O‘zbek adabiyotida Maxtumquli an’analarini o‘rganish - Литература - Дипломные работы

O‘zbek adabiyotida Maxtumquli an’analarini o‘rganish

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69.7666015625 KB

Kirish I. BOB. MAXTUMQULI VA O‘ZBEK ADABIYOTI 1.1. § Maxtumquli ijodining o‘zbek adabiyotida o‘rganilishi. 1.2. § Maxtumquli she’riyatida diniy - ma’rifiy g‘oyalar talqini . II. BOB. MAXTUMQULINING POETIK MAHORATI 2.1.§ Mahtumquli ijodida mumtoz she’riyat an’analarining o‘rni 2.2.§ Maxtumqulini ng badiiy-tasviriy vositalardan foydalanishi . Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

Mavzuning dolzarbligi. O‘zbek va turkman xalqlarining tarixi mushtarak. Tili, madaniyati, urf - odatlari o‘xshash. Ajdodlarimizning ilmiy, adabiy va ma’naviy merosi xalqlarimizning umumiy mulki sanaladi. O‘zbek va turkman azaldan taqdir sinovlari davrida biri-biriga yelkadosh bo‘lib, shukuhli damlarda quvonchini baham ko‘rib kelgan. Ikki mamlakat o‘rtasidagi munosabatlar mustaqillik yillarida yangi, sifat jihatdan yuqori bosqichga ko‘tarildi. Ajdodlarimizning ilmiy, adabiy va ma’naviy merosi xalqlarimizning umumiy mulki sanaladi. Shu ma’noda, o‘zbek va turkman xalqi farzandi bo‘lgan Maxtumquli ijodiy merosini o‘rganish, shoir mahoratini ko‘rsatish, umuman olganda, har ikkala xalq o‘rtasidagi chambarchas adabiy aloqalani o‘rganish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Zero, yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoyev: «Maxtumquli - bugungi kunda o‘zbek madaniy-adabiy turmushida juda ommaviylashib, eng mashxur siymolarning biriga aylangan»..1”- deb to‘g‘ri ta’kidlagan. Tarix sahifalarini varaqlab ko‘rsak eli- eliga, dili-diliga payvand bo‘lgan turkman va o‘zbek xalqlari qadim zamonlardan beri birodarlikda yonma-yon yashab kelayotganligining guvohi bo‘lamiz. Tog‘i ham, taqdiri ham bir bo‘lgan o‘zbek va turkmanlar go‘yo bir kitobning ikki sahifasi desak yanglishmaymiz. Bu ikki xalq o‘tmishda zulmga qarshi birgalikda kurash olib borganlar, ozodlik uchun janglarda birga qatnashganlar. O‘zbek va turkman adabiy aloqalari uzoq tarixga egadir. Turkiy xalqlarning ko‘pgina mushtarak merosining yaratilishida turkman va o‘zbek bobokalonlari birga qatnashganlar. Turkman va o‘zbek xalqlarining tillarida taraqqiy qilgan adabiyot muayyan mavzularning ishlanishida obrazlar

tanlash, uslub va boshqa bir qancha holatlarda bir-birining tajribasidan unumli foydalanganlar. So‘z mulkining sultoni Alisher Navoiyning gumanistik g‘oyalar bilan yo‘g‘rilgan she’riyati, poetik merosi turkman shoirlarining diqqatini o‘ziga jalb qilgan. XVIII-XIX asrlarda yashab ijod etgan turkman shoirlaridan Ozodiy, Maxtumquli, Andalib, Kamina va Mullanafas, Saidiy va boshqa shoirlar Alisher Navoiyni o‘zlariga ustoz bilib, uning g‘azallariga naziralar yozganlar, muhammaslar bog‘laganlar. Navoiy turkman shoirlarining ham ma’naviy ustozi hisoblanib, turkman xalqining eski yozma adabiyoti taraqqiyotiga juda katta ta’sir ko‘rsatgan. So‘nggi yillarda O‘zbekiston va Turkmaniston davlatlari o‘rtasida o‘rnatilgan ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy sohalardagi hamkorliklarda ibratli tadbirlar ko‘zga tashlanmoqda. O‘zbekiston Prezidenti, hurmatli Sh.Mirziyoyevning Turkmanistonda bir necha marta davlat tashrifi bilan bo‘lishi, Turkmaniston Prezidentining bir necha bor O‘zbekistonga davlat tashrifi bilan kelgani va har ikki tomon o‘rtasida xalqlarimizning ijtimoiy-iqtisodiy manfaatiga xizmat qiladigan bir qator hujjatlarning imzolangani madaniyatimiz va adabiy aloqalarning yanada mustahkamlanishida alohida ahamiyat kasb etdi. Bu siyosiy tadbir, jumladan, adabiyotlarimiz do‘stligi ramziga aylangan—Alisher Navoiy, Maxtumquli, Andalib va Mullanafasdek buyuk so‘z san’atkorlari ijodini har ikki adabiyotshunoslikda, keng doirada o‘rganishga yo‘l ochdi, tadqiqotlar yaratishga ilhomlantirdi. Maxtumquli she’riyatiga qiziqish O‘zbekistonda jamiyatda, tuzumda qanday siyosat va mafkura hukmron bo‘lishiga qaramay, hech qachon pasaygan emas. Shoir siymosini qalblarga abadiy muhrlash, badiiy merosini xalqimiz tafakkuriga quyiroq singdirish maqsadida shoir va yozuvchilar, adabiyotshunos olimlar turli janrlarda rang-barang asarlar yaratdilar, tarjimonlarimiz faol va samarali ijodiy mehnat qildilar. Mavzuning o‘rganilishi. Turkman va o‘zbek adabiy aloqalari, Maxtumquli ijodi adabiyotshunoslikda atroflicha o‘rganilgan. Maxtumquli

hayoti va adabiy merosini dastlab mashhur venger olimi German Vamberi tomonidan o‘rganilgan. 1867-yilda Germaniyaning Leypsig shahrida nashr etilgan. Umuman, Maxtumquli ijodini o‘rganish va targ‘ib qilishda turkman-u o‘zbek olimlarining tabiiy bir hamkorligi yuzaga kelgan. Maxtumqulining boy badiiy merosini tiklash va xalqqa yetkazishda yetakchilik qilgan turkman olimlari A. Meredov, A. Bekmurodov, N. Gullayev, E. B. Muhammedova, Amirov, Qoraqalpoq olimi K. Quramboyev, o‘zbek olimlaridan K.Tohirov, Y.Yusupov, V.Abdullayev, F. Musomuhammedovlarning izlanishlarida shoir haqida turkman va o‘zbek kitobxonlariga muayyan ma’lumotlar yetkazishgan1. Ammo hanuzgacha Maxtumqulining purhikmat muhammaslari turkman va o‘zbek adabiyotshunoslari tomonidan o‘rganilgani yo‘q. Biz mazkur ishimizda adabiyotshunos olimlarning ijodiy fikriga tayangan holda Maxtumquli ijodiy merosini imkon qadar tadqiq qilishga, shoir she’rlarining g‘oyaviy-badiiy xususiyatlarini ochib berishga harakat qildik. Adabiy merosi jahon ma’naviy xazinasining ajralmas bo‘lagi sifatida ajdodlardan avlodlarga o‘tib, axloqiy tarbiya quroli, ilhom chashmasi vazifasini bajarmoqda. Ulug‘ shoir she’riyati ilmiy-tadqiqot manbaiga aylanganiga ham ko‘p yillar bo‘ldi. Bu o‘lmas ijod bilan faqat turkman olimlarigina emas, jahonning ko‘zga ko‘ringan shoir va yozuvchilari, adabiyotshunos tanqidchilari ham shug‘ullanib, salmoqli ilmiy ishlar, kitoblar nashr ettirgani ma’lum. Abdullayev V, Quramboyev, K, Qoriyev B, Tohirov K,2 kabi olimlar XX asrning boshlaridayoq Maxtumquli asarlarining jahonshumul ahamiyati haqida maqolalar, tadqiqotlar yaratdilar Maxtumquli asarlarini qiyosiy adabiyotshunoslik, o‘zbek va turkman adabiyotlari bilan aloqada, ta’sir va o‘ziga xoslik yo‘nalishida tadqiq etilishi tarixiga nazar tashlasak, bu sohada katta yutuqlarga erishilganiga guvoh bo‘lamiz. Shoir she’riyatini Markaziy Osiyo, jumladan, o‘zbek adabiyotlari bilan qiyosiy o‘rganishga XX asrning 50-yillarida kirishilib, matbuotda mavzuga doir ba’zi fikrlar aytilgan, maqolalar

yozilgan bo‘lsa-da, fundamental ilmiy-tadqiqotlar, asosan, 50-yillarning ikkinchi yarmida paydo bo‘la boshladi. Turkman olimlari bu ishda ancha faol bo‘lganligini ta’kidlaymiz, O‘zbek adabiyotshunosligida Maxtumquli ijodining o‘zbek-turkman adabiy aloqalari aspektida ilmiy o‘rganilishi masalasiga kelsak, bu jarayon serqirra, materiallarga boy bo‘lmasa-da, har holda tilga olsa arzigulik ilmiy ishlar bor. Tadqiqotlarning ko‘pchiligida Maxtumquli ijodi mumtoz adabiyot yoki folklorga bog‘lab o‘rganilgan. Adabiyotshunos olim K. Quramboyevning «O‘zbek-turkman adabiy aloqalari» degan risola nashr ettirdi, respublika gazeta-jurnallarida maqolalari bosildi va ularda, asosan, shoir ijodining Xorazm adabiy muhiti bilan bog‘liq sahifalari o‘rganiladi. Shoir siymosi va an’analarining o‘zbek she’riyatidagi tasvirini ko‘rsatib berish, -Shoir she’rlarining o‘zbekchaga qilingan tarjimalari xususida fikr bildirish; -Xalq shoirlari va xonandalari repertuaridagi Maxtumquli mavzusiga e’tibor qaratish. Tadqiqot obyekti. Maxtumqulining o‘zbek va turkman tilida nashr qilingan she’riy to‘plamlari. Tadqiqotning metodologik asosi va metodi. Mazkur tadqiqotning metodologik asosini Prezident Sh.Mirziyoyevning ma’naviyat va uning uzviy tarmog‘i bo‘lgan badiiy adabiyot borasidagi ko‘rsatmalari, shuningdek, o‘zbek va xorij adabiyotshunos olimlarining shoir ijodi haqidagi fikr-mulohazalari, badiiy mahorat masalalariga bag‘ishlangan asarlaridagi nazariy xulosalar tashkil qiladi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Bitiruv malakaviy ishimizda o‘zbek va turkman xalqlari o‘rtasidagi adabiy va madaniy aloqalar haqida ma’lumot berishga harakat qildik. Tadqiqot obyektimiz bo‘lgan Maxtumqulining lirikasiga e’tibor qaratildi. Shoir she’riyatining mavzu va g‘oyasi,

shuningdek, Maxtumquli ijodiga Navoiy, Fuzuliy va Mashrablarning ta’siri masalalariga o‘z munosabatimizni bildirdik. Bitiruv malakaviy ishda o‘zbek adabiyotida Maxtumquli an’analarini o‘rganishga, shu masaladan kelib chiqqan holda shoir ijodining mavzular ko‘lami, o‘zbek xalqi orasida mashhur bo‘lgan shoir she’rlarini tahlil qilishga harakat qildik. Ishda quyidagi masalalar yoritildi: Maxtumquli XVIII asr O‘rta Osiyoning eng mashhur va boy adabiy merosga ega bo‘lgan shoirlardan biri ekanligiga e’tibor qaratildi. Mavzuning hali ochilmagan sahifalari, mutaxassislar e’tiboridan chetda qolib kelayotgan qirralari ham oz emas. Tilga olingan tadqiqotlarning ko‘pchiligida Maxtumquli ijodi mumtoz adabiyot yoki folklorga bog‘lab o‘rganilgan. Hozirgi o‘zbek adabiyotida Maxtumquli an’analari muvaffaqiyatli davom etayotgani, adabiyotning turli janrlarida shoir obrazi yaratilgan o‘nlab ba diiy asarlar paydo bo‘lgani quvonarli holdir. Tadqiqot maqsadi. O‘zbek adabiyotida Maxtumquli an’analarini o‘rganish, shu masaladan kelib chiqqan holda shoir ijodining mavzular ko‘lami, o‘zbek xalqi orasida mashhur bo‘lgan shoir she’rlarini tahlil qilish bitiruv malakaviy ishimizning bosh maqsadi hisoblanadi. Tadqiqot vazifalari. Maxtumquli ijodiy merosini tadqiq qilish, shoir lirikasining o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatib berish iboratdir Ana shu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni hal etish lozim bo‘ladi: -O‘zbek va turkman adabiy aloqalarining chambarchas bog‘liqligini ochib berish; - Maxtumquli badiiy merosini, shoir mahoratini ko‘rsatish; Tadqiqotning tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishimiz an’anaviy kirish, ikki mustaqil bob, besh fasl, umumiy xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan

I. BOB. MAXTUMQULI VA O‘ZBEK ADABIYOTI 1.1. § Maxtumquli ijodining o‘zbek adabiyotida o‘rganilishi . Ulug’ turkman shoiri va mutafakkiri Maxtumquli 1733 yili Atrek daryosi bo’yidagi Xojigovshan ovulida tug’ilgan. Uning ilk ustozi Ozodiy taxallusi bilan she’rlar yozgan otasi Davlatmamad edi. Oilada xat-savodini chikargan bulajak shoir taxminan olti yoshidan ovul maktabida - Niyozsolix mulla qo’lidada o’qiy boshlaydi. Utkir zexni va tirishkokligi bilan ukuvchilar orasida aloxida ajralib turgan Maxtumquli keyin Kiziloyok (xozirgi Chorjuy viloyati, Xalach tumani) dagi Idris bobo madrasasida taxsilini davom ettiradi. So’ng Xivaning SHergozixon madrasasida ilmini kamolga yetkazadi. Shuningdek bir muddat Buxorodagi Ko’kaldosh madrasasida ham o’qigani xakida rivoyatlar mavjud. Maxtumquli badiiy suzni yuksak qadrlagan va ijodiy qobiliyatga ega ma’rifatli oilaga mansub. Atrek janubidagi viloyatda tug’ilgan bobosi (voqean, uning ismi ham Maxtumquli bo’lgan - shoirga bobosining otini berishgan) tirikchilik vajidan turkmanlarning gurkuz qabilasiga ish izlab keladi va urug’ boshliqlaridan birining qo’lidada yollanib ishlaydi. Ma’lum muddat utib, xujayin

uni uz jiyaniga uylantirib kuyadi va u aloxida xujalikning boshligiga aylanadi. Dexkonchilik kilish bilan bir ga, otga to’qim tikish, kamchi to’qish, yugan va ayil yasash orkali daromadini muttasil oshira borib, Maxtumquli Yonachi (to’qimduz) nomi bi lan dovrug’ taratadi. Bo’sh qolgan vaqtlarida u qo’shiqlar to’qigan va ulardan biri bizgacha yetib kelgan. Otasi Davlatmamad ham aloxida qobiliyati bilan ajralib turar edi. U boshlangich ma’lumotini ovulda olib, so’ng Xiva madrasalarida o’qishini davom ettiradi. Ovulga qaytgach, bolalarni o’qitish bilan birga, kishlok x o’ jaligi bilan shug ’ ullanadi. Agar bobosi uchun she’r to’qish shunchaki xavas bo’lgan bo’lsa, otasi haqiqiy shoir bo’lib yetishadi. U Ozodiy taxallusi bilan k o’ plab qo’shiq va g ’ azallar yaratadi. Uning kariyb 6 ming misradan iborat pand-nasixat mazmunidagi «Vaz’i Ozod» («Ozod vaz’i») nomli dostoni saklanib qolgan. Bu asarlar Ozodiynnng forsiy (vokean, u yaxshigina shoxnomaxon bo’lgan) va turkiy adabiyotdan, xususan, Alisher Navoiy ijodidan yetarli darajada xabardorligini kursatadi. Davlatmamadniig oilasi katta bo’lib, Maxtumquli uning uchinchi ugli xisoblanadi. Bo’sh vaqtlarida poda bokib, otasiga kumaklashgan Maxtumquli 9 yoshidan she’r mashk kila boshlaydi. Maxtumquli boshlang‘ich ma’lumotni otasidan oladi. Bu haqda shoirning o‘zi shunday yozadi: Ranju zahmat chekib, agar qilsam yod, Qiblagohim—otam o‘qitgan ustod. Keyingi ta’limni Bekturdi eshondan, Xivadagi SHerg‘ozi va Buxorodagi Ko‘kaldosh madrasalarida olgan. Maxtumquli Sharq adabiyotini chuqur o‘zlashtirgan. Shoir «San bo‘lsam» she’rida Abusaid Abulxayr, Umar Xayyom, Abulqosim Firdavsiy, Nizomiy Ganjaviy, Hofiz SHeroziylarni katta hurmat bilan tilga oladi. Shoir she’rlarining davrlar o‘tib, zamonlar almashsa-da, o‘z ahamiyatini yo‘qotmay, aksincha, qadr-qimmati tobora ortib borishi ulardagi pand-

nasihatlarning yuraklarga malham bo‘lib singganligidandir, ko‘ngillarni ilhomlantirib, qanot baxsh etishidandir, kishilarni hayajonga solishidandir. Uning she’rlari jarohatli yuraklarga malham, horg‘in vujudlarga quvvat, tushkun ruhga ko‘tarinkilik bag‘ishlaydi. Xuddi shuning uchun turkman xalqi qiynalgan, ozor chekkan, nochor qolgan, g‘ussaga botgan paytlarda Maxtumqulini dardlaridan forig‘ etadigan ma’naviy bir hakimi Luqmon deb biladi. Shoirning malham yanglig‘ she’rlari, da’vatkor so‘zlari barcha davrlarda katta-yu kichikning ruhini poklab, bu go‘zal dunyoga, insonga, hayotga muhabbat uyg‘otadigan, xalq ko‘nglini yuksakka ko‘tarib, butun turkman jamiyatining ruhiy sog‘¬lomligiga xizmat qilib kelgan. Haqiqatdan ham Maxtumquli she’rlari tog‘ bag‘ridan qaynab chiqqan zilol chashmaning suvi kabi musaffodir. Ular lola-rayhonli, gul-lolali bog‘-bo‘stonning muattar hidi kabi barq urib, ko‘ngilni zavqu shavqqa to‘ldiradi. Bo‘g‘in- bo‘g‘inlarni bo‘shashtirib, yuraklarni yayratgan dutorning mayin va dil o‘rtar nolasi kabi hayajonga soladi. Maxtumquli yashagan zamon nihoyatda og‘ir va murakkab bir davr edi. Shu davrning ma’naviy havosidan nafas olgan shoir kuchli larzalarning, turli hodisalarning girdobida kuyib-pishib yashagan. U jamiyatni, hayotni, odamlarni teran tushungan, insoniyat erishgan dunyoviy va diniy tasavvufiy ilmlarni chuqur o‘zlashtirgan, ma’naviy kamolotga erishgan komil zot bo‘lgan. Mutafakkir umuminsoniyat baxtu saodati uchun jon kuydirib yashagan chog‘ida o‘sha davrda dunyoning turli burchaklariga sochilgan, mustaqil davlati bo‘lmagan turkman xalqini hamjihat bo‘lishga, yagona davlat atrofiga jipslashishga, milliy birdamlikka chaqiradi. Maxtumquli Buxoro yoki Xivada, Afg‘oniston yoki Hindistonda, Rumiston yoki boshqa bir yurtlarda bo‘lib, «eldan-elga oralab» yursa-da, uning fikri xayoli, dardu tashvishi hamisha xalqi va uning taqdiri bilan band bo‘lgan. XVIII asrda Maxtumquli olg‘a surgan «turkman qabilalarining ittifoqi» haqidagi muhim ijtimoiy fikrning amalga oshishi uchun katta to‘siqlar mavjud edi.

Bu asrda turkman qabilalarining har biri alohida-alohida holda o‘z yo‘lini axtarardi. Milliy turkman davlatining yo‘qligi, bu qabilalarning har yerdan panoh axtarib yurishi ular orasidagi ixtiloflarni yuzaga keltirardi, ularni bir-biridan uzoqlashtirardi. Turkmanlarning o‘zaro kelishmasligini istab, bu yo‘nalishda muayyan maqsad bilan harakat qilgan kuchlar ham oz emasdi. Ana shunday sharoitda mutafakkir shoir xalqining eng ulug‘ dushmani noahillik ekani, bahamjihat bo‘lib, o‘zaro til topishish kerakligi, barcha qabilalar birlashib, bir maqsadga, bir davlatga bo‘ysunishi zarurligini qayta-qayta uqtiradi. «Turkmanning…» she’rida shunday misralar bor: Ko‘ngillar, yuraklar bir bo‘la boshlar, Uyushsa, eriydi tuproqlar, toshlar, Bir sufrada tayyor qilingan oshlar, Yuksaladi baxt-iqboli turkmanning. Bu she’r qo‘shiq qilib kuylangan, turkman xalqi uchun XVIII-XIX asrlarda milliy madhiya bo‘lib xizmat qilgan. Lekin bu aniq g‘oyani noahil xalqining bir dasturxon atrofida jam bo‘lishini qanday qilib amalga oshirish mumkin edi? Mutafakkir shoir buning uchun bir boshga bo‘ysunish zarurligi, bir mardning atrofiga jam bo‘lish kerakligi g‘oyasini ilgari surdi. Shoir har qanday og‘ir va mushkul sharoitlarda ham o‘z elining baxtiyor kelajagiga bo‘lgan ishonchini yo‘qotmadi. Maxtumquli Firog‘iyning turkman xalqi oldidagi eng buyuk xizmatlaridan biri uning hamjihatlik yo‘lidagi izchil kurashi va o‘zaro nizolarni keskin qoralashidir. Mana, qancha vaqtdan buyon mutafakkir shoirning ahillik, hamjihatlik haqidagi saboqlaridan turkman xalqining necha-necha nasli tarbiyalandi va tarbiyalanmoqda. Barqaror davlatni orzu qilgan Maxtumquli g‘oyalarining naqadar haqligini hayot tasdiqladi. Turkman xalki tarixining eng notinch va ogir davrida yashab utgan Maxtumquli oilaviy xayotda ham xalovat topmadi. Chovdurxon boshchiligida

Afgonistonga vakil kilib junatilgan akalari Abdulla va Muhammadsafo dushmanlar tomonidan shafkatsiz uldiriladi. Katta xonadonning butun ogirligi Maxtumquli yelkasiga tushadi. U mudarrislik kilish, ota-bobosidan meros yonachilik kasbini davom ettirish bi lan birga, temirchilik va zargarlik xunarlarini ham egallaydi. «Guzal SHergozi» she’ridan ma’lum bulishicha, u Xivada taxsil olayotgan davrida birin-ketin otasi va onasidan judo bo’lgan: Komil bo’lib, saranjomlik kilibman, Mashakkat-la ul padardan kolibman, Ka’bamdan ayrilib, judo bo’libman, Ketar buldim, xush kol, guzal SHergozi! Maxtumquli xolasining kizi Mengli bilan bolalikdan birga uynab usgan, ikki yosh bir-biriga kungil kuygan edi. Lenin otasi va ikki akasining bevaqt ulimi oilani moddiy jixatdan ogir axvolga solib kuygan. Maxtumqulining kalin pulini tulashga kurbi yetmasligini bilgan Menglining akalari singillarining roziligini ham suramay, uni birovga uzatib yuboradilar. Kiz bechora kon yiglab, boshka oilaga kelin bo’lib tushadi. Buning ustiga, davom etib kelayotgan kadimiy urf-odatga kura, Maxtumqulini katta akasining beva qolgan xotini Okkizga nikoxlab kuyadilar. U Okkizdan ikki ugil kuradi. Ugillaridan birining ismi Sariboy, boshkasiniki Ibroxim bo’lib, birinchisi — 7, ikkinchisi - 12 yoshida nobud buladi. Avval sevgilisidan, keyin nuridiydalaridan judo bo’lgan, oilaviy xayotdan baxtini topolmagan shoir chukur kaygu-xasrat ichida kolib, butun umrini badiiy ijodga bagishlaydi. Menglixonga atab kuplab she’rlar yozish bilan unga uziga xos nazmiy xaykal kuyadi. Ba’zi tadkikotchilarning ta’kidlashlaricha, shoirning uziga Firogiy taxallusini tanlashi ayni shu judoliklar bilan boglik. Maxtumquli she’rlarida juda kuplab joy nomlariga duch kelamiz. Bu uning kup sayoxat kilganligidan dalolat beradi. Safarga ok fotixa surab, otasi bilan savol-javob yusinida yozgan bir she’ri ham shoirning sayoxatga, dunyoni kurishga xavasi kuchli bo’lganligini kursatadi («Ota-ugil dardlashuvi»). SHe’rda «Kunglim

istar, safar kilsak…», «Sayron etsak necha tengu tush bilan, Magar shunda gamgin kunglim xush bular» kabi misralarni o’qiymiz. «Ma’lum bulishicha, Maxtumquli yoshligidai sayoxatlarda yurib, Kaspiy bo’yidan to Amudaryogacha kelgan. Buxoroda ta’lim olgan, so’ngra Afgonistonga utgan, Xindistonda bir yilu uch oy turgan, qaytib Fargona (Andijon, Margilon)ni kurgan, Kozogistonning Turkiston shaxriga borgan. Xorazmga - Xivadagi SHergozi madrasasiga kelib o’qigan, so’ng yana uz eliga — Atrek daryosi vodiysiga, Dexistonga qaytgan. Shundan so’ng Ozarbayjon, Eron, Turkiyaning sharkiy kismi, Irokni aylanib kelgan. Maxtumqulining Astraxanda bo’lganligi ham, u yerda ruslar xayoti bilan tanishganligi ham ajab emas. Xatto Eron bilan Xindiston orasidagi Ummon dengizi buylarida — yo Ummon tuprogida (Arabiston yarim oroli bilan Irok urtasida), yo xozirgi Pokiston yerlarida bo’lganligini taxmin kilish mumkin, bunga uning she’rla rida ham shama’ bor. Shoir Urta Sharkdagi barcha turkman qabilalari orasiga kirib, ularning axvolini, ozodlik mustakillik va farovonlik orzularini bildi, shu bilan birga, ogzaki adabiyotini urgandi». Mirzo Kenjabekning taxminicha, bir she’rida «Zangi boboni kursam» deyishiga kura, u Toshkentga ham kelgan bulishi kerak. Muborak Xaj safariga borish orzusi borligini bir necha she’rlarida izxor kilgan. Maxtumquli kubraviya tarikati shayxlari bi lan ham, xojagon-nakshbandiya silsilasi pirlari bilan ham yakin alokada edi. Otasi Davlatmamad ham tasavvuf axlini dust tutgan. «SHe’rlaridan Maxtumqulining piri otasi ekanligi anglashiladi. Ammo u boshka kuplab murshidi komillarni ham zikr etgan». Chunonchi, Saraxsda nakshbandiya namoyandasi Niyozqo’lida xalifaga murid tushishni orzu kilgan bo’lsa, Otaniyoz oxunga ham shogirdlik talabida bo’lgan.

Shuro davridayok ba’zi tadkikotchilar Maxtumqulining tasavvufga munosabati yuzasidan ayrim muloxazalarni bildirgan edilar. Jumladan, G.Karpov xayotining muayyan davrlarida Maxtumqulining tasavvuf tarikatlari bilan alokasi bo’lgani, binobarin, ijodida sufiyona oxanglar mavjudligiga e’tiborni karatgan. P.Skosirev Maxtumqulining falsafiy she’rlarida shoir yakin alokada bo’lgan tasavvuf ilmining ta’siri shundokkina sezilib turishini ta’kidlagan. A.Mulkamanov esa Maxtumqulining tasavvufdan nixoyatda ta’sirlangani, she’rlarida «fano tuprogi», «axli xol», «fakr mulki». «yor», «soxibjamol», «dust», «zulf» kabi sufiyona istilox-tushunchalar kup uchrashi, «Satashdim», «Kurdingmi?», «Yor sendan», «Namasan?», «Ey dust», «Oshik bulmisham» she’rlarida sufiyona rux kuchliligini kayd etgan. Albatta, diniy-tasavvufiy mavzudagi she’rlar Maxtumquli ijodida yetakchi urin tutadi. Afsuski, shuro mafkurasi shoirning islomiy ma’rifat va tasavvuf xakikatlari ufurib turgan asarlari mutolaasidan bizni bebaxra kilgan edi. Shuning uchun uning asosan shu mavzudagi sherlarini tanlab tarjima kilgan tanikli shoir va zaxmatkash mutarjim Mirzo Kenjabsk uz tarjimalariga yozgan suz boshisida: «Maxtumquli Firogiy XVIII asr ma’rifiy she’riyatining buyuk dargalaridan bo’lib, butun turkiy xalklar uchun tushunarli va sevimli shoir, ma’rifatli siymo, orif oshik, soxibi xikmat bo’lgan valiy zotdir. Uning insonparvarlik, xalkparvarlik, vatanparvarlik goyalari bilan yugrilgan she’riyatida pok islomiy ma’rifat ruxi gurkirab, yashnab turadi», — degan fikrni bildiradi. Maxtumquli «axli xol, axli sir, axli xikmat bo’lgan orif zotdir. Ma’no olamida uning bir kancha aziz siymolar bilan irtiboti borligi anglashiladi. Bir kancha she’rlarida u xak paygambarlar, mashxur avliyolar bilan boglik tushlarini farax va shukrona bilan bayog etadi». M.Kenjabek xatto u ilmi laduniy soxibi bo’lgan deb yozadi. Tanikli sharkshunos olim YE.Bertelsning yozishicha, Maxtumquli adabiy merosiniig umumiy mikdori taxminan 16—18 ming misraga yetadi. A.Boboyev shoirning 700 ga yakin lirik asarlari bizgacha yetib kelganligi xakida ma’lumot

beradi. Uzbek olimasi S.Shukrullayeva esa sobik kulyozmalar instituti (xozirgi Uzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayxon Beruniy nomidagi Sharkshunoslik instituti Hamid Sulaymon fondi)dagi 1997-rakamli kulyozmada shoirning 900 dan ortik she’ru gazallari mavjudligi tugrisida xabar bergan edi. Maxtumquli ijodi kuplab chashmalardan suv ichgan: ular - Kur’oni karim va unga yozilgan tafsirlar. Xadisi sharif va diniy adabiyotlar, tasavvuf falsafasi va adabiyoti, Shark mumtoz suz san’ati va xalk ogzaki ijodi. Shuning uchun shoir ijodida islomiy mavzularni ham, sufiyona ruxni ham, xalkona oxanglarni ham, mumtoz adabiyot ta’sirini ham kuramiz — ular uzaro omuxta bo’lib, Maxtumquli asarlarining yuksak badiiyati, ta’sirchanligi va umrbokiyligini ta’minlagan. Shoir she’rlarida paygambarlar, avliyolar, saxobalar, tasavvuf pirlari, xalk kaxramonlarining nomiga kup duch kelamiz. Turkman xalkining tarixi, buguni va ertasi, urf-odatlari, an’analari, davrining muxim siyosiy-ijtimoiy xodisalari, shoirning dardu xasratlari bu she’rlarning asosiy mavzui xisoblanadi. Bu she’rlarda shoir uz xalkini sevgan, uning dardu xasratlari bilan yongan, istikboli uchun kaygurgan fidoiy vatanparvar sifatida namoyon buladi. Vatan va xalk mavzusi - Maxtumquli she’riyatining uk ildizini tashkil etadi. Kator she’rlarida tarkok turkman urug’larini birlashishga, ular urtasidagi uzaro nizolarni bartaraf etishga da’vat kiladi. «Turkman adabiyoti tarixi tadkikotchilarining ta’kidlashlaricha, Maxtumquli uz davrida el va yurt qadr- kimmatini oyokosti kilib kelayotgan illatlarni hammadan kura kuprok anglab yetdi. Shoir asarlarida zamondoshlarini davrda ruy berib turgan vokealarning moxiyatini chukur idrok kilib ish tutishga chakirdi». Shoir she’riyatining g‘oyaviy-estetik xususiyatlari.Maxtumquli she’rlarida xalk falsafasi kuchli, pand-nasixat yetakchi — u kurgan-kechirganlarini kalamga olib, ular yuzasidai teran xulosalar chikaradi. Bu fikrlarning xikmat kabi jaranglashi shundan: Xar yigitning aslin bilay desangiz, Ma’rakada utur-turishin kuring. Birov bilan oshno bulay desangiz,

Avval ikrorinda turishin kuring. *** Nomardlar ham yaramaslar, nochorlar, Tuzing ichib, ishing bo’lsa kocharlar, Siringni fosh etib, aybing ocharlar, Qadring bilgan ulfatingdan ayrilma! Maxtumquli xalk makol-matallari, xikmatli suzlari, obrazli iboralarini juda yaxshi biladi va maxorat bilan she’rlari katiga singdirib yuboradi. Ayni paytda, uzi ham sodda, ixcham, lunda, teran xikmatlar yaratadiki, ular nafakat turkman balki barcha turkiy xalklarning xikmatli suzlar xazinasidan joy olgan: Olimga yondashsang, ochilar kuzing, Joxilga yondashsang, kurdek bularsan. * Odam bor, ming tuman yedirsang ozdir, Odam borki, yegan noniga yetmas. * Mard yigitning or — kilichi. * Duzaxning timsoli bir yomon xotin. Yaxshini olam orzular * . Yigit qarir yomon ayol uchrasa. Xalk tarixi, adabiyoti va xayotini chukur bil gan bu donishmand inson teran fikrlarni xalkona sodda va lunda bir tarzda sheriy misralarga tizadi. Bu she’rlar xalk donoligining yorkin namunasidir. Maxtumquli asarlarining umrbokiyligini ta’minlagan eng asosiy omil xuddi shunda.

«Maxtumquli uz davrining jaroxatlariga akl-zakovatni, iymon va e’tikodni, axillik va hamjixatlikni, ajdodlar udumiga asoslangan hamdardlik va adolatli kurashni karshi kuyadi va bu tuyguni poetik suz kudrati bilan ma’naviy kurol darajasiga kutaradi. «XVIII asr turkman xalki uchun musibatlar davri buldi. Uch tomondan - Buxoro amirligi, Xiva xonligi, Eron shoxligi kabi ancha kuchli kushnilar kurshovida qolgan turkmanlar borgan sari bepoyon Urta Osiyo chullarining unumsiz kumliklariga chekinib bordi. Turkman xalkining dushmanlari uning jangovar shon-shuxratini yaxshia bilganlar va shuning uchun xar kanakasiga bo’lsa ham, jasur turkman yititlarini uz tomonlariga jalb etishga xarakat kilganlar. Bunga fakat bir yul: turkman qabila boshliqlari, xon va beklarini uzlariga ogdirib olish orkali erishish mumkin edi. Bu maksadga, uz navbatida, turk man qabilalari urtasiga uzaro nizo urug’ini sochgan, ularni bir-biri bilan urishtirib kuygan takdirdagina yetish mumkin bular edi. Maxtumquli kup sonli dushmanlari karshisida turkmanlarni zaif va ximoyaga muxtoj kilib kuyadigan bunday uzaro ichki urushlar xalk uchun kanday daxshatli okibatlarga olib kelishini nixoyatda teran anglar edi. Shuning uchun shoir she’rlarining asosiy kismini turkman qabilalarini uzaro urushlarni tuxtatish va najotni hamjixatlikdan izlashga otashin chakiriklar tashkil etishi uz-uzidan tushunarli. Maxtumquli uchun turkman xalkini saklab kolishning sharti uning kuchmanchilik davridagi kadimiy shon-shavkati: bekiyos mardligi, hamjixatlik tuygusi, kulfatda qolganlarga yordamga tayyor turish, mexmondustlik va saxiylik kabi fazilatlarini asrash ekanligi ham tushunarli. Uning kator she’rlarida chinakam mard yigit, baxodir kishilarning uz xalkining noqobil farzandlari - nomardlarga karshi kuyilishi bejiz emas. Shoir she’rlarida yaxshi – yomon, mard - nomard, xalol - xarom, boy - kambagal, urush - tinchlik kabi uzaro zid tushunchalar kup uchraydi. Xususan, u kishilarni ikki toifaga — mard va nomardga ajratadi: uning nazarida mard - barcha ezgu insoniy fazilatlar soxibi bo’lsa, no mard — hamma yomon illatlar tajassumi.

Shunga muvofik, mardni kuplab sherlarida uluglagani xolda, nomardni keskin tankid kiladi. Bu ikkisini ikki kutbga kuyib tasvirlaydi. Yuz nomard joyini bosmas bir mardning, Chekar tashvishini mard elu yurtning. Kilgan kiligini kuring nomardning: Jangmi deya kochar tuman uchrasa... Mard kutar mexmonni ochik yuz bilan, Nomard kochib kolar mexmon uchrasa. «Maxtumqulining ishk-muxabbat mavzuidagi she’rlari ham oxangdorligi, chukur falsafiy moxiyati bilan ajralib turadi. Shoiriing xayot va ulim, inson va borlik, guzal insoniy fazilatlar va odob-axlokka oid she’rlarida islom dini hamda tasavvufiy karashlar ta’siri yakkol seziladi». Shoir she’rlarining o‘rganilish tarixi. «Maxtumquli asarlarining mavzulari, janriy xususiyatlari, shakliy uziga xosligi, asarlari tilining nixoyatda xalkchilligi bilan kup asrlik turkman adabiyotini yangi bir boskichga kutardi. Shoir asarlarining yetakchi goyasi bu — turk man yerlari ustiga yopirilib turadigan chet el boskinchilariga barham berish, tarkok yashayotgan, uzaro nifok va ziddiyatlardan zada bo’lgan qabila hamda urug’larni birlashtirish bilan osoyishtalik va ittifoklikka asoslangan kudratli bir davlatni barpo etishdek milliy vatanparvarlik xis-tuygularidan iborat. Ana shu millat manfaatlari yulida kaygurish, ma’rifatparvarlik yuli bilan bu goyani samarali kuchga aylantirish shoir ijodining asosiga aylandi. Bu yuldagi izlanish, she’riyat kuchi bilan yuksak ufklarga talpinish Maxtumqulini uz davrining kuzga kuringan tarakkiyparvar siymosi darajasiga kutardi». Hamidulla Xasanov yozadi: «Maxtumquli Firogiy nixoyatda zur, ta’sirli, xalkka yokadigan, turkmanga ham, uzbekka ham uz tilidek tushuniladigan she’rlari bilan butun Sharkka mashxurdir. Uning asarlarini Suriyada ham, Irokda ham, Turkiya va Eronda ham, Afgoniston va xatto uzok Arabistonda ham turkmanlar

faxr bilan kuylaydilar. Afgonistonda bir keksa turkman baxshisi borligini eshitdim, u Maxtumquli she’rlarini maxorat bilan ijro etishda nom chikargani uchun uzini «Maxtumchi» der ekan». Maxtumquli barcha turkiy xalklar katori, uzbek xalkining ham uz shoiriga aylanib ketgan. Shoir she’rlari xalkimiz orasida asrlar davomida mashxur bo’lgan. Asarlarining kulyozmalari keng tarkalib, «toshbosmada ham Xiva va Toshkent shaxarlarida bir necha bor nashr kilingan, bir necha unlab asarlari Toshkentda chikadigan «Turkiston viloyatining gazeti»da e’lon kilingan». Abu Rayxon Beruniy nomidagi Sharkshunoslik instituti fondida Maxtumquli she’rlarini uz ichiga olgan 5 ta kulyozma saklanadi. Maxtumquli she’rlari Jumaniyoz Sharipov, Jumaniyoz Jabborov, Muzaffar Axmedov, Mirzo Kenjabek tarjimalarida uzbek tilida bir mecha marta chop etilgan, turli majmua va darsliklarga kiritilgan. J.Sharipov, S.Erkinov, K.Toxirov, K.Kuramboyev, S.Koriyev, M.Kenjabek, B.Karimovlar u yoki bu darajada shoir ijodi xususida tadkikotlar olib borganlar. «Buylaringga», «Namasan», «Yurging keladi», «Aylar», «Ayrildim», «Bulmas», «Tuxtamas», «Karamas», «Etmasin», «Kuzim tushdi», «Oshik bulmisham», «Ustodingdan ayrilma», «Kuring» singari bir necha unlab qo’shiqlari Komiljon Otaniyozov, Ochilxon Otaxonov, Otajon Xudoyshukurov, Bobomurod Hamdamov, Ortik Otajonov, Ilyos Mallayev, Axmadjon Shukurov, Karimboy Raxmonov, Axror Usmonov kabi xalkimizning sevimli san’atkorlari tomonidai ijro etiltan. Uzbekiston ra dio va televideniyesi orkali xar kuni Maxtumquli she’rlari bilan aytiladigan qo’shiqlar yangrab turadi. Shoir «kitoblari, she’rlari, pand-nasixatlari kirib bormagan birorta uzbek xonadoni yuk, uning nomini bilmagan bironta uzbek yuk», desak mubolaga kilmagan bulamiz. «Maxtumquli - bugungi kunda uzbek madaniy-adabiy turmushida juda ommaviylashib, eng mashxur siymolarning biriga aylangan. Bugun shoirning aziz eliga u orzu qilgan baxtiyor istiqbol muyassar bo‘ldi. Mustaqil va betaraf Turkmaniston davlati jahon xaritasida tinchlik va hamjihatlik mamlakati sifatida maydonga chiqdi. Hamjihatlikning buyuk kuchiga ishongan turkman xalqi Maxtumqulidan hamisha minnatdordir. Bu yil Maxtumquli ijodi o‘zbek xalqi

uchun qadrdon, ko‘plab she’rlari asosida kuylanayotgan qo‘shiqlari sevib tinglanadi. Maxtumquli Firog‘iyning 290 yilligi nishonlanadi. Turkmaniston 2014 yilni Maxtumquli yili deb e’lon qilganligi ham millat mutafakkiriga bugungi minnatdor avlodlarning beqiyos ehtiromi timsolidir.

1.2. § Maxtumquli she’riyatida diniy - ma’rifiy g‘oyalar talqini. Maxtumqulining butun ma’rifati, islomiy muhabbati, ishqi, shavqi, qayg‘usi she’rlarida aks etadi. SHe’riyat shoir qalbining ko‘zgusidir. Maxtumquli she’riyati bani bashar iborat. Maxtumquli ga qilingan otashin va ma’rifiy xitoblardan she’riyati Qur’oni karim va hadisi shariflar ma’nolarining she’riy sharhidan iborat. Maxtumquli she’riyatining bosh yo‘nalishi: iymon-e’tiqod, o‘lim va hayot, qiyomatning haqligi, dunyoning foniyligi va oxiratning boqiyligi, ogohlik bilan oxiratga hozirlik ko‘rmoq zaruriyati kabi ezgu g‘oyalardir. Maxtumquli, sen dam-badam Oxirat sari ur qadam. Yaxshi-yomon – barcha odam Ajalning giriftoridir. Maxtumquli she’riyati ezgulikka da’vatdir. Foniy dunyoga aldanmang, deydi shoir. Ma’lumotlarda Maxtumquli yoshlikda Menglixon ismli qizni sevgani, lekin unga uylanish nasib qilmagani, keyin shoir Oqqiz ismli ayolga uylanib, undan ikki o‘g‘il ko‘rgani, farzandlari yoshligida o‘lib ketgani zikr qilinadi. Mashhur sharqshunos YE.E. Bertels: "Bunday judolikdan keyin oilaviy hayot shoirga lazzat bera olmagani haqiqatga juda yaqin", degan fikrni bildiradi. Insoniy jihatdan qarasangiz, bu fikr to‘g‘riga o‘xshaydi. Ammo mustashriqning: "Ehtimol, Maxtumqulining ko‘pchilik she’rlaridagi g‘am-alam ohanglariga shoirning oilaviy baxtsizligi ham sabab bo‘lgandir", degan fikri Maxtumqulining ma’rifati, ishqi, dardi va g‘oyalarini to‘liq tushunmaslik natijasidir. Olim keltirgan: Jahongashta devonalar, Men kabi hech yongan bormi?

Ishq qurboni – parvonalar, Ul olovdan qongan bormi? – degan band esa faqat insoniy-majoziy ishq xususida emas, balki "devonalar", "parvonalar" ifodalaridan anglashilib turganidek, ishqi ilohiy xususidadir. To‘g‘ri, shoirning sevgisi, musibatli judolik dard-alamlari ham uning she’rlarida aks etgan. Ammo shoir ijodidagi "g‘am-alam ohanglari" aslo oilaviy baxtsizlik natijasi emas. Maxtumquli orif, oshiq, dunyo va oxiratning mohiyatini anglagan, g‘ofillik, johillik, gunoh-ma’siyatlar avj olib, dunyo shitob bilan shak-shubhasiz qiyomat sari ketayotganini ogohlik ko‘zi bilan ko‘rib turgan mard inson, alloma, iymoni butun, qayg‘usi olamshumul, dardi hayotbaxsh valiy zotdir. O‘z-o‘zini xor tutib, aybdor sezib, osiy va gunohkor ekanligini izhor etib, nadomat chekishi esa solih va muttaqiylik alomatlaridandir. Chunonchi, bir she’rida shoir o‘z yig‘isining sababini bunday bayon etadi: Ketgan kelmas yo‘lindan, Yomon qaytmas fe’lindan, Diyonat xalq qo‘lindan Uchdi, deya yig‘larman. Hozir bizning zamonda - Yomon so‘zlar zabonda, Zulm ishlari jahonda Jo‘shdi, deya yig‘larman!.. Binobarin, shoirning ulug‘ dardu g‘amini foniy-dunyoviy narsalarga bog‘lash insofdan emas . Maxtumquli ijodi turli kotiblar tomonidan ko‘chirilgan yuzlab nusxalardan hamda turkman va o‘zbek tillarida takror-takror nashr qilingan kitoblardangina iborat emas. Uning asarlari to‘liq saqlanmagan, o‘zi hayotligidayoq ba’zi

dushmanlar shoirning qo‘lyozma kitoblarini yo‘q qilgan. "Yozgan kitoblarim selga oldirib, Ko‘zlarim izinda giryon ayladi" satrlari hamda quyidagi hasratli so‘zlari bunga dalildir: G‘ofillikda dushman oldi dashtimni, Tarqatdi har yonga tengu to‘shimni, Besh yilda bir kitob etgan ishimni Qizilboshlar olib, vayron ayladi. Shu yo‘sin shoir aziz umri guldek so‘lganidan g‘am-alam chekadi. SHe’rlaridan Maxtumqulining piri otasi ekani anglashiladi. Ammo u boshqa ko‘plab murshidi komillarni ham zikr qiladi. Yana ko‘plab she’rlarida u Xoja Ahmad Yassaviy, Mavlono Jaloliddin Rumiy, Alisher Navoiy, Muhammad Fuzuliy, So‘fi Allohyor, Boborahim Mashrab va boshqa valiy shoirlar singari, bir piri komilni izlash, bir murshidga qo‘l berib bog‘lanish zarur ekanini ta’kidlaydi. Ixlos bilan bir komilga qo‘l bergan Yetar bir manzilga, yetmayin qolmas; Yoki: Oqil bo‘lsang, ista bu yo‘lda bir pir, Rizqingga kafildir Alloh – Muqtadir; Yoki: Qirqingda tavba aylab, bir murshidga qo‘l bersang, Ko‘nglingni birga bog‘lab, aziz Subhona kelding; Yoki: Pulsirot ustinda, hayhot kuninda, So‘fiylarni karomatli Pir chekar, -

satrlari bunga dalildir. Shuningdek, hazrati Bahouddin Naqshband haqlaridagi ehtiromli va muhabbatli she’rlaridan Maxtumqulining Naqshbandiya tariqatiga e’timodi kuchli ekanini payqash mumkin. Maxtumquliga insonlarni she’r bilan Haqqa da’vat etish izni va iste’dodi berilgani manzuma zamirida ifodalangan. Bu "O‘g‘lon, Alloh yoring, borgil, dedilar" satridan ham anglashiladi. Pushkinning "Payg‘ambar" she’ri aslida hazrati Rasululloh sallallohu alayhi va sallam haqlarida bo‘lib, unda, shaqqi sodr, ya’ni, bolalikda hazrati Payg‘ambarimizning ko‘kraklarini farishtalar yorib, qalblarini poklagani, keyin esa ko‘ksilariga hikmat to‘la cho‘g‘dek oltin jom joylaganlari hamda vahiy voqealari, u zotga insonlarni ogoh etib, Haqqa da’vat qilish amr etilgani ifodalangan. SHe’rdagi: "Vosstan, prorok, i vijd, i vnemli" ("Turgil, ey Payg‘ambar, chorla, da’vat et") satri "Muddassir" surasidagi "Qum fa anzir" – "Tur va ogoh et!" oyatidan olingan. Pushkin yozadi: Yotardim kimsasiz yobon ichinda, Menga vahiy keldi Allohdan shunda: "Turgil, ey Payg‘ambar, chorla, da’vat et, Irodamga bo‘ysun, bas, tamomila; Sen barru bahrni kezib, irshod et, Insonlar qalbin yoq, haq Kalom ila!" Pushkin Qur’oni karim tarjimasini o‘qib, "Podrajanie Koranu" ("Qur’ondan iqtibos") she’riy turkumini yilda yozgan bo‘lsa, oradan ikki yil o‘tib, yilda "Payg‘ambar" degan she’rini bitgan. Demak, bu orada u hazrati Payg‘ambarimiz(s.a.v.)ning hayotlarini ham o‘rgangan, deyish mumkin. Ammo she’rda Payg‘ambarga mos bo‘lmagan nojoiz so‘zlar ham borki, bu ifodalar shoirning o‘z shaxsiga oiddir. Negaki, u she’rning ilk nusxasida so‘nggi baytni o‘z-o‘ziga xitob qilish bilan yakunlagan. Keyin qayta ishlab, Qur’on oyati

ma’nosini ifodalagan. Maxtumqulining "Turgil, dedilar" she’ridagi tafsilot zohiran hazrati Payg‘ambarimiz voqealariga o‘xshagani uchun Bertelsni qiziqtirib qolgan. Holbo’qi, Hazrati Payg‘ambarimiz voqealari vahiyga va Qur’onga asoslangan, Maxtumquli voqeasi esa ma’no olamidan yetgan xabardir. SHe’rlarda o‘xshashlik yo‘q, voqealarda o‘xshashlik bor. Bas, Bertelsning taajjubi ilmga asoslanmagan, balki zohiriy o‘xshashlikdan tug‘ilgan mulohazalardir. Maxtumquli o‘z davrida bosqinchilar zulmi ostida qolgan xalqni birlashtirishga, yurtni tashqi va ichki dushmanlardan ozod etishga o‘z iste’dodi bilan harakat qildi. Shoir yozadi: Ustimizdan dushman hukm suribdur, Mo‘min bari jabru jafo ko‘ribdur, O‘g‘il-qizni xor o‘rniga beribdur, Xatarlar ul joydan surilsin endi!.. Boshqa she’rida esa shoir el-yurt ahvolining kundan-kunga yomonlashib borayotganidan, chamandek vatan tikanzorga aylanayotganidan faryod chekadi: Naylayin, kun kundan yomon, El yurtimni tutdi tuman, Marg ostida ajab chaman, Boq, bu kun ul xorga do‘ndi... Hamisha el-yurt dardu armoni bilan yashagan Maxtumqulining yoniq she’riyatida shafqat va zulm, yaxshilik va yomonlik, mardlik va nomardlik, jo‘mardlik va tubanlik kabi xususlar bir-biriga qarama-qarshi holda tavsiflanadi, yaxshi xislatlar ulug‘lanib, yomon xislatlar qoralanadi. Maxtumqulining ijodi Qur’oni karim, hadisi shariflarga, tasavvuf ta’limoti, valiylar hikmatiga hamda Alloh O‘z huzuridan ato etgan ilmi laduniyga

asoslangan. Uning siyosiy qarashlari ham sog‘lom e’tiqod tamoyillariga tayangan bo‘lib, bu mo‘jaz bir ilmiy tadqiqotga asos bo‘ladigan mavzudir. Davr hukmdori – Ahmad shohga bag‘ishlangan she’rida shoir: "Sen dinni rivojlantir. Shohlarning shohisan, islomning quvvatisan" deydi. Albatta, shoirning siyosiy g‘oyalari o‘z davri tarixi bilan izohlanadi. Maxtumqulining ilohiyot mavzuidagi she’rlari, jumladan, ilohiy ishq va islomiy ma’rifat tarannum etilgan asarlari mustamlaka davrida xaspo‘shlandi yoki ularning mohiyati buzib talqin etildi. Bu kungi istiqlol kunlarida biz ko‘plab mumtoz adiblar qatorida Maxtumqulining ham ilohiy ruhdagi she’rlarini sharhlash imkoniga ega bo‘lib turibmiz. Shoirning ana shunday teran ma’rifiy ma’nodagi asarlaridan biri "chiqar" radifli g‘azalidir. Gar tutsa holimdan xabar, quruq og‘ochdan qon chiqar, Inson sharorimdan asar topsa, tanidan jon chiqar. "Agar mening ma’naviy holimdan, dardu ishqimdan xabar topsa, inson u yoqda tursin, hatto qurigan og‘ochdan qon chiqadi. Sharorimdan – ichimdagi olovdan bir inson asar topsa, bu ishq o‘tining bir uchquni unga yetsa, tog‘at qilolmay, tanidan jon chiqadi". Shoir ishq dardida, ma’naviy holini, ilohiy tajalliylar ta’sirini mubolag‘a bilan oshkor etayotir. "Quruq og‘ochdan qon chiqar" ifodasida esa, aslida o‘z bag‘rining qonga to‘lganiga ishoradir. Qurigan daraxtdan qon chiqqach, tirik insondan jon chiqadi. Qorun qilib molin ado, sad jon istar – bo‘lsa fido, Kun sham’idan bo‘lib judo, nurin qo‘yib, pinhon chiqar. Agar mening holimdan xabar topsa edi, benihoyat boylik egasi bo‘lgan Qorundek mutakabbir va xasis kimsa ham erib, molini sarflab ado qilar, yuz jon bu ishq yo‘lida fido bo‘lishni orzu qilar edi. "Quyosh o‘z oyidan judo bo‘lib, hatto o‘z

nurini qo‘yib, mening sharorimni ko‘rib, uyalganidan pinhon chiqar edi". Qorun – Qur’oni karimda zikr qilingan, Muso alayhissalomga zamondosh bo‘lib, adabiyotda boylik va xasislik timsolida qo‘llanadi. Quyoshning nursiz holda pinhon chiqishi Maxtumquliga xos yangicha ifodadir. Bir ko‘chada bo‘lsam muqim, dilga ketirsam qadri siym, Har ko‘chai vayronadan sad ganji bepoyon chiqar. "Agar shu ishq dardi, shu ma’naviy holim bilan bir ko‘chada muqim turib qolsam va siymu zarga biror qadr-qimmat bersam, ko‘nglimga xazina fikrini keltirsam, har bir vayrona ko‘chadan yuztadan bepoyon – hadsiz-hisobsiz ganj, xazina chiqar edi. (Ammo mening bunga xohishim yo‘q)". Shoir o‘z qalbidagi ma’naviy xazinalar har qanday dunyoviy boyliklardan avlo ekaniga ishorat qilmoqda va agar men siymu zar istasam edim, mendan g‘aniyroq kishi bo‘lmasdi, ammo mening botin xazinam menga kifoyadir, demoqda. Ko‘nglimga kelgan naqshlar ko‘zlarga paydo bo‘lsa gar, Qo‘shulsa ko‘p nodonlar, komil bo‘lib, mardon chiqar. "Agar mening ko‘nglimdagi naqshlar – ilohiy tajalliylar, ishq va muhabbat tasvirlari, hol manzaralari odamlarning ko‘ziga ko‘rinsa edi, ko‘p nodonlar birlashib, komil bo‘lib, mardi Xudo bo‘lib, avliyo bo‘lib chiqar edi". Naqsh – matohga o‘yiladigan xilma-xil ranglar, gullar, tasvirlar, yozuvlar; tarh va loyiha; yoziq – taqdir yozuvi; timsol, shakl; ogohlik kabi ma’nolarda qo‘llanadi. Shoh Bahouddin hazratlarining kasbi matohga naqsh solish edi. Keyin u zot muridlar qalbiga ishqi ilohiyni naqsh aylaydigan murshidi komil ma’nosida Naqshband deb nomlanganlar. Shunga ko‘ra, bu o‘rindagi naqsh ilohiy ishq va ilohiy tajalliylar ma’nosidadir. Naqsh – yana solikka, ya’ni suluk ahliga Haqdan xabar beruvchi, uni

nafsidan qutqaruvchi, ibodatga va qanoatga da’vat etuvchi vosita, solikni g‘aflat uyqusidan uyg‘otuvchi, ovoralik sarxushligidan qutg‘arib, o‘ziga kelishini ta’minlovchi haq jazbasidir. "Tasavvuf lug‘ati"da shunday keltirilgan. Tariqat – komil inson bo‘lish, ilohiy axloq bilan xulqlanish yo‘li. Adib ana shu tabarruk yo‘lga ishora qilayotir. Hech anglamay zeru zabar, gar topsa jazbamdan asar, "Alif"dan, "be"dan bexabar, har damda bir Qur’on chiqar. "Zeru zabar – arabiy yozuv harakatlari nimaligini bilmagan, "alif"dan, "be"dan bexabar inson agar jazbamdan xabar topsa, ilohiy ogohlik da’vati yetib, har nafasidan bir Qur’on chiqadi". Bu bayt yuqoridagi baytni to‘ldirib, sharhlab keldi va naqsh ilohiy jazba ekanini isbot etdi. Haq jazbasidan asar topgan johillar ham Qur’onga muvofiq yashashni o‘rganadi, deydi adib. Jabr etdi Jamshid joniga, kim, kirdi ma’dan koniga, Yuz yil kirib poyoniga, na Zolu na Luqmon chiqar. "Jamshiddek ulug‘ podshoh ham ma’dan koniga, dunyo boyliklari ichiga kirib, o‘z joniga jabr qildi. Agar dunyo xazinalari ichiga kirsa, hech kim uning poyoniga yetolmaydi, undan na Zol chiqadi, na Luqmon chiqa oladi". Jamshid – qadimiy eron shohlaridan biri. U Firdavsiyning "Shohnoma" asarida va fors asotirida ta’riflangan mashhur timsol. Uning Qaroyib jomi bo‘lib, unda dunyoning hamma tomoni ko‘rinib turgan, deb tasvirlanadi. Shoir, Jamshiddek mashhur sulton ham dunyo jilvasiga aldandi, demoqda. Zol – Rustami dostonning otasi. Men ham, Firog‘iy, ul qadar aqlimni qildim darbadar, Bir behunar topsa xabar, par bog‘labon osmon chiqar.

"Ey Firog‘iy, men ham aqlimni shunchalik sarson qildimki, agar bu ishqimdan, bu jazbamdan bir behunar, g‘ofil xabar topsa, unga ogohlik yetib, qanot bog‘lab, osmonga chiqadi". G‘azaldagi barcha baytlarga asos bo‘lgan narsa adibning holi, sharora, ishq olovi, ko‘nglidagi naqshlari, Haqdan yetgan jazbasidir. Maxtumquli, oz ayla so‘z, barcha qolar tog‘u dengiz, Tuproqqa to‘lsa ushbu ko‘z, Haqdan yana farmon chiqar. "Ey Maxtumquli, so‘zni kam qil, gapning qisqasi sho’qi, necha ma’dan konlari, oltin va kumush xazinalarini o‘z ichida yashirgan tog‘lar ham, necha marvarid va javohirlarni o‘z qa’rida berkitgan dengizlar ham qoladi, inson esa o‘tadi. Inson vafot etib, ko‘zlari tuproqqa to‘lsa ham, Haqdan yana farmon chiqib, qiyomat kuni u qayta tiriladi, hisob-kitob boshlanadi. Bas, shundoq ekan, iymon-e’tiqodingni pok tutib, Haq ishqida to‘g‘ri yasha". Baytdagi "Haqdan yana farmon chiqar" jumlasi "qayta tirilishga hukm bo‘ladi", ma’nosidadir. Bu baytni shoirning boshqa satrlari bilan sharhlash mumkin: ... Maxtumquli, sirim cho‘xdur, Men nalayin, ochan yo‘qdur, O‘lmoq haq, tirilmoq haqdur, O‘qudim Qur’on ichinda YA’ni, Haqdan farmon chiqib, qayta tirilish Qur’onda bildirilgan ilohiy haqiqatdir, deydi shoir. Chunonchi, Qur’oni karimda Haq taolo: "O‘lik yer ular uchun (qayta tirilishga) bir oyat alomatdir" ("Yosin" surasi, -oyat) deydi, "Qiyomat" surasida esa: "Inson Bizni uning (chirib tuproqqa aylanib ketgan) suyaklarini hargiz to‘play olmas, deb gumon qilurmi?! Yo‘q, Biz uning

barmoqlarini (ham) tiklab, joy-joyiga keltirishga qodir Zotdirmiz" (, -oyatlar) deb ogohlantiradi. Bu haqda oyatlar ko‘p. Maxtumquli ana shu oyatlarga ishora qilayotir. Maxtumquli odamzodning dardu armonlari bilan yashab, o‘z ma’rifati bilan barcha xalqlarga sevimli bo‘lgan valiy shoirdir. Og‘ir mustamlaka zamonlarida Maxtumquli she’riyatini takror-takror o‘zbek kitobxonlariga taqdim etgan muhtaram tarjimon Jumaniyoz Sharipov shoir ijodiga qo‘l urayotgan barcha yangi tarjimonlarga haqli ustozdir. U kishining tajriba maktabidan biz ham bahramanddirmiz. Birinchi bois, u she’rlarga muhabbatimiz kuchli ekani bo‘lsa, ikkinchi bois – u she’rlarning ba’zilaridan mustabid tuzum qolipiga sig‘magan ayrim bandlar qisqartirilgani, ayrim so‘z va iboralar esa o‘zgartirilganidir. Maxtumquli – turkiy xalqlarning sayroqi tili, sahroning guli, gulning bulbuli, Haqning sodiq, oshiq va orif qulidir II.BOB. MAXTUMQULINING POETIK MAHORATI 2.1. § Maxtumquli ijodida mumtoz she’riyat an’analarining o’rni Maxtumquli Firog‘iy XVIII asr ma’rifiy she’riyatining buyuk darg‘alaridan bo‘lib, butun turkiy xalqlar uchun tushunarli va sevimli shoir, ma’rifatli siymo, orif oshiq, sohibi hikmat bo‘lgan valiy zotdir. Uning insonparvarlik, xalqparvarlik,

vatanparvarlik g‘oyalari bilan yo‘g‘rilgan she’riyatida pok islomiy ma’rifat ruhi gurkirab, yashnab turadi. Maxtumquli taqriban yilda Turkmanistonning janubi-g‘arbidagi Atrek (Atrok) daryosi sohillarida, ma’rifatli islomiy oilada dunyoga keladi. Otasi Davlatmand Ozodiy o‘z davrining taniqli shoirlaridan bo‘lib, uning she’riy kitobi hamda "Va’zi Ozod" nomli asari mavjud. Ozodiy ijodi, ayniqsa, "Va’zi Ozod" kitobi, chamasi, to‘liq islomiy ruhda bo‘lgani bois sho‘ro davrida yetarli o‘rganilmagan. Bu kitobda muallif ulug‘ mutafakkir shoir Alisher Navoiy ijodini yaxshi o‘zlashtirgan, ayniqsa, "Mahbub ul- qulub" asaridan ta’sir olgan adib sifatida namoyon bo‘ladi. Davlatmand Ozodiy shunchaki shoir emas, balki zamon allomasi, taqvo va ma’rifat ahlining peshvosi, avliyoi barhaq ekanini Maxtumqulining bir necha marsiyasidan anglash mumkin. Shoir otasi haqidagi marsiyada yozadi: Molu davlatlarga ko‘ngil qo‘ymadi, Bu jahonning ishratini suymadi, Eski sholdan ortiq po‘shish kiymadi, Oxirat uyi bo‘ldi qasdi otamning. "Munkir bilmas, muxlislarning shakki yo‘q, Payg‘ambar dastidir dasti otamning" satrlari hazrati Rasululloh (s.a.v.)ning: "Kimki bir olim kishini hurmat qilsa, muhaqqaq, u meni hurmat qilgan bo‘ladi" hamda: "Har bir muttaqiy olim mening ahli baytimdandir" degan muborak hadisi shariflariga asoslangan. Nuqabo der: uch yuz eran ko‘rishdi, Chiltanda otamga nazarim tushdi, Nujabo borsam, hafttanlarga qorishdi, Abdollardir chin payvasti otamning. Bu misralar Ozodiyning shubhasiz valiy zot ekanini anglatadi. Nuqabo, Nujabo avliyolarning muayyan guruhlaridir. "Nuqabo" – "naqib" so‘zidan, naqiblar

– biror jamoa va guruhning ulug‘lari, e’tiborli kishilari, raislari; "nujabo" – "najib" so‘zidan, najiblar – buzurgvorlar va tanlangan aziz zotlar degani. Abdollar – valiylikning qutbdan oldingi martabasiga erishgan zotlar, demakdir. Mahshar kuni g‘amsiz kirar behishtga, Har kim chindan bo‘lsa do‘sti otamning! - Bu satrlar hazrati Payg‘ambarimiz(s.a.v.)ning "Kishi oxiratda yaxshi ko‘rgan kishisi bilan birga bo‘ladi", degan hadisi shariflariga tayanadi. Maxtumqulidek shariatda sobitqadam va istiqomatda mustahkam zotning bu mujdasi oddiy ta’rif emas, balki ma’no olamidan yetgan shavq natijasidir. Maxtumquli otasi singari boshlang‘ich ta’limni qayt maktabida oladi. Keyin Markaziy Osiyoning ulkan madaniyat va ilm-fan markazlaridan bo‘lmish Ko‘hna Xiva shahrida, "SHerg‘ozixon" madrasasida o‘qiydi. Qiziloyoq ovulidagi (hozirgi Chorjo‘y viloyati, Xalaj tumani) Idris Bobo madrasasida bir qancha vaqt ilm oladi. U Buxoroi sharifdagi Ko‘kaldosh madrasasida ham ta’lim olgan, degan ma’lumot bor. Xivadagi eng nufuzli o‘quv dargohi sanalmish "SHerg‘ozixon" madrasasida Maxtumquli uch yil o‘qib, muhim ilmlarni o‘zlashtirib, Qur’oni karimni xatm qiladi, o‘zi aytganidek, dili ochiladi, oq-qorani, haq-nohaqni, do‘st-dushmanni ajratadigan bo‘ladi. Yosh olim madrasa bilan xayrlashuv she’rida shukrona tuyg‘ularini bunday ifoda etadi: Haqdan bizga buyruq – farz erur bilim, Senda ta’lim oldim, ochildi dilim, Kelsin deya kutar ul Karkaz elim, Ketar bo‘ldim, xush qol, go‘zal "SHerg‘ozi". Ajratarman endi oqu qaroni, Do‘st-raqib, qardoshim, Haqni, yoronni, O‘qidim, ko‘tardim Kitob – Qur’onni,

Ketar bo‘ldim, xush qol, go‘zal "SHerg‘ozi". Shoir she’r davomida "Ilm, ta’lim olgan seni unutmas", desa, oxirida "Aslo unutmasman tillo qopisin" deya minnatdorlik izhor etadi. Biz bu she’rga "Xivadagi SHerg‘ozixon madrasasi bilan xayrlashuv" deya ost sarlavha qo‘ydik. U Xivadan qaytgach, mudarrislik qilgani, ayni vaqtda zargarlik bilan shug‘ullangani naql qiliнади. Maxtumquli arab, fors tillarini puxta o‘zlashtirgan, chig‘atoy – eski o‘zbek tilini mukammal bilgan. Bu hol uning ijodidagi so‘z boyliklaridan ham ayondir. Ijodidan ma’lum, Maxtumquli Markaziy Osiyo va Yaqin Sharqning bir qancha diyorlarini kezgan, Buxoro, Xiva, Afg‘oniston, Ozarboyjonda bo‘lgan."Zangi Boboni ko‘rsam", deyishiga ko‘ra, Toshkentga ham kelgan bo‘lishi kerak. Na’layni Arshga tojdir, Nomi olamga foshdir, Ikki jahon muhtojdir - Arab zabonni ko‘rsam, - deyishiga ko‘ra, Madinai munavvarada hazrati Payg‘ambarimiz(s.a.v.)ning muborak ravzalarini ziyorat qilmoq niyatida ekani, yana: "Iymonim yo‘ldosh bo‘lsa, Borsam, Ka’bani ko‘rsam" yoki: "Niyatim Ka’badir, xayolim hajdir, Ixlosim bor haj tavofin etmoqqa", deyishiga qaraganda, muborak haj ibodatini ado etmoqni niyat qilganligi anglashiladi. Naqlga ko‘ra, Maxtumqulining ilk she’ri "Turgil, dedilar" manzumasidir. Shoir she’rda Alloh taolo ato etgan ma’naviy ikromni shukrona va hissiyot bilan bayon etadi: Bir kecha yotardim, tunning yarmida, To‘rtta otliq kelib, "Turgil!", dedilar,

"Xabar bergaydirmiz fursat yetganda, Bul yerda erlar bor, ko‘rgil!" dedilar. Nazarim tushganda ul to‘rt mardona, Ko‘nglim jo‘sha keldi, boshim gardona, - deya shoir ma’no olamida erlar – valiy zotlarni ko‘rib, ko‘ngli jo‘sh urib, boshi aylanganini aytib, his-hayajonini izhor etadi. Ma’no olamidan Maxtumquliga insonlarni she’r bilan Haqqa da’vat etish izni va iste’dodi berilgani manzuma zamirida ifodalangan. Bu "O‘g‘lon, Alloh yoring, borgil, dedilar" satridan ham anglashiladi. YE.E. Bertels bu she’rni A.S. Pushkinning "Prorok" ("Payg‘ambar") nomli she’ri bilan taqqoslab, mushtarak va farqli jihatlarini topishga uringan. Chunki, unda ham "Turgil, ey Payg‘ambar, chorla, da’vat et!" degan xitob bor. Ammo Pushkinning "Payg‘ambar" she’ri aslida hazrati Rasululloh sallallohu alayhi va sallam haqlarida bo‘lib, unda, shaqqi sodr, ya’ni, bolalikda hazrati Payg‘ambarimizning ko‘kraklarini farishtalar yorib, qalblarini poklagani, keyin esa ko‘ksilariga hikmat to‘la cho‘g‘dek oltin jom joylaganlari hamda vahiy voqealari, u zotga insonlarni ogoh etib, Haqqa da’vat qilish amr etilgani ifodalangan. SHe’rdagi: "Vosstan, prorok, i vijd, i vnemli" ("Turgil, ey Payg‘ambar, chorla, da’vat et") satri "Muddassir" surasidagi "Qum fa anzir" – "Tur va ogoh et!" oyatidan olingan. Pushkin yozadi: Yotardim kimsasiz yobon ichinda, Menga vahiy keldi Allohdan shunda: "Turgil, ey Payg‘ambar, chorla, da’vat et, Irodamga bo‘ysun, bas, tamomila; Sen barru bahrni kezib, irshod et, Insonlar qalbin yoq, haq Kalom ila!"

Pushkin Qur’oni karim tarjimasini o‘qib, "Podrajanie Koranu" ("Qur’ondan iqtibos") she’riy turkumini yilda yozgan bo‘lsa, oradan ikki yil o‘tib, yilda "Payg‘ambar" degan she’rini bitgan. Demak, bu orada u hazrati Payg‘ambarimiz(s.a.v.)ning hayotlarini ham o‘rgangan, deyish mumkin. Ammo she’rda Payg‘ambarga mos bo‘lmagan nojoiz so‘zlar ham borki, bu ifodalar shoirning o‘z shaxsiga oiddir. Negaki, u she’rning ilk nusxasida so‘nggi baytni o‘z-o‘ziga xitob qilish bilan yakunlagan. Keyin qayta ishlab, Qur’on oyati ma’nosini ifodalagan. Maxtumqulining "Turgil, dedilar" she’ridagi tafsilot zohiran hazrati Payg‘ambarimiz voqealariga o‘xshagani uchun Bertelsni qiziqtirib qolgan. Holbo’qi, Hazrati Payg‘ambarimiz voqealari vahiyga va Qur’onga asoslangan, Maxtumquli voqeasi esa ma’no olamidan yetgan xabardir. SHe’rlarda o‘xshashlik yo‘q, voqealarda o‘xshashlik bor. Bas, Bertelsning taajjubi ilmga asoslanmagan, balki zohiriy o‘xshashlikdan tug‘ilgan mulohazalardir. Maxtumquli o‘z davrida bosqinchilar zulmi ostida qolgan xalqni birlashtirishga, yurtni tashqi va ichki dushmanlardan ozod etishga o‘z iste’dodi bilan harakat qildi. Shoir yozadi: Ustimizdan dushman hukm suribdur, Mo‘min bari jabru jafo ko‘ribdur, O‘g‘il-qizni xor o‘rniga beribdur, Xatarlar ul joydan surilsin endi!.. Boshqa she’rida esa shoir el-yurt ahvolining kundan-kunga yomonlashib borayotganidan, chamandek vatan tikanzorga aylanayotganidan faryod chekadi: Naylayin, kun kundan yomon, El yurtimni tutdi tuman, Marg ostida ajab chaman,

Boq, bu kun ul xorga do‘ndi... Hamisha el-yurt dardu armoni bilan yashagan Maxtumqulining yoniq she’riyatida shafqat va zulm, yaxshilik va yomonlik, mardlik va nomardlik, jo‘mardlik va tubanlik kabi xususlar bir-biriga qarama-qarshi holda tavsiflanadi, yaxshi xislatlar ulug‘lanib, yomon xislatlar qoralanadi. Maxtumqulining ijodi Qur’oni karim, hadisi shariflarga, tasavvuf ta’limoti, valiylar hikmatiga hamda Alloh O‘z huzuridan ato etgan ilmi laduniyga asoslangan. Uning siyosiy qarashlari ham sog‘lom e’tiqod tamoyillariga tayangan bo‘lib, bu mo‘jaz bir ilmiy tadqiqotga asos bo‘ladigan mavzudir. Davr hukmdori – Ahmad shohga bag‘ishlangan she’rida shoir: "Sen dinni rivojlantir. Shohlarning shohisan, islomning quvvatisan" deydi. Albatta, shoirning siyosiy g‘oyalari o‘z davri tarixi bilan izohlanadi. Maxtumquli she’riyati – nurli she’riyat. Uning ijodida dunyoviy va uxroviy ilm-ma’rifatdan xabar beruvchi savol-javob tarzidagi she’rlar alohida mavqeni ishg‘ol etadi, yuraklarni larzaga soladi. Adibning Turdi shoir bilan aytishuviga diqqat qilaylik: Maxtumquli: – Ul nimadir, yoqasi bor, yoni yo‘q? Ul nimadir, qanoti bor, qoni yo‘q? Ul nimadir, odam yutar, joni yo‘q? Shoir bo‘lsang, shundan bizga xabar ber! Turdi shoir: – Ul kafandur, yoqasi bor, yoni yo‘q, Kapalakdur, qanoti bor, qoni yo‘q, Qaro yerdur, odam yutar, joni yo‘q, Bizdan salom bo‘lsin, javob shundaydir...

Maxtumquli: – Ul nimadur, yemadilar, to‘ydilar? Ul nimadur, qiyomatga qo‘ydilar? Ul kim edi, tovonidan so‘ydilar? Shoir bo‘lsang, shundan bizga xabar ber! Turdi shoir: – Ul diydordur, yemadilar, to‘ydilar, Ul namozdur, qiyomatga qo‘ydilar, Nasimiyning tovonidan so‘ydilar, Bizdan salom bo‘lsin, javob shundaydir... Savol-javob she’rlarida "tajohuli orifona" tarzida, ya’ni bilib turib bilmaslikka olib, zamondoshining iste’dodi va ilmi-ma’rifatini sinash uchun savollar o‘rtaga qo‘yiladi. Bu so‘roqlarga javob berish uchun esa iste’doddan tashqari, keng qamrov, nozik farosat, ulkan ilm-irfon ham bo‘lishi zarur. Aytganimizdek, Maxtumquli faqat iste’dodli shoir emas, balki ulkan alloma, ahli hol, ahli sirr, ahli hikmat bo‘lgan orif zotdir. Ma’no olamida uning bir qancha aziz siymolar bilan irtiboti borligi anglashiladi. Bir qancha she’rida u haq Payg‘ambarlar, mashhur avliyolar bilan bog‘liq tushlarini farah va shukrona bilan bayon etadi. Chunonchi, hazrati Shoh Bahouddin Naqshband huzurida olgan fayzlarini bunday ifodalaydi: Bir kecha yotardim, Shohi Naqshband Karami jo‘sh urib, bir non ketirdi; O‘ng qo‘lida boda – gulgun sharobi, Chap qo‘lida toza biryon ketirdi...

She’rda Maxtumquli Bahouddin Naqshband hazratlarining ma’naviy tavajjuh va himmatlariga mazhar bo‘lganini oshkor etmoqda. "Boda – gulgun sharob"dan murod ishqi ilohiy, ulug‘ valiy ruhoniyatidan yetgan ma’naviy tavajjuh, "toza biryon" esa hikmat natijasi bo‘lgan ma’naviy nasibadir. Boshqa bir she’rida shoir "sayron ichinda" – sulukdagi sayr chog‘ida Payg‘ambarlar va aziz avliyolardan iborat nafar siymoni ko‘rganini bildiradi va: Turkiston egasi – Xoja Ahmad Yassaviy ham ular orasida borligini aytadi: Turkiston egasi – sarvar, Imom Qosim, Imom Ja’far, Yahyo bilan Nuh Payg‘ambar, Boyazid Sulton ichinda... SHe’rda zikr qilingan Imom Qosim – xojagon silsilasidan hazrati Qosim ibni Muhammad ibni Abu Bakri Siddiq, Imomi Ja’far esa hazrati Ja’fari Sodiq raziyallohu anhumo hazratlaridir. SHe’r yakunida shoir: "Maxtumquli, sirim ko‘pdur..." deb o‘z-o‘ziga sig‘mayotganini, loyiq sirdosh izlayotganini bildirib o‘tadi. Shoir ijodida ilohiy ishq mavzuyi alohida o‘rin tutadi. Ammo u ko‘plab mumtoz shoirlardek, ijodda majoziy muhabbatni bahona qilmaydi, balki haqiqatni kuylaydi. Shoir aytadi: Oshiqlar Haq ishqinda Hayrondadir-hayronda. Ko‘z intizor izinda Giryondadir-giryonda... Zamonlar o‘tgan sari, shoirlarni yalpi qoralovchi, hatto ularga noloyiq ayblar taqovchi guruhlar paydo bo‘la boshladi. Ilmi va ma’rifati sayozligi yoki nokomil "ustoz"lardan ta’lim olib, chetdan kelgan dunyoqarashlarga berilgani sabablimi,

ba’zilar Qur’oni karimda shoirlar haqida kelgan oyatlarni noto‘g‘ri tushunib, o‘zlaricha ta’vil qiladi. Holbo’qi, unda istisno oyati ham bor bo‘lib, mehribon Alloh iymonli shoirlar bilan iymonsiz shoirlar o‘rtasidagi tafovutni aniq-ravshan bayon etgandir. Chunonchi, Alloh taolo aytadi: "Shoirlarga yo‘ldan ozganlar ergashur. Ularning (so‘z vodiylaridan) har vodiyda daydishlarini (ya’ni, o‘zlariga yoqib qolgan eng tuban kimsa yoki narsalarni ham ko‘kka ko‘tarib, yoqtirmaganlarini tuproqqa qorishlarini) va o‘zlari qilmaydigan narsalarni gapirishlarini ko‘rmadingizmi?" ("Shuaro" surasi, --oyatlar. Alouddin Mansurning izohli tarjimasidan). Bu oyatlar hazrati Payg‘ambarimizni va Islomiyatni hajv qilib, qoralagan iymonsiz, kofir shoirlar xususidadir. Keyingi oyatda esa Alloh taolo bunday deb marhamat qiladi: "Magar iymon keltirgan va yaxshi amallar qilgan hamda doim Allohni yodda tutgan va (ilgari) mazlum bo‘lganlaridan keyin (Islom zafar topgach), Qolib bo‘lgan (qasdlarini olgan) kishilar (ya’ni, shoirlar yo‘ldan ozdirguvchi emaslar). Zolim kimsalar esa yaqinda qanday oqibatga qarab ketayotganlarini bilib qolurlar". ("Shuaro", -oyat). Bu oyati karimadan shoirlarga baho berishda asosiy mezon iymon-e’tiqod, solih amallar va Allohni ko‘p zikr qilish ekanligi anglashilmoqda. Ulug‘ vatandoshimiz Faqih Abullays Samarqandiy bu oyati karima sharhida bunday deydilar: "Haqni – haqiqatni so‘ylovchilar – faqatgina iymon keltirib, solih amallar qiladigan, Allohni ko‘p zikr etadigan kishilardir. SHe’r va boshqa narsalar bilan mashg‘ul bo‘lishlari ularni Allohning zikridan chalg‘itmas, aksincha, bu ishlar Allohni yanada ko‘proq zikr qilmoqqa sabab bo‘lur". ("Tafsir ul-Qur’on", - sahifa). Yana Abullays Samarqandiy hazratlari aytadilar: "Allohni va Uning Rasulini madh etadigan, insonlarga nasihat va o‘git beradigan hamda ularni yaxshilikka tashviq etadigan she’rlar mamduh – maqtalmoqqa loyiqdir. Bunday she’rlarni yozgan shoirlar Allohning huzurida maqbuldir». (O‘sha asar, -sahifa). "Ruhul-bayon" kitobida ham mazkur oyati karima tarixiy misollar bilan sharhlangan. Ma’lumki, ezgu fikr-g‘oyalarni, ishqi ilohiyni majoz yo‘li bilan

ifodalaydigan shoirlar "Majoz haqiqatning ko‘prigidir" degan hadisi sharifga asoslanadilar. SHe’r va shoirlar xususida bir qancha hadisi shariflar ham mavjud. Chunonchi, hazrati Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam: "So‘zda sehr, she’rda hikmat bor" deb lutf qilganlar. Sahobalardan bo‘lgan bir shoir kelib, Payg‘ambar alayhissalomga: "Alloh taolo shoirlar haqida aytgan bu so‘zlardan (yuqoridagi oyatlardan) keyin bizlarning holimiz ne kechadi?" – deydi. Shunda hazrati Payg‘ambarimiz (s.a.v.): "Mo‘min kishi ham tig‘i, ham tili (ya’ni, qalami) bilan Alloh yo‘lida kurashadi. Yaratgan Egamning nomiga qasamki, sizlar otadigan o‘qning tig‘i o‘tkirroqdir", deganlar. Imom Buxoriy hazratlarining "Al-Jomi’ as-Sahih" ("Eng ishonchli hadislar to‘plami") kitoblarida ham she’r va shoirlar haqida hadisi shariflar bor. Imom Termiziyning "Shamoyili Muhammadiyya" kitoblarida esa, hazrati Payg‘ambarimiz (s.a.v.) o‘qib yurgan she’rlar alohida bobda bayon qilingan. Binobarin, shoirlarga baho berishda mezon ularning iymonidir. Ularning iymon- e’tiqodi esa yozganidan ma’lum. Shu bois, bu masalaga insof va sof dil bilan yondashgan ma’qul. Shoir aytganidek: Maxtumquli, kimki ichin sof etmas, Ma’lumdirki, oxiratdan xavf etmas, Ojiz tani o‘tli gurzga tob etmas, YO Rab, qanday bo‘lur holi bandaning?!. Hazrati Jaloliddin Rumiy, Nasimiy, Alisher Navoiy, Muhammad Fuzuliy, Boborahim Mashrab, Muhammadrizo Ogahiy singari yuzlab mumtoz shoirlar she’riyatida esa komil iymon, ishqi ilohiy porlab turadi. Bu mustasno shoirlar silsilasida Maxtumquli Firog‘iyning o‘z maqomi bor... Shoirning majoz kuychisi emas, balki Xoja Ahmad Yassaviy, So‘fi Allohyor singari haqiqat kuychisi ekani uning xalq ommasi orasida g‘oyat sevimli bo‘lishining sabablaridan bo‘lsa, ajabmas. Haq yo‘lidagi haqiqiy iymon sohiblari uchun she’riyat ezgulik, go‘zallik, poklik va halollik, taqvo va sadoqat, fayzi ilohiy samarasidir. Chunki hadisi

sharifda aytilganidek, "Hikmatning boshi Allohdan qo‘rquvdir" va yana: "SHe’rda, albatta, hikmat bor". Hikmat esa Allohning xos ikromidir. Chunonchi, Qur’oni karimning Baqara surasi, -oyatida Alloh taolo: "U (Alloh) O‘zi xohlagan kishilarga hikmat ato etur. Kimgaki hikmat berilgan bo‘lsa, bas, muhaqqaq, unga ko‘p yaxshilik berilibdi" deb marhamat qiladi. Hikmat – sog‘lom aqlga, sog‘lom qalbga, iymon-e’tiqod va ilmu irfonga muvofiq so‘z, barcha diniy va dunyoviy narsalarning haqqoniy hukmlaridir. Maxtumquli, shubhasiz, ana shunday sohibi hikmat zotlardandir. 2.2. § Ma x tumquli ning badiiy-tasviriy vositalardan foydalanishi So‘z mulkining sultoni Alisher Navoiyning gumanistik g‘oyalar bilan yo‘g‘rilgan she’riyati, poetik merosi turkman shoirlarining diqqatini o‘ziga jalb qilgan. XVIII-XIX asrlarda yashab ijod etgan turkman shoirlaridan Ozodiy, Maxtumquli, Andalib, Kamina va Mullanafas, Saidiy va boshqa shoirlar Alisher Navoiyni o‘zlariga ustoz bilib, uning g‘azallariga naziralar yozganlar, muhammaslar bog‘laganlar. Navoiy turkman shoirlarining ham

ma’naviy ustozi hisoblanib, turkman xalqining eski yozma adabiyoti taraqqiyotiga juda katta ta’sir ko‘rsatgan. So‘nggi yillarda O‘zbekiston va Turkmaniston davlatlari o‘rtasida o‘rnatilgan ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy sohalardagi hamkorliklarda ibratli tadbirlar ko‘zga tashlanmoqda. O‘zbekiston Prezidenti, hurmatli Sh.Mirziyoyevning Turkmanistonda bir necha marta davlat tashrifi bilan bo‘lishi, Turkmaniston Prezidentining bir necha bor O‘zbekistonga davlat tashrifi bilan kelgani va har ikki tomon o‘rtasida xalqlarimizning ijtimoiy-iqtisodiy manfaatiga xizmat qiladigan bir qator hujjatlarning imzolangani madaniyatimiz va adabiy aloqalarning yanada mustahkamlanishida alohida ahamiyat kasb etdi. Bu siyosiy tadbir, jumladan, adabiyotlarimiz do‘stligi ramziga aylangan—Alisher Navoiy, Maxtumquli, Andalib va Mullanafasdek buyuk so‘z san’atkorlari ijodini har ikki adabiyotshunoslikda, keng doirada o‘rganishga yo‘l ochdi, tadqiqotlar yaratishga ilhomlantirdi. Alisher Navoiyning o‘zbek va turkiy xalqlar she’riyatidagi xizmati beqiyosdir. Navoiy ijodi tuganmas bir xazina. Uni o‘rganish yillar osha davom etaveradi. Uning bebaho xazinasi qardosh xalqlar adabiyoti vakillari ijodiga ham ta’sir etgan va ta’sir etmoqda. Navoiydan ilhomlanib, uning an’analarini davom ettirish turkman adabiyotining asoschisi Maxtumquli ijodida asosiy o‘rinni egallaydi. Maxtumquli turkman adabiyotida birinchilardan bo‘lib Navoiy g‘azallari uslubi va radifida ko‘plab she’rlar yaratdi. Shu ma’noda turkman olimi S.Qoriyevning A.Navoiyning turkman adabiyotida tutgan o‘rni haqida aytgan quyidagi-so‘zini keltirishni ulug‘ shoir ijodiga berilgan haqqoniy baho deb o‘ylaymiz: «Navoiy o‘zbek va turkman shoirlarining ulug‘ muallimi, buyuk ustozidir, u ikki qardosh xalq shoirlarini bir-birlariga yaqinlashtirgan, bir yerga jamlagan, ularni bir-birlari bilan aloqasini mustahkamlagan ustod shoirdir». Navoiy turkman shoirlarining ham ma’naviy padari, ustozi hisoblanib, turkmanlarning eski yozma adabiyoti taraqqiyotiga juda katta ta’sir ko‘rsatgan.

Navoiy asarlarining turkman shoirlari ijodiy faoliyatida o‘ynagan roli bebahodir. Maxtumquli XVIII asr turkman adabiyotining taniqli namoyondalaridan biri bo‘lib, o‘zining ajoyib asarlari orqali turkman adabiyoti tarixi bilan birga o‘zbek adabiyoti tarixida ham munosib o‘ringa ega bo‘lgan. XIX asr o‘zbek shoirlaridan bir nechtasi Maxtumquliga ergashganlar va ustoz sifatida undan namunalar olganlar. Maxtumquli o‘z zamonasining o‘qimishli, donishmand kishilaridan bo‘lgan. Shoir arab va fors tillarini ham yaxshi bilgan Sharq adabiyotida yuksak o‘rin olgan. Maxtumqulining asarlari, bayozlari qo‘lyozma shaklida yetib kelgan. 1940- yilda topilgan ma’lumotlar orasida Maxtumquliing asl kelib chiqishi va adabiy merosi haqida qimmatli ma’lumotlar beriladi. Elning sevgan adibi bugun yana ellar va elatlar ardog‘ida o‘zining yangi mo‘tabar va hur umrini o‘tkazmoqda. Uning yodnomalari mustaqil o‘lkalar mafkurasi va manaviyatining sarchashmalaridan bo‘lib qolajakdir. O‘tmishning ma’lum girdobida inson baxtini kuylagan Maxtumquli kabi xalqning asl farzandlari bizning zamondagina hurmatlandi va sharaf topdi. XVIII asr turkman adabiyotining taniqli namoyondalar biri Maxtumqulidir. Maxtumquli Xiva, Toshovuz turkmanlaridan bo‘lgan. XVIII asrda Xorazmda yashab ijod qilgan Maxtumqulining adabiy merosi har jihatdan o‘rganishga arzigulikdir. Darhaqiqat, Maxtumquli poeziyada sevgi-sadoqatni bulbuldek yonib-kuyib tarannum qilgan xassos shoirlardan biridir. Maxtumquli Navoiy g‘azallarining g‘oyaviy mazmuni va uslubidan ta’sirlangan holda ko‘plab original nazira murabba’lar yaratgan. Ma’lumki, nazira bog‘lashda shoir nazira bitish uchun tanlab olgan muhammasining temasi, vazni, qofiya va radiflari, xullas mazmun va shakl izidan borib, obyekt qilib olingan muhammasga o‘xshash. undagi g‘oyaviy mazmun va badiiy xususiyatlarni o‘ziga xos tarzda kengaytiruvchi, qayta talqin qiluvchi asar

yaratadi. O‘z asariga tarixiy sharoit ruhini, fikriy yangiliklarni kiritadi. Natijada, o‘zga shoir musammatining shu mavzu, shu shakldagi yangi varianti yuzaga keladi. Nazira muhammas yoki musaddas bog‘lovchi shoir o‘z g‘oyalarini, muddaolarini ifodalashda g‘oyaviy-estetik jihatdan shunga ehtiyoj sezadi, shu priyomdan foydalanishga imkon beradi. Nazira murabba’lar ham xuddi shunday. Nazira murabba’lar Maxtumquli, Andalib. Ogahiy, Komil Xorazmiy, Avaz, Muqimiy, Hamza, Berdaq, Durdi Qilich va boshqa shoirlar ijodida mavjud. Maxtumquli Navoiyning bir qator g‘azallari ta’sirida, ularning mazmun-uslubini saqlagani holda. original to‘rtliklar, murabba’lar yozdi. Masalan, Navoiyning «Tut», «Bo‘lmasa», «Yaxshiroq» radifli g‘azallariga o‘zining «Tut», «Bo‘lmasa», «Yaxshidir» radifli murabba’larini nazira qilgan. «Tut» she’rida har ikkala shoir ham dunyoning murakkablngi, turmushning og‘irligi, rahmsiz ajalu umrning qisqaligi kabi ijtimoiy masalalar haqida fikr yuritadi. Navoiyda- Bnr ovuch suv topmayin o‘lsang kerak chun tashnalab, Baxrila bar fathida o‘zni Skandar bo‘ldi tut. Afsaringni shami tufroqqa urar chun davri charx, Subh zarrin tojni boshingga afsar bo‘ldi tut. Ne Faridundin asar chun qoldi, ne Jamshiddin, Hashmating Jamshidu Afridunga hambar bo‘ldn tut . Navoiyda bo‘lganidek Maxtumqulida ham tarixiy shaxslarga munosabat bildirilib, ularning sarguzashtlari to‘g‘risida misollar keltiriladi. Maxtumquli o‘z fikrlarini dalillash. tasdiqlash uchun Iskandar Zulqarnayn, Sulaymon, Qorunning nomlarini eslatib, ular haqidagi afsonalarga murojaat qiladi: Suva, yele xokmi gechen Suleyman,

Bak: olardan ne nam galdi, ne nishan, Suv tapmayii, jayin bolsa cholustan, Derya ichre men Isgender boldum tut. Yoldashbolsan dile dushmez bile, Ferish topmayan, bile yatsan mar bile, Yigrim alti kerret yuz mun er bile, Karun xazinasin eli aldum tut. Navoiyning «Bo‘lmasa» radifli g‘azali ishqiy mavzuda yozilgandir. Oshiq yor kuyida, hijron azobida g‘am chekmoqda. U ishq kuyiga shunchalik mubtalo bo‘lganki. uning bu holatini ko‘rgan odam telba deb o‘ylashi mumkin. Shoir insoniy, real- sevgini ulug‘laydi va shunday xulosa chiqaradi: Ey Navoiy, tonmagar der ul pari majnun seni, Oshiq o‘lgaymu pariga, ulki majnun bo‘lmasa. Maxtumquli ushbu g‘azalga nazira tarzida «bo‘lmasa» radifi bilan bir qancha g‘azal va murabba’lar bitdi. Barmoqda yozilgan bu she’rlar o‘n bir. bo‘g‘indan iborat bo‘lib, qofiyalanishi aaba, bbba, vvva tartibiga ega. Birinchi she’r to‘rt banddan tashkil topgan. Quyida shu she’rdan misol keltiramiz: Qushlar ucha bilmas quyruq, qanotsiz, Oshiq. yorga yetmas dodu faryodsiz, Bir bedov xonazot bo‘lar siyoqsiz— Quyrug‘i, kokili, yoli bo‘lmasa.

Maxtumquli, bilgin shunday zamondir, Hozir xaypi bo‘lsa, so‘ngra ziyondir, Er yigitning ko‘ngli to‘l darmondir, Qora, ko‘z, nozik bel yori bo‘lmasa. Maxtumquli bu she’rida xalq ahvoli nihoyatda og‘irligini, xatto sevishganlar bir- birlariga yeta olmasligidan zorlanadi. Ikkinchi she’rida ham yuqoridagi fikrini yanada davom ettirgan. Odamning qadrini mehnat bilan emas, balki boylik bilan o‘lchaydiganlarni qoralaydi. Maxtumquli o‘z ijodida xuddi Navoiydek xalq orzu-intilishlarini tasvirlashga alohida e’tior berdi. Shoir o‘z sherlarida xalq hayotini real tasvirlashga, turkmanlarniig milliy urf - odatlarini aks ettirishga alohida e’tibor beradi. Ma’lumki, turkmanlarda qadimdan avlodlardan avlodlarga meros bo‘lib kelgan ajoyib an’ana bor. YA’ni har bir yigitman degan kishining ot va yarog‘i bo‘lishi kerak. Shundagina u haqiqiy turkman sanaladi. Quyidagi murabba’da shoir shunga ishora qiladi: Har kim go‘zalman der, e’tibor bo‘lmas, Sunbul sochi, qilcha beli bo‘lmasa, Yuraklari ot boshidek botirlar. Xotinchamas ot yarog‘n bo‘lmasa Maxtumquli va Navoiy poeziyasining janrini kiyoslaganda ancha farqli tomonlari ham bor. Uning ijodining asosiy qismi barmoq vaznida yaratilgan. SHe’rlari 7, 11 bo‘g‘inli. Demak, Maxtumquli she’riyatida Navoiy poeziyasiga xos janr rang-barangligini (musaddas, ruboiy, qit’a. tuyuq va boshqalari) ko‘rmaymiz. Maxtumquli she’rlari sodda va ravon tilda yozilgan, xalq qo‘shiqlariga yaqin, jozibadordir. Lekin shunday bo‘lsada, yuqorida keltirilgan she’rlarning qiyosiy tahlilidan ham ko‘rinadiki, har ikki shoir ijodida bir xil niyat va maqsad. ya’ni mehnatkash xalqqa insoniy munosabat, aniqrog‘i xalqchillik jihatidan mushtaraklik xususiyati borki, bu hamisha badiiy ijodning

o‘zak muammolaridan biri hisoblanadi. Maxtumquli Navoiy ijodiga katta ixlos qo‘ygan va Navoiy g‘azallarini, dostonlarini yaxshi bilgan, ulardan ijodiy foydalangan. Maxtumquli so‘z san’ati sirlarini egallashda Alisher Navoiyni ko‘pgina asarlaridan ilhomlanib ajoyib asarlar yaratgan va Navoiyning ijodiy tajribalariga ko‘proq tayanishga harakat qilgan. Kecha kelgumdur debon ul sarvi gulro kelmadi, Ko‘zlarimg‘a kecha tong otguncha uyqu kelmadi. Lahza- lahza chiqdim-u chekdim yo‘lida intizor, Keldi jon og‘zimg‘a-yu ul sho‘xi badxo‘ kelmadi. Orazidek oydin erkonda gar etdi ehtiyot, • Ro‘zgorimdek ham o‘lgonda qorong‘u, kelmadi, Maxtumquli Navoiyning shu g‘azalidan chuqur ta’sirlanadi. Oshiqning dardini baland ehtiros bilan kuylagan misralarni tayanch sifatida oladi va unga yanada go‘zal misralar qo‘shadi. Maxtumquli ham ustozi Navoiy kabi mahbubaning bevafoligidan zorlanadi, shikoyat qiladi. Ham getirdi qamatim, peyvesti ebru gelmadi, Xatti mushkefshanu, hali anbarinbu gelmedi, Ruzgerim tiyre qilgan je digisu gelmedi, Geje gelgumdir dibon, ol servi gulru gelmadi. Go‘zlerimge geje don otguncha uyqu gelmedi,

Yuzi kabi oppoq oydinda o‘zgalardan o‘zini ehtiyot qildi, deyin desam, hayotimdek tun tim bo‘lganida ham kelmadi. Parivashim ayrilig‘ida shunchalik telbalardek yig‘ladimki, ko‘rgan odamlarning birortasi o‘zini kulgidan tiyolmadi. Qachongacha ko‘zlaringdan suv oqadi?-deb meni uyatdan o‘ldirmang. Oqqan ko‘zyoshlarim qon edi. Bu kecha ko‘zimga suv kelgan emas. Maxtumqulidek nola aylab ko‘ngil uyini beg‘am aylab, may bilan xushhol tut. Negaki, may kelgan uyga qayg‘u kelmaydi. Yana bir g‘azal “O‘lturgusi” radifli g‘azalida Navoiy oshiq haqida so‘z ochar ekan oshiqni mashuqa vasli umidida Majnun ko‘yiga tushib qolganligi to‘g‘risida bahs yuritadi. Maxtumquli bu o‘rinda ham Navoiy g‘azallaridagi fikrlarga hamohang fikrlar qo‘shadi, mashuqani ta’rif etadi, tashqi va ma’naviy go‘zalligi bilan oshiqni o‘ziga maftun etadigan mashuqa jamolining tavsifi shoirni diqqat markazida bo‘ladi. Mashuqa juda go‘zal, u gavhar oshiqni maftun etgudek “ qosh-u ko‘z” , “hol-u xat egasi “ mushko‘ sunbul” sohibidir. Maxtumquli mahbubaning tashqi go‘zalligini tasvirlar ekan Navoiy bandlariga uyg‘un ravishda ajoyib misralar yaratadi. Ko‘rinadiki, Maxtumquli misralarini Navoiyga uyg‘un baytlarga aylanishi, shunchaki adabiy hodisa emas. Aslida ustoz baytlarini mohiyatini anglamoq uni chuqurroq tushunmoq uchun poetik izoh ediki, Maxtumquli uni intihosiga yetkaza olgan. Binobarin partavi husni butun jahonni to‘ldirganlikdan o‘n sakkiz yoshga shuncha fitnalar uning boshida balolar ko‘zu qoshida (Navoiy) o‘zi ne hayratga solishi holatki, goh yig‘latar, goh kuldirar, nutqidan jon bersa, fatton ko‘zlaridan oldirar. (Maxtumquli). Buning boisi bor: Oriflik iqtidori olamni boqiyligini tan oladi. Olamni yaratilishiga va yaratuvchi naqqoshga oid ilohiy mo‘jiza yana ishorat hayrat bor. Vah, ne to‘fon turg‘uzib olamni buzdi qahri Zafaron zar orazin ruh- ruh qilubdur zaxri. Hurfikrlilik yetuk alloma adiblarni, faylasuf fozillari hamishalik shiori

bo‘lgan. Maxtumquli sodiq qadam ijodkor ekanligi uning yuqoridagi hayotiy misralaridan ko‘rinib turadi. Maxtumquli o‘zini o‘zi inkor etib, nafsi yomon kimsa darajasida ta’riflashga tutingan. Bu bejiz emas. Xayotda ko‘p xoru zorliklarga duch kelgan erkin fikrlovchi insonni hajvnoma e’tirofi bu. Xor va zor umr kechirish faqat ijod axliga xos taqdirmi? Yomon otlig‘ bo‘lish gohida xakka bo‘lib tanilishga na hojat na zarurat bor edi. Bunday savollarga javobni Maxtumqulini qator g‘azallari, muhammaslari, mashhur dostonlari sahifalaridan to‘liqroq javob izlaymiz. O‘tmish mumtoz adabiyotda romantik ko‘tarinkilik, mayllar doim ustuvor bo‘ladi, bu qat’iy an’ana bo‘lgan. Bu an’anadan Navoiy ham yiroq bo‘lmagan. Mashrabning g‘azallari, she’rlari g‘oyat nafis va ravon yozilgan. Bu g‘azallar shu qadar go‘zal va shu qadar jozibadorki, qalblarni maftun etadi. Maxtumquli Mashrabning g‘azallari bilan tanishar ekan, o‘zi ham Mashrab uslubi va ruhida jarangdor va jozibali she’rlar yozadi. Maxtumqulining “Men senga shaydo” she’rlaridan keltirilgan bu bandlar fikrimizning dalilidir. Gije ve gunduz seni go‘zlar men, Ko‘chebe-ko‘che seni izlar men Her kim yo’luksa senden so‘zler men, Go‘rdum yuzinni, alhamdililla. Bir nige gunler men zari efkar, Bo‘ldum giriftar men sana, ey yor O‘ val axirda sen mana derkar, Go‘rdum yuzunni, alhamdililla. " Bu bandlarda Maxtumquli xalqqa nihoyatda tushunarli, mashrabona ohanglarda nazm barpo eta olgan. Aslida bir qarashda Mashrab usuli yengil va oson o‘qilgandek bo‘ladi, ammo ushbu yengillik zamirida yotgan falsafiy- ma’rifiy mushohadalarni anglash barchasidan mushkulroq. Yetuk ma’rifatli ijodkorlargina ana shu uslubni tanlaydi. Maxtumquli va Mashrab hamohangligini mohiyati ham ana shunda. Maxtumqulining o‘n banddan iborat, “Yorning firoqi” radifli she’rida Mashrabning ishqiy lirikasiga xos

ohangdorlikni mazmun talqinidagi yaqinlik va o‘xshashlikni, mushtaraklikni ko‘ramiz. Bemori ishqing bo‘ldim netarman, Sobir baloga rozi qazoga Muhtijning o‘qi o‘tti bu jondin, Nogah sovuq so‘z tushdi oraga. Mashrab seni deb kechdi jahondin, Rahm aylamasang muflis gadoga16 Maxtumquli: Ko‘nglumi berdim bir bivefaga Qo‘ydi yuragim jebr-u jepaga Ey nezaninim, mana rahm qil Galdim sen diyip, sansiz belaga. Bimari shikin boldum neter men Ne chere eyley jebre jepaga Bu g‘azallar, ya’ni Maxtumquli g‘azali Mashrab g‘azaliga o‘xshash bo‘lsada, unga diqqat bilan nazar tashlasak, Maxtumquli g‘azalining o‘ziga xos xususiyatlari bor. Maxtumquli g‘azali hajm jihatidan katta, undagi 4,5,6 baytlar Mashrab g‘azalidagi baytlardan o‘zgacha. Bu baytlardagi mazmun Maxtumquli talqinida o‘zgacha mazmunni aks ettiradi. Mashrabning: Muhtojning o‘qi o‘tti bujondin, Nogah sovuq so‘z tushdi aroga.18 kabi bayti Maxtumquli talqinida yanada go‘zalroq joziba, yana ham silliqlashgan aniq mazmunni ifodalaydi. . Maxtumquli: Peykami oqi degdiyurege , Barmi dovalar ushbu yaraga •

Bu o‘xshatishlar Maxtumqulining Mashrab g‘azaliga ijodiy ergashganidan dalolat beradi. XVIII asrda Maxtumquli olg‘a surgan «turkman qabilalarining ittifoqi» haqidagi muhim ijtimoiy fikrning amalga oshishi uchun katta to‘siqlar mavjud edi. Bu asrda turkman qabilalarining har biri alohida-alohida holda o‘z yo‘lini axtarardi. Milliy turkman davlatining yo‘qligi, bu qabilalarning har yerdan panoh axtarib yurishi ular orasidagi ixtiloflarni yuzaga keltirardi, ularni bir-biridan uzoqlashtirardi. Turkmanlarning o‘zaro kelishmasligini istab, bu yo‘nalishda muayyan maqsad bilan harakat qilgan kuchlar ham oz emasdi. Ana shunday sharoitda mutafakkir shoir xalqining eng ulug‘ dushmani noahillik ekani, bahamjihat bo‘lib, o‘zaro til topishish kerakligi, barcha qabilalar birlashib, bir maqsadga, bir davlatga bo‘ysunishi zarurligini qayta-qayta uqtiradi. Ko‘ngillar, yuraklar bir bo‘la boshlar, Uyushsa, eriydi tuproqlar, toshlar, Bir sufrada tayyor qilingan oshlar, Yuksaladi baxt-iqboli turkmanning. Bu she’r qo‘shiq qilib kuylangan, turkman xalqi uchun XVIII-XIX asrlarda milliy madhiya bo‘lib xizmat qilgan. Lekin bu aniq g‘oyani noahil xalqining bir dasturxon atrofida jam bo‘lishini qanday qilib amalga oshirish mumkin edi? Mutafakkir shoir buning uchun bir boshga bo‘ysunish zarurligi, bir mardning atrofiga jam bo‘lish kerakligi g‘oyasini ilgari surdi. Shoir har qanday og‘ir va mushkul sharoitlarda ham o‘z elining baxtiyor kelajagiga bo‘lgan ishonchini yo‘qotmadi. Maxtumquli Firog‘iyning turkman xalqi oldidagi eng buyuk xizmatlaridan biri uning hamjihatlik yo‘lidagi izchil kurashi va o‘zaro nizolarni keskin qoralashidir. Mana, qancha vaqtdan buyon mutafakkir shoirning ahillik, hamjihatlik haqidagi saboqlaridan turkman xalqining necha-necha nasli tarbiyalandi va tarbiyalanmoqda. Barqaror davlatni orzu qilgan Maxtumquli g‘oyalarining naqadar haqligini hayot tasdiqladi.

Maxtumqulining, Navoiy, Fuzuliy va Mashrab va boshqa klassik shoirlarning ilg‘or an’analaridan ilhomlanishi, o‘rganishi natijasida zamonasining yetuk shoiri bo‘lib yetishdi Bugun shoirning aziz eliga u orzu qilgan baxtiyor istiqbol muyassar bo‘ldi. Mustaqil va betaraf Turkmaniston davlati jahon xaritasida tinchlik va hamjihatlik mamlakati sifatida maydonga chiqdi. Hamjihatlikning buyuk kuchiga ishongan turkman xalqi Maxtumqulidan hamisha minnatdordir. Bu yil Maxtumquli ijodi o‘zbek xalqi uchun qadrdon, ko‘plab she’rlari asosida kuylanayotgan qo‘shiqlari sevib tinglanadi. Maxtumquli Firog‘iyning 290 yilligi nishonlanadi. Turkmaniston 2014 yilni Maxtumquli yili deb e’lon qilganligi ham millat mutafakkiriga bugungi minnatdor avlodlarning beqiyos ehtiromi timsolidir. XULOSA O‘zbek va turkman xalqlarining tarixi mushtarak. Tili, madaniyati, urf - odatlari o‘xshash. Ajdodlarimizning ilmiy, adabiy va ma’naviy merosi xalqlarimizning umumiy mulki sanaladi. O‘zbek va turkman azaldan taqdir sinovlari davrida biri-biriga yelkadosh bo‘lib, shukuhli damlarda quvonchini baham ko‘rib kelgan. Ikki mamlakat o‘rtasidagi munosabatlar mustaqillik yillarida yangi, sifat jihatdan yuqori bosqichga ko‘tarildi. Ajdodlarimizning ilmiy, adabiy va ma’naviy merosi xalqlarimizning umumiy mulki sanaladi. Shu ma’noda, o‘zbek va turkman xalqi farzandi bo‘lgan Maxtumquli ijodiy

merosini o‘rganish, shoir mahoratini ko‘rsatish, umuman olganda, har ikkala xalq o‘rtasidagi chambarchas adabiy aloqalani o‘rganish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Zero, yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoyev: «Maxtumquli - bugungi kunda uzbek madaniy-adabiy turmushida juda ommaviylashib, eng mashxur siymolarning biriga aylangan»..1”- deb to‘g‘ri ta’kidlagan. Tarix sahifalarini varaqlab ko‘rsak eli-eliga, dili-diliga payvand bo‘lgan turkman va o‘zbek xalqlari qadim zamonlardan beri birodarlikda yonma-yon yashab kelayotganligining guvohi bo‘lamiz. Tog‘i ham, taqdiri ham bir bo‘lgan o‘zbek va turkmanlar go‘yo bir kitobning ikki sahifasi desak yanglishmaymiz. Bu ikki xalq o‘tmishda zulmga qarshi birgalikda kurash olib borganlar, ozodlik uchun janglarda birga qatnashganlar. O‘zbek va turkman adabiy aloqalari uzoq tarixga egadir. Turkiy xalqlarning ko‘pgina mushtarak merosining yaratilishida turkman va o‘zbek bobokalonlari birga qatnashganlar. Turkman va o‘zbek xalqlarining tillarida taraqqiy qilgan adabiyot muayyan mavzularning ishlanishida obrazlar tanlash, uslub va boshqa bir qancha holatlarda bir-birining tajribasidan unumli foydalanganlar. So‘z mulkining sultoni Alisher Navoiyning gumanistik g‘oyalar bilan yo‘g‘rilgan she’riyati, poetik merosi turkman shoirlarining diqqatini o‘ziga jalb qilgan. XVIII-XIX asrlarda yashab ijod etgan turkman shoirlaridan Ozodiy, Maxtumquli, Andalib, Kamina va Mullanafas, Saidiy va boshqa shoirlar Alisher Navoiyni o‘zlariga ustoz bilib, uning g‘azallariga naziralar yozganlar, muhammaslar bog‘laganlar. Navoiy turkman shoirlarining ham ma’naviy ustozi hisoblanib, turkman xalqining eski yozma adabiyoti taraqqiyotiga juda katta ta’sir ko‘rsatgan. So‘nggi yillarda O‘zbekiston va Turkmaniston davlatlari o‘rtasida o‘rnatilgan ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy sohalardagi hamkorliklarda ibratli tadbirlar ko‘zga tashlanmoqda. O‘zbekiston Prezidenti, hurmatli Sh.Mirziyoyevning Turkmanistonda bir necha marta davlat tashrifi bilan bo‘lishi, Turkmaniston Prezidentining bir necha bor O‘zbekistonga davlat tashrifi bilan kelgani va har ikki tomon o‘rtasida xalqlarimizning ijtimoiy-iqtisodiy manfaatiga xizmat qiladigan bir

qator hujjatlarning imzolangani madaniyatimiz va adabiy aloqalarning yanada mustahkamlanishida alohida ahamiyat kasb etdi. Bu siyosiy tadbir, jumladan, adabiyotlarimiz do‘stligi ramziga aylangan—Alisher Navoiy, Maxtumquli, Andalib va Mullanafasdek buyuk so‘z san’atkorlari ijodini har ikki adabiyotshunoslikda, keng doirada o‘rganishga yo‘l ochdi, tadqiqotlar yaratishga ilhomlantirdi. 1. Tarix sahifalarini varaqlab ko‘rsak, eli eliga dini diniga payvand bo‘lgan turkman va o‘zbek xalqlari qadim zamonlardan beri birodarlikda yonma-yon yashab kelayotganligini guvohi bo‘lamiz.Tolei ham taqdiri ham bir bo‘lgan o‘zbek va turkmanlar go‘yo bir kitobning ikki sahifasi desak yanglishmaymiz. Bu ikki xalq o‘tmishda zulmga qarshi birgalikda kurash olib borganlar, ozodlik uchun bo‘lgan janglarda birga qatnashganlar.O‘zbek va turkman adabiy aloqalari o‘zining uzoq tarixiga egadir. Turkiy xalqlar ko‘pgina mushtarak meroslarining yaratilishida turkman va o‘zbek bobokalonlari birga qatnashganlar. Turkman va o‘zbek xalqlari tashkil topishi bilan bu tillarda taraqqiy qilgan adabiyot muayyan mavzularning izlanishida obrazlar tanlash, uslub va boshqa bir qancha holatlarda bir-birining tajribasidan unumli foydalanganlar. Maxtumquli XVIII asr turkman adabiyotining aniqli namoyondalaridan biri bo‘lib, o‘zining ajoyib asarlari orqali turkman adabiyoti tarixi bilan birga o‘zbek adabiyoti tarixida ham munosib o‘ringa ega bo‘lgan. Maxtumqulining g‘azalnavis sifatida ijodiy faoliyatini o‘rganish quyidagi xulosalar qilishga imkon beradi. 2. Maxtumquli XVIII asr turkman adabiyotining taniqli namoyondalaridan biri bo‘lib, o‘zining ajoyib asarlari orqali turkman adabiyoti tarixi bilan birga o‘zbek adabiyoti tarixida ham munosib o‘ringa ega bo‘lgan. 3. Qoraqalpoq shoiri Berdaq: “Kitob ko‘rdim Maxtumqulidan”

deganidek, Maxtumquli kitoblari: xususan, pand-nasihat so‘zlari to hanuz turkman, o‘zbek, qoraqalpoq ellari uchun mumtoz saboq manbai bo‘lib qolmoqda. 4. G‘azalnavis o‘zbek, turkman, arab va fors tillarini chuqur bilimdoni, Maxtumqulining adabiy merosi bugun Toshkent, Ashxobod, Dushanbe, va Rossiyadagi Sharqshunoslik institutlarida saqlanmoqda. 5. Elni sevgan adib bugun yana ellar va elatlar ardog‘ida o‘zining yangi mo‘tabar va hur umrini o‘tkazmoqda. Uning yodnomalari mustaqil o‘lkalar mafkurasi va ma’naviyatining sarchashmalaridan bo‘lib qolajakdir. O‘tmishning ma’lum girdobida inson baxtini kuylagan Maxtumquli kabi xalqning asl farzandlari bizning zamonamizda yana ham hurmatlandi va sharaf topdi. Ma’lumki, o‘zbek adabiyoti ham, turkman adabiyoti ham uzoq asrlik ilg‘or an’analarga, boy tarixga egadir.Ular birinchi navbatda, o‘z xalqining ijtimoiy -siyosiy va ma’naviy hayoti bilan har doim aloqada bo‘lib, undan oziqlanganlar, keyingi taraqqiyoti jarayonida o‘sha an’analarga tayanganlar. Turkman va o‘zbek o‘tmish adabiyoti, o‘z milliy an’analari, o‘z milliy zaminida, o‘z tarixiy sharoitida rivojlanish bilan birga ular o‘zaro aloqada, adabiy ta’sir asosida, boshqa milliy adabiyotlar bilan do‘stona ijodiy hamkorlikda, bir-birlarining ijodiy tajribalaridan bahramand bo‘lgan holda bir- birlarini boyitib, taraqqiy etib kelgan. O‘zbek va turkman adabiyotlari o‘rtasidagi adabiy ta’sir adabiyotlar taraqqiyotining hamma bosqichlarida ham ikki tomonlama bo‘lib kelgan va hozir ham shunday davom etmoqda.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Махтумгули . Сайланан асерлар.-Ашгабат,: Туркмендавнешр, 1963. 2. Абдуллаев. Х Хоразм адиблари// Ў збекистон маданияти. 1966. 23- ноябрь. 3. Абдуллаев В. Сайланма. -Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1982. 4. Дўстлик ва ҳамкорлик муносабатларини янада ривожлантириш йўлида.// Хоразм ҳақиқати. 2011. 7-май

5. Исмоилова Г. Хоразм адабий муҳити. 1994. 6. Машраб . Танланган асарлар.-Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти ,1971. 7. Назаров Г. Махтумқули . “Туркменистан ” нашриёти, 1990 8. Қориев Б. Навоий ва туркман адабиёти// Ў збек тили ва адабиёти 1968. 3-сон 9. Қурамбоев К. Ўзбек ва туркман адабий алоқалари. - Т.: 1978 10. Юсупов Й. Ўт чақнаган сатрлар.-Т., 1983 11. Таҳиров К Туркман шоири Махтумқули . Номзодлик диссертацияси автореферати. Самарқанд, 1965 12. Абдуллаев В. Сайланма. -Т.: “Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти”, 1982. 13. Анаш халфа. -Т.: Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2006. 14. Али М. Севгим, севгилим. Шеърлар. Тошкент, 1983. 309- бет 15. Абдуллаев Ҳ. Ўлмас шеърият// Ўзбекистон маданияти,1977- йил 12-апрель. 16. Белинский В. Г. Адабий орзулар.-Т.: 1977. 17. Ҳасанов Н. Сайёҳ олимлар. -Т.: “Ўзбекистон”, 1981. 18. Карриев С. А. Из истории взаимосвязей туркменской литературы и литератур народов советского востока. АДД. Ашгабад, 1968. 19. Қўшжонов М. Жайҳун жилолари. -Т.: “Ўзбекистон”, 2008. 30. 20. Қурамбаев К. Ўзбек ва туркман адабий алоқалари. -Т.: 1978. 21. Қурамбаев К. Махтумқули -илҳом чашмаси. -Т.:“Тафаккур” нашриёти, 2011. 22. Собиров О. Ислом шоир Назар ўғли. -Т.:“Фан”, 1967. 23. Зоҳидов Ф. Комилжон Отаниёзов. —Т.: Ғ.Ғулом номидаги

Адабиёт ва санъат нашриёти, 1980. 24. Ўзбек адабиёти. 5-жилд. —Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва сан ъ ат нашриёти, 1968. 25. Махтумқули . Дунё ўтиб бордир. Шеърлар. Янги аср авлоди , 1990 26. К.Қурамбаев. Ўзбек - туркман адабий алоқалари. “Фан”, Т. 1978 27. М.Пирназаров. Р.Йўлдошев. “Сўзда тахаллусим эрди Андалиб”. “Марказий Осиё маданияти” газетаси, № 39, 15 октябрь. 2000 йил .

Похожие

Hamzaning o‘zbek bolalar adabiyotida tutgan o‘rni

Sharq adabiyotida Iskandar timsoli

Jadid adabiyotida Behbudiyning adabiy merosi

O’zbek adabiyotida Kleopatra obrazining talqini

О’zbеk adabiyotida pоema janrining taraqqiyot tamоyillari