, tush, oqshom, maysa, adir, shamol, tomdagi to‘sin, olcha, deraza, yurak, sabza o‘t, shabnam, Vatan, yer osti, jangchisingari poetik obrazlar haqida so‘z ketadi. Shoir o‘z holida bir-biriga aloqasiz bu tushunchalar o‘rtasida mustahkam bog‘liqlik borligini juda ishonarli ifodalab beradi. Mutolaa qilayotganda, tinglayotganda kishi she’rdagi tushunchalar bir-biriga mutlaqo yaqin emasligi xususida o‘ylab o‘tirmaydi. Bu uning xayoliga ham kelmaydi. Chunki shoir she’rda har biri o‘zicha bir dunyo hodisalarni bir butun qilib, tasavvurda g‘aroyib yaxlit manzara hosil qiladi. Xurshid Davron ona, vatan, yoshlik, bahor haqida yozadimi, To‘maris, Spitamen, Mashrab kabi buyuk ajdodlarimiz obrazini yaratadimi, inson umrining eng gullagan, beg‘ubor va betakror davri bo‘lgan, oppoq orzular, nurli dunyosiga boy bo‘lgan bolalikni qalamga oladimi, ishq–vafo, ilk muhabbat armonlari-yu iztiroblari haqida yonib kuylaydimi, ularda Xurshid Davronga xos bo‘lgan o‘zgacha uslub sezilib turadi. Shoir she’rlarida inson ruhiyatining ko‘z ilg‘amas sezimlari ham alohida, bo‘rtib ko‘zga tashlanadi. Shu nuqtai nazardan biz mazkur bitiruv malakaviy ishimizda Xurshid Davronning she’riyatidagi poetik obrazlarni yaratishda shoir mahoratining o‘ziga xosligini tahlil qilishga urindik. Ana shu jihati ishimiznig dolzarbligini belgilaydi. 3

BMIning obyekt va predmeti . Mazkur bitiruv malakaviy ishni yozishda ya’ni X.Davronning poetik obrazlardan foydalanish mahoratini aniqlashda shoirning Xurshid Davron. Bolalikning ovozi.-T: 1986. Xurshid Davron. Bahordan bir kun oldin. T: 1997.Xurshid Davron. SHe’rlar.- T: 2004 kabi to‘plamlaridagi she’rlaridan foydalandik. BMIning maqsad va vzifalari . Xurshid Davron hamisha xalqning ko‘nglini ko‘taradigan, odamlar qalbiga quvonch, ularni o‘ylatib qo‘yadigan, dunyoning, hayotning sir-asrorlaridan voqif etadigan so‘zlarni topib aytadi. Topib aytganda ham poetik obrazlar vositasida aytadi.Biz ishimizda bu kabi va boshqa savollarga javob berish uchun quyidagi vazifalarni bajarishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘ydik: - Poetik obraz va uning o‘ziga xosligini she’rlari misolida o‘rganish; - X. Davron she’riyatida poetik obrazlar tizimini tahlil qilish; - Shoir she’riyatida rang – tasvir poetikasi. - X.Davron she’riyatida lirik qahramon talqiniga alohida e’tibor qaratish - Lirik qahramon va shoir “men”ining poetikligini she’rlari asosida o‘rganish - Shoir she’riyatida tabiat poetikasini haqida umumiy xulosalar chiqarish - Shoir she’rlarining badiiyati, shoirning mahorati masalalariga e’tibor qaratish. BMI ning o‘rganilganlik darajasi . Bitiruv malakaviy ishini yozishda O.Sharafiddinov ,N.Afoqova, U.Normatov, R.Xodjayeva, Y.Solijonov N.Shukurov, Yashar Qosim, A.Hayitmetov, B.Jalilov, J.Jumaboyeva kabi adabiyotshunos olimlarning asarlarida o‘rtaga tashlangan fikr mulohazalari, Xurshid Davron hayoti va ijodiga bag‘ishlangan ilmiy maqolalarga e’tibor qaratildi. Ishning ilmiy yangiligi. Xurshid Davron she’riyatining o‘ziga xosligi, shoirning poetik obraz yaratishdagi o‘ziga xos uslubi, shoirning lirik qahramonlar xarakterini yaratish borasidagi mahorati, shoir she’riyatining g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari hali to‘liq o‘rganilmagan. Biz bu kabi masalalarga alohida e’tibor 4

qaratdik va Xurshid Davron she’rlarini baholi qudrat tahlil qilishga urindik. Ana shu jihatgina ishimizning o‘ziga xosligini belgilaydik. BMIning ilmiy-amaliy ahamiyati . Xurshid Davronning ijodida inson ruhini ifodalash, shoir she’riyatining shakliy va mundarijaviy xususiyatlarini poetik obrazlar bilan uyg‘un holda tadqiq etish kabi muammolar yuzasidan nazariy xulosalar bildirildi. Ana shulardan kelib chiqqan holda ishdagi xulosa va materiallardan kollej, akademik litsey va maktablarda XX asr o‘zbek adabiyoti, yangi o‘zbek she’riyati, Xurshid Davron hayoti va ijodini o‘rganishda manbaa sifatida foydalanish tavsiya etiladi. Shuningdek, Xurshid Davron hayoti va ijodiga bag‘ishlangan turli tadbirlar, dars ishlanmalari tayyorlashda, qo‘llanmalar tayyorlashda ham bizning tadqiqotimiz muhim material bo‘lib xizmat qiladi. Ishning tuzilishi . Tadqiqot kirish, ikki bob, to‘rt fasl hamda xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5

I.BOB. POETIK OBRAZ VA UNING O‘ZIGA XOSLIGI Poetik obraz juda keng tushuncha. U olam – obyektiv borliq va ijodkor – subyektiv borliqning o‘zaro «to‘qnashuvi»dan paydo bo‘ladi. Poetik obraz – bu voqelikdan ko‘chirilgan kalka – nusxa emas. Unda ijodkorning individual yondashuvi aks etadi. Agar mana shu yondashuv bo‘lmaganda edi, badiiy adabiyotdagi obraz tushunchasi o‘zining ko‘p qatlamli mohiyatini yo‘qotgan bo‘lardi. Chunki aynan obrazga yuklangan individuallik alal-oqibatda uning jozibasini oshiradi, ya’ni obrazni turli-tuman nuqtai nazardan turib baholash, talqin etish imkonini beradi. Poetik obrazning kuchi, jozibasi yana shundaki, u shoir ifodalamoqchi bo‘lgan fikr, his-tuyg‘u va kechinmani ma’no jihatidan tovlantirib beradi. YA’ni o‘z kayfiyatini ayniqsa, ramziy obraz orqali aks ettirgan shoir shu narsaga erishadiki, endi uni har o‘quvchi o‘ziga tanish manzaralarda tushunadi. U yaratgan obrazlar muxlislar qalbida yangidan inkishof etiladi. Shu ma’noda har bir o‘quvchining yuragida o‘z «Go‘zal»i (Cho‘lpon), o‘z «Na’matag»i (Oybek) va o‘z «Tilla baliqcha»si yashaydi. Demak, shoir obraz orqali fikrlay boshlaganda fikrini oxirigacha aytmaydi. Chunki bu ishni o‘quvchining o‘zi bajaradi. Shu tarzda san’atning, she’riyatning estetik ta’sir maydoni kengayib boradi. Har bir tarixiy davr o‘zining muammolari bilan yashaydi. Bunday yashash davr kayfiyatini belgilaydi hamda ayni kayfiyatni o‘zida mujassam etadi, uni aks ettiradi. Demak, she’riyatdagi obrazlar ham o‘z-o‘zidan shu davr kayfiyatining o‘ziga xos modellari sifatida dunyoga keladi. Biz poetik obraz mohiyatiga kirib borar ekanmiz, o‘z-o‘zidan mazkur obrazni yaratgan davr kayfiyati bilan ham tanishib boramiz. Yana har bir davr muayyan poetik obrazning tabiatidan o‘ziga yaqin va tanish bo‘lgan nimalarnidir topib oladi. Bu esa obrazning umrboqiyligini ta’min etadigan omillardan sanaladi. Ko‘rinadiki, obraz bu – umumlashma maket. U shunday bir tramplinki, u yerdan o‘quvchi o‘z imkoniga – ma’naviy estetik tayyorgarligiga qarab, istagan tomoniga uchib ketishi mumkin. (Albatta, obrazning mohiyati va tabiati bergan imkon doirasida). 6

She’riyatda (umuman, san’at sohasida) yaratilgan obrazlar mohiyatini tadqiq etish shoir (san’atkor)ning voqelik bilan munosabatiga oydinlik kiritadi. Albatta, obraz turli xil bo‘ladi: uning ilmiy-ilyustrativ, faktik va badiiy ko‘rinishlari haqida ko‘p yozilgan. Shulardan badiiy obraz ayrim hollarda o‘ylab topilgan bo‘lishi ham mumkin. Uning aynan o‘xshashi – ekvivalenti real hayotda bo‘lishi shart emas. Ammo bu – badiiy obraz hayotdan tamoman uzilgan bo‘lishi mumkin, degani emas. Har qancha o‘ylab topilgan bo‘lmasin, o‘zining mohiyat-e’tibori bilan kishilik turmushining, uning ko‘nglining qaysi bir holatlarini in’ikosi sifatida dunyoga kelgani bois, bunday obrazlar ham hayot bilan chambarchas bog‘langan sanaladi. Hatto badiiy obrazning mohiyati romantik bo‘lsa ham, baribir, u insoniyatning hayol va orzularini aks ettirganiga ko‘ra real zaminga ega hisoblanadi. Keyingi vaqtlarda poetik obraz tushunchasida muayyan o‘zgarishlar yuz bergani to‘g‘risida yozilyapti. Lekin chuqurroq mushohada etilsa, belgi obraz zimmasiga yuklangan vazifani to‘la-to‘kis bajara olmasligi ayon bo‘ladi. Belgi obraz degan an’anaviy tushunchani bekor qilmadi, lekin unga o‘zga – yanayam keng ma’no kontekstini bag‘ishladi. Ushbu nazariy fikrni inkor qilmagan holda, aytish joizki, belgi obrazga eltuvchi yo‘ldagi ko‘rsatkich ishoralaridir. Poetik obraz ana shunday belgilarning muayyan maqsad sari yo‘naltirilgan tizimiga teng. Bu degani shuki, belgi har doim ham obrazga teng emas. Ayrim hollardagina muayyan belgi obraz darajasiga chiqishi mumkin. Aslida obraz belgiga nisbatan ancha keng va salmoqli tushuncha. Mana shuning uchun ham shoir yaratgan obrazlar mazmun-mohiyatini tekshirish orqali uning butun ijodi mohiyatini anglash mumkin bo‘ladi. Chunki poetik obraz muallif va tashqi dunyo o‘rtasidagi o‘ziga xos aloqa vositasidir. Poetik obraz obyektiv borliq va shoir – subyekt o‘rtasida barpo etilgan eng ishonchli ko‘prik. Hassos o‘quvchi bu ko‘prik orqali bir vaqtning o‘zida ham shoirning badiiy estetik olamiga, ham u yashagan davrning g‘oyaviy-ma’naviy sarhadlariga sayohat qilishi mumkin. Shunday ekan, poetik obraz bu – obyekt – real borliq bilan subyekt – muallif uchrashgan lahzada o‘rtada paydo bo‘lgan 7

jamiki muloqotlarning ong va qalbdagi suratlariga teng. Bunday poetik obraz har bir ijodkor uchun uning o‘zigagina tegishli muloqot sanaladi. Poetik obraz o‘z-o‘zicha yashamaydi. U badiiy g‘oya va ko‘pdan ko‘p badiiy detallar bilan birgalikda muayyan uzilmas xalqani tashkil etadi. Ayni chog‘da ta’kidlab aytish joizki, ba’zi hollarda badiiy obraz ma’lum bir she’rni tutib turgan badiiy komponentlarning zuhuroti – yagona suvrati tarzida ham namoyon bo‘lishi mumkin. Shoir poetik obraz orqali tushuncha, fikr va qarashlar maketini yaratishi mumkin. Bunday maket o‘zining ichki mazmuniga ko‘ra universal bo‘ladi. Shu ma’nodaki, u o‘quvchining dunyoqarashi, adabiy tayyorgarligi, maqsadi va boshqasiga qarab turib turli-tuman talqinlar eshigini ochib boraveradi. Bas, shunday ekan, ishonch bilan aytish mumkin: ijodkorlar badiiy obraz orqali fikrlay boshlashi uning chinakam san’at olamiga qadam qo‘yganidan dalolat beradi. 8

I.1 X. DAVRON SHE’RIYATIDA POETIK OBRAZLAR TIZIMI She’riyat tuyg‘ular gulshanidir. Biz Xurshid Davronning Vatan, tabiat, jamiyat, sadoqat, ishq haqidagi she’rlarini o‘qiganimizda qalbimiz shu gulshandan taralgan nafosat ifori bilan to‘yinganday bo‘ladi. Boisi, Xurshid Davron poetik obraz yaratishda o‘ziga xos uslubga ega. Shoir o‘z she’rlarini nafis tashbehlar bilan bezatib, ularga o‘zgacha sayqal berishga astoydil harakat qiladi. Lirik qahramonning ruhiy olamini noyob poetik topilmalar va tasvir vositalari yordamida ifodalaydi. Xurshid Davron yaratgan poetik obrazlar orasida Vatan obrazi alohida o‘rin tutadi. Shoir Vatan obraziga eng vazmin, Istiqlol dardi, davr yukini yuklaydi. Shoirning “Moviy rangli osmonga boqdim” she’riga nazar tashlaylik. Taniqli adabiyotshunos Ulug‘bek Hamdam ta’riflagandek, bu bitikdagi obrazning kuchi, jozibasi shundaki, u shoir ifodalamoqchi bo‘lgan fikr, his-tuyg‘u va kechinmani ma’no jihatidan tovlantirib beradi. Dastlab she’rni o‘qigan kitobxonda shoir ta s virlagan tabiat manzaralariga qiziqish paydo bo‘ladi. Shoir o‘quvchini moviy rangli osmon, “zumrad dala” go‘zalliklari bilan oshno qiladi, “pishib yotgan bog‘lar” sari chorlaydi. Tong nurlariningto‘lqinlarini ko‘rgan shoirning yuragida yulduz chaqnaydi. Uning bag‘ri shamollarga aylanadi. Shoir “Hayotni yonib kuyladim” deya e’tirof etadi. Aytmoqchi bo‘lgan asosiy fikrini esa she’rning eng so‘nggi qatorlariga joylaydi: Har kimning ham bo‘lsin osmoni, O‘z gullari bo‘lsin qalbining. Erkday ulug‘ O‘zbekistoni, Cheksizligi bo‘lsin har kimning. She’rning hali yurtimiz mustaqillikka erishmagan bir tarixiy pallada yozilganligini qayd etadigan bo‘lsak, masalaning mohiyatini yanada teranroq anglaymiz. Boisi o‘sha davrlarda buyuk og‘alar e’tirof etgan vatandan boshqa vatan yo‘qligini uqtiruvchilarni hisobga olsak, shoir “bahorning ilk bargiday yashil”, “gul atridek yosh Vatan” haqida kuylashi, uning timsolini yaratishining o‘zi she’riyatimiz tarixida katta bir voqea edi: 9

Vatan, sensan bag‘rimga monand, Bag‘rim kabi musaffo, yorug‘. Sen onamga o‘xshaysan, Vatan, Onam kabi tabarruk, ulug‘. Shunday yorug‘ mening Vatanim, “Men sevaman ” so‘zidek yorug‘. Shoir nazarida dunyodagi eng yorug‘ maskan, “ona kabi tabarruk, ulug‘” go‘sha bu Vatandir. Shuning uchun ham shoir Vatanini jonidan ortiq sevadi. Uning uchun har narsaga tayyor. Mana shu tarzda Xurshid Davron she’riyatida Vatan bir ulkan poetik obraz, muqaddas go‘sha, ulug‘ sajdagoh sifatida bo‘y ko‘rsatdi. Xurshid Davron she’riyatida bahor, gul, kuz va qish, qor kabi rang-barang obrazlar uchraydi. Shoirning “Derazamning raxidan qorni…” she’ri bunga misol bo‘la oladi. Deraza raxida turgan qorni hammamiz ham ko‘rganmiz. Lekin shoir uni boshqacha nigoh bilan ko‘radi. SHe’rda tuvakdagi gul va qor obrazlari bor. Deraza raxidagi qorni tuvakdagi gul kuzatganini ko‘rganmisiz? Shoir kitobxonning e’tiborini shu voqeaga tortadi. Qanday yaxshi kuzatmoq to‘yib Tashqarida yoqqan oq qorni, Hech bo‘lmasa oldingga qo‘yib O‘tkir sharob, bir burda nonni. Endi lirik qahramonni na uydagi issiq joy, na tuvakdagi gul, na tinchgina kitob o‘qish, na tashqaridagi qorni kuzatish qiziqtiradi. U kiyinib tashqariga otiladi. Tabiat go‘zalligidan, qor yog‘ishidan zavqlanadi. Sizni ham birga qor bo‘roniga, qish zavqidan sarmast bo‘lishga da’vat etadi. Shoir she’rining ta’sir kuchi ham xuddi mana shundadir. Shoirning “Bo‘ldi, yetar, termulmang oyga…” degan she’rida “men”i va oy obrazi bor. Shoirning lirik qahramoni “Bo‘ldi, yetar, termulmang oyga, ha, bilaman, oy juda go‘zal — To‘yib bo‘lmas bunday chiroyga” deya xitob qiladi. 10

Yerga boqing: xuddi shu chog‘da Yulduzlardan ulkan maysalar Bosh ko‘tarib chiqib kelmoqda, — deya o‘quvchiga murojaat qiladi. Bu fikrda shunday ramz bor: Oy qanchalar go‘zal bo‘lmasin, u lirik qahramonning istiqlol, ozodlik, hayot haqidagi ehtiyojlarini qondira olmaydi. Lekin ona zamin bag‘ridan ko‘tarilayotgan maysalarda esa hayot bor, go‘zallik bor. Boisi maysalar yerdan bosh ko‘tarib kelmoqda. Ular tabiatni go‘zallikka burkab, insonga va borliqqa hayot baxsh etadi. Bolalik! Inson umrining gultoji, betakror bahori. Kim ham bolaligini sog‘inmaydi deysiz. Shoir ham bolalik haqidagi bitiklarida yillar uning bolaligini o‘g‘irlab ketganligini, do‘stlari sochlaridagi “oq tolalarga hayron boqqanligini” tasvirlarkan, goh yillarni koyisa, goho bog‘lar tomon yuz buradi. Shoir bolalik haqidagi tuyg‘ularini shunday ifodalaydi: Kunlar xazon kabi sarg‘ardi, Uchib ketdi yaproqlar kabi. Ul kun qalbga dunyo sig‘ardi, Bugun sig‘mas o‘zimning dardim. O, bolalik, mening quvonchim, Ey, ko‘z yoshi to‘ymagan u chun. Kecha do‘stlar bilan men ichdim, Sening boqiy qudrating uchun. Shoir yoshlik va bolalikning o‘tib ketganligini “Kunlar xazon kabi sarg‘ardi” satrlari orqali ifodalaydi. U “sarg‘aydi” so‘zini “sarg‘ardi” deb qo‘llashi bilan she’rdagi ma’no yanada kuchayib, uning ta’sirchanligi ortadi. “Uchib ketdi yaproqlar kabi” degan o‘xshatishdan mohirona foydalanadi. Bolaligida shoir qahramonining qalbiga butun dunyo siqqan bo‘lsa, bugun uning ichida hatto tariq aylanmaydi. Shundanmi, o‘zining dardi ham yuragiga sig‘maydi. Biroq bolalik qanchalar yiroqlashib ketgan bo‘lmasin, inson doimo o‘z bolaligini qo‘msaydi, bola bo‘lib qolgisi keladi. Bolalik ana shunday betakror tuyg‘u. 11

“Xurshid Davron o‘z tuyg‘ularini ko‘z-ko‘z qilmaydi. O‘quvchini hayotiy haqiqat bilan yuzma-yuz qilib, undagi ta’sirlanish, munosabat bildirish va xulosa chiqarishni ko‘proq o‘quvchining o‘ziga qoldiradi. Tuyg‘ular chinligi, holatning samimiyligi, kechinmalar tabiiyligi misralarga joziba baxsh etadi. Shoir ifodalayotgan timsollar uning ijodiy maqsadi yo‘lida xizmat qiladi” . Xurshid Davron she’riyatida ramziy va majoziy timsollar XX asr o‘zbek she’riyatida yuksak san’at namunalarini bunyod etgan Shavkat Rahmon, Usmon Azim, Xurshid Davron kabi iste’dodli shoirlar o‘zlarining asarlari bilan chinakam she’riyat hamisha hayot bilan chambarchas bog‘liqligini, ular insoniyatning estetik ehtiyojlariga xizmat qilishi lozimligini to‘g‘ri anglab yetishdi. Bu avlod she’riyati adabiyotdagi ko‘p yillik boy va rang-barang ijodiy tajriba asosida shakllandi. Xurshid Davron she’riyati haqida mulohaza yuritib, Eshqobil Shukur: «Xurshid Davronning asosiy ijod qoidalaridan biri – she’rda Vatan bo‘lishi kerak! U bir maysa timsolida aks etadimi, tuproq misolida namoyon bo‘ladimi, bir daraxt tasvirida ko‘rinadimi, daryo kabi shovullab ovoz beradimi, qanday bo‘lmasin she’rda Vatan bo‘lishi kerak! Biroq bu ramz uning she’rlariga sira zo‘rma-zo‘raki kiritilmagan, balki shamol kabi erkin, muhabbat kabi samimiy, vijdon kabi xalol kirib kelgan», – deb yozadi. Xurshid Davron she’riyatida faqat o‘zining shaxsiy kechinma va qarashlarigina emas, balki ayni chog‘da XX asrning muhim muammolari ham ifodalangan. Xurshid Davron zamon muammolarini o‘ziga xos tarzda, uslubda ifodalaydi. Shoir betakror ramziy-majoziy timsollarni yaratadi. Xurshid Davron she’rlarida qushlar, bulutlar, mayus daraxtlar, quyosh, bog‘lar, daraxt barglari, dalalar, qish, qirov, kuz – hamma-hammasini teran his etadi. Bu ramziy-majoziy timsollarda shoirning tuyg‘ulari o‘zgacha lavha, o‘zgacha manzara kasb etadi. 12

Xurshid Davron lirikasi o‘zbek she’riyatining o‘ziga xos sahifalaridan birini tashkil etadi. Bu o‘ziga xoslikni xarakterlaydigan jihatlar ko‘p, albatta. Bu sirada alohida obrazlarga (bola, ot, tun, daraxt, qush kabi), alohida mavzularga (bolalik, urush, tarix, san’at, peyzaj kabi) ko‘p murojaat qilish; badiiy tasvir tizimining o‘ziga xosligi; aksariyat she’rlarda zamonning aniqligi; badiiy tasvirning yorqinligi kabilarni sanash mumkin. Shoir ijodi milliy adabiyotning ma’lum bir davrdagi taraqqiyot xususiyatlarini o‘zida namoyon eta oladi; ayni paytda u milliy she’riyatimiz har qanday bosqichda ham rang-barang izlanishlardan iborat bo‘lganligining bir misolidir. Badiiy adabiyot namunalariga birgina o‘zbek she’riyati misolida ham yaxlit holda qaralsa, badiiy so‘z taraqqiyoti har bir bosqichining o‘ziga xos obrazlar tizimi, detallari, tafsillari borligini ko‘rish mumkin. “Erk” so‘zini “qasos” so‘ziga qofiya qilish bilan bog‘liq badiiy tafsil aynan 1979-yilda yozilgan she’r matnida mavjud bo‘lishi ham ana shu qonuniyat bilan izohlanadi. Shoir ohangdosh bo‘lmagan so‘zlarni qofiya qilishni ijodning suv va havoday zarur talabi darajasiga chiqarmoqda. Axir, “erk” va “qasos” so‘zlarining ohangdosh emasligi oddiy o‘quvchiga ham ayon-ku! Notabiiyday tuyulgan bu holat ramziy ma’noda badiiy ijoddagi yakranglikni rad etishni, yangilanish ishtiyoqini; ijtimoiy hayotda esa istibdod iskanjasida ezilgan millat qalbining chuqur qavatlaridan qo‘zg‘ola boshlagan qasos tufayli erk masalasi kun tartibiga chiqqanligini ifoda etadi. “Qo‘rqoq bo‘lsang – qo‘rqoq bo‘lar she’r!” degan programmani e’lon etadi shoir davom etib. Keyingi badiiy tafsillar she’rning bu ijtimoiy ruhini ochiqroq ifoda etadi: To‘marisdek ayol qo‘llarin Chanoq tig‘i tilarkan kech kuz Qog‘ozdagi she’rim yo‘llari Yuragimda qon qoldirgan iz. Paxta yakkahokimligi bilan bog‘liq bunday badiiy tafsillar Xurshid Davronning boshqa she’rlarida ham ko‘p uchraydi va bu tabiiydir. Shu birgina tafsilda shoirning o‘zi yashayotgan muhit ravish-raftoridan norizoligi, a’zolari o‘z o‘rnini 13

topmagan jamiyatga “qasos”i yashiringan. Aynan To‘maris obrazining eslanishi ham tasodif emas. Vatan mustaqilligini asrab qolishdan iborat xatarli vaziyat bir paytlar ayol qo‘llariga qilich tutqazgan bo‘lsa, she’r muallifi yashayotgan muhit ayolning go‘zalligini dag‘allikka, hayotini rejayu majburiyatlarning qurboniga, o‘zini dalaning doimiy fuqarosiga aylantirdi. Shoirning qalbi ana shu nomuvofiqlikdan iztirobda, shundan uning she’riy satrlari yurak qonining izlari bo‘lib tug‘iladi. Shundan u “So‘z – qushdir…” deb nomlangan yana bir boshqa she’rida “o‘z qoningdan ichirgin qushga” deydi. Ijodkor shaxsning jamiyatdagi, millat hayotidagi o‘rni muammosi “Eng kuchli baqiriq…” she’rida ham ramziy tarzda ifoda etilgan: Eng kuchli baqiriq – Soqovning baqirig‘i. O‘, qanday kuch bilan baqirar Qabrtoshlar… Eng kuchli sukunat – na ko‘z sukuti, na soqov sukuti, na tosh sukuti, Eng dahshatli sukunat – Shoir jim yursa… Shoir yashab turgan davr, jamiyat uni ijodkor shaxsning jamiyatdagi, nafaqat jamiyat – butun insoniyat oldidagi vazifasi, mas’uliyati haqida o‘ylashga majbur etadi. Yozuvchi – har bir davrning vijdoni, xalqning eng ilg‘or kishisi, millatning basirat ko‘zi va uning uyg‘otuvchisidir. Bas, shunday ekan, uning sukut saqlashga haqqi yo‘q. Shoir jim qoldimi, u jamiyatning taraqqiyoti bo‘lmaydi, u millat xoru zabunlik qismatiga mahkum etiladi. Shoir jim qoldimi, demak – davrning vijdoni o‘lgan, millatning ko‘zi ko‘r, istiqbol yo‘li tugagandir. Qisqagina she’r uchun tanlangan jamiyki obrazlar, detallar ana shu g‘oyani ifodalashga yo‘naltirilgan. Bu obraz va detallarning barchasi “sukunat” obrazi atrofida aylanadi: soqov, qabrtosh, ko‘z sukuti, tosh… Zohiran sukunatga zidday bo‘lib tuyulgan “baqiriq” ham aslida sukunatning sherigi, o‘shaning ko‘rinishi. Chunki soqovning baqirig‘i nimani ifodalaydi? Hech nimani. U har qancha kuchli bo‘lmasin anglab bo‘lmaydigan bir 14

tovush, xolos. Shu tariqa Xurshid Davron yetti misradan iborat she’rda ijtimoiy karaxtlik hukm surayotgan jamiyatning poetik obrazini yaratdi. Xurshid Davron ijodini kuzatgan odam uning umumiy “vatan”ga intilish urf bo‘lgan sho‘ro davrida o‘zining millati va vatani tarixiga ko‘p murojaat qilgani, goho undan faxrlangan bo‘lsa, ko‘proq qayg‘urib, yozg‘irganiga guvoh bo‘ladi. Shoir millati va vatanini sevgani uchun uning tarixini ko‘p kuylagani, shubhasiz. Ammo bu yagona sabab emas. U millatu vatanning bugunidan qoniqmasdi. Shu bois shoir mavzuni ko‘proq tarixdan olardi. O‘zbekning shonli, ulug‘vor tarixini yodga tushirish bilan qulligiga ko‘nikkan, ko‘nikibgina qolmay, bu holidan faxrlanadigan darajaga kelgan millatdoshlarining ko‘zini ochmoqchi, asli kimligini esga tushirib, g‘ururini uyg‘otmoqchi bo‘lardi. She’rlarining birida: “Ustimdan asrlar, moziylar o‘tar”, — deb yozgan Xurshid Davronning bitiklarida bobolar tog‘dek viqorli, qoyadek cho‘ng, buloqdek toza, tog‘ havosidek tiniq qilib tasvirlanganidan o‘qirman ularni darhol suyib qoladi. Shoir o‘z bitiklarida elu-yurt tarixining nafaqat shonli, balki qonli sahifalarini ham yashirmay aks ettirgan. U milliy tarixning ana shu qonli manzaralari tasviriga ham iliq harorat, kuchli mehr bag‘ishlay olgan. Shoir aksar bitiklarida she’rxonni bobolarday bo‘lishga chorlaydi. U vatan chaqiriq va shior sifatida odamning tashida emas, balki ko‘nglida bo‘lishi kerak, degan fikrni: “O‘zbekiston nomi – bobom o‘giti, Uni taqayvermang duch kelgan yerga” tarzida ifoda etadi. Xurshid Davron bobolaridan qolgan yurtini yaxshi ko‘radi. Shoir jonni tikib bo‘lsa-da, vatanini himoya qilishga o‘zini burchli sanaydi. Otayurtni maqtab ta’rifini keltirish, uni qanchalar suyishini boshqalarga ko‘z-ko‘zlash emas, zarur bo‘lganda unga qalqon bo‘lish kerak, deb hisoblab: Uzoqlardan kuylab uchar o‘q Men Vatanni to‘smog‘im uchun, — Yozadi She’riy asarda aks etgan tuyg‘u va qarashlar o‘qirman qiyofasidagi jamiyat a’zolari bilan muloqotga kirishadi. Ijodkor ayni shu muloqot onlarida uyg‘otilishi lozim bo‘lgan fikr va hissiyotni bitiklari zamiriga joylash orqali millat ijtimoiy 15

ongiga ta’sir ko‘rsatadi. Sinkretik san’at o‘laroq adabiyot insonning tafakkur va ruhiyatiga birday ta’sir ko‘rsatadi. Badiiy asarda aks etgan ko‘ngil holati hayotdagi odamlar ruhiyatiga ko‘chadi, tozargan ruhoniy hodisa sifatida yana adabiyotga qaytadi. Shu tariqa shaxsdan adabiyotga, adabiyotdan shaxsga qabilidagi uzluksiz kechim yuzaga keladi. 1983-yilda yozilgan “Samarqanddagi ozodlik haykali qoshida o‘ylar” she’rida erkka tashna shoirning go‘zal badiiy topilmalar yordamida ruhiyatlarga dolg‘a soluvchi otashin tuyg‘ulari samimiy aks ettiriladi: Ozodlik! Madad ber navqiron dilga, Kuy bergin, bo‘g‘zimni to‘ldirib olay. Qudrat ber, bag‘ishlay yurakni elga, G‘azab ber, men uni solayin she’rga! She’rdagi har bir so‘z, hatto, “Xazonlar boqqa hukmron, Tillarang bo‘yoqqa bo‘yalgan olam” singari kuz tabiatining tengsiz chiroyi aks etgan manzara tasviri ham ozodlikka tashna Vatan, uning shonli tarixidagi qandaydir voqeaga bog‘liq holda beriladi. Ozodlikka aloqasi yo‘q narsa shoir e’tiborini tortmaydiganday, unda hissiyot uyg‘otmaydiganday tuyuladi. Ozodlik haykali poyidagi mangu olov shoirga lovillab yonayotgan yurakni eslatadi. Bu holat she’rda: “Bu olov yuragim shaklida yonar”, — tarzida ifodalanadi. She’rning mantig‘iga ko‘ra, chinakam odam tiz cho‘kib kechirilgan umrni hayot hisoblamaydi. Odam uchun tiz cho‘kib yashash o‘limdan og‘ir, ochunda birgina narsa – ozodlikka tiz cho‘kish mumkin: Bobolar qoshingda tiz cho‘kib o‘lgan, Ular faqat senga tiz bukkan, xolos! Xurshid Davronning ko‘p she’rlarida Vatanni ozod ko‘rmaganidan iztirob chekkan shaxsning ko‘ngil holatlari aks etadi. Uning ko‘plab bitiklarida ozodlik nafasi, vatan harorati, tarix saboqlari tasvirlanadi. Bugunning yaxshiroq kechirilmog‘i, ertaning mukammal qurilmog‘i uchun tarixni bilish va undan saboq olish lozimligini Xurshid Davron shunday ifodalaydi: “Buguningni o‘ylasang agar Yer ag‘darib ter to‘k, bug‘doy soch – Unib chiqar, albatta, sahar. Ertani ham 16

o‘ylasang agar, Bog‘ yaratgin, yillar o‘taru Yuksalar bog‘ – bepoyon, zafar. Kelajakni o‘ylasang agar, Unib-o‘stir bolalaringni, Kurashmoqni o‘rgansin ular”. Zero, uzoq kelajagini tasavvur qilmagan, uning bugundan ko‘ra shonliroq bo‘lishi uchun kurashmagan millat baxtga munosib emas. Inson hamisha o‘z o‘tmishiga qiziqib, uni bilgisi kelib yashaydi. Odam bugunini anglashi uchun kechagi kunidan saboq chiqarishi kerak bo‘ladi. Zero, kechagi kun hamisha qaytarilmas tarixdir. Buguniga o‘tmishdan turib nazar solabilgan odamgina ertasini bugungidan yorqinroq qilishga qodir. Kechagi kunini unutib yuborgan yoki eslagisi kelmaydigan kimsalar uchun ertangi kun ham bo‘lmaydi. Ular xuddi jonliqlar kabi faqat hozir bilan tirikchilik qiladilar. Odam jamiyatdan uzilib hayot kechira olmaydi. Chunki odamning odamligi faqat ijtimoiy muhitda, ya’ni boshqa odamlar orasidagina namoyon bo‘ladi. Shu bois goh odamning butun umri, goh lahzalik ko‘ngil holatini mangulikka muhrlashga intiladigan adabiyot mavjudligining o‘zi bilan ijtimoiy mohiyatga egadir. Eng ichkin ruhiy holat yoki sof tabiat manzaralari aks etgan bitiklarda ham o‘z-o‘zidan ijtimoiy mazmun bor. Xurshid Davron singari o‘zini jamiyat, millat va uning tarixidan ayro ko‘rmaydigan ijodkorning badiiy yaratiqlarida-ku, inchunin. Unda lirik qahramon kechinmalari ifodasi ham ijtimoiy. Zero, bu kechinmalar jamiyatda yuz berayotgan hodisalar tufayli uyg‘ongan. Shuning uchun ham shoirning “Shamni o‘chirdilar…” she’ridagi: Mehru shafqat yo‘qdir, Or-nomus yo‘qdir. Dillarda muhabbat chirog‘i so‘ngan. Ko‘ngil yalang‘ochu qorinlar to‘qdir, Hamma taqdiriga ko‘nikkan, ko‘ngan. tarzidagi og‘riqli nidosida zarra qadar atayinlik, sun’iylik, zo‘rakilik yo‘q. Bu satrlarda “ko‘ngil yalang‘ochligi bilan qorinning to‘qligi”, hammaning shu taqdirga “ko‘nikkan, ko‘ngan”ligi tasvirida qo‘llangan har bir so‘z keyingisini kuchaytirib, ta’sir darajasini oshirishga xizmat qildirilgan. Shoir ifodalanayotgan 17

ruhiy holatga mos keluvchi so‘zlarni o‘z o‘rnida ishlata biladi. Olchoqlik tarozisida “ko‘ngan”lik “ko‘nikkan”likdan ko‘ra og‘irroq tosh bosadi. Bir o‘zakdan yasalgan ikki so‘zdagi nozik ma’no farqining bu qadar ingichka his etib qo‘llanilishi she’rning ta’sir kuchini keskin ortirgan. Asarning keyingi bandida shoirning noroziligi isyon darajasiga ko‘tariladi. U “qotillar bilan g‘ofillar yonma-yon yashayotgan” zamonga ayblov e’lon qiladi: Dahshatli zamon bu! Qotillar bilan G‘ofillar yonma-yon yashagan zamon. Qor yog‘ar – bu qorni quyoshmas, sovib Ulgurmagan qonlar eritar hamon. Adolatsizlik qori erimaydigan zamonda nohaq qon to‘kilmasligi mumkin emas. Zulm qorini, nohaqlik muzini erku adolat yo‘lida to‘kilgan qaynoq qonlargina eritishi mumkin ekani otashin misralarda ifoda etiladi. Odam odamday yashamog‘i uchun jamiyat odamiy bo‘lmog‘i kerak. Bunday jamiyat esa o‘z-o‘zidan paydo bo‘lib qolmaydi, uni yaratish, bu yo‘lda kurashish, kerak bo‘lsa, jondan kechish zarur bo‘ladi. Shoirning 1987 - yilda erk jangchisiga bag‘ishlab yozilgan. “Bobon botirning o‘limi oldidan aytganlari ” . 1869-yil she’rida o‘z ozodligi yo‘lida qo‘zg‘almagan xalq qullikka mahkum ekani ijtimoiy-ma’naviy asoslari ko‘rsatilgan holda o‘ta ta’sirchan tasvirlanadi: Demak, hali xalq ham xalqmas, Erk uchun shaylanmasa, Demak, hali sut ham haqmas, Gar qonga aylanmasa. Bosqinchi egalik qilayotgan yurtning ulusi o‘z sharmandali qismatining yolg‘iz sababchisidir. Shaxslik g‘ururi, ori bo‘lmagan bunday kimsalar uchun tiriklik tirikchilik o‘tkazishdan, yashamoq yemoqdangina iborat. Hayvoniy istaklarga qul olomon munosabatlarga munosib bo‘lib qoladi: Demak, hali musavvir ko‘r, Olim soqov, shoir kar, 18

Bobo qo‘rqoq, ota sotqin, Ona zolim, aka g‘ar. Demak, hali so‘z – fohisha, Imon yo‘qdir, dil vayron… 1 Hayotning shafqatsiz haqiqati shundaki, ba’zan hayot qolmoq uchun qurbon bo‘lish, tiriklik uchun o‘lish lozim bo‘ladi. Bu holatni shoir: “Ona yurtni saqlab bo‘lmas Janggohlarda o‘lmasdan” tarzida ifoda qiladi. “Namozni yov o‘ldirgan tunda” she’ri ham go‘yo oldingi bitikning mantiqiy-hissiy davomi kabi “Bu dunyodan ketganda Namoz, Bizga meros qolgandi qasos” satrlari bilan tugaydi. Ezgulik, ayniqsa, erk yo‘lida qilingan hech bir harakat, berilgan qurbon izsiz ketmasligi shu yo‘sinda umidbaxshlik bilan tasvirlanadi. Yurt obod, el ozod bo‘lishi uchun, shoirning nazdida har bir odamda “Zilzilani kutgan asbobdek Sergak bo‘lsin doimo yurak”. Millat ahli shunchaki kun kechiraverishga ko‘nikmay, o‘z hayotining mohiyati to‘g‘risida o‘ylay boshlaganda, o‘ylabgina qolmay, uni ma’nili qilishga kirishganda, uning tirikligida mazmun bo‘ladi. Shundagina: “Hayot quchog‘ida jon berar o‘lim”, — deb aytish mumkin. Elning xorligi, yurtning toptalgani, asl yurtsuyarlarning qatag‘on qilinishi shoirda: Ko‘kka boqsam osmon yo‘q edi, Yer yo‘q edi, o‘rnimdan tursam. Bir o‘q meni ta’qib qilardi O‘sha kuni qayoqqa borsam… tarzidagi tushkun kayfiyat paydo qiladi. Shoir erk tuyg‘usidan mahrumligi sabab o‘z yurtiga egalik qilolmagan erkak to‘la ma’noda er kishi sanalmasligini: “Erk nima? Javob yo‘q. Qorin to‘q, dil beg‘am. Qorni to‘q qullardan Qo‘rqmaydi ayol ham”, — deya ifodalaydi. Yonib turgan o‘t kabi ko‘ngilu tanni ayovsiz kuydirguvchi bu satrlar kishini seskantirib yuboradi, o‘z xatti-harakatlarini taroziga solib ko‘rishga undaydi. 1 Хуршид Даврон. Шеърлар. 2014. 35бет 19

Xurshid Davron tabiatni yaxshi ko‘radi, uni yaxshi biladi, uning tengsiz tarovatini she’rlariga ko‘chirib, o‘qirmanni ham zavqiga sherik qiladi. Shoirning bir kitobi “Bahor”, “Yoz”, “Kuz”, “Qish” kabi ruknlarga bo‘lingani, boshqa birining esa “Bahordan bir kun oldin” deb atalishi bejiz emas. U tabiatning turli ko‘rinishlaridan ma’no qidiradi va topa biladi. Bir she’ridagi “Kun ham botdi… Yulduzlar yondi” satrlari o‘qirmanga tun go‘zalligidan ta’sirlangan kishi holatini tuydirsa, “Hali ko‘kka boqurman to‘yib Tinglab yulduzni” tarzidagi ifoda yulduzlarni ko‘ribmas, aynan tinglab rohatlana oladigan odam ruhiyatini aks ettirishi bilan e’tiborni tortadi. Bu o‘rinda tuyg‘ulari nozik, tabiat tarovatidan zavq olabiladigan kishining kayfiyati she’rga aylangan. Xurshid Davron uchun tabiat – ba’zan odamni tasvirlash, unga xos qandaydir sifat-xususiyatni aks ettirish vositasi bo‘lsa, ba’zida o‘zi mustaqil badiiy maqsadga aylanadi. Shoir ko‘klam yellari haqida shunday yozadi: “U kuylay boshlasa, gullarni tishlab Uyg‘ona boshlaydi qurigan shoxlar”. Bahor kelishi bilan og‘ochlar badaniga suv inib, novdalarda hayot paydo bo‘ladi. Og‘och shoxining to‘liqqan kurtaklari qimtilgan lablarga, kurtak ichini yorib chiqayotgan gulbarglar lab orasidan sal ko‘rinib turgan tishlarga o‘xshaydi. Og‘ochning shoxlari ochilgan gullarni tishlab turganday tuyuladi. Shoir hayot qo‘shig‘i bo‘lmish ko‘klamgi yellar esishi hamon butun borliq tirilishi va jonivorlaru, qurt-qumursqalarga ham jon kirib, hayot qozoni qaynay boshlashiday qamrovli jarayonni shu tariqa ikkigina misraga jo qila bilgan. Ko‘klamga madhiya sifatida yozilgan bu she’r – sof peyzaj lirikasining namunasi. Lekin u shoirning nigohi, tasavvur va tuyg‘ulari mahsuli o‘laroq ijtimoiy mohiyatga egadir. Xurshid Davronning “Kun sovidi” satri bilan boshlanadigan she’rini kuzga va anduh og‘ushidagi toza ko‘ngilga bitilgan marsiya deyish mumkin. Shoir xazonrezgi kuzni avj nuqtada shaxslashtira olgan. Uch bandlik she’rning boshidagi o‘ta mahzun ohang adog‘iga qadar pasaymay, izchil kuchayib boradi. Bunga kuzgi tabiatning tarovatsizligidan ko‘ra, shoirning ruhiyatidagi huzun ko‘proq sababday: Kun sovidi, Barglar sarg‘aydi, 20

Yo‘laklarda shildirar xazon. Oy – bevaning chorasiz dardi, Bolakayning kir ko‘ylagi – tong. Bu besh qatorning avvalgi uch misrasi tabiat ko‘rinishining, keyingi ikki misra esa shoir ruhiyatining manzarasi. Kuzdagi sovuq yaltiragan oy bevaning chorasiz dardiga mengzalishida hayotiy mantiq borligi rost. Lekin bu mantiqning ildizini tabiatdan emas, shoir ruhiyatidan izlamoq kerak. Deyarli barcha shoirlarda tozalik va poklikning ideal ko‘rinishi tarzida kuylanadigan tongni “bolakayning kir ko‘ylagi”ga o‘xshatish esa, odatiy tasavvurlarni sindirishi bilan kishini shoshirib qo‘yadi. Ammo bu g‘ayrioddiy tasvirda tabiat holatidan kelib chiqadigan ichki mantiq bor. She’rning ikkinchi bandining dastlabki yarmida tabiat shaxslashtiriladi, ikkinchi yarmida peyzaj tasviri aks etadi: “Ko‘chlarini tugib bo‘g‘chaga Nimanidir kutadi borliq. Qop-qoraygan g‘arib bog‘chaga Chinor sig‘mas – yer qilar torlik”. Bu ko‘chirmadagi ilk satrlarda ko‘chlarini tugib, qaygadir ketish taraddudida turgan kuzning tushuniksiz hadikka to‘la holati o‘ta ta’sirli poetik aks ettirilgan. Ziynatlaridan ayrilgach, g‘arib bo‘lib, kichrayib qolgan bog‘chaga sig‘may borayotgan ulkan chinor holati ifodasi ham tuyumli. She’rning uchinchi bandi butun asardagi anduhning ildizi qayerdaligini ko‘rsatishi va ko‘lami qandayligini anglatishi hamda bitikning ta’sir kuchini oshirishi jihatidan tengsizdir: Bargixazon, Vido fasli bu! “Xayr!” – deyman pichirlab men ham. Ammo ketmas Ko‘ksimdan qayg‘u, Uchmas qushlar ortidan alam… O‘qirman kutilmaganda kuz manzarasining bu qadar g‘arib va g‘ambodaligi sababi faslning holati emas, balki qayg‘u va alam iskanjasidagi shoirning kayfiyatida ekanini anglab yetadi. Bu hol uni o‘yga toldirib, lirik qahramonga 21

sherik qiladi, uning dardkashiga aylantiradi va shu yo‘l bilan yuragini bir qadar poklaydi. Xurshid Davron “Yaylov uzra” so‘zlari bilan boshlanadigan dilbar she’rida ko‘klamgi tabiatning poetik manzarasini chizadi. Shoir peyzajga ijtimoiy ma’no ortishga urinmaydi, borliqning borligining o‘zidagi ma’noni o‘qirmanga anglatishga intiladi: Yaylov uzra kecha… Hilol charaqlar… Oq biya boshini ko‘tarar kishnab – Ko‘zi yaraqlar… Yashashdan mast go‘yo Qirovrang toychoq, Cheki yo‘q kechani zabt etib borar Xushbo‘y bir butoq… Bu misralardagi hilol charaqlashi, toychog‘i borligi sabab baxtdan, uning tinmasligi sabab xavotirdan ko‘zlari yaraqlab kishnayotgan oq biya, yashashdan mast bo‘lib o‘ynoqlagan qirovrang toychoq, tunning cheksiz saltanatini zabt etib borayotgan birgina xushbo‘y butoq kabi bir-biriga unchalar bog‘lanmagan sof manzara ko‘rinishlarining o‘zi teran ijtimoiy ma’noga ega. Chunki bu tasvirlar ortida ushbu manzaralarni ko‘rib, tuyibgina qolmay, mangu muhrlanayotgan ijodkor siymosi turadi. S h e’rning keyingi bandida tasvir tobora ingichkalashib boradi. Tasvirning ingichkalashuvi o‘qirman ta’bining ham noziklashuvini taqozo qiladi va u: “Chayqalar kemadek Oppoq na’matak, Xush isli shamollar ko‘ksini teshib Shabnam tomadi…” satrlaridagi go‘zal shartlilikni tuyishga intiladi. She’rxon ilk shabnamning yoqimli o‘t-o‘lan isiga to‘yingan ko‘klam elkini ko‘ksini teshib, maysalarga tomishini ko‘z oldiga keltiradi. Shu bois ham “Yaylov uzra kecha… Bahor… Oy… Adir… Titrab-titrab bo‘yin tomirigacha Otlar o‘tlayotir” satrlari zamiriga joylangan tiriklik, yashash va yasharish madhini anglab yetadi. 22

Qizig‘i shundaki, bu she’r o‘qib tugatilgach ham tugamaydi. Otning dupuri, maysalar shiviri, toychoqlar kishnashi oy nuridan yaraqlab oqayotgan jilg‘aning mayin shildirashiga aylanib, ko‘ngilda davom etadi. Toychoqning rangi bejizga qirovrang emas: avvalo, u oq biyaning bolasi, ikkinchidan, qish hali ko‘klamga o‘rnini to‘la bo‘shatmagan, ammo qor yog‘dirishga quvvati yetmaydigan paytda qirov tushadi. Chiqning tong ayozida muz zarralariga aylanishidan qirov hosil bo‘lgani kabi toychoq ham hali ot emas, ammo yilqining mohiyati unda mujassam. Rangi onasiday oq emas, lekin ko‘k ham bo‘lmaganidan shoir uni qirovrang ataydi. Ijodkor ushbu she’rida tabiat manzarasining go‘zalligini satrma-satr kuchaytirib boradi: oydin tun, sukunat, shamol va yilqilardan bo‘lak butun borliq uyquda. Nimaligi noma’lum butoqning gurkiragan isi cheksiz borliqning to‘ldirgan, yilqilar shundan mast. Qop-qora tun go‘yo cheksiz dengiz, ko‘zga elas-elas tashlanayotgan na’matak yelkanlari oppoq kema, shamol uni chayqatib, sayohatga chorlayotganday. Yaylov kechasining tengsiz go‘zalligi, hatto, yilqilarni ham befarq qoldirmagan, ya’ni tanasiga sig‘may borayotgan betakror hislar ularni “bo‘yin tomirigacha” titratib yuboradi. Bu she’r o‘zbek so‘zi vositasida yilqilarning tomirlariga solingan titroqni aks ettira olgani bilan qimmatli. Xurshid Davron – tuyg‘ularni bezovta etguvchi, sezimlarni ag‘dar-to‘ntar qilishga qodir ruhiy holat va uning sabablarini so‘z bilan chizishga mohir musavvir shoir. Uning biror she’ri ijtimoiy ma’nodan xoli bo‘lmasada, bitiklarida aks etgan biror ijtimoiy dard yalang‘och aytilgan emas. Shoirning “Savr tuni” she’ri ham shunday asarlardan biri. Xurshid Davron yozga evrilayotgan ko‘klam atributlarini hayratlanarli darajada yaxshi biladi va ularni butun o‘ziga xosligi bilan so‘zga ko‘chira oladi: “Chigirtkalar chirillashida Yoz kelmoqda degan darak bor. Ammo hamon o‘tlar boshida She’rlarini shivirlar bahor”. Oshiq ma’shuqasiga izhori ishq qilgani ko‘klam o‘tlar boshida she’r shivirlashining musiqiy tasviri o‘qirmani lol qoldiradi. Lekin bu hali bor-yo‘g‘i prelyudiya – daromad, xolos. O‘ta jozibali ko‘klamiy bu holat shu qadar omonatki, 23

qattiqroq olingan bir nafasdan uchib ketishi mumkin. Iste’dodli shoir kapalak qanotiday omonat bu lahzani mangulikka shunday muhrlaydi: Nafasingdan uchib ketguday Tuyuladi bu she’r, bu surat. Tomog‘ingga tiqilgan toshni Yutmoq uchun yetmaydi jur’at. Shunday damda yurak qa’rida Yorug‘ hislar uyg‘ona boshlar Va so‘zlarga aylanar shunda Tomog‘ingga tiqilgan toshlar. Xurshid Davron chinakam she’r tug‘ilish kechimini kutilmagan bir batafsillik bilan ko‘zga ilinarli, ko‘ngilga ishonarli qilib tasvirlaydi. Go‘zallikning tengsizligidan kishi tomog‘iga tosh, ya’ni yig‘i tiqiladi. Tabiatning betakror chiroyiga daxl qilib qo‘ymaslik uchun yig‘lab-ku bo‘lmas, aqalli yutinishga ham jur’at yetmaydi. SHe’rda shunday saodatli damlarda yurakda yorug‘ hislar uyg‘onib, tomoqqa tiqilgan toshlar so‘zga aylanishiday silsilali jarayon butun murakkabligi bilan jozibali aks ettirilgan. So‘nggi bandda tabiat ta’sirida shoir ko‘nglini to‘ldirib, ruhiyatini ko‘targan, qalbiga to‘lqin olib kirgan holat g‘oyat ichkin yo‘sinda: “Hayqiriqdan kuchli bir shivir To‘lib kelib, gurillar qalbing” tarzida ifodalanadi. Shivir bilan hayqiriq, shivir bilan gurillash o‘rtasidagi zidlik, “shivir” degan mayin tushunchaning “kuchli bir” sifatlovchisi yordamida oksyumoronli tasviri she’rga alohida joziba bag‘ishlaydi. She’r oxirida shoir: “Yonib turar oy ham ushbu she’r Uzra xuddi sarlavha kabi”, deb yana tabiatning o‘ziga qaytganday bo‘lsada, aslida oydan ko‘ra o‘z ko‘nglidagi yorug‘likni ifoda etadi. Ko‘kda yonib turgan oyni shu oy tasvirlangan she’rning sarlavhasiga o‘xshatish she’riyat tajribasida ko‘rilmagan topildiqdir. Xullas Xurshid Davron she’riyatini tahlil qilish jarayonida uning o‘ziga xos uslubini ya’ni poetik obrazlardan foydalanish mahoratini baholi qudrat o‘rganishga urindik. 24

I.2 SHOIR SHE’RIYATIDA RANG – TASVIR POETIKASI. Aslida, san’at ijodkor qalb-u ongida kechgan his-tuyg‘u va g‘oyaning badiiy ifodasi o‘laroq yaxlit hodisa esa-da, biz uni turlarga ajratishga odatlanganmiz. Albatta, san’atni turlarga ajratib tasniflash madaniy hayotimizda judayam zarur. Ammo na ijodkor va na talabgor (o‘quvchi, tomoshabin, tinglovchi va hokazo) san’at turlarining yaxlit hamda uyg‘un hodisa ekanini unutishga haqli. Zero, chin asarning hassos yaratuvchisi olamni barcha sezgilari bilan idrok etadi. U ijod onlarida asariga musavvirning nigohlarini, shoirning tuyg‘ularini va musiqachining ohanglarini singdirib yuborishi mumkin. Ba’zida, she’r deb tutganimizning asl jozibasi ana shunday uyg‘unlik sababidan ekanini “ang”lamaymiz, parvo qilmaymiz. Lekin she’r o‘qib ufqdan og‘ayotgan quyoshning bir to‘plam olov sochlarini ilib qolayotgan o‘rmonni (Oybek), bezavol maysaning bosh silkitishini (A.Oripov) yoki qorlariga qorishgan osmonning nurli changni elayotganini (R.Parfi) o‘z ko‘zimiz bilan ko‘rganday zavqlanishni, unda ajib bir hislarni tuyishni kanda qilmaymiz. Bu zavq esa biz nazarda tutgan uyg`unlik ning mevasi, asli. S h e’riyat va rangtasvir – egiz san’atlar. Shuning uchun bo‘lsa kerak, qadimgi yunon shoiri Simonid she’riyatga zabonli rangtasvir, rangtasvirga esa soqov she’riyat deya ta’rif beradi. Bobomiz Abu Nasr Forobiy musavvir bilan shoirning san’atdagi moddasi ham, maqsadi ham o‘xshash ekanini aytib o‘tgan. Demak, ba’zan shoir musavvirning “mo‘yqalam”ini yoki, aksincha, musavvir shoirning “qalam”ini tutishga urinadi. Bunga ilhom pallasi ijodkor o‘zi his qilganini ko‘nglidagiday ifoda etolmasligi, “qalam”i ojiz qolayotganini his etishi sabab bo‘lishi mumkin: Deymanki: “Boshqalar bilmay qoladir – Shunday go‘zallikni! Attang, agar men Rassom bo‘lsam edi, chizib berardim, O‘xshash nusxa bilan, yozib berardim, Shu ojiz holimda, shoirmanmi men?..” Cho‘lpon San’atkorning barcha harakatlari “o‘quvchi”ga ko‘rganini, 25

o‘ylaganini va his etganini huddi o‘zi tuyganiday yetkazishga qaratilgan. Balki uning boshqa san’at turlariga murojaat etishining bosh omili ham shundandir? Chunki, har doim ham ko‘rilganni so‘z bilan, aytilgani bo‘yoq bilan ifodalashning imkoni yo‘q. Masalan, shoir shunday “chigal” vaziyatda rangtasvirga xos ifoda unsurlarini she’riyatga ko‘chiradi. U olamni shoir bo‘lib emas, musavvir bo‘lib tasvirlashga kirishib ketadi. Keling, yuqoridagi mulohazalarimizni bir misol vositasi tahlil qilib, tasvirning badiiy ifodadagi ahamiyatini yanada teranroq tasavvur qilib olamiz: Yer ustida nurlar soyasi… Oydin tun bu! Go‘yo jodugar Shahar uzra harir oq doka Tashlab qo‘yib tomosha qilar. Shoir Xurshid Davronning 1980-yilda yozilgan “Samarqandda oydin tun” nomli she’rida yaxlit manzara tasvirlanadi. Ya’ni, she’rni o‘qirkansiz ko‘hna Samarqandning tungi – oydin manzaralari ko‘z o‘ngingizda jonlana boshlaydi: Samarqand shahri… Tun… To‘lin oy shuqadar yorqinki, ko‘chada bino va daraxtlar soya tashlagan… Ammo shoirning maqsadi faqatgina go‘zal manzarani tasvirlashdan iborat emas. U o‘zi “chizayotgan” manzara qa’riga katta ijtimoiy dardni yashirgan. Qarang, she’rning ikkinchi bandida ijodkorning bu maqsadi yanada oydinlashadi: Oy nuridan ilingan umid Yuragimni qilar bezovta. Ko‘ksaroyning soqchisi – ko‘r it Egasini izlar mohtobda. Aslida shoir manzarani tasvirlashda davom etsa-da, banddagi oy nurlarining tasviri lirik qahramon qalbidagi umid tuyg‘usini uyg‘otish vositasi bo‘lib kelmoqda. Ya’ni manzaraga lirik subyekt kechinmalari ta’sir etib, undagi ramziylikni oshirmoqda. 26

Osmon gulxan cho‘g‘lari tushib Milt-milt etib yonayotgan shol. Arvohlarning bezovta tushi – Chinorlarni silkitgan shamol. Osmondagi yulduzlar go‘zal istiora bilan cho‘qqa, osmonning o‘zi esa sekin- asta yonishni boshlagan sholga (bo‘yinga osib yoki teshigidan kiygizib qo‘yiladigan jazo taxtasi) o‘xshatiladi. Bu o‘rinda shoir mustabidning sekin-asta yemirilib, tugab borayotgan istibdodiga ishora etayotganini ko‘rishimiz mumkin. Be zovta ruhlar esa ulug‘ ajdodlarimiz, buyuk o‘tmishimizga ishora. Lekin shoir bu ikki badiiy tashbehnida muayyan tasvir asosida beradiki, siz she’rni o‘qib ramzlar tili bilan tasvirni emas, tasvir vositasida ramzlar tiliga kirib borasiz. Boshqacha aytganda, deylik, Abdulla Oripov va Shavkat Rahmon she’rida manzara lirik qahramon ko‘zi bilan ko‘rilgan tabiat tasviri bo‘lsa, Xurshid Davron she’rida ko‘rib-kuzatilgan voqelik tasvirini boricha berish bilan birga, undan olingan taassurotlar, his-kechinmalar ifodalanadi. Xurshid Davronda tasvir ramzga aylanmay turiboq estetik qimmat kasb etadi, o‘quvchida xuddi ko‘rib turgandek taassurot uyg‘otadi va bu taassurot tasviriy san’at asarini tomosha qilganda tug‘iladigan kechinmalardan kam bo‘lmaydi: Mudroq nigoh ila boqaman, Moziy yodi meni qilar mast. Go‘yo daryo aro oqaman – Manzilimni hech kim bilmas… “Samarqandda oydin tun” she’rida o‘tgan asrning 80-yillarida xalqimiz ziyo - lilari ichida yanada olovlangan istiqlol orzusining taftini his etish mumkin. Zero, shoir tasvirlayotgan manzaraning har bir detali istiqlol tuyg‘usiga ishora etadi. Ammo, bu she’rda bizning e’tiborimizni tortgan eng muhim jihat asar ortidagi subyektning shoirga o‘xshamasligi, u ko‘proq o‘z hislarini tasvir asosida yetkazishga urinayotgan “musavvir” ekanligi bo‘ldi. Zero, musavvir o‘z tomoshabiniga nutqi vositasida so‘zlamaydi. Musavvir tasvir, bo‘yoqlar tilida so‘zlaydi. 27

Xurshid Davroning biz yuqorida misol qilib olgan she’rida va yana boshqa ko‘plab asarlarida ana shunday musavvirona ifodani ko‘rishimiz mumkin. Albatta, shoir bu o‘rinda bo‘yoq o‘rniga so‘zdan foydalanadi. U manzarani tavsiflamaydi, balki eng kichik unsurlari bilan tavsirlaydi. Shoir xuddi rassomday oldin tasvirni ko‘rsatib, keyin “dardi”ni so‘zlaydi. Shoirning rangtasvir san’atiga xos ifoda shakllaridan foydalanishi she’r ning jozibasini yanada oshiradi, badiiy g‘oyaning o‘quvchiga ta’siri kuchayadi. Zero, odamlarda ko‘z vositasida informatsiya qabul qilish boshqa sezgi a’zolariga nisbatan ortiqroq bo‘lmasa, ulardagi rivojlanish ham so‘nadi. San’atlar o‘rtasidagi badiiy sintez masalasini o‘rganish adabiyotshunosligimizdagi dolzarb muammodir. Aytish mumkinki, o‘zbek adabiyotshunosligi badiiy sintezni o‘rganish borasida bir-ikki kichik tadqiqotlar bilan cheklanib qolgan. Badiiy sintezning judayam keng tarmoqli va muhim hodisa ekanligi e’ti boridan mazkur kichik izlanishlarni dengizdan bir tomchiga qiyoslash mumkin. Jahon madaniyati tarixida she’riyat va tasviriy san’atning o‘zaro uyg‘unligi masalasi haqida ko‘plab asarlar yozilgan. Bizning faoliyatimiz davomida yig‘ilgan ma’lumotlarga ko‘ra, hozirga qadar rus adabiyotshunos va san’atshunosligida badiiy sintezning birgina tarmog‘i hisoblangan she’riyat va rangtasvir o‘rtasidagi uyg‘unlik masalasida ellikdan ortiq kitob yozilgan. Aytmoqchi bo‘layotganim, badiiy sintez masalasini o‘zbek adabiyotshunosigida ham ahamiyatli hodisa sifatida o‘rganishga ehtiyoj katta. She’riyat va rangtasvir o‘rtasidagi badiiy sintezni tadqiq etish, avvalo, badiiy obrazning serqirra ifodaviy imkoniyati haqidagi tasavvurni kengaytiradi. Zero, obraz tabiatini tushunishimizda badiiy sintezning ahamiyati beqiyos. Ayniqsa, zamonaviy san’atlarni tushunishni badiiy sintezdan ayro qo‘yib bo‘lmaydi. Chunki, globallashuv davrida nafaqat madaniyatlar, balki kayfiyatlar ham qorishib ijodkor tobora qurama shakllarni yaratishga intilmoqda. Bunga she’riyat, rangtasvir va musiqadagi modern yo‘nalishlarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. Masalan, Bahrom Ro‘zimuhammadning “Tonggi manzara”, 28

Faxriyorning “Giometrik bahor” kabi she’rlari mashhur modernist musavvirlar Pablo Pikasso va Salvador Dali chizgan suratlarni yodga soladi. Bahrom Ro‘zimuhammad o‘zining “Cho‘lpon – tong yulduzi demak” nomli kitobida san’atlarning o‘zaro yakdillikda talqin qilinishi, his etilishi, hozirgi davr modern she’riyatining tushunilishida asosiy kalit ekanligini aytib o‘tadi. Demak, o‘zbek modern she’riyatini badiiy sintez tamoyillari asosida tahlil qilish, yangicha badiiylikni tushunish uchun katta ko‘mak beradi. Ayniqsa, vizual, turli shakl va figuralar bilan boyitilgan asarlarni tushunishda, badiiy obrazning o‘ziga xos qirralarini ko‘rishda, his qilishda uning amaliy ahamiyati yuqori. Odatda ifodaviylik va tasviriylik san’at turlarini farqlovchi xususiyatlar sifatida tilga olinadi. Ya’ni tasviriy san’at turlarida (rangtasvir, arxitektura, haykaltaroshlik) badiiy obraz yaratishda tasvir yetakchilik qilsa, ifodaviy san’at turlarida voqelikni tasvirlashdan ko‘ra insonning ana shu voqelikdan olgan taassurotlari ifodasi birinchi planga chiqadi. Bu jihatdan badiiy adabiyot tasvirlash va ifodalash imkoniyatiga birdek ega ekani bilan boshqa san’at turlaridan ajralib turadi. Maxsus adabiyotlarda noplastik obraz yaratish lirikaning spetsifik xususiyati ekani aytiladi. Ya’ni lirikada epik turga mansub asarlardagi kabi tasviriylik emas, ifodaviylik kuchliroq. Bu xususiyati bilan u musiqaga yaqin turadi. Ammo ayni xususiyat undagi tasviriylik imkoniyatlarini chegaralamaydi. Tasviriylik asosida obraz yaratishga intilish, albatta, lirikaning inson his- kechinmalarini ifodalash maqsadiga xizmat qiladi. Hozirgi zamon she’riyati lirikaga ko‘rish orqali idrok etiladigan, tasviriy san’atga xos usullarni ham olib kirdi. Bu jihatdan shoir Xurshid Davron she’rlari e’tiborimizni tortadi. Xurshid Davron tabiatni rassomlarday o‘ziga xos tarzda ko‘ra oladi. U xuddi rassom kabi ko‘rganini o‘zi his qilganiday tasvirlashga qodir ijodkor. Fikrimizning dalili sifatida shoir qalamiga mansub bir she’rni to‘laligicha keltiramiz: Bulutlar yuzadi… Oy boqar hayron… 29

Bulutlar olovda yongan dalaning O‘rtasida turgan qadim qal’aning Devorlari kabi kuyuk va vayron. Devorlarni olib ketmoqda shamol, Oy – qal’a ustida silkingan ro‘mol. Oy – olovlarda yongan, lekin manfur yov Ololmagan qal’a ustida yalov… Odatda tabiat, voqelik tasviri lirik asarda metaforik, ramziy xarakterga ega bo‘ladi. Masalan, A.Oripovning “Bahor kunlarida kuzning havosi”, Shavkat Rahmonning “Tungi manzara” she’rlarida tabiat tasviri lirik qahramon his- kechinmalarini ifodalovchi tasvir sifatida namoyon bo‘ladi, tasviriylik ifodaning uzviy bir qismi bo‘lib keladi. Bunda tasvirlanayotgan narsa muallifning izohlarisiz ham ramz vazifasini o‘taydi. Xurshid Davronning yuqoridagi she’rida esa boshqacharoq holatga duch kelamiz. S h e’rni o‘qigach, ko‘z oldingizda oydin kecha, bulutlar namoyon bo‘ladi. Avvaliga tasvir real hayotdagi kabi jonlanadi (Bulutlar yuzadi… Oy boqar hayron…, olovda yongan dala o‘rtasida turgan qadim qal’a). Asta-sekin tasvir lirik qahramon kechinmalariga uyg‘unlasha boradi. O‘quvchi manzarani shoir tasviridagi obrazlar (qal’a, devor, dala, ro‘mol, olov, yov, yalov) ko‘rinishi bilan uyg‘un holda ko‘rarkan, endi u bulutlarni shoir tasavvur etganiday his eta boshlaydi. Y a ’ni o‘quvchi, avvalo, real manzaradagi bulutni ko‘z oldiga keltiradi. So‘ng esa devorlari kuyuk va vayron qal’a tasvirini ongida real bulutlar tasviri bilan qorishtiradi. O‘quvchi ko‘z oldida real manzaradan biroz farqlanuvchi, ko‘proq zavqlantiruvchi, hayratga soluvchi tasvir paydo bo‘ladi. E’tibor qilsangiz, shoir keltirgan obrazlar real manzara ta’sirida yuzaga kelmoqda. Manzara qarshisidagi san’atkor ongida lahzalik taassurot(obraz)ning uyg‘onishi va ayni taassurotning o‘zini ifodalash XIX asr oxiri — XX asr boshlarida avval tasviriy san’atda, keyinroq boshqa san’at turlarida urf bo‘lgan impressionizm yo‘nalishini eslatadi. A.Oripov va Sh.Rahmonning yuqorida tilga olingan she’rlarida tasvir bir paytning o‘zida lirik qahramon his-kechinmalarining ifodasi, ramziy ko‘rinishidir. Xurshid Davron she’rlarida esa tasvirdagi obraz va ifodadagi obrazlar avvaliga alohida, keyin esa uyg‘un holda beriladi. Boshqacha 30

aytganda, A.Oripov va Sh.Rahmon she’rida tasvir lirik qahramon ko‘zi bilan ko‘rilgan tabiat tasviri bo‘lsa, Xurshid Davron she’rida ko‘rib-kuzatilgan voqelik tasvirini boricha berish bilan birga, undan olingan taassurotlar, his-kechinmalar ifodalanadi. Xurshid Davronda tasvir ramzga aylanmay turiboq estetik qimmat kasb etadi, o‘quvchida xuddi ko‘rib turgandek taassurot uyg‘otadi va bu taassurot tasviriy san’at asarini tomosha qilganda tug‘iladigan kechinmalardan kam bo‘lmaydi. Ijodkorning lirikada bunday tasvir usulidan foydalanishi tasodifiy emas. Bunda, eng avvalo, voqelikni ko‘rish orqali estetik idrok etish qobiliyati talab qilinadi. Shoir o‘z his-tuyg‘ularini ifoda etarkan, bu ifoda ijodkorning estetik qobiliyatlari bilan hamohang tarzda kechadi. Deylik, shoirda musiqani his qilish(muzikalniy slux) qobiliyati kuchli. Bu o‘z- o‘zidan uning she’riyatidagi musiqiylikni ta’minlaydi. Musavvirlarda va bu sohani tushunadigan, ranglarni his qila oladigan insonlarda estetik ko‘rish (esteticheskoye videniye) oddiy odamlarga qaraganda bir necha bor ustunroq bo‘ladi. Ular oddiy ko‘z ilg‘amagan narsalarni “ko‘radi”. Bunday odamlar tabiatdagi ranglar uyg‘unligini his qiladilar. Undagi tabiiy shakllarni biror narsaga o‘xshata oladilar. Osmondagi bulutlarni kemalarga, tog‘u toshlarni turli hayvonlarga o‘xshata olish ulardagi “ko‘rish”ning o‘ziyoq obrazlilikda kechishidan dalolat beradi Shoir Xurshid Davron yoshligida tasviriy san’at bilan jiddiy shug‘ullangan. Bu borada anchagina qobiliyatli bo‘lgan ijodkor keyinchalik ham ushbu san’at bilan yaqinlikni yo‘qotmadi. Ya’ni, uni nafaqat iste’dodli shoir, balki tasviriy san’at tarixi, nazariyasidan yaxshigina xabardor bo‘lgan musavvir sifatida ham tanish mumkin. Alisher Mirzayev va Shuhrat Abdurashidov kabi rassomlar bilan bir qancha muddat ijodiy muloqotda bo‘lgan Xurshid Davron shoir sifatidagi ijodiy jarayonda ham tasviriy san’at bilan yaqinlikni his etadi. Shu sababdan uning she’rlaridagi musavvirona nigohni payqash qiyin emas. Xurshid Davron she’rlari xuddi suratday, shoirning o‘zi esa musavvirday go‘yo: Erib ketar xira tumanlar, kapalakdek uyg‘onar yalpiz. 31

Osmon daryo bo‘lib tuyular, o‘tlar uzra chopqillaydi ko‘z. U yaratgan obrazlarning aksariyati vizuallik xususiyatiga ega bo‘lib, she’rlarida tasviriylik ustuvorlik qiladi. Ijodkor tabiatning ma’lum bir manzarasini tasvirlar(chizar) ekan, bu real manzaraning aynan nusxasi bo‘lmaydi. Manzara shoir yoki rassom qalb qo‘rida qayta “ko‘riladi”, ishlov beriladi. Tasvir ta’sirdor obrazlar bilan boyitilar ekan, uni “ko‘rayotgan” o‘quvchi xuddi rassom chizgan surat qarshisidagi zavqni tuya boshlaydi: Hovuzda chaygancha kumush sochlarin, Qush inida erimay yotgan qordek Oqarib porlaydi daraxt uzra oy. Keyin daraxtlardan oqib tushar u Jildiray boshlaydi so‘qmoqlar bo‘ylab, Qorong‘i jarlarga qulab tushgancha… Xurshid Davron ijodida faqat rangtasvirga xos xususiyatlarning aks etishini ko‘rib qolmay, balki bu san’at tarixi, uning namoyondalari, tasviriy san’at mohiyatiga bag‘ishlab yozilgan she’rlarni ham juda ko‘p uchratishimiz mumkin. Bunday she’rlar sirasiga “Behzod”, “Musavvir bo‘lmoq ersang”, “Musavvir usataxonasi”, “Musavvir”, “Abulhay so‘zi” kabi asarlarni keltirish mumkin. Aynan shu she’rlar shoirning bu san’at borasida xaqiqiy bilimdon ekanligini ko‘rsatadi. Shoir yetuk musavvirlarday rangni his etadi, uning asl mohiyatini anglay oladi. Xurshid Davron “Musavvir bo‘lmoq ersang” she’rida shunday yozadi: Musavvir bo‘lmoq ersang, Tilingni sug‘urib ol Va yaradan to‘kilgan Qon rangiga quloq sol. Rangtasvirning asl mohiyatiga olib boruvchi bu so‘zlar musavvir-shoir tilidangina aytilishi mumkin. Xurshid Davronning rangtasvir bilan bog‘liq she’rlaridagi e’tiborli jihat ham shunda. Ijodkor shu mavzudagi deyarli barcha she’rlarida rangtasvirning xos xususiyatlarini teran mushohada etadi: 32

Rang tanish — hayotni anglamoq, bo‘tam, Rang tanish — qo‘rquvdan bo‘lmoqdir ozod. Shoir uchun chin rassomlargagina xos tuyg‘ular, kechinmalar (“San’at”, “Chyurlyonis”, “Biz shunday yashaymiz”) ham yot emas. Xurshid Davron rassom ijodiy jarayoni va ilhomlangan san’atkor kechinmalarini musavvirona his eta oladi. Bu esa uning she’rlarida ham o‘z aksini topgan: Derazada muzdan qatqaloq, Rassom yig‘lar, ko‘zlari xira. Uni qiynar olis xotira ? Mo‘yqalamda yashagan titroq. Xurshid Davron she’riyatida tasviriylik faqatgina rangtasvir bilan uyg‘unlikda sodir bo‘lmaydi. Uning ijodida kino san’ati xususiyatlarini o‘zida eks ettiruvchi asarlarini ham ko‘plab uchratishimiz mumkin. Kino, albatta, insoniyatning buyuk kashfiyoti. Bu san’atda bir necha san’at turlarining sintezlashuv holatini kuzatish mumkin. Kinemotografiya olamni estetik ko‘rsatuvchi, u haqda informatsiyalarni boshqa tur san’atlardan ko‘ra bir qadar ko‘proq yetkazishi bilan insoniyatning chin ehtiyojidagi san’at bo‘lib qolmoqda. Hozirda kino ko‘rmaydigan, unga qiziqmaydigan odamlarni topish mushkul. Kino allaqachon insonlar hayotining bir bo‘lagiga aylanib ulgurgan. Xurshid Davron kinoning ana shu ahamiyatga molik ifoda usullaridan foydalana oladigan ijodkor. U obyektni lahzalik, qotib turgan holatinigina emas, balki bir qancha muddat davomida, ketma-ketlikda sodir bo‘luvchi voqea(kichik epizod)larni ham “tasvirga tushiradi”. Bunday she’rlar sirasiga “Ro‘mol o‘rab ko‘chaga chiqdi…”, “Javzo tuni…”, “Qush o‘g‘risi”, “Osmonda bulut yo‘q…”, “Eshik ochiladi…” kabi she’rlarni keltirishimiz mumkin: Eshik ochiladi, Daydi it kabi Orqaga chekinar nimqorong‘ulik… Bir erkak chiqadi ko‘chaga esnab, Go‘dak yig‘isini yashirar eshik. 33

Erkak qora rangli yomg‘irpo‘shining Yozilgan yoqasin ko‘tarib olar, Erinib izlaydi papirosini, Shoshmasdan tutatar, o‘ylanib qolar. Keyin derazaga qaraydi so‘lg‘in, Ohista bosh silkib qo‘yadi unsiz. Bir ayol oynadan silkitadi qo‘l Va erkakni olib ketadi kunduz. Tasviriy san’atning vujudga kelishi va rivojlanishi insoniyatning ko‘rish asosida oladigan estetik zavqi qiymatini oshirib kelgan. Hozirgi rivojlangan davrda odamlarning informatsiya oluvchi asosiy vositasi televideniye bo‘lib turibdi. Televideniye va kino san’atining yutuqlari esa insondagi “ko‘rish”ning ahamiyati yanada ortishiga sabab bo‘lgan. Keyingi davr o‘quvchisi ko‘proq ko‘rish asosida estetik zavq olishga moyil bo‘lib qolgan ekan, bu, albatta, boshqa san’at turlariga, shu jumladan, badiiy adabiyotga ham ta’sir etmay qolmadi. Xurshid Davron ana shu ehtiyojni teran his qilgan ijodkordir. Alohida ajralib turuvchi qobiliyati esa uning she’riyatidagi tasviriylik jozibasini ta’minlaydi. Bu esa, eng avvalo, san’at turlarining hozirgi taraqqiyoti qo‘yayotgan talabdan kelib chiqsa, ikkinchi tomondan, san’atkor olamida shoir va musavvir qalbining mushtaraklikda yashashi sabablidir. 34

II.BOB. X. DAVRON SHE’RIYATIDA LIRIK QAHRAMON TALQINI. II.1. LIRIK QAHRAMON VA SHOIR “MEN”INING POETIKLIGI. Lirik qahramon» deyilganda mavjud she’riyatining kuzatilishidan tasavvur va tafakkur qilinadigan shoir siymosi-siyrati nazarda tutiladi. Shoirning borliq hamda inson mohiyatini, voqea hamda ruhiyatni idroklash tarzi, uslubiy xosliklari, yangicha fikrlari, bularni taqdim etishdagi joziba darajasi singari zaruriy tamoyillar shu tushunchaning ma’no qamroviga kiradi. Lirik qahramonning namoyon bo‘lishi, asosan, uning «men» i vositasidadir. Bu I shaxs birlikdagi kishilik olmoshi she’riy nutqda bevosita yo‘sinda ko‘proq, bavosita yo‘sinda esa kamroq faoliyat ko‘rsatadi. Bevosita ko‘rinishdagi «men» ifodasini oshkor, bavosita hislanadigan «men»ni yashirin adabiy hodisalar sifatida tushunilsa, xato bo‘lmaydi. Har holati ayricha-ayricha emas, yaxlitdir va lirik qahramonnikidir. «Men» olmoshi —ko‘p ma’noli. Turlicha xislatlariga qarab «biz», «siz», «sen», «u» kabi boshqa olmoshlar hissiyotini bera oladi. Shoir she’r syujeti talqinini to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘z shaxsi nomidan, o‘z tilidan ro‘yobga chiqarsa, bundagi «men»ning mavqei, albatta, yaqqol, ochiq-oydin idroklanib turadi. Ammo o‘zga inson, o‘zga predmet, o‘zga yaratiq va xilqat tili va nuqtai nazaridan bitilgan yoki shular va boshqa qandaydir hodisayu kechinmalar xususida «betaraf» yozilgan tasvirlarda «men» o‘zining ijoddagi mavqeini aslo yo‘qotmaydi. «Men» o‘zini o‘quvchiga hamisha hislatib turadi. Uning kuchi, salohiyati, ta’sirchanligi, quvvati esa boshqa masala. Umuman olganda, poetik qoida-qonuniyatlarning, she’riyat masalalarining lirik qahramon «men»iga aloqador bo‘lmaydigani topilmaydi. Ma’lum bir she’riyatning istalgan jihati tadqiqi ham «men»ni sinchkov kuzatish, o‘rganish bilan bo‘ladi. «Men»ga doir hukm-xulosalar — lirik qahramonga, demakki, shu she’riyat, uning ijodchisiga baho. «Men» bilan, uning bayon etish manerasi bilan tanishuv va «muloqot», shuningdek, uni ilmiy-nazariy tadqiq etish adabiyot ilmida doimo dolzarb, ahamiyatli ish sanalgan. 35

Ayrim olimlarning ba’zi-ba’zida aytgan: «lirik qahramon shoirning o‘zi emas» qabilidagi fikrlari o‘ta nisbiyligi bois she’riyat muxlislari va ilmi adab ahlini hech ishontira olmagan. Keskin e’tirozlar paydo qilgan. To‘g‘ri, she’r «men»ini hamisha muallif «men»i, she’rdagi boshqa obraz hislari hamda qarashlarini, qiliq va qilg‘iliqlarini shoirning shaxsiy belgilari deb bo‘lavermaydi. Biroq bunday vaziyatlarda ham asar uslubi, pafosi, avtor pozitsiyasi orqali botiniy namoyon bo‘luvchi, hislanuvchi bavosita «men»ning mavjudligini rad etib qo‘ymaslik zarur. Adabiy tur yoki janr o‘z qahramonini, qahramon o‘z adabiy tur yoki janrini tanlaydi degan naql bejiz emas. «Men»ning lirika olamida o‘z hukmron mavqei bilan muntazam sobit qolishiga, uning uslubga qarab rango-rang xosliklar bilan ko‘zga tashlanishiga, eng muhimi, «men» adabiy turning o‘z qonuniy taqozosi ekanligiga shubha yo‘q. Shuning uchun har qanday adabiy tur ta’rifida uning «men» iga, har qanday «men» ta’rifida u mansub adabiy turga xos xususiyatlar hamohang, uyg‘unlikda bayon etiladi. Ya’ni: Har bir tashqi hodisadan avval tilak, orzu, niyat, xullas — fikr tug‘iladi; har bir tashqi hodisa ichki, yashirin kuchlarning faoliyati natijasidir: poeziya voqeaning mana shu ikkkinchi, ichki tomoniga, bu kuchlarning tub negiziga kirib boradi, tashqi reallik, voqea va xatti-harakat ana shu kuchlardan o‘sib chiqadi... Bu-subyektivlik saltanati, bu ichki dunyo, o‘z ichida qoluvchi va tashqariga chiqmaydigan tashabbuslar dunyosidir. Bunda poeziya ichki elementda, tuyg‘u va ong doirasida qoladi; bunda ruh tashqi reallikdan o‘tib yashirinadi, tashqi olamni o‘zida aks etdirgan ichki hayotning mislsiz jilvalarini poeziyaga hadya qiladi. Bunda shoirning shaxsiyati birinchi o‘rinda turadi, biz hamma narsani faqat u orqaligina qabul qilamiz va anglaymiz. Bu lirik poeziyadir. Badiiy adabiyotning boshqa turlarida ham ijodkor «men»i bor. Odatda nasriy asar muallifining «men»i adabiyotshunoslikda aynan she’riyatdagidek kuzatilmaydi. Masalaga boshqa tarafdan murojaat qilinadi. Bunga bir jihatdan ayni adabiy turning tabiati, xarakter-kayfiyati sababdir. 36

«Poeziya ideyaning ma’nosini tashqi ko‘rinishda ifodalaydi va ma’naviy olamni butunlay aniq, plastik obrazlarda uyushtiradi. Bunda hamma ichki ma’no yuzaga chiqadi va bu ikki tomon —ichki va tashqi tomonlar —bir-biridan ayrim holda ko‘rinmaydi, biroq bevosita jam holda olganda ular aniq reallikni — voqeani gavdalantiradi. Bu yerda shoir ko‘rinmaydi; plastik —muayyan dunyo o‘z-o‘zidan taraqqiy etadi, shoir esa o‘z-o‘zidan vujudga kelgan hodisaning faqat hikoyachisi bo‘lib qoladi. Bu epik poezidir» Turlar ta’riflari bilan mualliflar «men»larining tushuntirilishlarida o‘zaro muvofiqlik, munosiblik va taqozoviylikdan chetlab o‘tib bo‘lmasligini dramatik adabiy turga nisbatan ham bemalol aytish joizdir. Alhosil, lirik «men» o‘z adabiy turining tabiati talablariga ko‘ra aksariyat hollarda roviy iuqtai iazari, g‘oyalari, asar pafosi orqali botiniy qiyofalanib, aksariyat holda bevosita idroklanadi; dramatik «men», dramaturgning voqealarda ishtiroki va ularga munosabat bildirishi yanada (deyarli batamom) cheklanishi bois, xuddi nasrdagidek asar qa’rida yashirinib turadi, taassurotlardan anglashiladi; nasrdagi «men» hayotni badiiy aks etgirish tamoyillarining tadrijiga barobar o‘zligini tanitib boradi; epik «men» va dramatik «men»lar yanada chuqur va o‘ziga xos logik idroklarni talab etadi. «Ilmda «men»lar muammosini fundamental, davomli kuzatish uchun masalalarni yana liro-epik «men», har xil «men»lar mohiyatining muqoyasasi, turli «men»larning bir ijodda zuhur bo‘lishi tariqasida qo‘yib tadqiq etish, bizningcha qiziq, maroqli, foydalidir. Nasr ijodkorining tasvir aro, syujet mobaynida «men» sifatida qiyofalanishi ham bavositalik hamda bevositalik yo‘sinlarida yuzaga chiqadi. Albatta, nasriy asarlarda tashqi olam voqea-hodisoti, turfa qahramonlarning o‘zaro munosabati aniq timsollar harakati vositasida hikoyalanayotgani sababli yozuvchi «men»i ko‘pincha zimdan anglashiladi. Bevosita «men»ga esa, she’riyatdagidan farqli o‘laroq, kamdan-kam namunalarda duch kelamiz. Nasriy asar agarda bosh yoxud asosiy biror qahramon (ehtimol, muallifining o‘z kechmishi) tilidan hikoyalangan bo‘lsa, bevosita tuyulgan bu «men» bavosita «men» bo‘lib chiqishi mumkin. 37

Ammo mantiqan razm solinsa, bunday usulda yozilgan hikoya, qissa, romanlarda ham men» mavjud bo‘ladi. O‘z «men»ini kashf etmoqchi bo‘lgan she’riyat yo‘llarining zahmati, riyozati ko‘p va mushkul. Yo‘llarning barchasi ham mashaqqatgalab so‘qmoqlardir. Yo‘lini adashmay topolgan «men» ezgulik taraqqiysiga nechog‘lik ulush qo‘shadi? Ovozi qay hududlar qadar etib boradi, qanchalik e’tirof etiladi? Millat nomidan jaranglay oladimi? Umuminsoniyat madaniyatining tarixiy karvoni uni o‘z safiga qabul qiladimi? «Biz yangi avtorning badiiy asarini o‘qiyotgan yoki mushohada qilayotganimizda qalbimizda paydo bo‘luvchi asosiy savol hamisha shunday: Qani, sen qanaqa odamsan? Va men biladigan barcha odamlardan nimang bilan ajralib turasan hamda hayotga qanday qarash kerakligi haqida menga qanaqa yangi gap ayta olasan? Agarda u bizga avvaldan tanish yozuvchi bo‘lsa, endi sen qanaqa odamsan deb surishtirib o‘tirmay, boshqacharoq tarzda: Qani, menga sen yana qanaqa yangi gap aytasan? Hayotni sen menga qaysi tomondan ochib berasan? deymiz» (L.N. Tolstoy). Adabiyotshunoslik ilmida lirik qahramon muammosi, aytish mumkinki, diqqat- e’tibordan hech qachon tushmagan. Bir paytlar mumtoz adabiyot namoyandalari lirik qahramonlarini tahlil etish majburiy mafkura buyrug‘iga ko‘ra yolg‘onga yoki bir yoqlamalikka, ko‘z bo‘yamachilikka yoki xaspo‘slashga, tushunmaslik yoki tan olmaslikka boshlagan bo‘lsa, masalaga chindan yondoshmoq zamoni kelib, munosabatlar o‘zgardi. «Men» lirik qahramondagina baralla, namoyishkorona sarbonlik qiladi. Bor mas’uliyatni o‘z zimmasiga oladi. Har qanday his, taassurot, falsafa va joziba u orqali o‘tadi. Undan fikrchanlik, topqirlik, ehtiros, mahorat kutiladi. SHe’riyatning yutug‘i ham, yutqizig‘i ham uning sha’nigadir. Epik «men» mas’ullik va javobgarlikda garchand lirika «men»idan farqlanmasa-da, tasvirot jarayoni mobaynida o‘zini tez tanitmay turmog‘i mumkin. Tugal tanishuv sabrni, vaqtni, mutolaa nihoyasini talab etadi. «Men» epik talqinda hamma ishni o‘zi bajartib tursa-da, sahifalar qa’ridan pinhona boqadi. O‘zi sodir etayotgan voqealarga, o‘zi 38

harakatlantirayotgan qahramonlarga sizda munosabat shakllantirib boradi. Xalq o‘z nafis adabiyoti «men»larining betakror, umumbashariy, donishona va benazir bo‘lmog‘ini, ularning eng go‘zal milliy an’analarni mujassam etib, tamom yangicha dovruqli va hayratbaxsh yuksalmog‘ini, barcha zamonlarga zamondosh qolmog‘ini xohlaydi. Navoiy, Bobur, Ogahiy, Qodiriy, Cho‘lpon, Oybek, A.Oripov, E.Vohidov, R.Parfi, UAzim, Sh.Rahmon va ayniqsa biz tahlil obyektiga olgan X.Davron singarilar «men»lari misol hidoyatli, barkamol, millat timsollariga aylanguvchi «men»lar orzusi ijobat bo‘lgach ham, «men»larga bo‘lgan umidvorlik yangidan yaralib, mudom yashovchi milliy, huzurbaxsh orzudir. O‘zbek she’riyatida lirik qahramon 70—80-yillarga kelib, nihoyatda faollashdi. U oldingi davrlardagidan farqli o‘laroq, hayotiy mushohadalarini chuqur mas’uliyat bilan izhor qiladigan, siyosiy buyruqlar ijrosi emas, balki inson omili haqida keng ko‘lamda o‘ylaydigan bir tarzda o‘zligiga qayta boshladi. Boshqacha qilib aytganda, uning hayot oqimiga, inson taqdiriga munosabati oldingi davrlarga nisbatan butunlay o‘zgacha namoyon bo‘lib, unda isyonkorlik, kurashchanlik xususiyati yuzaga qalqib chiqa boshladi. Shoirlar lirik qahramon ruhiyati tasvirida badiiy mahoratning turfa imkoniyatlaridan foydalangan holda uning hayotning barcha murakkabliklari-yu, ziddiyatlariga haqqoniy munosabatini aks ettirishga intildilar. Bu bir tomondan, she’riyatning badiiy baquvvatligini, uning rivojini ta’minlasa, ikkinchi tomondan, hayot va inson munosabatlarining badiiy in’ikosidagi soxtalikdan she’riyatni xalos etish, haqiqatning ranglarini uning bag‘riga olib kirish va unda muqimlashtirish borasidagi beqiyos jasoratning boshi bo‘ldi. Binobarin, she’riyat va uning lirik qahramoni oshkoralik ne’matidan butunlay mahrum bo‘lsa-da, o‘z qalbida isyon bilan bosh ko‘tarib kelayotgan kurashchan kayfiyat — ruhiyatning ranglarini chuqur ifoda etishning yo‘llarini izlashga tushdi. Chunki u shu paytgacha, aksar holatlarda, ma’lum qoliplarda yashashga majbur bo‘lib, o‘zining ichki imkoniyatlari va kuchini insoniyat xizmatiga yo‘naltirishdek qudratini namoyish qilishdan bir qadar mahrum edi. 39

Mana shu fojiani anglash jaryonida she’riyat butun imkoniyatini hayotni, jamiyatni ichidan yemirayotgan, insonni insoniylikdan mahrum etib, uni manqurtlanggirishga urinayotgan omillarni fosh etishga bag‘ishlashga kirishdi. She’riyatdagi bu yo‘nalish o‘zini rasmana, ochiq-oydin ko‘rsata olishi mumkin bo‘lmagan haqiqat edi bu paytda. Ammo badiiy adabiyot, ayniqsa, she’riyat shunday bir sir-sinoat, sehr manbaiki, ularni anglash, fahmlash iqtidori uning haqiqiy kashfiyotchilari va shaydolariga nasib etguvchi baxtdir. Mana shu baxt sohiblari she’riyatga badiiyat tili bilan haqiqatni ayttirishga muvaffaq bo‘ldilar. Bunda shoirlar bugun uchun botiniy, tarix uchun zohiriy alam chekdilar. Ana shu botiniy va zohiriy kurashlar uyg‘unligida kelajak taqdiri haqida xulosa yasashga intildilar. Hayot haqiqatini badiiy haqiqat bilan uyg‘unlashtirish natijasida zamona uchun nihoyat zarur bo‘lgan mantiqiy umumlashmalar, xulosalar chiqardilar. Chunki shoirlarni tarix qismati, bugunning ahvoli, kelajak taqdiri chuqur o‘ylashga majbur qildi Lirik qahramon muommosi Xurshid Davron she’riyatida ham o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. U ham ko‘pincha qalamkash do‘stlari singari tarixiy joylar, shaxslar qismatini, kurash yo‘llarini zamonaga ibrat sifatida lirik qahramon orqali tanishtirishga harakat qiladi. Ana shu jarayonda lirik qahramon ruhiy olami teranlik bilan ochiladi va unga davrning o‘tkazgan ta’siri aniq namoyon bo‘ladi. Xurshid Davron chor hukumati bosqiniga bag‘ishlangan bir qator she’rlar yozgan. Bu she’rlar xalqimiz tarixining soxtalashtirilgan sahifalarining haqiqatlarini bilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shoir haqiqatning yuzini, xalqning ko‘zini ochishga intilib, Namoz botir qismatini zamondoshiga ibrat qilib ko‘rsatadi. Agar tarix sahifalari varaqlanganda ularda xalqi, Vatani uchun jonini baxsh etgan ko‘plab fidoyilar o‘tganligining guvohi bo‘lamiz. Zero, ular hukmron siyosatga va uning rahbarlariga qarshi behuda bosh ko‘tarmaganlar. Namoz botir chor Rossiyasi mustamlaka siyosatining kishanlarini parchalash, xalq, Vatan tuprog‘ini ozod ko‘rish istagi bilan qo‘zg‘algan va ona xalqi manfaatini himoya qilish maqsadi bilan kurashga 40

otlangan. Bu tarixiy haqiqatlarni takrorlab o‘tirishdan maqsad shuki, shoir birinchidan, Namoz qahramonligini she’rga aylantirib, tarixga ehtiromi va e’tiqodining yuksakligini namoyish etgan. Ikkinchidan, Xurshid Davronning asosiy maqsadi zamon, davr haqidagi o‘z fikri, mushohadalarini bildirish, ma’naviy tanglik zaminini ko‘rsatish va zamondoshlari qalbiga ta’sir o‘tkazish. Shoir Namoz qismatini zamondoshiga ibrat qilib ko‘rsatar ekan, uni faqat yaxshiliklar sari boshlashga intiladi. Bunday she’rlarni tahlil etish o‘z-o‘zidan siyosatga munosabat bildirishni taqozo etaveradi. Chunki sho‘rolar mamlakatida 70 yildan oshiqroq hukmronlik qilgan siyosatning va’da va ko‘rsatmalariga qaraganda uning ko‘p millatli xalqi allaqachon kommunizm qurishi, hamma teng huquqli, har kimning yeri, boyliklari bedaxl va o‘ziniki bo‘lishi kerak edi. Bu g‘oya barcha millatlarni o‘ziga ishontirdi. Hech kimda uning sarob bo‘lib chiqishiga shubha tug‘ulmadi. Ammo 80-yillarga kelib, ana shu ishonch tuyg‘usi ko‘pchilikni tark etdi. Ularda yashayotgan jamiyatining kelajagi haqida aniq tasavvur qolmadi. Bu haqiqatni har bir xalqning ziyoli farzandlari oldindan ilg‘agan, tushunib yetishgan. Shuning uchun ham ko‘pchilik shoir va adiblar xayolan tarixga qaytib, zamonni kuzatdilar, kelajak haqida qayg‘urdilar. Uni inqirozdan saqlashning ma’naviy choralarini izladilar. Xurshid Davronning «Namoz yo‘li», «Namoz haqida qo‘shiq», «Botir Namoz o‘limi», «Namozning qilichi haqida ertak» she’rlarida intiqom, qasos maslagi hukmron: «Namoz yo‘li”da o‘qiymiz: Namoz ketar… Yo‘llar ustida Muqanna - yu Shiroq izlari. Qarshisida titrab osuda, To‘marisning porlar ko‘zlari. Namoz ketar… Qasos tug‘ilar, Toblanadi xanjar kabi tan. 41

— Qaytma, o‘g‘lim, sen meni qutqar! Shivirlaydi g‘amdiyda Vatan… Har bir xalq, millatning an’analari o‘lmasdir. Shu jumladan, uning kurash an’analari ham. Qachonki, millatning tili, Vataniga tajovuz bo‘lar ekan, uning qonida kurash ruhi bosh ko‘tarishi, tabiiy. Demak, Namoz ruhida ajdodlari ruhining uyg‘onishi, qonidagi intiqom tuyg‘usining junbushga kelganligi ham an’analarning o‘lmasligini anglatadi. Shoir bu bilan nima demoqchi? Aytmoqchiki, agar zamondoshlari ruhi, vijdoni uyg‘oq bo‘lsa, til, Vatan, millat ravnaqi uchun kurashsin. «Namozning qilichi haqida ertak» she’ri ana shu Vatan, millat, til masalasi himoyasini o‘zida mantiqan mujassam etganligi bilan qimmatli. Namozning qilichi — bu yuqorida aytilgan uchta muqaddas hilqat himoyasi uchun ajdoddan avlodga o‘tishi shart bo‘lgan merosiy e’tiqod, intiqom tuyg‘usi ramzidir. Namoz xoinlar tomonidan o‘ldirildi. Ammo u ko‘zlagan maqsadini to‘la amalga oshirolmadi. Uning so‘nayotgan ko‘zlarida avlodlardan umid uchquni muhrlanib qoladi. Shoir bu tuyg‘uni qalbida, ruhida uyg‘ota olmayotgan zamondoshidan noumid holda: Hech kim uni izlamas, Hech kim uni ko‘rmaydi Va qilich o‘ch haqida Kechalari kuylaydi. U faqat qo‘rqar uni Olmasa bas qutlug‘ dam Yuragida qasosi Bo‘lmagan biror odam… deydi. Bu qilich haqida yonib so‘ylayotgan lirik qahramonning gaplari — uning qalbini olovga, ruhiyatini larzaga solgan davrning dardlari. Savol tug‘iladi: kimdan qasos olish, kimga qarshi kurashish kerak? Javob esa shunday: millati va mansabidan qat’i nazar Vatan, millat tushunchasini anglamagan, ularni sevmagan, himoya qilmaganlarga qarshi kurashmoq, qilgan xiyonatlari uchun ulardan qasos olmoq 42

kerak. Xalq, Vatan, til kamsitilgan joyda hech qachon taraqqiyot ham, do‘stlik va birodarlik ham bo‘lmagan. S h e’r dunyoga kelgan davrda xuddi ana shu kasallikning ildizi chuqurlasha boshlagan edi. Namozlar va ularning qilichlari ayni paytda o‘sha ildizni qirqish uchun zarur bo‘lib qoldi. Namoz qismati va kurash yo‘llariga bag‘ishlangan bu she’rlar qasos she’rlari. Ularda lirik qahramon zamondoshini xushyorlik va fidoyilikka chorlabgina qolmaydi, balki o‘z ruhiyatidagi, dilidagi isyon olovini ham jasorat bilan oshkor etadi. O‘ziga hamdard va hamfikrlar izlaydi. Tarix bag‘rida zamonni voyaga yetkazish, shu zaminda kelajak tarbiyasini boshlash Xurshid Davron lirik qahramonining bosh maqsadlaridan biri. Bu uning «Afrosiyob so‘zi» she’rida juda yorqin bir tarzda ko‘zga tashlanadi. Tarix — boboyu momolarning ruhini, kurash va orzu-intilishlarini bag‘riga olgan ulkan bir hilqat. Bugungi avlod nimaiki maqsad qilgan bo‘lsa, albatta, o‘z tarixiga tayanib qilmog‘i lozim. Agar har qanday jismning tayanch nuqtasi bo‘lmasa, u o‘z muvozanatini yo‘qotadi. Tarixiga tayanmagan zamon ham shunday. Yilning fasllari bo‘lganidek, inson umrining ham fasllari bo‘ladi. Agar bu keng ma’noda olinadigan bo‘lsa, insoniyat tarixi ham fasllarsiz bunyod bo‘lmagan. Tarix fasllarining har biri avlodlar uchun ulkan hayotiy tajriba maktabi. She’rda tarix zamonaga murojaat qilar ekan, yozidagi davron changlaridan, kuzidagi yomg‘irga aylangan inson dardi, g‘amidan, qishida qalblarni muzlatgan nafrat, nomus, qasos bo‘ronidan, bahoridagi toza va bokira maysaga aylangan ajdodlarning mangulik mehri, umidi va jasoratidan saboq beradi. Kel, bo‘tam, ag‘ana, ko‘ksimda silkingan Maysazor ustiga, axir, sen mening Saratonim, kuzim, qishim, bahorimsan. Demak, bola ota-onasiz, uning tarbiyasini olmay chin ma’nodagi inson bo‘lib voyaga yetolmaydi. Tarixini tanimagan, undan ajralgan davr ham xuddi shunday. U inson orzulari, kurash va intilishlari to‘la ma’noda ro‘yobga chiqadigan zamonaga aylana bilmaydi. U yo‘lidan adashishi, uni asrlar qonida yashagan 43

nomus, qasos, jasorat tark etishi mumkin. S h e’r lirik qahramoni esa buni istamaydi. Uni zamonasining ana shu tuyg‘ularni beqadr qilayotganligi qiynaydi. Tarixda insoniyat hayotining haykaliga aylangan muqaddas meros — Afrosiyob so‘zlari bilan zamondoshiga murojaat etadi. U o‘z ruhida bedor yashayotgan ajdodlar ruhining qudratidan ularga ham ulashgisi keladi. Chunki davrning ma’naviy tashnalik pallasiga kirganligi va uning chorasini topolmay arosatda qolib ketayotganligini lirik qahramon juda yaxshi anglab yetgan. Ketaman «Devon-ul lug‘ati - t turk”ka, Hasratim, quvonchim olib ketaman. Moziyni bugunga, zaminni ko‘kka, Qalbimni ”Devon-ul-lug‘atit turk»ka O` lay deb ketaman, bir kun yetaman… Bu yerda lirik qahramonning avvalgi she’rlaridagi tarixni zamonaga yaqinlashtirish, ya’ni «Moziyni bugunga» ulash maqsadidan qaytmaganligi ko‘rinib turibdi. Darvoqe, «Devon-ul lug‘ati-t turk ohanglari» she’ri Xurshid Davronning tarixga — madaniyatimiz, tilimiz tarixiga bo‘lgan e’tiqodining nihoyatda yuksakligi belgisidir. Shoirning hasrati ham, quvonchi ham — xalq. Xalq esa bugun o‘tmishidan benihoya uzoq masofalarga olib ketilgan. Oraliq masofa uzoqlashgan sari ular o‘rtasidagi jarlik kengayib, chuqurlashib bormoqda. Shoir ruhiyatiga iztirob olib kirgan bu haqiqat uni beixtiyor tarix bag‘riga chorlayveradi. U esa intilaveradi, qaror esa qat’iy: baribir «bir kun yetman». Lirik qahramon bu so‘zlarni shu qadar ishonch bilan aytadiki, o‘quvchi beixtiyor uning fikrlari doirasiga tushib qoladi. Sababi o‘quvchi ham lirik qahramon bilan qondosh, jondosh, ruhdosh. Ruhiy yaqinlik bor joyda bir-birovni tushunish oson, maqsadlar uyg‘unlashuvi, tabiiy. Ildizi baquvvat daraxt uzoq yashaydi. Tarixidan ajralmagan xalq ham shunday. O‘z o‘tmishidan yuz o‘girib, o‘zganing bugunidan umidvorlik bema’nilikdir. Bunday bema’nilik esa zamonaning qiyofasini belgilash darajasiga yetib borgan paytda unga chidolmagan, chora ko‘rishga ojizlik hissini tuygan lirik qahramon o‘zining orzu-umidlariga tarix bag‘ridan makon izlaydi. Xalqini halokatdan 44

asrashning yo‘llarini ajdodlar ma’naviy merosi xazinasidan axtaradi. Turk tilining butun boyligi va go‘zalligini «Devon-ul-lug‘atit turk» asarida saqlab qolishga muyassar bo‘lgan Mahmud Koshg‘ariy ruhiga sig‘inadi. U aytmas: -Shayton, -deb, u aytar: -Bayot. U aytmas: -O‘lim, deb, u aytar: -Hayot. U aytmas: -Kecham, -deb, u aytar: -Ertam. U aytmas: -Bugunim. Aytar: -Bu g unim. — Xayr! -demas, -Salom, -der, -salom, nabiram!.. Bular yurakni orziqtiruvchi tansiq haqiqatlar- ku?! Qalbining ko‘zlari davron changlaridan tozalanayotgan o‘quvchi lirik qahramon tuyg‘ulari ifodasidan to‘lqinlanib, o‘z ajdodlariga sog‘inch bilan talpinishi, so‘zsiz. Chunki uning mudroq ruhini uyg‘otuvchi lirik qahramon fikrlari nihoyatda teran va ta’sirli. Yashashga, kurashga chorlovchi bu so‘zlar tarix nurlari yordamida bugungi ma’naviyat chiroqlarini tamoman so‘nishidan asrovchi qudrat. Xo‘p, ruhi, vijdoni uyg‘oq o‘quvchi, lirik qahramon bilan hamfikr, unga hamdamlik qila oladi. Ammo zamona ruhi-chi? Yaxlit holda olganda, lirik qahramon ruhining isyonlari, zamonaning ruhini butunligicha o‘z oqimiga torta oladimi? Bu juda qiyin masala. Lirik qahramon ana shu murakkablikka juda yaxshi tushunadi va fikr-qarashlari, kurashlari yo‘lida paydo bo‘layotgan tog‘day to‘siqlarni yengishga o‘zidan kuch izlaydi: «Devon-ul lug‘ati - t turk»da ochun yorug‘dir. Yo‘llar xo‘b uzundir, yulduzlar yirik. Yetmoqlik gumondir, ketmaklik — zarur, Yuraklar — dolg‘ali, orzular — tirik. Bu misralarning har biri fikriy teranligi jihatidan bitta mustaqil asarning g‘oyaviy yukini o‘zida mujassam etgan deyilsa, mubolag‘a bo‘lmaydi. «Devon-ul lug‘ati - t turk» — bu tarix timsoli. Uning yorug‘ kunlari, tunlarini yoritgan yulduzlarining shu’lasi zamonani ham yoritishga qudrati yetmog‘i rost. Zamonning ulardan uzoqlashtirilganligi esa ulkan fojia. O‘tmish bag‘rida nurlanib turgan «yorug‘ ochun»ga zamondoshining yetmoqligi lirik qahramon qalbiga 45

gumon urug‘larini tashlaydi. Sababi, birinchidan, zamondoshi ma’naviyati o‘z o‘tmishining nurlari bilan emas, balki boshqa yorug‘liklar ta’sirida shakllanganligi bo‘lsa, ikkinchidan, maqsadi shubhali kuchlarning ancha barqarorligi edi. Shuning uchun ham lirik qahramonni «nima qilmoq kerak?» degan savol nihoyatda qiynaydi. Ruhiy gushkunlik insonni halokatga tezroq yetkazuvchi omillardan biri. Lirik qahramon esa kurashish, haqiqatni tiklash uchun dunyoga kelgan. Ezgu niyatga xiyonat qilish ham uni ma’nan nobud etishi mumkin. Shuning uchun u butun borligi bilan «tarixni zamonaga, zaminni ko‘kka ulash», kelajakka qo‘l berish uchun kurashga shay. Yuqoridagi she’rda ma’naviy merosning zamona ruhiyatini o‘zgartirishdagi, yanada aniqrog‘i, shakllantirishdagi ahamiyatiga urg‘u berilgan bo‘lsa, «Mahmud Koshg‘ariy» she’rida shaxsning ma’naviy kamoloti, uning insoniyatga, jamiyatga berishi mumkin bo‘lgan ruhiy boyliklari masalasi yoritiladi: Chol bilar, So‘zlar, bu — xalqning yuragi, Xalq o‘lmas — so‘zini o‘ldirolmasang… Xira ko‘zin uzmay oppoq varoqdan, Bitarkan eng oddiy ulug‘ so‘zlarni, U so‘zlarni emas, zabun bo‘lmoqdan Aslida qutqarib qoldi bizlarni… «Mahmud Koshg‘ariy» she’rining lirik qahramoni o‘zini faqat zamon oldida burchdor deb emas, balki tarix oldida ham qarzdor deb biladi. Zero, zamonni qutqarmoq uchun fidoyilar qaddi dol, bemador tarixga quvvat bo‘lolmasa, keyin keladigan hech avlod o‘gmishni ona tarix sifatida e’zozlay olmaydi. Ammo lirik qahramon yashayotgan davrning o‘zi ruhidan, vijdonidan ayrilgan bo‘lsa-chi?! Yo‘q, davr yaxlitligicha ruhsiz, vijdonsiz bo‘lolmaydi. Hamma davrlarda bo‘lganidek, bobolar ruhi ongu ruhida yashovchi farzandlar tug‘ilib turadi. Ular kerak bo‘lsa; tarixga sig‘inadi, uni ideallashtirishgacha borib yetadi. Chunki boshqa iloji yo‘q. Qanday qilib bo‘lsa-da, zamondosh qalbida tarixga mehr, unga talpinmoq tuyg‘usini uyg‘otish zarur. Bu jihatdan Xurshid Davronning «O‘rxun- Enasoy toshlari» she’ridagi: 46

Endi bu toshlarga o‘yiq savollar Bizni o‘rtayotir — sovir dil qoni: «Elim budun erdi, Elim endi qani? Botirli budun erdi, Botirlari qani?… misralarining davr oldida turgan nihoyatda dolzarb so‘roqlar ekanligini tan olmay bo‘lmaydi. Darhaqiqat, el-elat, uning fidoyilari, botirlari qani, axir? Ular bor, ammo ularning milliy tuyg‘ulari, g‘ururi so‘nish darajasiga yetgan ahvolda. Bular haqida o‘ylash g‘ururi baland, ruhiyati uyg‘oq har bir kishining diliga alam, o‘kinch zilzilasini soladi. Iztirobli qalbiga hamdard izlaydi, ularni topishga va safini kengaytirishga intiladi. Ruhan charchagan vaqtda eliga, yurtiga afsonaviy qahramonlar — Alpomishlar ruhidan madad tilaydi. Bir paytlari ruhlarga qanot, orzuli dillarga quvvat bo‘lgan Alpomishni dillardan, ruhlardan badarg‘a qilishga uringan zamonga la’nat aytadi. Axir alpomishlaridan ayrilgan har qanday elni, millatni halokat yutmog‘i aniq. Millatni halok etish uchun qurolning hojati yo‘q, uni tilidan, ruhiyati oziqlanadigan milliy, ma’naviy buloqlaridan ajratilsa, shuning o‘zi yetarli. Ana shu maqsadda balki yurtimiz alpomishlari qatog‘on qilinib, mangu uyquga mahkum etilgandir. Vaqt kelganda esa ular ruhini uyg‘otmoq nihoyatda zarur. Bu Xurshid Davronning «Alpomishning qaytishi» she’rining bosh g‘oyasi. Shoir yozadi: Bepoyon dalada bir botir uxlar, Sochlari chatishib ketgan giyohga. Qay sado botirni yana qaytarar Bu ko‘hna, bu soqov, bu kar dunyoga? Sochlari ona tuprog‘iga, uning giyohlariga chatishib ketgan botir kim? U bizning bugunimizga ona bo‘lgan tariximiz bag‘rini abadiy makon etgan fidoyi qahramonlari — farzandlari ruhi. Onani unutish mumkin bo‘lmaganidek, tarixni — o‘tmishni unutish kechirilmas gunoh, tuzatilmas xato. Ammo bu gunohkorlik bizga qaydan bo‘lsa-da, yopishib oldi. Shu boisdan lirik qahramon «soqov, kar dunyo»ga 47

zabonli bo‘lish, ajdodlarining nidosini eshitishdek baxtni izlaydi. Bu Alpomish siymosida umumlanggirilgan ruhiy bedorlik va e’tiqod tuyg‘usi. Zero, tarixni zamonga yaqinlashtirish uchun, avvalo, zamondoshlar qalbida, vujudida uxlab yetgan ”Alpomish»ni — ruh va e’tiqod tuyg‘usini uyg‘ota bilish kerak. Bunday kuchni zamonadan topish mumkinmi? Mana shu savol lirik qahramonni azoblaydi. Ammo u «ha» yoki «yo‘q» deya olmaydi. Bu javoblarning har ikkalasini ham zamini bo‘shdek tuyuladi unga. Lekin o‘zining ruhiyatini yoritib turgan bir tola nurga intiqlik bilan talpinib turganligi seziladi. Talpinish tuyg‘usi o‘quvchi vujudini ham zabt etadi. Bu kelajakdan umid tuyg‘usi edi: Xira ko‘zlarini uzmay ufqdan Donishmand cholgina yo‘lga termilar Va aylar bashorat: «Uni uyqudan Uyg‘ota oladi faqat bolalar”. Ko‘zlari xiralashgan chol — tarix timsoli. U har kuni bugundan — beoqibat farzandidan najot kutaverib, toliqqan. Chunki bugundan umidvorlik tuyg‘usi faqat tarixni emas, balki zamonning o‘zini ham tark etayotir. Shuning uchun hamma umid kelajakdan. Ammo kelajak bugundan boshlanadi. Avvalo, bugunning Alpomish siymosidagi sog‘lom kuchlarini uyg‘otish esdan chiqmasligi darkor.«Alpomishning qaytishi» haqida fikr yuritgan Ibrohim Haqqulov: «Odatda bunday… obrazlarda xalqning jasorat, kurash, mukammallik haqidagi tushunchalari, o‘zlikni anglash, unga doimiy intilish falsafasi ilgari suriladi», — deb yozgan edi. Darhaqiqat, o‘zligini anglagan insongina tarixini hurmat qiladi, zamona sog‘lomligi uchun kurashadi, kelajagining esa o‘tmish qusurlaridan xalos bir tarzda bunyod bo‘lishini orzu qiladi. Xullas, Xurshid Davronning tarixiy mavzudagi she’rlarida zamon bor ,zamon esa shoir she’rlarida lirik qahramon bilan uzviylikda aksini topadi. Davr dardlarini lirik qahramon ruhiy dunyosi qabatlaridan o‘tkazib, o‘quvchi ruhiyatiga ta’sir ko‘rsatish darajasida aks ettirish shoirdan juda katta mahorat va bilimni talab qiladi. Shu bilan birga uning mehr, e’tiqod va kurashchanlik tuyg‘ularining haqiqiy egasi bo‘lishini ham taqoza etadi. 48

Zero, Xurshid Davron she’rlarini o‘qiganda go‘yo shoir tafakkuri faqat tarix qabatlarini yoritishga yo‘naltirilganday, uning xazinaboni bo‘lish orzusida izlanayotganday tuyuladi. Bu haqiqat. Ammo she’rlarda yana boshqa haqiqat ham borki, uni ro‘yobga chiqarish zamonning qismatini qaro qilayotgan hodisalarga barham berish va kelajak taqdirini belgilashga katta yordam ko‘rsatadi. Mana shu haqiqatlar uyg‘unligi zamondosh ruhiyatiga juda katta ma’naviy oziq beradi va uni kelib qolgani jar yoqasidan qaytarishga ko‘maqdosh bo‘ladi. Shavkat Rahmon lirik qahramoni bilan Xurshid Davron lirik qahramoni ruhiy dunyosi manzaralarida o‘xshashlik ko‘p. Ammo bu o‘xshashlik fikriy va ruhiy ayniylik, bir xillik belgisi emas. Lekin fikrlash, his qilish, tuyish nuqtai nazaridan har ikkala lirik qahramonda uyg‘unlik bor. Shu o‘rinda bir xillik va uyg‘unlik tushunchalariii bir ma’noda anglashdan uzoq turmoq lozim. Zero, bu tushunchalar o‘ziga xoslik mantig‘idan beto‘xtov oziq olib turadi. Xullas, Xurshid Davron yuqorida ijodi jamiyat va inson munosabatlari, bu munosabatlarning qay yo‘sinda shakllanishida muhim o‘rin tutgan ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy muammolar yuzasidan tahlil etilgan shoirlar bilan bir safda turib, millat taqdiri, kelajagi uchun olib borilyotgan va olib borilajak kurashlarga ma’naviy zamin tayyorladi. Uning lirik qahramoni ruhiy olamida aks etgan davr, ijtimoiy tuzum, jamiyat, siyosat mohiyatining adabiy-badiiy manzaralari o‘quvchining qalb ko‘zini ochishga xizmat qiladi. 49

II.2 SHOIR SHE’RIYATIDA TABIAT POETIKASI Xurshid Davron ermak uchun she’r bitmaydi. SHe’r yozish uning uchun shunchaki ko‘ngilxushligi emas, ichki ehtiyojga aylangan. Ichki bir kuch uni yozishga undaydi. Shu boisdan u: “She’rni oq qog‘ozga yozib qo‘ymayman”, — deydi. U she’rni “dilini yoritadigan sham” deb ataydi. “Adirdan maysa unib chiqqanidek, mendan she’r unib chiqadi. Qush daraxtga qo‘nganidek, she’r menga qo‘nadi. Osmondan yomg‘ir tomchilab yoqqanidek mendan she’r oqadi. Qor zaminni ko‘mganidek, she’r meni ko‘madi”, — deydi. She’r uning uchun nima ekanini ta’riflaganda ham: “Nay kabi labimga bosaman uni, ∕ Erk uchun qilichdek qo‘lga olaman. ∕ She’r yozgan paytimda Ko‘hakka chiqib ∕ Osmonga tikilgan mahzun bolaman”, — deya Vatani mustaqil, ozod emasligidan o‘ksinadi. Albatta, mavzu o‘z-o‘zicha ahamiyatga ega emas. Ijodkorning voqelikka subyektiv hissiy munosabati har qanday mavzuga ta’sirchanlik baxsh etadi. Agar ijodkor yangi fikr aytmasa, hodisaning yangi jihatiga e’tiborni tortmasa, eng dolzarb mavzu ham jo‘n bo‘lib qoladi. Xurshid Davron Vatan mavzusidagi she’rlarida ham, boshqa mavzudagi asarlarida ham voqealikka munosabatini bildirib, uning hali e’tibor qilinmagan yangi qirrasiga diqqatni jalb etadi. Bu “Erk guli” she’rida aniq ko‘rinadi. Shoir mozorlarda o‘sgan gulni “erk guli” deb ataydi. Chunki bu yerda elining erki, yurtining ozodligi uchun kurashib, jon berganlar yotibdi deydi. “Qodiriyning so‘nggi surati” she’rida Xurshid Davronning hissiyot orqali mushohada qiladigan shoir ekanligi aniq anglashiladi. Ulug‘ adibning so‘nggi suratiga qarab, o‘yga toladi. “O‘tkan kunlar”day o‘lmas asarni bitgan ulug‘ adibning yuz-ko‘zida cheksiz alam va iztirob muhrlanib qolgani, uning qorachig‘ida hasrat yonayotganini ko‘radi. Uzoq tunlar surat bilan so‘zsiz suhbat quradi. Shoir va adib surati o‘rtasidagi dil suhbati tugamaydi. Shoir suratga qarab, she’r o‘qiganida adib o‘ychan tinglaydi. Shoir bu suhbatdan benihoya mutaassir bo‘ladi. Adib o‘zining eng qadrdon kishisi ekanini, shoirning kechinmalari, iztiroblarini yon-veridagilar emas, aynan u tushunishi, his qilishini anglaydi. Shuning uchun: “Yo‘llarimda 50

uchrasa xato, ∕Qiynab qo‘ysa elim hasrati, ∕ Kelib sendan tilayman panoh, ∕ Qodiriyning so‘nggi surati”, -deydi. Xurshid Davron hissiyot orqali mushohada yuritadigan ijodkor bo‘lgani bois barcha mavzudagi she’rlari negizida ichki iztirob yotadi. U kuz manzarasini yonayotgan gulxanlarga o‘xshatadi. S h e’rda uning voqelikni ichki dard, iztirob bilan kuzatishi seziladi. Kuz dardli o‘ylarni uyg‘otib yuborgani uchun: “Daraxtlarda lovillar gulxan, ∕Yuragimda uning tafti bor. ∕ Bog‘chadagi xazonlar bilan ∕ Uchib yurar kechagi bahor ∕ Meni tashlab ketmoqchi do‘stni ∕ To‘xtatmoqchi bo‘lganday bu on, ∕ Men jimgina qo‘lim cho‘zaman ∕ Yonayotgan gulxanlar tomon”, — deydi. H azon – kuzning ramzi. Chunki kuzda dov-daraxt barglari, o‘t-o‘lanlar sarg‘ayib, xazonga aylanadi. Bu paytda yaproq sarg‘ish-qizg‘ish rangga kiradi. Yaproqlari sarg‘ish-qizg‘ish daraxtlar yonayotgan gulxanga o‘xshaydi. Xurshid Davron boshqa she’rlarida ham bir-biriga aloqador tushunchalardan shu tarzda keng foydalanadi. Shoir she’rlarida ko‘pincha hodisalariga tasavvuridagi tushunchalar asosida yondashadi. U olov-gulxan bilan kuz faslidagi daraxtlar yaprog‘i o‘rtasida o‘xshashlik ko‘radi. Boshqa shoirlar singari Xurshid Davron ham she’rlarida metaforadan keng foydalanadi. “Metafora” yunoncha so‘z bo‘lib, “ko‘chirish” degan ma’noni bildiradi. Metafora narsa-hodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlikka asoslanadi. Metaforaning o‘xshatishdan farqi shundaki, unda o‘xshatilayotgan narsa tilga olinmagan holda, uning ma’nosini o‘xshayotgan narsa bildirib turadi. O‘xshatish yoki tashbeh -dek, - day qo‘shimchalarini qo‘shish, go‘yo, xuddi, yanglig‘, bamisoli, kabi, singari, misoli so‘zlarini qo‘llash orqali hosil qilinadi. Ba’zan ushbu vositalarsiz ham tashbeh yaratiladi. Masalan: umr – oqar daryo. Ba’zan she’rlarda metafora va o‘xshatish – tashbeh yonma-yon ham keladi. Xurshid Davronning yuqoridagi “Yonayotgan gulxanlar” she’rida shu holat kuzatiladi. S h e’r:”Ko‘z o‘ngimda bepoyon bog‘lar, ∕ Yaproqlarda tillarang g‘ubor. ∕ Yaqinlashib qolgandek tog‘lar, ∕ Havo shunday tiniq, beg‘ubor”, — deb boshlanadi. S h e’rning birinchi bandidagi ikkinchi misra (“Yaqinlashib qolgandek 51

tog‘lar”)da o‘xshatish san’ati qo‘llangan. “Daraxtlarda lovillar gulxan” misrasi ham metaforaga aniq misol bo‘la oladi. S h e’rdagi “Tumanlarni quchoqlagan tong” misrasi metaforadir. “Yashirin o‘xshatish” deb ta’riflanadigan metaforada ijodkorning tasavvuri miqyosi, undagi tushunchalarning uyg‘unligi namoyon bo‘ladi. “Samarqandda oydin tun” she’rida: “Arvohlarning bezovta tushi – ∕ Chinorlarni silkitgan shamol” ∕ , — deyiladi. Ushbu metaforada shoirning hissiyot, kechinmalari ifodalanadi. Ayni chog‘da unda so‘zlarning kundalik muloqotda sezilmaydigan jihatlari ko‘rinadi. Ushbu satrdagi so‘zlar alohida holida ta’sirchanlik kasb etmaydi. SHe’rda ular odatdagi so‘zlashuvda ko‘rinmaydigan qirralarini namoyon qilib, turfa hissiyot, kechinmalar uyg‘otadi. Shoir ushbu she’rini: “Mudroq nigoh bilan boqaman, ∕ Moziy yodi meni qilar mast. ∕ Go‘yo daryo aro oqaman – ∕ Manzilimni hech kimsa bilmas…” ∕ deb tugatadi. U tarixga bo‘lakcha mehr bilan qarashini, o‘tmish bilan bog‘liq narsa-hodisalar uni ohanrabo kabi o‘ziga tortishini shu tarzda ta’kidlaydi. Shoirning tarixga murojaat qilgan she’rlari markazida qayg‘uga cho‘mgancha iztirob bilan mushohada yuritayotgan o‘ychan inson obrazi turadi. Yuksak ideallarga intilgan ijodkor asarlarida shunday inson obrazi ko‘rinadi. U o‘tmishni o‘rganishga, uni bugungi kun bilan bog‘lashga intiladi Xurshid Davron o‘zining lirik she’rlaridan birida: “Sovuq shamol meni quvadi, Sokin shahar ko‘chalarida Qizlar esa meni sevadi, Olis bahor kechalarida , deb yozgan edi.Shoirning bahor,ona tabiat,gulga bo‘lgan sevgisi shu qadar kuchli va cheksizki, bu maylning betakror uchqunlarini uning deyarli barcha she’rlarida uchratmay ilojimiz yo‘q. Gul va yalpizlar shoir nazarida bahorning va baht- saodatning yorqin timsoli sifatida ifodalandi.Shuning uchun ham Xurshid Davron she’riyatida gul va yalpizlar doimiy poetik obraz bo‘lib qolganligini ko‘ramiz. 52

Gul va bahorning hushbo‘y atri Xurshid Davron she’riyatida yangicha bir ifor taratadi. Xurshid Davron she’rlarining qatiga muhrlangan fikrlarini ochishga qaratilgan badiiy lavhalar va lirik chekinishlarga murojaat etib,katta g‘oyaviy umumlashmalarni ifodalar ekan,turli obrazlardan,jumladan,gul,yalpiz,daraxtlar va shamol kabi poetik obrazlardan foydalandi. Bu timsollar Xurshid Davron qahramonlarining boy ichki kechinmalarini,orzu-o‘ylarini ifodalab keladi,ularning go‘zal intilishlari va pok tuyg‘ulariga sayqal beradi.“Yana tinmay shitirlar yomg‘ir, yana dilda bir mung titraydi”.Xurshid Davron bunday tabiat lavhalarini chizar ekan,uning nazari tabiatdagi noyob hodisalarga,rango-rang gullarga,qushlarga,oyga tushadi,yuragida sevgi g‘unchasi uyg‘ongan oshiq, hijrondan zada qalblar,maysalarning yashilligi shoir she’rlarida o‘z aksini topadi.Kitobxon shoir bilan birga yomg‘irlar shivirini tinglaydi, shamol qanotida parvoz qiladi, qushlarning xonishidan bir olam zavq oladi, kapalaklar qanotida olib kelgan anvoyi iforlar bo‘yidan mast bo‘ladi, oppoq qor uchqunlashidan zavqlanadi. Xurshid Davronnning aksar she’rlari ko‘pincha tabiat tasviridan tashkil topuvchi tiniq va bokira obrazlar uyg‘unligi bilan nafas oladi. Pirovardida, she’r finalda, biror ijtimoiy masalani yoritish darajasiga ko‘tariladi. Masalan, uning birgina “Erib ketar xira tumanlar” deb boshlanuvchi she’riga nazar tashlaylik. SHe’r bir qaraganda faqat bahor tasviriga bag‘ishlangandek bo‘lib ko‘rinadi. Unda yalpizlar kapalakdek uyg‘onadi, qayrag‘ochning guli oddiy nafis yaproqlargina emas, ular bamisoli mitti jom-u, uning jarangidan atirlar taraladi, tushga ham oddiygina yam- yashil dalalar emas, maysalarni quchoqlagan adirlar kiradi, gullayotgan olchani ko‘rib, sabr-toqati chidamay derazalar ko‘ksini ochib yuboradi. S h e’r shunday yakunlanadi: Yoritgancha to yurak ichin Sabza o‘tlar shabnamga qonar. Vataniga sig‘inmoq uchun Yer ostida jangchi uyg‘onar. Shu tariqa tabiat tasviri she’r nihoyasida ijtimoiy ma’no bilan yo‘g‘riladi. Shoir: bahor kezlarida diyor naqadar go‘zal, Vatanni seving deb nasihat berib o‘tirmaydi. 53

Agar shunday qilganida she’r qofiyaga solingan ma’lum gapga aylanib qolardi, xolos. Xurshid bu fikrni aytish uchun o‘z yo‘lini qidiradi va topadi. Tabiatning o‘zgalar ilg‘amagan go‘zal chiroyini chizadi, bu shunday go‘zallikki, hatto unga sig‘inish uchun yer ostida yotgan jangchilar uyg‘onadi. Bu menimcha juda go‘zal she’r. Xurshid Davron she’rlari uchun ko‘proq tiniqlik, mayinlik, samimiylik va dilkashlarcha suhbat vujudidan kelib chiquvchi qalb dardlari va sevinchlarini to‘kib solish xosdir. Biroq, eng asosiysi, bu mayinlik, bu samimiy sokinlik uning she’rlarida o‘z tengqur do‘stlari kabi davrning, zamondoshning, xalqning qalbida, fikrida tebranib turgan muhim, murakkab va ziddiyatli fikrlarni ifoda etishga to‘sqinlik qilmaydi. X.Davron she’rlarida topib aytilgan chiroyli obrazlar vujudimizga xuddi quyosh nurlariday erkin singishib ketadi, ko‘klam shabadasidek entikardi, bolalikning shirin xotiralaridek hayajonga soladi. Uning she’rlarida mehmon bo‘lib kelayotgan shamollar ham oddiy emas, rangsiz va issiz emas, bu shamollar bag‘riga yalpiz hidini bosib keladi. Bolalikda kim ilk sevgini, bolalikning murg‘ak sevgisini boshdan o‘tkazmagan, deysiz? Kim uni topishga ulgurmasdan turib, yo‘qotmagan deysiz. X.Davron bolalikdagi bu holatlarning dilbar manzaralarini bera oladi: bolalikda bolishga tomgan ko‘zyoshlar uning she’rida isirg‘adek yonib turadi, ilk sevgining o‘zi esa bamisoli kiprikdek uzun. E’tibor bering: kiprikdek kalta emas, kiprikdek uzun. Bu sevgi juda tez o‘tib ketadi, lekin qalbdagi muhri chehradagi uzun kiprikdek go‘zal va abadiydir, ardoqlidir. Xurshid Davron bolalikdagi muhabbatim so‘ldi, nobud bo‘ldi, undan ayrildim, hajr o‘tida yonib adoyi tamom bo‘ldim deb yozmaydi. Uning she’rlarida umid va ishonch, ertangi hayot go‘zalliklarini bahrga bosib yashash ustuvorlik qiladi. Uning she’rlarida maysa, yashil o‘t, nur va ayniqsa oq rang obrazlarining mo‘l uchrashi shundan. Shuning uchun ham uning she’rlarida ba’zi tengqurlari asarlarida bo‘lganidek, tun ertangi saharga uyqusizlik azobi natijalarini emas, yangi ochilajak kurtaklarni tashlab ketadi. X.Davron she’rlarining osmonida 54

quyosh gullaydi. Bu faqat osmondagi quyoshgina emas, bolalikning, yoshlikning orzulari, umidlari. Shu tariqa X.Davron ko‘kdagi quyoshga qo‘shib orzulari, umidlarini gullata oladi. “Hali osmon dilimday xira” deb boshlanadigan bu kichkinagina she’rida shoir o‘ktam umumlashmalar chiqaradi. Erta tongda quyosh gullashidagi ramziy ma’noga ertangi kunga, kelajakka bo‘lgan umidlar yashiringan. Xurshid Davron ko‘pincha qisqa-qisqa she’rlar yozadi. Alfons Dodening bir gapi bor. Bulbuldan so‘rabdilar: qo‘shiqlaring juda ajoyib-u, lekin buncha qisqa bo‘lmasa? Bulbul javob beribdi: qo‘shiqlarim juda ko‘p, lekin, ularni kuylab ulgurishim kerak. U ba’zan qisqa-qisqa she’rlariga ham xalq qiyofasining xarakteri fazilatlarini, mehnatkash insonning go‘zal qalbini joylay oladi. Shoirning “U ayolning qo‘llari dag‘al…” degan sakkiz misrali she’ri bor. Bu she’rida u hayotda ba’zan uchrab turishi mumkin bo‘lgan – taqdirning achchiq qismatli vazifalarida ham inson qalbidagi go‘zallikka tashnalik tuyg‘usi yo‘qolmasligini tasvirlab beradi. Bu ayolning ko‘ylagi dag‘al. Johil erning kaltaklaridan yuzida har kun ko‘kargan dog‘lar. Daf’atan bir kun shoir har kun o‘zi yurgan yo‘l chetida o‘zi sira sezmay yurgan mittigina marvaridgulni shu yosh huzurlanib hidlayotganini ko‘rib qoladi. S h e’rdagi bor gap shu. Biroq uning zamiriga qanchalar chuqur hayotiy, nekbin ma’nolar yashiringan. Shu tariqa hayot manzarasini va odam qalbini faqat tasvirlash yoki tushuntirish emas, balki asosan ko‘rsatish shoir she’rlariga xos bo‘lgan xususiyatlardan biridir. Eng asosiysi, Xurshid umidbaxsh, toza tuyg‘ular kuychisi. Lirika hayotning, hayajonning oniy holatlarini kuylashini bilamiz. Lekin shu oniy holatlar o‘zining muayyan sababi va natijalaridan mahrum bo‘lmagandagina asar o‘zining ta’sir kuchini yo‘qotmaydi. Aks holda asardan qutilgan maqsad o‘zini oqlashi qiyin bo‘lib qoladi. Shoirning mana shunday she’rlari ham yo‘q emas. “Jiyda gulin isladim…” she’rida shoir bolaligini izlagani, olis-olislarga quyoshday singib ketishni orzu qilganini aytadi va yozadi: Biroq o‘tga ko‘milib Yig‘lagim kelsa, netay? 55

Asar davomida mittigina boychechak uning qo‘lidan ushlab, yig‘lama deb yupatgani, dalda bergani haqida gap boradi va shu bilan she’r tugaydi. Bizning esa bilgimiz keladi: nima uchun bu qahramon o‘tga ko‘milib yig‘lamoqchi? Buning sababi nima? Biroq, she’rdan buning sababini bilolmaymiz. Balki qahramon yoki, aytaylik, shoirning o‘zi bolaligini qo‘msaganidan shunday holatga tushayotgandir? Lekin shunday bo‘lgan taqdirda ham biz bu holatga tushishning sababini bilgimiz keladi. Hayotda, do‘stimiz bizga buning sababini aytmasligi mumkin. bu uning ko‘ngil ishi. Biroq, badiiy asar buni bizga aytishi kerak. Qahramon tuyg‘ularining yetarlicha ochilmay qolish holatiga X.Davronning “Dunyoning bezavol tongida…” deb boshlanadigan she’rida ham duch kelamiz. She’rda erta ko‘klam tongida yalpizlar ko‘z ochgani, saraton kelgach ular g‘oyib bo‘lgani tasvirlanadi. Tabiatning bu dilbar onlari juda tez o‘tib ketganidan shoir astoydil qayg‘uradi. SHe’rdagi asosiy gap shundan iborat. To‘g‘ri, bu fikrga biror bir e’tiroz bildirish o‘rinli emasdir, balki. Chunki har qanday nozik didli, hayajonga tez beriluvchi, tabiatning go‘zalligi bilan entikib yashovchi kishida bunday holning ro‘y berishi tabiiydir. Biroq, tabiatning bu holati tufayli, she’rda tasvirlanganidek, shoir yoki lirik qahramon ko‘zlaridan yoshlar tosh bo‘lib to‘kilishi, bo‘g‘ziga tong tiqilib qolishi va boshqalar, nazarimizda, haqiqiy holat bilan uning talqinidagi meyorning buzilishi, tuyg‘u tasvirining zo‘rma-zo‘raki bo‘rttirilishi sifatidagina baholanishi mumkin. Chunki shoir aytayotgan ruhiy holat inson boshiga haddan tashqari katta dard va tashvish tushgandagina ro‘y berishi mumkin. yalpiz bo‘y ko‘rsatib, tezgina o‘tib ketganligi uchungina bu holatga tushish odamga juda ohirlik qiladi. Shuning uchun ham bir qarashda anchagina chiroyli bo‘lib ko‘ringan she’r nihoyasiga yetgach birmuncha sun’iyroq tuyg‘ular asosiga qurilgandek taassurot qoldiradi. 56

X U L O S A Iste’dodli kishilar voqelikka boshqacha nigoh bilan qarashi, hodisalarning hamma ham ko‘ravermaydigan jihatlarini topa bilishi, hayotdagi o‘zgarishlarni sinchkovlik bilan kuzatishi, kishilarning holati, kayfiyatini nozik his etishi bilan boshqalardan ajralib turadi. Xususan, shoir, yozuvchi, adabiyotshunos, munaqqidlar so‘zning ohangi, ma’no tovlanishlarini boshqalardan ko‘ra teran tushunishadi, so‘zlardan, ulardan hosil qilingan ifodalardan benihoya ta’sirlanishadi. Xurshid Davron ana shunday ijodkorlar sirasiga kiradi. SHe’rlari so‘zni juda nozik his qilishidan, ularning rangini ko‘rib, ohangini farqlay olishidan dalolat beradi. Shu nuqtai nazardan mazkur bitiruv malakaviy ishimizda shoir she’riyatidagi poetik obraz va shoir mahoratini tahlil qilib, qo‘yidagicha xulosalarga keldik; Birinchidan poetik obrazning kuchi, jozibasi, shoir ifodalamoqchi bo‘lgan fikr, his-tuyg‘u va kechinmani ma’no jihatidan tovlantirib berishi o‘rganildi. Ikkinchidan shoir X.Davron poetik obrazlar orqali o‘ziga xos she’riyat yaratganligiga hamda shoir yaratgan obrazlar muxlislar qalbida yangidan inkishof etilganligiga amin bo‘ldik. Uchinchidan X.Davron she’riyatida poetik obraz o‘z-o‘zicha yashamasligi balki badiiy g‘oya va badiiy detallar bilan birgalikda muayyan uzilmas xalqani tashkil etilganligi o‘rganildi. To‘rtinchidan Xurshid Davron she’rlarida qushlar, bulutlar, mayus daraxtlar, quyosh, bog‘lar, daraxt barglari, dalalar, qish, qirov, kuz kabi ramziy-majoziy poetik timsollarda shoirning tuyg‘ulari o‘zgacha lavha, o‘zgacha manzara kasb etishligi tahlil qilindi. Beshinchidan Xurshid Davron tabiatni rassomlarday o‘ziga xos tarzda ko‘ra olishligi, xuddi rassom kabi ko‘rganini o‘zi his qilganiday tasvirlashga qodir ijodkor ekanligi she’rlari misolida o‘rganildi. Oltinchidan lirik qahramonning namoyon bo‘lishi, asosan, uning «men» i vosita ekanligi, bu I shaxs birlikdagi kishilik olmoshi she’riy nutqda bevosita 57

yo‘sinda ko‘proq, bavosita yo‘sinda esa kamroq faoliyat ko‘rsatishini tahlil qilishga o‘rindik. Yetinchidan Xurshid Davronnning aksar she’rlari ko‘pincha tabiat tasviridan tashkil topuvchi tiniq va bokira obrazlar bilan uyg‘unlashishini o‘rgandik. Xurshid Davron yuqorida ijodi jamiyat va inson munosabatlari, bu munosabatlarning qay yo‘sinda shakllanishida muhim o‘rin tutgan ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy muammolar yuzasidan millat taqdiri, kelajagi uchun olib borilyotgan va olib borilajak kurashlarga ma’naviy zamin tayyorladi. Uning lirik qahramoni ruhiy olamida aks etgan davr, ijtimoiy tuzum, jamiyat, siyosat mohiyatining adabiy-badiiy manzaralari o‘quvchining qalb ko‘zini ochishga xizmat qiladi Xullas , Xurshid Davron lirik shoir, nosir, tarjimon, tarixchi sifatida XX asr o‘zbek she’riyaida o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Uning she’rlarida hurfikrlilik, oshkoralik nafasi ufurib turadi. Shoir ko‘zi bilan hayotga, olamga nigoh tashlasangiz,go‘yo hayratlar girdobiga tushasiz,dunyo sirga, sehrga to‘ladi, har bir narsa, hodisa o‘ziga xos ma’no kasb etadi, mavhum tushunchalar moddiy tusga kiradi, ona tabiatga o‘zingizni jondan his etasiz, jimjitlik suronini eshitib turasiz,yalpizlar hidini tuyasiz,yaproqni xuddi kitobday o‘qiysiz,qalbingizda bulbullar charx urganday bo‘ladi, oyga qarab ko‘zingiz yoshlanadi, nazaringizda daryoda suv emas xotiralar oqadi, tun kechalar uzoq bolaligingiz, yoshligingiz,daryo oqimi bosib o‘tgan yo‘l esa umr yo‘lingiz bo‘lib ko‘rinadi, qushlarning chug‘ur-chug‘urida olis bolalingizni ko‘rasiz, orzular qanotida oppoq bulutlardan-da balandroq parvoz qilasiz. Bu kabi go‘zal, sirli-sehrli manzaralar tasvirini Xurshid Davron bisotida istagancha topish mumkin. Xurshid Davron she’rlarida romantik parvoz naqadar baland,xayollar, o‘ylar benihoya cheksiz bo‘lmasin,poetik maqsad,fikr-xulosa juda aniq, konkretdir; tabiat, olam sirlari haqidagi har qanday cheksiz o‘y-xayollar ham oqibat–natijada zamin tashvishlariga, jamiyat masalalariga, kundalik turmush muammolariga kelib taqaladi. 58

Bevosita inson tabiati,odam umrining mohiyati ustida so‘z borganda ijimoiy tahlil, inson xatti-harakatini ma’naviy-ahloqiy jihatdan baholash xiyla keskinlashadi. Shoirning lirik qahramoni ona yurtiga chin farzand ekanidan faxrlanadigan,el-yurt ichidagi o‘z o‘rnini,qadrini yaxshi anglaydigan, tevarak-atrofda yuz berayotgan barcha hodisalarga, yaxshi va yomon ishlarga o‘zini daxldor deb biladigan, har qadamda vijdoni oldida hisob berib turadigan, ma’naviy jihatdan yuksak, mustahkam e’tiqodli bir shaxs. Shoirning poetik obrazlari orom bilmaydigan,doimo izlanuvchi,masalaning mohiyatiga yetishga intiluvchi qalb egasi. 59

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati 1.Karimov.I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin.- T: 2.T.1996. 2.Karimov.I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir.- T: 2t., 1996 3.Karimov.I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q .- T: 1998. 4.Karimov.I.A. Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch . –T: Ma’naviyat 2008 5. Oripov.A. Yillar armoni .-T: 1987. 6. A.Navoiy. Mezonu-l-avzon. Mukammal asarlar to‘plami.16-jild -T: Fan., 2000 7. Afoqova N. Jadid she’riyati poetikasi .- T: Fan. 2005 8. Sharafiddinov O. Zamon. Qalb. Poeziya. –T: 1962. 9. Sharafiddinov.O. Lirika haqida mushohadalar .- T: 1956 10. Sharafiddinov.O. Poema va qahramon . –T:1958 11. G‘afurov.I. Lirikaning yuragi. –T: 1982 12.Mirzayev M. Uyg‘oq tuyg‘ular // “Sharq yulduzi”,1984, 5-son 13. Normatov U. Tafakkur yog‘dusi. –T: 2005 14. Solajonov Y. Shoir ko‘p, ammo she’rchi? Yohud she’riyatda so‘z qahatchiligi // O‘z.As.2003, 18 iyul 15. Subhon Sh.. SHe’riyat iqlimi. –T: “Zarqalam”. 2005. 16.H.Karimov. Ruhdagi sokin hayqiriq / /Jahon adabiyoti, 2007, 2-son. 17. Yashar Qosim SHe’r va uslub (Yangi o‘zbek she’riyatining uslubiy manzarasi)// O‘zbek tili va adabiyoti, 1998, 3-son. 18. Hayitmetov A. Adabiy merosimiz ufqlari.- T: 1999. 19. B.Jalilov. Mumtoz adabiyot poetikasi.- Andijon, 2001. 20. J.Jumaboyeva. Lirik qahramon dunyosining teran manzaralari // “O‘zbek tili va adabiyoti”, 1998, 6-son. 21. U.Hamdamov. XX asr o‘zbek she’riyatida poetik obraz va uning tadriji. “O‘zbek tili va adabiyoti”, 2008, 4-son 22. Xurshid Davron. Bolalikning ovozi.-T: 1986. 23. Xurshid Davron. Bahordan bir kun oldin. T: 1997. 24. Xurshid Davron. SHe’rlar.- T: 2004. 60

Похожие

Abdulla Oripov she’riyatida so’z va obraz

Tabiat poetikasi va badiiy tasvir vositalari (70-80-yillar she’riyati misolida)

Bolalar she’riyatida hajviy obraz yaratish (80-yillar she’riyati misolida)

Abdulla Oripov she’riyatida xalqona poetik tafakkur muammosi masalasi

Baxtiyor Nazarov – adabiyotshunos va munaqqid