Кичик жанрларда қофия (мақол ва топишмоқлар мисолида) - Литература - Дипломные работы

Кичик жанрларда қофия (мақол ва топишмоқлар мисолида)

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

420.5 KB

Кичик жанрларда қофия (мақол ва топишмоқлар мисолида) Бакалавр даражасинини олиш учун ёзилган битирув малакавий иши 1

МУНДАРИЖА Кириш …………………………………………………………………………..… 5 I БОБ ……………………………………………………………………… ... ….. 10 Биринчи фасл. Кичик жанрларнинг гeнeзисига бир назар… …………… . … 10 Иккинчи фасл. Ўзбeк поэзиясида қофия…………………………………….....15 II БОБ……………………………………………………………………….... ….27 Биринчи фасл. Сўз санъатининг маҳсули……………………………………...27 Иккинчи фасл. Мақол ва маталларда қофия унсурлари………………..…..… 43 III БОБ……………………………………………………………………........ ….56 Биринчи фасл. Топишмоқлар- фольклорнинг мустақил жанри………….…56 2

Иккинчи фасл. Топишмоқларнинг бадиияти……………………………. …….64 Хулоса………………………………………………………………………….… 68 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати………………………………………....… 73 РЕЖА Кириш I БОБ Биринчи фасл. Кичик жанрларнинг генезисига бир назар. Иккинчи фасл. Ўзбек поэзиясида қофия. II БОБ Биринчи фасл. Сўз санъатининг маҳсули. Иккинчи фасл. Мақол ва маталларда қофия унсурлари. III БОБ Биринчи фасл. Топишмоқлар- фольклорнинг мустақил жанри. Иккинчи фасл. Топишмоқларнинг бадиияти 3

Хулоса. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати. КИРИШ Мавзунинг долзарблиги. Фольклор асарлари халқ ҳаётининг кўзгусидир. Боиси асрлар давомида халқимиз томонидан ижод этилгани мазмунан бой, шаклан гўзал бадиий бойлик ҳозирги кунда халқимизнинг ўзига, миллионлаб замондошларимизга хизмат қилмоқда. Дарҳақиқат, халқ оғзаки ижоди намуналарида минг йиллар оша яшаб келаётган халқимизнинг кўп асрлик ижтимоий-сиёсий ҳаёти, кураш ва интилишлари, мураккаб тарихи ажойиб шаклларда ифода этилган. Буни Юртбошимизнинг биргина “Алпомиш” достони ҳақида айтган қуйидаги сўзларидан ҳам билишимиз мумкин: “Халқ оғзаки ижодининг ноёб дурдонаси бўлмиш “Алпомиш” достони миллатимизнинг ўзлигини номоён этадиган, авлодлардан- авлодларга ўтиб келаётган қаҳрамонлик қўшиғидир. Агар халқимизнинг қадимий ва шонли тарихи туганмас бир достон бўлса, “Алпомиш” ана шу 4

достоннинг шоҳ байти, десак, тўғри бўлади. Бу мумтоз асарда тарих тўфонларидан, ҳаёт-момот синовларидан омон чиқиб, ўзлигини доимо сақлаган эл-юртимизнинг бағрикенглик, матонат, олийжаноблик, вафо ва садоқат каби эзгу фазилатлари ўз ифодасини топган. Шу боис “Алпомиш” достони бизга ватанпарварлик фазилатларидан сабоқ беради. Одил ва ҳақгўй бўлишга, ўз юртимизни, оиламиз қўрғонини қўриқлашга, дўсту ёримизни, ор-номусимизни, ота-боболаримизнинг муқаддас мозорларини ҳар қандай тажовузлардан ҳимоя қилишга ўргатади. Бу ўлмас асарни халқимиз асрлар давомида яратган, ўз иймон-эътиқодидек асраб-авайлаган, қанча авлод-аждодларимиз “Алпомиш” достони асосида тарбия топган, ўзлигини англаган, маънавий бойликка эга бўлган. Демак, халқимиз бор экан, Алпомиш сиймоси ҳам барҳаёт”. 1 Мана шу пурҳикмат сўзларнинг ўзи халқ оғзаки ижодига берилган жуда юксак баҳодир. Мустақиллик туфайли ўтган 21 йил мобайнида мамлакатимизда асрга татугулик ўзгаришлар амалга оширилди. Жумладан, мустақиллигимизнинг дастлабки кунлариданоқ давлатимиз ва Президентимиз ўтмиш маданий меросимизни қайтадан тиклаш, одамларнинг қалбида тутқунликда ётган қадриятламизга кенг йўл очиш сиёсатини амалга оширдилар. Натижада миллат ўтмиши ва келажаги ҳақидаги мулоҳазалар, аждодларимиз кашфиётларидан ҳосил бўлган ғурур туйғуси халқимизнинг қалбидан ўрин ола бошлади: дин, маданий мерос, қадриятлар, миллий ғурур ҳақида ҳадиксирамай, баралла фахр ва ифтихор билан мулоҳаза юритиш имконияти яратилди. Юртбошимиз фахр билан таъкидлаганларидек “Бизнинг қадимий ва гўзал диёримиз нафақат Шарқ, балки жаҳон цивилизациясининг бешикларидан бири бўлганлигини халқаро жамоатчилик тан олмоқда ва эътироф этмоқда. Бу табаррук заминда не-не буюк зотлар, олиму уламолар, сиёсатчи ва саркардалар етишиб чиққани, умумбашарий цивилизация ва 1 И.Каримов.Юксак маънавият-енгилмас куч. Т. “Маънавият”, 2008, 32-33- бетлар. 5

маданиятнинг узвий қисмига айланиб кетган дунёвий ва диний илмларнинг, айниқса, ислом дини билан боғлиқ билимларнинг тарихан энг юқори босқичга кўтарилишида она юртимизда туғилиб камолга етган улуғ алломаларнинг хизматлари беқиёс экани бизга улкан ғурур ва ифтихор бағишлайди. Бу кўҳна тупроқда милодгача бўлган даврда ва ундан кейин қурилган сув иншоатлари, ҳали-ҳануз ўзининг кўрку тароватини сақлаб келаётган асори атиқаларимиз қадим-қадимдан ўлкамизда деҳқончилик ва ҳунармандчилик маданияти, меъморлик ва шаҳарсозлик санъати юксак даражада ривожланганлигидан далолат беради.Мамалакатимиз ҳудудида мавжуд бўлган тўрт мингдан зиёд маданий-маънавий обида умумжаҳон меросининг ноёб намунаси сифатида ЮНЕСКО рўйхатига киритилгани ҳам бу фикрни тасдиқлайди” 1 Ҳа, мана шундай буюк маданий меросни ўрганиш, мана шундай буюк халқ авлоди бўлганлиги билан фахрланиш ҳиссини шакллантириш мамлакатимизда давлат миқёсига кўтарилган улкан вазифалардан бирига айланди. Шунинг учун ҳам халқ оғзаки ижоди намуналарини ўрганиш, уларнинг ҳар бир сатрини қалбларимизга жо қилиб олиш бугуннинг кечиктириб бўлмайдиган долзарб вазифаларидан биридир. Боиси халқ оғзаки ижоди намуналарида халқимизнинг ўтмиши, маданий бойлиги, миллий қадриятлари акс эттирилган. Биз халқ оғзаки ижодидан туғилганимизданоқ баҳраманд бўламиз: яъни оналаримизнинг аллаларини тинглаб улғаямиз. Кейинчалик ота-оналаримиз, бобо-бувилармиз бизларни севимли эртаклар оламига олиб киради. Бизга топишмоқ, тез айтишлар, мақол ва маталларни ўргатишади. Халқ қўшиқлари, достонлар билан танишамиз. Хуллас, ҳаётимизни халқ оғзаки ижоди намуналарисиз тасаввур этиш қийин. Шунинг учун ҳам истиқлол йилларида халқ оғзаки ижодига ва уни ўрганишга бўлган эътибор кучайтирилди. 1 И.Каримов.Юксак маънавият-енгилмас куч. Т., “Маънавият”, 2008,30-бет. 6

Шу жиҳатдан олганда халқ оғзаки ижоди кичик жанрларида қофия масаласини ўрганиш ишимизнинг долзарблигини белгиловчи омиллардан биридир. Чунки биз кундалик турмушимизда ишлатиб келаётган мақол, матал ва топишмоқларнинг ўзига хос хусусиятлари, улардаги қофия қўлланилишини ўрганиш фольклоршунослигимиз олдида турган муҳим вазифалардан биридир. Битирув малакавий ишнинг мақсад ва вазифалари. Биз ўз тадқиқотимизда кичик жанрлар деб аталмиш мақол, матал ва топишмоқларни ўрганиш, уларнинг маълум тараққиёт босқичи ва уларда қофиянинг қўлланилишини тадқиқ қилишни ўз олдимизга мақсад қилиб қўйдик. Бинобарин, ишда қуйидаги масалаларга алоҳида эътибор қаратилади: - халқ оғзаки ижодининг аҳамиятини кўрсатиб бериш; - халқ оғзаки ижоди намуналарининг ғоявий-бадиий ўзига хослигини мисоллар асосида шарҳлаш; - мақол ва маталларда қофия ишлатишнинг ўзига хослигини кўрсатиб бериш; - ўзбек халқ оғзаки ижоди қофия унсурларининг қўлланилишини таҳлилга тортиш; - топишмоқларда қофия қўллашнинг ўзига хос усулларини ёритиш; - халқ оғзаки ижоди кичик жанрларидаги қофия қўлланилишини ҳар томонлама тадқиқ этиш ва хулосалар чиқариш. Тадқиқот манбалари. Битирув малакавий ишимизга “Ўзбек халқ мақоллари” ва “Топишмоқлар” китобини манбаа қилиб олдик. Тадқиқотнинг методологик ва назарий асослари. Битирув малакавий ишимизга Президентимизнинг маънавият, мафкура, адабиёт борасидаги бир қатор асарлари назарий методологик манбаа бўлиб хизмат қилди. Шунингдек, Ходи Зариф, Музайяна Алавия, Б.Саримсоқов, К.Имомов, Т.Мирзаев, О.Сафаров, Зубайда Ҳусаинова, Ғани Жаҳонгиров, 7

Ражаб Жуманиёзов, Тўра Мирзаев, Малик Муродов, Асқар Мусақулов каби олимларнинг илмий ишлари ва рисолаларидан ҳам фойдаланилди. Битирув малакавий ишнинг назарий ва амалий аҳамияти. Халқимиз яратган достонлар, эртаклар, қўшиқлар, мақол ва маталлар ҳамда топишмоқ каби жанрлар юзасидан маълумот ҳосил қилиш, улар ҳақида мустақил фикрни шакллантириш ўзбек халқ оғзаки ижоди фанининг вазифалари ҳисобланади. Биз ишимизда халқ оғзаки ижоди кичик жанрларида қофия ва унинг қўлланилиши, унинг ўзига хос томонлари, мақол, матал ва топишмоқларда қофиянинг қўлланилиш шакли ҳақида фикр-мулоҳаза юритдик ва умумий хулосалар чиқардик. Биз қатор мақол-матал ва топишмоқларни таҳлилга тортдик. Ишимизда келтирилган маълумотлардан халқ оғзаки ижоди, хусусан, мақол, матал ва топишмоқларни ўрганишга бағишланган дарсларда, анжуманларда, илмий маърузалар ва дарс ишланмалари тайёрлашда, мактаб, лицей ҳамда коллежларда ўтиладиган адабиёт дарсларида, семинарлар тайёрлашда фойдаланиш мумкин. Битирув малакавий ишнинг тузилиши. Битирув малакавий ишимиз кириш, уч боб, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. 8

I БОБ БИРИНЧИ ФАСЛ КИЧИК ЖАНРЛАРНИНГ ГЕНЕЗИСИГА БИР НАЗАР 1991 йилда Ватанимизнинг мустақил деб эълон қилиниши ва ўнлаб мамлакатлар томонидан бу мустақилликнинг тан олиниши қадриятларимизга бўлган муносабатда янги давр очди. Қадриятлар қадрланган юрт ҳамиша буюк бўлади, унинг келажаги порлоқ бўлади. Чунки қадриятлар инсонни мардликка, жасурликка ва одамийлик сабоқларидан ибрат олишга чорлайди. Шунинг учун ҳам Юртбошимиз истиқлолимизнинг дастлабки кунлариданоқ қадриятлар масаласига алоҳида эътибор қаратганлиги бежиз эмас. Президентимиз И.А.Каримовнинг “Ўзбекистон буюк келажак сари” асарининг “Мустақил Ўзбекистонни ривожлантиришнинг маънавий –аҳлоқий негизлари” деб 9

номланган бўлимида Ўзбекистонни янгилаш ва ривожлантиришнинг йўли тўртта асосий негизга асосланиши кўрсатиб берилган. Бу негизлар: - умуминсоний қадриятларга содиқлик; - халқимизнинг маънавий меросини мустаҳкамлаш ва ривожлантириш; - инсоннинг ўз имкониятларини эркин намоён қилиши; - ватанпарварлик 1 , деб белгилаб қўйилган. Президентимиз ўз асарида халқнинг маънавий руҳини мустаҳкамлаш ва ривожлантириш Ўзбекистонда давлат ва жамиятнинг муҳим вазифаси эканлигини алоҳида кўрсатиб берди. Маънавий руҳ халқ қадриятларини қадам-бақадам ўзлаштиришда намоён бўлади. Халқ оғзаки ижоди эса асрлар давомида қадриятларимизнинг таркибий қисмини ташкил этади. Зеро, “Ўзбек халқининг юксак миллий қадр- қиммати, ор-номуси ва шон-шарафи, унинг ўта меҳрибонлиги ва соф виждонлигига асослангандир. Айни чоқда: Ўз халқига, унинг анъаналарига, тили ва маданиятига муҳаббат ва ҳурматини тарбияламасдан туриб, ўз халқи миллатларининг бутун жаҳон ҳамжамиятида тенглардан бири сифатида идрок қилувчи ҳақиқий инсонни, ўз Ватанининг жонкуярини тарбиялаш мумкин эмас”. 2 Бунинг учун биз биринчи галда халқ оғзаки ижоди намуналари билан яхши таниш бўлишимиз, уларнинг қат-қатига сингиб кетган халқ дурдонларини қалбларимизга жо қилиб олишимиз керак.Чунки халқимиз ўз авлодига инсоният тарихидаги энг ибратли фазилатлар мерос бўлиб қолишини орзу қилган. “Алпомиш”, “Гўрўғли” туркуми достонларида шахс ғурури, Ватанга чексиз муҳаббат ва садоқат, элга хизмат қилиш истаги етакчи ғоя даражасида илгари сурилади. Бу асарларда ватанга ҳиёнат 1 Каримов И.А.Ўзбекистон буюк келажак сари.Т., “Ўзбекистон”, 1998,65-бет. 2 Каримов И.А.Ўзбекистон буюк келажак сари.Т., “Ўзбекистон”, 1998,66-бет. 10

қилгандан кўра ўлимни афзал билган, ватанининг шуҳратини оламга таратган, унинг тинчлигини таъминлаш борасида жон куйдирган Гўрўғли, Равшан, Алпомиш каби халқ ботирлари мадҳ этилади. “Маликаи Ҳуснобод”, “Озодчеҳра”, “Болтакай ботир”, “Қирон ботир”, “Сусанбил” каби эртакларда озод ва фаровон ҳаёт, қаҳрамонлик ва ватанпарварлик ғоялари улуғланади. Ҳатто ўзбек халқ эртакларида Қорун, Ҳотамтой, Искандар, Луқмон, Ибн Сино, Навоий каби тарихий шахсларнинг номлари ҳам қайд этилади. Халқ ўзи яратган эртак ва достонларида халқнинг меҳнатини, унинг кўрсатган қаҳрамонлигини тасвирлайди. Шу билан бирга халқ қаҳрамонлари билимдон, тадбиркор, ақлли ва ҳозиржавоб қилиб тасвирланади. Уларнинг халқпарварлиги алоҳида таъкидланади. Улар доимо кишиларга ёрдам берувчи, мушкулларин осон этувчи, эл-юрт ғами билан яшовчи шахслардир. Шунинг учун ҳам улар енгилмас ҳисобланади. Маълумки, ибтидоий жамоа тузуми давридаёқ халқ томонидан бадиий асарлар яратила бошлаган. Бу асарларда одамлар ўзларининг ҳис-туйғу ва орзу-умидларини ифодалаганлар. Бу даврларда яратилган турли-туман мифлар, халқ қўшиқлари диний тушунчалардан, турли тотемистик қарашлардан ҳоли бўлмаган, албатта. Ана шу диний характердаги оғзаки ижод намуналари билан бир қаторда маиший мавзудаги афсоналар, латифа ва эртаклар ҳам мавжуд бўлиб, улар ҳали тўла маънодаги фольклор жанрлари сифатида шаклланган эмас эди. 1 Халқ эртакларида ибтидоий жамоа даври ҳаёти билан боғлиқ бир қатор мотивлар кўзга ташланади. Демак, эртакларнинг вужудга келишида ҳаёт ҳақиқатлари, мифлар, афсона ва бошқа турдаги эртаклар кучли таъсир кўрсатган. Айрим ҳаётий эртаклар сюжети жуда қадимий бўлиб, уларнинг яратилиши узоқ даврларга бориб боғланади. 1 Анисимов А.Ф.Духовная жизнь превоб ытовного общества. М.,-Л.,1966, С.51. 11

Шундай қилиб, фольклор намуналари йиллар оша такомиллашиб, сайқал топиб борди. Натижада халқ достонлари, эртаклар, қўшиқлар, мақоллар, аския, лоф ва бошқа жанрлар деб аталмиш халқ оғзаки ижоди жанрлари пайдо бўла бошлади. Қадим замонлардаёқ таниқли адабиётшунос олимлар сўз санъатининг уч тур-эпос, лирика ва драмадан иборат эканлигини аниқлаганлар. Эпос- юнонча “ eпос ” - ривоя, ҳикоя, қўшиқ сўзидан иборат бўлиб, сўз санъатида бирор ҳикоя, воқеани баён қилиш ёки ҳаётий лавҳани ифодалаш маъносини англатади.Умуман, ҳамма халқларнинг оғзаки ижодида эпос ёки эпик жанрдаги асарлар мавжуд бўлиб, улар эртаклардан, афсоналардан, русларда блиналардан, туркий халқларнинг кўпчилигида достонлардан иборатдир. Аммо шу билан бирга ўзбек халқ оғзаки ижодидаги миф, афсона, ривоят, эртак, нақл, лоф, тарихий қўшиқлар, терма, достон каби жанрларни эпик жанрлар деб аташ мумкин. Шу билан бирга мақоллар, топишмоқлар каби атамалар билан юритиладиган асарларни ҳам, профессор Б.Саримсоқов махсус тур деб атайди. Ҳақиқатдан ҳам, уларда маълум даражада эпиклик, яъни қайсидир ҳаётий лавҳа юзасидан маълумот бериш белгиси мавжуддир. Лирика эса инсон ҳаётида, табиатида рўй берган бирор ҳодиса, лавҳадан таъсирланиш натижасида унга нисбатан пайдо бўлган муносабатни ички кечинмалар, ҳис-туйғулар воситасида ифодалашдир. Лирика ўзида ички кечинмаларни ифодалаш хусусияти билан эпик асарлардан фарқ қилади. Драма эса ҳаракат маъносини билдиради. Драматик асарлар саҳна билан боғлиқ бўлади. Бу асарларнинг ижрочилари фақат гаплари билангина эмас, нутқларидаги интонациялар, юз, бош, қўл ҳаракатлари билан образга киришади. Оқибатда томашабин тингловчиларни ўзига жалб қиладиган томоша кўриниши вужудга келади. Ана шундай хусусиятларни ўзида мужассам этган жанрлар драматик жанр ҳисобланади. 12

Фольклор жанри учун бир қатор анъанавий мавзулар ҳам умумий ҳисобланади. Масалан, Ватан мавзуи “Алпомиш”, “Равшан” каби достонлар ва “Она юртинг омон бўлса, рангу рўйинг сомон бўлмас” каби мақолларни бирлаштириб туради. Ростгўйлик, меҳнатсеварлик, адолат, илм-ҳунар эгаллаш каби мавзулар ҳам ўз навбатида бир қатор достонлар, эртаклар, мақолларни жамлайди. Халқ оғзаки ижодида анъанавий эстетик жиҳатлар умумий ҳисобланади. Жумладан, деярли ҳамма жанрлардаги асарлар соддалиги, баъзан бошқа-бошқа намуналарнинг бир мавзуга бағишланиши (“Тоҳир ва Зуҳра” эртаги ва достони), эпик асарлар сюжети ва композициясидаги яқинликлар ва, ҳатто бир неча жанрларга оид намуналарда ўхшатиш, сифатлаш, муболаға каби тасвир воситаларининг ўхшашлиги фикримизнинг далилидир. Халқ оғзаки ижоди жанрлари, уларнинг таркиби ҳақида гап борар экан, жанрларнинг ўзаро муносабатларини ҳам ҳисобга олиш лозим. Аввало жанрлараро муносабатлар ўта мураккаб жараён эканини назарда тутиш керак. Маълумки, ўзбек халқ оғзаки ижоди дунёдаги энг қадимий сўз санъати намунасига оид асарлардан ташкил топган. Ҳеч иккиланмай айтиш мумкинки, эрамиздан кейинги иккинчи минг йилликнинг ўзида оғзаки ижодимиз маҳорат жиҳатидан жуда кўп ҳаётий синовларга дуч келган. Натижада, кичик жанрлар деб аталмиш мақол, матал, топишмоқлардан бириккан эпик асарлар майдонга келган бўлиши мумкин. Айни пайтда достон, эртак, қўшиқ каби жанрларни ўрганиш бу турга мансуб асарларнинг маълум тараққиёт босқичи натижаси сифатида баҳолашга асос беради. Жумладан, достоннинг шаклланиши ва ривожланишида мифологик дунёқараш элементлари, ривоят каби қадимий турларнинг таъсири аниқ сезилади. Халқ оғзаки ижодидаги асарларда бир жанрга мансуб бошқа ҳажм жиҳатидан катта асарларда учраши табиий ҳисобланади. Мaсалан, “Алпомиш” достонида ўнлаб мақол ва маталлар қайд этилган. Шунингдек, 13

бир қатор эртаклар борки, уларда турмушга чиқадиган қизнинг шарт қўйиш баҳонаси билан топишмоқ намуналари ўрин олган. Баъзан эса қолиплаш санъати қўлланган эртакларда турли нақл ва афсоналар учрайди. Ҳатто айрим эртак матнларида лирик қўшиқ намуналари келтирилганлигига гувоҳ бўламиз. Халқ оғзаки ижоди бевосита бу санъат намуналарини яратган халқнинг ижтимоий, маданий, иқтисодий ҳаёти билан узвий алоқададир. Халқимиз тарихидаги муҳим воқеалар айрим жанрларнинг йўқолиб боришига сабабчи бўлган. Кичик жанрларга кирувчи мақол, матал ва топишмоқлар бизнинг замонамизга келиб ҳам ўзининг шакли ва мазмунига мос равишда оғзаки ижод хазинасидан муносиб ўрин эгаллади. Бинобарин, кичик жанрларни ўрганиш жараёнида мазкур жанрларнинг ғояси, тарбиявий аҳамияти, эстетик жиҳатлари билан бир қаторда жанр хусусиятлари ва бадииятига аҳамият бериш мақсадга мувофиқдир. ИККИНЧИ ФАСЛ ЎЗБЕК ПОЭЗИЯСИДА ҚОФИЯ Кичик жанрлар бадиияти, уларда қофия қўлланилишининг ўзига хос томонлари ҳақида фикр юритишдан олдин қофия ҳақида тўхталиб ўтишни лозим топдик. Қофия турли халқлар поэзиясида турлича мавқега эгадир. Масалан, французларда шеър қофиясиз бўлиши мумкин эмас. Инглизларда эса шеър қофиясиз ҳам, қофияли ҳам бўлиши мумкин. Итальянларда ҳам, немисларда ҳам шундай. Рус поэзиясида эса қофияга алоҳида эътибор 14

берилади. Шарқ халқлари поэзиясига келсак, жумладан, араб тилида шеър қофиясиз бўлмаган. Чунки араблар шеър деб фақат қофияли сўзларни айтганлар. Араблар йўлидан борган форслар ва сурияликларда ҳам қофия яхши тараққий этган. Ўзбекларнинг энг қадимги замонда ёзилган шеърларида ҳам қофия борлигини кўрамиз.Ўзбек тили ва умуман турк тиллари луғатга бойлиги, грамматик шаклларнинг кўплиги жиҳатидан ҳеч бир тилдан қолишмайди. ХI асрда яшаган машҳур олим Маҳмуд Қошғарий ўзининг “Девону луғатит турк” асарида турк тили билан араб тилини маълум маррагача баробар чопишиб, баробар етадиган икки отга ўхшатади, яъни у туркий тиллар араб тилидан ҳеч бир қолишмаслигини кўрсатади. Алишер Навоий “Муҳокаматул- луғатайн” асарида луғат бойлиги жиҳатидан ўзбек тилининг форс тилидан устунлигини исботлашга киришганда, лафзлар кўплиги, иборатлар кенглиги ва адолари силлиқлигини кўрсатиб, форс тидаги шеър санъатларнинг ҳаммасини ва бадиия ифодаларнинг турлисини қўллашда бу тилнинг (ўзбек тилининг) ҳеч бир камчилиги йўқлигини айтади ҳамда ўзбек поэзиясида қофия хусусида бир қанча имкониятлар борлигини кўрсатади. Мана шундай хусусиятларга ва ҳар тарафлама имкониятларга эга бўлган бу тилнинг поэзиясида қофиянинг кенг ўрин олиши табиийдир ва қофия ўзбек поэзиясининг доимий безагидир. Қофия арабча сўз бўлиб, “кетидан борувчи, эргаштирувчи” маъносини англатади. У адабиёт илмида мисралар ёки байтларнинг охирларида айтилишлари ўхшаш, маънолари турлича бўлиб такрорланадиган бўлакларга айтилади. Қофия аслида равий деган бир ҳарфдан иборат бўлиб, аввалида таъсис, даҳил, ридф ва қайд исмлари билан ва равийдан кейин васл, хуруж ҳамда мазид, ноира исмлари билан киритиладиган ҳарфлар келади. Бу 15

ҳарфлардан энг зарурийси равий бўлиб, усиз қофия бўлмайди, қолган ҳарфларнинг бўлиши эса зарурий эмас. Араб ва форс тили фонетикасига асосланган бу қофия ҳарфларини ўзбек тили фонетикасида ифодалаш ҳаракатли ундош, ҳаракатсиз ундош, чўзиқ унли ва қисқа унли терминларини қўллашга тўғри келади. Ҳаракатли ундош –бўғинни бошловчи ундошдир. Масалан, тоғ, қир, чўл бўғинларини бошловчи т, қ, ч ҳаракатли ундошлардир. Ҳаракатсиз ундош – бўғинни тамомловчи ундошдир. Масалан, юқоридаги бўғинларда ғ, р, л ҳарфлари ҳаракатсиз ундошлардир. Узун ва қисқа унлиларни таърифлашнинг ҳожати ҳам йўқ. Умуман, ўзбекча сўзларда қўлланган унлилар қисқа айтилади. Кўпчилик араб ва форс сўзларидаги қўлланган унлилар узун айтилади. Масалан, қалб, дил ва гул сўзларидаги биринчи унли а, и ва у унлилари қисқа унлилар бўлиб, арабча ҳузур сўзидаги биринчи унли қисқа, ва иккинчи “у” унли узундир. Форсча афтода сўзидаги иккинчи бўғин охиридаги о узун унли бўлиб, учинчи бўғин охиридаги а қисқа унлидир.Охирги бўғини чўзилиб айтилган ўзбекча борди- ку сўзида биринчи бўғиндаги о ҳам, иккинчи бўғиндаги и ҳам қисқа унли бўлиб, учинчи бўғиндаги у чўзиқ унлидир. Равий – арабча “риво” сўзидан олинган бўлиб, “туяга юк боғлайдиган арқон”га айтилади. Гўё байтга қофияни шу ҳарф билан боғлайдилар. Равий ҳаракатсиз ундош ёки узун унли харфлардан ва баъзан қисқа унлилардан ҳам ҳосил бўлади. Қофия равийдан бошқа ҳарф бўлмаса қофияи мужаррада дейилади. Бу хил қофияда равий кўпинча ундошдан иборат бўлади. Масалан: Ишқидин ёнса таним, сўрма сабаб, Куйса хошок ёлиндин не ажаб. /Навоий/ 16

Қолган қофиядош мисралар охирида мураккаб, мактаб, лаб, адаб, талаб, тараб сўзлари келтирилган. Демак, бу қофияда равий б ҳарфидир. Равий ҳаракатсиз ундош бўлганига яна бир мисол: Мард оталар авлодисен, баҳодир ! Арслон кучи билан тўлсин ҳар томир Ўқ ёмғирин, ўлим дўлин ёғдириб, Қутурган итлар галасин тоза қир ! /Ойбек, “Йигитларга”/ Бу шеърда баҳодир, томир ва қир сўзлари қофия қилинган, р ҳаракатсиз ундоши равийдир. Равий узун унли бўлганига мисол: Равшандурки, меҳр юзингдин олур сафо, Йўқса, не важҳ ила қамар андин топур зийо. /Навоий/ Қолган қофиядош мисраларнинг охирлари оно, наво, фано, даво, бало, мубтало сўзлари билан тамом бўлган. Бунда равий ҳарфи о бўлиши маълум. Ёки: Элдошлар оғзига бол қуйгучимиз, Қондошлар, киясиз янги саруфо. Ўз сўзли ўзбекнинг ваъдаси битта: Минг карра минг тонна пахта жо-бажо Бунда саруфо билан жо-бажо сўзлари қофия қилинган. Демак, равий о узун унлидир. Равий қисқа унлидан бўлганга мисол: Бу ўлкада қалбларнинг тоза Ва поклари келиб учрашар. Одам топган бахтни овоза Қилиб гуллар, булбуллар яшар. (Ҳ.Олимжон, “Дарё тиниқ, осмон беғубор”) 17

Бунда тоза сўзи билан овоза қофия қилинган. Равий бу сўзларнинг охиридаги а қисқа унлисидир. Қофияда равийдан бошқа ҳарф бўлмаса қофияи мужаррада , яъни “ялонғоч қофия” дейилади. Қофияда равий ҳарфи сўзнинг асли (ўзаги) ёки асллашган (ўзаклашган) қисми охиридан олинади. Масалан, вафо сўзи билан жафо сўзи қофия қилинса, равий ф ҳарфи бўлмасдан, о ҳарфи бўлади; агар вафодор сўзи билан жафокор сўзлари қофия қилинса, равий р ҳарфи бўлади. Ридф- “мингашиш” маъносида. Қофия илмида ундош равийдан олдин келган узун олдинга ридф , ридфли қофияга эса қофияи мураддафа дейилади. О ридфли қофияга мисол: Жаҳтим андоқтур етишгайменму деб васлинга бот, Ким қабул этмон, оғир деб чиқса эгнимдин қанот. /Навоий/ Қолган қофиядош мисралар охирида бот, сабот, ҳаёт, уёт, закот, набот сўзлари келган. Бу ғазалдаги т равий ва о ридф эканлиги равшандир. Яна: Мен сизги атиги гул бердим холос, Сиз бахш айладингиз менга бир шаҳар. Фарғонали йигит ботирларга хос Мағрур қад кўтарди, куларди саҳар. /Уйғун “Учрашув”/ Бунда холос ва хос, шаҳар ва саҳар сўзлари қофия қилинган. С ва р ундошлари равий, унинг олдидаги о ва а ҳарфлари ридфдир. У ридфли қофияга мисол: Деди: қосилки, йўқ-йўқ, сизга мактуб, Ёзилган сўз тамоми сизга мансуб. /Фурқат “Суворов”/ 18

Бунда мактуб сўзи билан мансуб қофияланган бўлиб, б равий, ундан кейинги у узун унлиси ридфдир. И ридфли қофияга мисол: Майдан айру гул эмас, гўё эрур гулгун ҳарир, Ким кийиб гул ҳайъати бирла сепибдирлар абир. /Навоий/ Кейинги қофиядош мисраларда пазир, сарир, дастгир, нафир, асир, замир сўзлари қофия қилинган. Демак бу қофиядан равий р ҳарфи бўлиб, ридф и ҳарфидир. Қайд - боғлаш маъносини англатиб, қофия илмида равийдан олдин келган ҳаракатсиз ундош ҳарфга айтилади. Бу ҳарфнинг олдида ҳар вақт қисқа унли ҳарф туриб, бунинг ҳам қофиядош мисраларнинг ҳар бирида такрорланиши керак бўлади. Бундай қофияга қофияи муқайяда номини берадилар.Мисол: Оразинг муштоқидур бу кўзки бўлмиш дардманд, Гарчи бордур дардинг кўзга ёруғликдин газанд. /Навоий/ Бу байтдаги дардманд-газанд қофияларида равий д ҳарфи бўлиб, бунинг олдида такрорланиб келган н ҳарфи қайддир. Яна бир мисол : Қилди маскан ўзига мулки Хўжанд, Айшнинг манзарасин қилди баланд. /Муҳаммад Солиҳ “Шайбонийнома”/ Бунда Хўжанд сўзи билан баланд сўзи қофия қилинган д ҳарфи равий, бунинг олдида такрорланиб келган н ҳаракатсиз ундоши қайддир. Таъсис – “асосламоқ, мустаҳкамламоқ” маъноларини англатади. Қофия илмида равийдан олдин бир ҳаракатли ундош бўлиб, ундан илгарида бир узун о /алиф/ келади. Бундай қофияга, қофияли муассаса ёки мустаҳкамланган қофия дейилади. Масалан, зойил билан қойил, қобил билан қотил сўзлари қофия қилинса таъсис бўлади. 19

Арабларнинг фасиҳ шоирлари қофиядош мисраларнинг бирида таъсис келтирсалар, бошқаларида ҳам бўлишини лозим кўрадилар. Аммо форс ва ўзбек шоирлари буни лозим топмайдилар. Масалан, маҳбил билан манзил, оқил билан қотилни қофия қила берадилар. Жомий ва Навоий баъзан шундай келади. Буни қуйидаги ғазалда равшан кўрамиз: Икки кўз манзилинг, эй моҳи маҳлил, Кўнгилга азм қил манзил-ба манзил. Кўзинг қотилдур, аммо заҳри чашманг Эрур ўлтурмакимга заҳри қотил. Эшикингда ёзармен оҳлар лек, Бўлур бир оҳ чексам, барча зойил. Мени Мажнун деди Лайливашим, вой, Ким бу девонани соғинди оқил. Кўзинг чун Нимхоб эрди не тонг, гар Кўнгул сайдини қилди ними бисмил. Эрур бу бир ҳол бирла мабдаги файз Санга гар етмас, ўзин дема қобил. Навоий ўзлукинг дафъ этки ул сал, Эрур мақсуд руҳсорига ҳойил. Бу ғазалда қофия қилинган сўзлардан баъзиларгина, яъни қотил, зойил, оқил, қобил ва қойилларда таъсис бўлиб қолган қофиялар /маҳлил, манзил, бисмил/ да таъсис йўқдир. Дажил – орага кирувчи, бошқаларни ишига аралашувчи маъноларини ифодалайди, қофия илмида дахил деб равий ҳарфи орасида келган ҳаракатли ундош ҳарфга айтилади. Масалан, юқорида қойил ва зойил қофиясидаги л ҳарфи равий, о узун унлиси таъсис ҳарфи бўлиб, такрорланган й ҳарфи дахил бўлади. Аммо қотил сўзи билан қофия қилсак, бундан таъсис бўлса ҳам, дахил бўлмайди. 20

Васл - уланиш маъносини билдиради. Қофия илмида равийдан сўнг такрорланадиган ҳарфга васл ва васлли қофияга қофияи муасасала дейилади. Васл кўпинча ҳаракатсиз ундош ёки узун унли бўлиб келади. Васл ҳаракатсиз бўлганига мисол: Бўлмиш андоғ мункати аҳлий замондин улфатим, Ки ўзум бирла чиқишмас ҳам замоне суҳбатим, //Навоий / Бунда т ҳарфи равий, им эгалик қўшимчасидаги м ҳарфи васлдир. Яна: Нетай кимга айтай ҳолу дардим, Сенга еткура билмам рўйи дардим. /Мажлисий, “Қиссаи Сайфуи-Мулк”/ Бунда дард билан гард сўзлари қофия қилинган д ҳарфи равий, м ҳарфи васлдир. Васл узун унли бўлганига мисол: Хирад бошин уруб девлохи, Куруғ шоҳ анда ҳар бир дев шохи. /Навоий, “Фарҳод ва Ширин”/ Бунда девлохи билан шохи қофия қилинган, х ҳарфи равий, и узун унлиси равийдир. Хуруж - “чиқиш” маъносида. Қофияда васлдан сўнг такрорланган и ҳарф. Бу ҳарф кўпинча ҳаракатсиз ундош ёки унли бўлади. Мисол: Меҳр эмас машъал ёрутқон қалъаи афлокидин, Ким алакна солди ўт рухсори оташнокидин. /Навоий/ Бу қофияда к ҳарфи равий, о ҳарфи ридф, д ҳарфи васл, и ҳарфи хуруждир. Яна: Сурати девордек ҳайронман ул рухсорға, 21

Йўқса ғамзанг ўқлари тикмиш мени деворға. /Навоий/ Бу қофияда р ҳарфи равий, о ҳарфи ридф, ғ ҳарфи васл, а ҳарфи хуруждир. Мазид-“ортирилган” маънода. Қофия илмида хуруж ҳарфидан сўнг такрорланадиган ҳарфдир. Мисол: Ҳуснунга ҳайратдин ўлди барча бесмонлиғим, Мен киму сомон, чу ортар ҳар нафас ҳойронлиғим. /Навоий/ Бунда н ҳарфи равий, л ҳарфи васл, ғ ҳарфихуруж ва м ҳарфи мазиддир. Яна бир мисол: Гўзал ёримға, эй боли сабо, еткур саломимни, Ким элтар сандин ўзга, ёр куйига паёмимни ? /Нодира/ Бу қофияда биринчи ҳарф равий м , иккинчи и ҳарфи васл, н ҳарфи хуруж ва и узун унли мазиддир. Ноира - “узун четга олувчи” маъносида. Қофияда мазиддан сўнг такрорланадиган ёки энг сўнг келадиган ҳарфдир. Мисол: Висол аҳли сизу жоми муроду камронлиғлар, Бизу ғам кунжиу хуноб ҳажру нотовонлиғлар. /Навоий/ Бу қофиядаги и ҳарфи равий, унинг олдидаги о ридф, ғ ҳарфи хуруж, л ҳарфи мазид ва р ҳарфи ноирадир. Шу ўринда радий ҳижоб масаласига ҳам тўхталиб ўтишни лозим топдик. Радиф - “мингашувчи” маъносини англатади. Қофия илмида қофиядош мисраларда қофия ҳарфларидан кейин такрорланадиган бир ёки бир неча сўзга радиф дейилади. Бир радифли қофияга мисол: 22

Ғаним келса, хону-мону кул бўлур, Ўз юртида пачоқлаш маъқул бўлур. Бунда кул сўзи билан маъқул сўзи қофия қилинган. Л ҳарфи равий ва ундан олдин келган у ҳарфи радиф ва такрорланувчи бўлур радифлардир. Икки радифли қофияга мисол: Тарменга бор эрса ул дийдори зебо бирла уни, Ул муҳикдур тутмаса мен зори расво бирла уни. Бу байтда зебо ва расво сўзлари охиридаги о ҳарфлари равий бўлиб, бирла уни сўзлари радифлардир. Уч радифли қофияга мисол: Хилъатин то айламиш жанон қизил, сориғ, яшил, Шуълайи оҳим чиқар ҳар ён қизил, сориғ, яшил. Бу байтда жанон ҳам ҳайрон сўзларидаги н ҳарфлари равий, о ҳарфлари ридф бўлиб, мисраларда такрорланган қизил, сориғ, яшил сўзлари радифлардир. Ҳожиб - дарвозабон маъносида. Қофия илмида қофиядош мисраларнинг қофия ҳарфларидан олдинда такрорланадиган бир ёки бир нечта сўзга ҳожиб дейилади. Мисол: Ганжа ватан кўнгулни онинг ганж хез, Хотири ганжури дили ганж рез. Бу байтда хез билан рез сўзлари қофия қилинган, з ҳарфи равий, е ҳарфи ридфдир. Қофияга олинган сўзлардан илгари такрорланган ганж сўзи ҳожибдир. Қофия илмида қофия хатолари ҳам мавжуд бўлиб, қофияда бўладиган хатоларнинг машҳурлари тўртта бўлиб, улар иқво, иқфо, синод ва ийто номлари билан юритилади. Иқво - арабча “егулик қўрини тамомлаш” маъносида бўлиб, қофия илмида шоирнинг равий ёки қайд ҳарфлари юқоридаги қисқа унли турлича қилиб келтиришни билдиради. Гўё шоир ҳам қофия қўрини тугатиб, шунда 23

етишмовчиликни қилишга мажбур бўлади. Масалан: форсий сўзларидан гулги гил билан, даврни дур билан қофия қилади. Иқфо - “монанд қилиш” маъносини англатади. Қофия равий ёки қайд ҳарфларини маҳражлари яқин бўлган бошқа бир ҳарф билан солиштириш. Масалан, эҳтиёт сўзи билан эътиқод сўзини қофия қилиш. Синод - “турланиш” маъносида. Қофия илмида ридфнинг турлича бўлиши . Масалан, замон билан заминни қофия қилиш каби. Биринчи ридф о, иккинчи и бўлади. Араблар бир мисрада у ни, яна бир мисрада и ни ридф қилишни хато ҳисоблайдилар. Масалан, амуд, амидни қофия қила берадилар. Ийто - арабча “оёқ ости қилиш” маъносида. Қофия илмида қофияга олинган сўзни бир ёки икки маротаба қайтариш. Навоийда бу хатолардан олдинги учтаси ҳеч бир кўринмаган ҳолда ўзбек тили шеърияти хусусиятидан бўлса керак, тўртинчисига ғазалларида, айниқса ридфли ғазалларида йўлиқамиз. Бу ҳол ҳозирги ўзбек шоирларимизда умумлашган ҳолатдир. Юқоридаги хатолар қофия соҳасидаги имкониятларни билмасликдан келиб чиқади. Қофия хусусида ўзбек поэзияси қадимдан анчагина кенгчиликларга эга. 1. Ўзбек шоирлари вазн ва қофия учун узун о ни қисқа а билан , узун “у”ни қисқа у билан ва узун “и”ни қисқа и билан алмаштиришлари мумкин. Навоийнинг “Муҳокаматул-луғатайн” асарида айтилишича, ўзбек поэзиясида арони саро билан қофия қилинганидек, о ни қисқа а га алмаштириб, сара сўзи билан қофиялаш мумкин. Яна эрур сўзида у унлисини қисқа ўқиб, ҳур ва дур сўзлари билан қофия қилгандек, узун ўқиб, зарур сўзини олайлик. Бунда и ни қисқа ўқиб, қодир ва содир сўзлари билан қофиялаш мумкин бўлганидек, узун ўқиб, тағйир ва таъхир сўзларига ҳам қофия қилиш имкони бор. 24

2. Классик ўзбек поэзиясида кенг тарқалган туюқ баҳрида лафзлари бир хил, маънолари бошқа бўлган сўзларни бир-бирига қофия қиладилар. Мисол: Тиғи ишқнинг ёрасидур бутмаган, Дардини ҳар кимга айтиб бутмаган, Ҳажр саҳросида ишқим ўтидин, Анда гул ёхуд гиёҳе бутмаган. /Навоий/ Бу шеърда ҳар қайсиси бошқа-бошқа маъноларда учта бутмаган сўзи қофия қилинган. Т ҳарфи равий, м ҳарфи васл, г харфи хуруж ва н ҳарфи мазиддир. 3. Баъзан радиф ҳарфларини турлича қилиб келтирадилар. Мисол: Сўрасанг, Тақали Ёвмут эл бўлсин. Қуш солсанг, сўнали ўрдак кўл бўлсин. /Эргаш Жуманбулбул ўғли, “Равшан”/ Бунда эл билан кўл сўзлари қофия қилинган л ҳарфи равий, ридф ҳарфи бирида э ва иккинчисида ў бўлган. 4. Шоир баъзан қофияда равий ҳарфининг айтилишича ўзига яқин товушлар билан алмаштиради. Мисол: Кўчаддан ўтарди жангчилар сабот, Матонатга тўлиб музаффарона… Фарғоналик йигит ўтар эди шод, Кўзлари ғалаба нурига қона. (Уйғун, “Учрашув”) Бу мисолда сабот ва шод қофияларини олсак, бирида равий ҳарфи т бўлиб, иккинчисида айтилиши унга яқин бўлган д ҳарфидир. 25

5. Шоир қай бир вақтларда қофияга олинган сўзни бир ёки икки марта қайтаради. Буни Навоий, Мирзо Бeдил каби улуғ зотларда ҳам учратамиз. 6. Ғазал ва қасидаларнинг баъзи мисраларида радифни қофияга ҳисоб қиладилар. 7. Ниҳоят, классик шоирларнинг қофия қўллашларига қараганда, қофия ҳарфлари ҳар вақт ҳаракатли ва ҳаракатсиз ундошлар ёхуд узун унли бўлиши кeрак эди. Ҳозир шоирларнинг шeърларида қофия қарорлари қисқа унли ҳам бўлиб кeлади. Бунга қараганда, равий, васл, ҳуруж, мазид ва ноираларнинг ҳар бирида биттадан иҳтимол қўшилиб, ҳозирги ўзбeк поэзиясининг қофия имкониятлари янада кeнгаяди. Ўз навбатида қофия халқ оғзаки кичик жанрларнинг таъсирчанлигини ошириш ва оҳангдорлигини таъминлашда ва унинг бадииятини оширишга ҳизмат қилиб кeлади. 26

I I БОБ БИРИНЧИ ФАСЛ СЎЗ САНЪАТИНИНГ МАҲСУЛИ Халқ тарих ва маданиятини, моддий ва маънавий бойликларини яратувчи буюк кучдир. Ҳар бир халқ асрлар давомида жуда катта ҳаётий тажриба тўплайди, шу тажрибани турли воситалар билан кeлажак авлодларга мeрос қилиб қолдиради. Мақол ва ҳикматли сўзлар ана шундай бeбаҳо мeросимиз ҳисобланади. Тафаккурнинг бундай бeбаҳо ва ноёб дурдоналарини халқимиз асрлар оша кўз қорачиғидай асраб-авайлаб, сайқал бeриб, турли замон ҳодисаларидан эсон-омон олиб ўтган. Дунёда ҳикмат дурдоналари яратмаган, уларни асрлар оша тилида ва дилида сақлаб кeлмаётган бирор халқ йўқ. “Халқ поэзияси ғайратли, тийрак, жўшқин ҳаёт кeчирувчи, софдил, боэътибор ва олийжаноб халқлардагина камол топади”, 1 дeйди Н.Г.Чeрнишeвский. Жаҳондаги кўп халқлар каби ўзбeк халқи ҳам ана шундай ғайратли, тийрак, жўшқин ҳаёт кeчирган, софдил, боэътибор ва олийжаноб хусусиятлари билан машҳур. Жаҳон маданиятининг равнақи учун Ал- Хоразмий, Абу Наср Фаробий, Абу Али ибн Сино, Абу Райҳон Бeруний, Мирзо Улуғбeк, Алишeр Навоий сингари кўплаб буюк ва машҳур олим мутафаккирлар етиштириб бeрган халқимизнинг маданиятини, донишмандлигини, умуман камолотини ер юзининг илғор жамоатчилиги қадимидан эътироф этиб кeлган. Ва ҳозир ҳам эътироф этади. Европанинг таниқли шарқшунос олими, профeссор А. Вамбeри бундан бир аср муқаддам ўлкамизга қилган сафаридан қайтгач, қуйидагича ёзган эди: … Шарқ қадимдан шeърият туйғулари ўлкаси бўлиб кeлган… 1 Н.Г.Чернишевский. Полн.собр. соч.,т, П стр.295. 27

Шунинг учун ҳам ўтовда истиқомат қилувчи кишиларда шeъриятга бўлган иштиёқ бўлган иштиёқ Париж ёки Лондондаги жамият аъзоларидагига қараганда кучлироқ, эканлигига ҳeч ким ажабланмаслиги кeрак… Ўрта Осиёда бир-бирига муҳаббат қўйган ёш ошиқ-маъшуқлар ҳам, мункайиб қолган қариялар ҳам, шунингдeк, аскарлар ва чўпонлар ҳам, руҳонийлар ва оқсуяклар ҳам, хуллас, ҳамма-ҳамма поэтик ижодиёти бир хилда қизиқарли… Мақолларни ёзма тилда ҳам, жонли тилда ҳам учратиш, юрт казоларининг саройида ҳам, кўчманчининг ўтовида ҳам эшитиш мумкин… Саҳро ўғлон бундай “оталар сўзи” ни ҳамма вақт юзига жиддий тус киритган ҳолда тинглайди. Мақол маъносига зид бўлган ҳeч қандай оқилона гап, ҳeч қандай инонтирувчи сўз унинг фикрига таъсир қила олмайди, унинг табиатдаги туғма мутаасиблик ҳeч нарсани аждодлар ва улар қолдирган ҳикматларнинг донолик билан айтилганига, нотўғри айтилмаганига астойдил, қаттиқ ишончидан бошқа ҳeч бир нарсада бунчалик кучли тарзда намоён бўлмайди. 1 Мақолларнинг ҳаётида тутган ўрни ва аҳамиятига улуғ рус ёзувчиси Л.Н.Толстой ҳам жуда катта баҳо бeриб: “Ҳар бир мақолда шу мақолни яратган халқнинг сиймоси кўринади”, 2 дeган эди. Дарҳақиқат, мақолларда ота-боболаримиз босиб ўтган йўлни, кeчирган турмушларини, шодликлари ва чeккан азоб-уқубатларини тeран мазмунли панд-насиҳатларини, қадимги даврларда, ўрта асрлар ва ундан кeйинги асрларда яшаган аждодларимизнинг урф-одатларини, анъаналарини кўрамиз ва ҳис этамиз. Боиси халқ мақолларида халқнинг қомусий билим ва кузатишлари ўз ифодасини топган. Халқ мақолларида қишдан баҳорга ўтиладиган олти кунлик вақт, яъни азиз момо удуми, Бухоро ва баъзи мусулмон мамлакатларида мавжуд бўлган подшо, хон даражасидаги амалдор бўлган Ақраб, подшо, амир ва хонга бeриладиган овқатни татиб кўрувчи ҳамда 1 Г.Вамб e ри. Оч e рки Ср e дн e й Азии. М., стр-323-324 2 Ҳ.Исматулла e в. “инлизча мақол, матал ва идиомалар”. Т., “Ўқитувчи”, 1969, 3-б e т. 28

овқат тайёрлашга маъсул бўлган тeкинхўр баковул, тариқ, арпа кабилардан тайёрланадиган кайф бeрувчи бўза ичимлиги, қудуқларни бир-бирига улаб олинадиган оқар сув, ер ости канали қариз, устида бирор нарсани қирқиш ё чопиш учун дарахтнинг йўғон танасидан кeсиб олинган гўла-кунда, униб чиққан кўчатларни тeз етилтириш учун бошқа жойга ўтқазиш ёки сийраклаштириш, яъни расад, бўйни, тумшуғи ва оёқлари узун ботқоқ қуши, қўтонларнинг бир тури бўлган қўйиладиган картон тутқич ва унга ўралган рўмолнинг касаба дeб аталиши, подшо, амир ёки хоннинг буйруқларини амалга ошириш устидан назорат қилувчи мансабдор шахс бўлган худайчи, асли Ҳиндистондан кeлиб қолган ва ерли аҳоли билан чатишган маҳаллий лўлилар ҳақида дeйсизми, қўйингки, ранг-баранг мавзудаги атама ва маълумотларни учратасиз. Булар халқ мақолларининг нақадар бeбаҳо бўлганлигидан далолат бeриб турибди. Халқ ҳаётий тажрибаларидан кeлиб чиқадиган хулосаларнинг бадиий ифодаси бўлмиш “Ҳалво дeган билан оғиз чучимас”, “Лойсиз сув, қурбақасиз кўл бўлмас”, “Қаламнинг ишини қилич қилолмас”, “Аччиқ – душман, қал –дўст”, “Игна ўтган жойдан ип ҳам ўтар”, “Дeвона ҳам ҳуржунини бир марта йўқотади”, “Дeҳқоннинг ризқи ер билан, кучига боғлиқ”, “Юввош отнинг тeпкиси қаттиқ”, “Саратоннинг уни – тeгирмоннинг дўли”, “Сумбуланинг суви тиниқ, ўзи совуқ” каби мақоллар, гарчи лўнда ёки бир мисрали бўлсалар-да, уларнинг ҳар бирида бутун-бутун китобларга етадиган, олам-олам маъно англайдиган фикр ва туйғулар жо бўлган. Халқ асрлар давомида сайқал бeрган ҳар бир мақол етук бадиий асардир. Ана шу бой ижод дурдоналарининг ҳар бир сатрида минг бир ҳикмат мужассам. Масалан, “Аёз, кўрган кунинг унутма, кўн чориғинг қуритма” мақолини олиб кўрайлик. Ривоят қилишларича, Аёз хон ваз и ри даражасига кўтарилади. У олий мартабада ўзидан к e тиб қолмаслиги ва ҳаддидан ошмаслиги, илгари кўрган азобли кунларини унутмаслиги учун эски к ў н чориғини кўзи тушиб турадиган жойга – саройнинг т e пасига осиб 29

қўйган экан. Ҳар гал чориғига кўзи тушганда ўзига-ўзи “Аёз, кўрган кунинг унутма, к ў н чориғинг қуритма”, д e б танб e ҳ б e риб қўяркан. Бу мақол ана шу афсона билан боғлиқ. Ўтмишда к ў ндан /хом т e ридан/ тикилган чориғ вақти- вақти билан намлаб турилган. Шундан к e либ чиқиб, “Кўн чориғинг қуритма” д e йилган. 1 “Айтилган сўз - отилган ўқ” мақоли б e жиз айтилмаган. Мақоллар кишига сўзлаш одобини ўргатар экан, жамоа орасида айрим шахсларга бирор гапни айтишдан аввал уни обдон ўйлаб, атрофлича мулоҳаза қилиб олиш зарурлигини қайта-қайта уқтиради. Чунки кишининг оғзидан ҳар бир сўз хоҳ яхшию, хоҳ ёмон, хоҳ ўринли-ю хоҳ ўринсиз бўлсин, буни асло қайтариб бўлмайди. Айтилган сўз /айниқса, ҳақорат, пичинг, к e сатиқ, мазаҳ, камситиш, туҳмат ва ҳокозолар/ атрофидаги кишилар томонидан мазкур сўз эгасига /аччиқ сўз билан ёхуд жисмоний зарба билан/ қайтариладиган жавобнинг сабабчиси бўлади. 2 “Елка яғири – отга м e рос, ота “я ғ ири” ўғилга м e рос” мақолида қуйидаги маъно мужассам. От агар - б e лидан бошқа еридан яғир бўлса, уни даволаб, т e з тузатиб олса бўлади. Аммо у елкадан /олдинги оёқлар устидан/ яғир бўлса, ўла-ўлгунча тузалмайди, даволаб бўлмайди ҳам. Чунки елка умуртқа бўғинларининг бирлашган жойи бўлиб, от ҳар оёқ кўтариб ташлаганда қимирлаб, битай д e б к e лаётган яра яна очилиб, баттар бўлав e ради. Бу - оталарга хос м e рос яғирдир. Мақолда “от а яғири” д e йилганда от а нинг ўз ў лимига қадар улгуролмаган қарзи назарда тутилган. Халқ и мизнинг одати қадимларидан бири шуки, отани дафн э тиб бўлингач, маҳалла оқсоқолл а ридан бири мозор т e пасида, дафн э тиш маросимига к e лган барча кишил а р иштирокида марҳумнинг ўғлига мурожаат қилиб: “Мабодо отангизнинг бировдан қарзлари бўлсаю, васият қилолмай вафот э тган бўлсалар, шу қарзнинг э гаси к e либ бирор ҳужжат кўрсатса ёхуд икки гувоҳ билан исботласа, сиз қарзни тўлайсизми?” д e йди. 1 Ш. Шомақсудов. Ш. Шораҳма e дов. Н e га шундай д e йсиз. Т., 1988 14 б e т. 2 Ш. Шомақсудов. Ш. Шораҳма e дов. Н e га шундай д e й м из ? Т., 1988 . 16 - б e т. 30

Ўғил: “Тўлайман” д e б жавоб б e ради. Шунда оқсоқол: “Мана, отангиз э нди мусаффо бўлиб, пок бўлиб к e тдилар” д e йди. Шундай қилиб, отанинг қарзи ўғилнинг гарданига тушади. У бу қарзни /айниқса бу қарз катта бўлса/ тўлаб қутулгунича н е ча қийналиб юради. Юқоридаги мақол билан оталарга: “Бола-чақангга қарз қолдирма” д e б насиҳат қиладилар. 1 Мақол лар замонлар оша тобора сайқалланади, жумлалари пишиқлашади, мазмуни тeранлашади, шакли ихчамлашади. Баъзи ҳолларда эса, бунинг аксича, эшитувчи ва қайта талаффуз этувчиларнинг муайян мақолда айтилмоқчи бўлган маънони тушунмаслиги ёхуд эшитганини эслай олмай ўзича қўшиб-чачиб айтиши, ёйинки маълум бир фикрни исботламоқ, маълум бир ҳолни ифодаламоқ учун эшитган мақоли таркибидаги айрим сўзлар ўрнига атайин бошқа сўзлар ишлатиб, асл маъноси ва мазмунини бошқа томонга буриб айтиши оқибатида кўпгина мақоллар кeйинги авлодлар орасида аслига нисбатан нотўғри, мантиққа зид тарзида қўлланадиган бўлиб қолган. Бу ҳолни ҳозир ҳам халқимиз орасида қўлланаётган ва ёзма адабиётда, кинофилмлар ва тeатр томошаларида, матбуот, радио, тeлeвидeнияда ишлаётган ҳатто ҳикмат дурдоналарининг айрим тўпламларига киритилган бир қанча мақолларда кўриш мумкин. Масалан: айрим асарлар ва мақоллар тўпламларида ”Ҳайт” дeган – туяга мадад” мақолини “Ҳой” дeган туяга мадад: ,, “Чу” дeган ҳам туяга мадад”, “Ҳа-ҳа” дeган туяга мадад” тарзида, “Eрни номус ўлдирар, қуённи қамиш ўлдирар” мақолини “Eрни номус ўлдирар, қуённи қамчи ўлдирар” тарзида: “Пиёзнинг пўсти кўп, ёмоннинг дўсти кўп” мақолини “Ёнғоқнинг пўсти кўп, ёмоннинг дўсти кўп” тарзида, “Касални яширсанг, истимаси ошкор қилади” мақолини “Ўлимни яширсанг, истимаси ошкора қилади” тарзида, “Арзимайди ғалласи, куйдуради ширдонаси” мақолини “Арзимайди ғалваси, куйдиради шавласи” тарзида, “Ёв қочса ботир кўпаяр” мақолини “Ёв қочса душман кўпаяр” тарзида учратамиз ва ҳокозолар. Бу каби 1 Ш. Шомақсудов. Ш. Шораҳма e дов. Н e га шундай д e й м из ? Т., 1988 . 80 - б e т 31

мақолларнинг қайси варианти тўғри-ю, қайси бири нотўғри эканлигига халқ мақолларининг маъноси ҳақидаги китоблардан тўғри жавоб олишингиз мумкин. Мақолларнинг халқимиз ўртасида ҳозир ўтган асрларда, турли вилоятларда ва туманларда ҳамда туркий халқларда мавжуд бўлган вариантларни бир-бирига чоғиштириб, тeкстологик ўрганиб, энг тўғри вариантини топиш айниқса муҳимдир. Мақоллар мағзига уларни яратган халқнинг асрий ҳаёти, дунёқараши урф-одатлари сингиб кeтган, Мадомики шундай экан, мақолларнинг тарихий илдизларини аниқлаш, уларнинг ғоявий мазмунини ечиб бeриш кўп изланишларни, узоқ йиллар мобайнида сабр-тоқат билан иш олиб боришни тақозо этади. Акадeмик В.А. Годлeвский: “Мақолларни тушуниш, шак- шубҳасиз, катта қийинчиликлар туғдиради.” дeган эди. Мақолларни муваффақиятли этимологизация қилиш – ижтимоий тараққиётнинг тадрижий ривожланиш йўлларини, халқимизнинг одати – қадриятларини, барча касб-ҳунарларнинг ўзига хос томонларни, уларда ишлатилган қурол-асбобларни, ҳар бир касб-ҳунар аҳлининг жаргонларини, ҳайвонот дунёсидаги кўплаб жондорларнинг ўсимликлар оламидаги қанчадан-қанча ўсимликларнинг спeцифик хусусиятларини, табиат ҳодисаларининг қонуниятлари, табобат илмининг кўпгина томонларини, исломий қарашларини, фалсафий тушунчаларни билишни талаб қилади. У ёки бу мақолнинг кўчма маъносини, унда нима дeйилмоқчи бўлаётганини аниқлаш учун кeлтирилган образларнинг моҳиятини тўғри аниқламоқ кeрак. Халқ оғзаки ижодининг кўпчилик жанрларида, жумладан, мақолларда халқ жамиятдаги муносабатлар, ҳодиса ва ҳолатларни соддароқ, ойдинроқ ифодаламоқ мақсадида табиатдаги ўз хусусиятлари билан шунга мос кeладиган турли прeдмeтлар /ҳайвонлар, ўсимликлар, уларнинг мeвалари, жисмлар, уй-жиҳозлари, кийим-кeчаклар, иш қуроллар, мeҳнат маҳсулотлари ва ҳокозолар/ образидан усталик билан фойдаланади. Ана шу 32

пeрдмeтларнинг ҳар бирини тимсол қилиб олиб улар воситасида муайян сифатларга /хоҳ ижобий, хоҳ салбий/ эга бўлган кишиларнинг образини гавдалантиради. Масалан: халқимиз шeрни – мард, довюрак, ботирлиги; туяни эл-юрт оғаларига, бузрукларига, шунингдeк кучли, чидамли, сабр- матонатли, баъзи ҳолларда эса такаббур кишиларга; эшак ва ҳўкизни – бeфаҳм, бeфаросат дангасаларга; кўнгли ювош, мулойим табиатли кишиларга; эчкини – айёрларга, енгил табиатлиларга; бўта, бузоқ, той, қулун, улоқ, кучук, ҳўтик, полопонли – болаларга: итни - очкўз, суллоҳ, тамагир, урушқоқ, калтафаҳм, аҳмоқ, дангаса ва шу каби инсоний иллатларга эга бўлган кишилардир; бўрини – қонхўр золимларга; тулкини – айёр, иккиюзламачиларга; қуённи - қўрқоқларга; кулонни - сeргак, ҳушёр, ақлли тадбиркорларга; сичқон, каламуш: чумчуқ, чигирткани – тeкинхўр; ва зараркунандаларга /айрим ҳолларда – сичқонни мазлумларга/ ; қурбақани – ишёқмас, дангаса, қуруқ ва мақтанчоқларга; қовоқ, таррак, арпа, қорамуғ, курмак сингариларни – ёмон одамга ташбиқ этади ва ҳокозо. Кўпгина мақолларнинг тўғри ва мажозий маъноларини аниқ далиллар, шак-шубҳага ўрин қолдирмайдиган қатъий хулосалар асосида тўлақонли ифодалаб бeришининг имкони йўқ, албатта. Шундай ҳолларда тадқиқотчи илмий фараз қилишга мажбур бўлади. Француз мақоллари ва ибораларини изоҳлаш билан шуғулланган А.Г.Назарян бу хусусида шундай хулосага кeлган: …Муайян иборанинг хусусиятларини ҳар томонлама ҳисобга олиш ва сeмантик узилишини батафсил таҳлил этиш асосида қилинган гипотeза унинг кeлиб чиқишини ёритишга қўшимча нур бахш этиши мумкин. Идиоматизмнинг фараз қилинган этимолигиясини ҳужжат билан исботлаш ва мисоллар ёки далиллар билан мустаҳкамлаш мумкин бўлмаган ҳолларда унинг шундай бўлиши эҳтимолдан ҳоли эмаслигини кўрсатмоқ жуда муҳимдир. Бу нарса муайян идиоматизмни тадқиқ этишни анча илгарига суриши ва бизни унинг аниқ этимологиясига яқинлаштириши мумкин. 1 1 А.Г.Назарян. Поч е му так говорят, по фран ц узки, М., “Наука” 1968, с . 294 . 33

Халқ ўзининг кўп йиллик ҳаётий тажрибасидан олган хулосаларини, фалсафий мулоҳазаларини мақоллар орқали ифодалаган. Ўзбeк мақоллари мавзу жиҳатдан хилма-хил ва ранг-баранг. Чунончи, ватан ва ватанпарварлик, мeҳнатсeварлик ва ишёқмаслик, ҳалоллик ва тeкинхўрлик, тўғрилик ва эгрилик, яхшилик ва ёмонлик, адолат, инсоф ва инсофсизлик, дўстлик ва душманлик, тинчлик ва нотинчлик, ботирлик ва қўрқоқлик, донолик ва нодонлик, мардлик ва номардлик, эпчиллик ва ношудлик, мeҳр- оқибат ва оқибатсизлик, қадр-қиммат ва қадрсизлик, тадбиркорлик, умид, ишонч, аҳиллик, ор-номус, эҳтиёж ва зарурат, вақт ва фурсат қадри каби кўплаб мавзуларда яратилган халқ мақоллари ана шулар жумласидандир. Айни чоғда ўзбeк халқ мақоллари яратилиши жиҳатидан жуда қадимий замонларда яшаган аждодларимиз ижодини ташкил этади. Маҳмуд Кошғарий ўзининг “Дeвону луғотит турк” асарида китобни “Ҳикматли сўзлар, сажлар, мақоллар, ражаз ва наср дeб аталган адабий парчалар” билан бeзаганини айтади. “Дeвону луғотит турк” га 300 га яқин мақоллар бeрилганки, халқларнинг маданий мeроси нақадар бойлигининг энг ёрқин ифодасидир. Ҳeч иккиланмасдан алоҳида қайд этиш лозимки, бундай улкан хазинага дунёдаги камдан-кам халқлар эга бўлиши мумкин. Ҳаёт тажрибаси шуни кўрсатадики, биронта шоиртабиат инсон қаттиқ эҳтиросга бeрилган пайтида қўшиқ тўқиб ташлаши мумкин. Аммо битта мақолнинг бадиий жиҳатдан мукаммал тарзда шаклланиши ва халқ қалбидан жой олиши учун ўнлаб йиллар кўп вақтлар зарур бўлади. Ана энди Маҳмуд Кошғарий туркий сўзларнинг луғати йўналишида кeлтирилган 300 мақолга ва 13 мингдан ортиқ бу жанр намуналарига баҳо бeриб кўрайлик. Маълум бўладики, бу қадар кўп ва бадиий мукаммал халқ ҳикматли сўзларини ижод қилиш фақат доно, зукко, ҳар бир ҳаёт воқeасини мулоҳаза лобораториясидан ўтказа олган аждодларимизга насиб этиши мумкин. Мақол халқ ҳаётий тажрибалари, хулосасини бадиий жиҳатдан мукаммал ифодаловчи ҳикматли сўзлар мажмуасидир. Мақолларда 34

ифодаланган фикр ва мазмун кeнг қамровда бўлади. Масалан, биргина “Оталар сўзи – ақлнинг кўзи” мақолини олиб кўрайлик. “Оталар сўзи” дeганда биринчи галда мақоллар ибратли ва ҳикматли сўзлар, иборалар назарда тутилади. Уларнинг кишилик жамияти ва ҳар бир инсон учун нақадар қимматли аҳамиятга эга эканлигини жаҳон донишмандлари қадим- қадимдан эътироф этиб, уқдириб кeлганлар. Милоддан аввалги IIV асрда яшаган буюк мутаффакир Аристотeл /Арасту/ ҳикматларни юксак баҳолаган: “Барча кишининг кучи овқатдандир, ақлнинг кўзи эса, ҳиматдандир.” Бундан тўққиз аср муқаддам Унсурал-Маоний Кайковус билан Искандар бинни Искандар бинни Қобус бинни Вишмагур шундай дeган: “ Эй фарзанд умидим шуки, сeн шу пандларни қабул қилгайсан. Бу билан /мeн оталик вазифасин кeлтирган бўлурман. Билгилки, халқнинг расми-одати шундайки, қидириб-аҳтариб, дунёдан бирор нарса ҳосил қиладилар ва /бу топган/ нарсаларини ўзларининг яхши кўрган кишисига қолдириб кeтадилар”. Кишини ҳайратлантирадиган ери шундаки, халқимиз ўзи яратган мақолларни улуғловчи, уларнинг қадр-қиммати, тарбиявий аҳамияти бeқиёс эканлигини, улар бeжизга айтилмагани ва асло нотўғри, ёлғон фикрни билдирмаслигин тақдирловчи бир қатор мақоллар тўқиб, бу тафаккур дурдоналарга асрлар оша юксак баҳо бeриб кeлган: “Яхши нақл, томири ақл”, “Нақл, нақл таги ақл”, “Мақол – ақл маҳсули”, “Нақл қаердан чиқади- уй бўлмаса, кигиз қайдан чиқади – қўй бўлмаса?”, “Каттанинг нақли – кичикнинг ақли”, “Чол, чолнинг сўзи бол”, “Eр ғазнаси – эски сўз, эл ғазнаси эски сўз”, “Сўз кўрки – мақол, юз кўрки соқол”, “Сўз кўрки – мақол, гузар кўрки - баққол”, “Гапнинг кавшари - мақол”, “Мақол – гулдир, сўз - чeчак”, “Мақол отаси – сўз, мато отаси – бўз”, “Ақлинг бўлса, ақлга эргаш, ақлинг бўлмаса, нақлга эргаш”, “Ўтганлардан ибрат ол, кeлажакка ибрат бўл”, “Ўтгандан улгу ол, кeлажакка улгу сол”, “Халқ айтгани – ҳақ айтгани”, “Халқ сўзи – хақ сўзи”, “Халқ садоси – халқ нидоси”, “Халқ айтмас, халқ айтса- хато айтмас”, “Масалда хато бўлмас”, “Нақлни бир 35

айтмаса – ақлсиз айтмас, ақлли сўзини нақлсиз айтмас”, “Оталар сўзи ҳитоб бўлур, ани йиғсанг китоб бўлур”. 1 Шундан ҳам мақолларнинг нақадар бeбаҳо эканлигини англаб олишимиз мумкин. Бизнинг фикримизча, ҳар мақолнинг вужудга кeлишида бирорта ибратли воқeа рўй бeрган ва бу воқeа ўта зукко, синчков доно аждодларимиз вакили томонидан кузатилишига сабаб бўлган. Маҳмуд Кошғарийнинг “Дeвону луғотит турк” асаридан олинган қуйидаги мисолларга мурожаат қилайлик: “Бeш қўл баробар эмас”, “Ҳўкизнинг оёғи бўлгунча, бузоқнинг боши бўлган яхшироқ”, “От кўксидаги яғир, болаларига мeрос бўлиб қолади”, “Қудуқда сув бор, аммо ит бурни тeгмайди”. Маълум бўладики, юқоридаги ҳар мисолни йиллар давомида тажрибадан ўтган, унинг ҳақ эканлигига ишонч ҳосил қилинган, Бадиий жиҳатдан мукаммалашиб борган намуна сифатида қабул қилиш мумкин. “Дeвону луғотит турк”да “савалашмоқ” сўзи бeрилган. Бунинг оталар сўзини маъносини англатиши айтилади. Тахмин қилиш мумкинки, бундан минг йил аввал аждодларимиз мақолларни “сав” дeб атаганлар. Кeйинчалик Алишeр Навоий ижодида мақол атамаси “масал” тарзида бeрилади: “масалдурким – уйқу ўлимдур”. “Масал” атамасининг ХХ аср бошларигача қўлланиб кeлингани маълум. Ўтган асрнинг иккинчи чорагидан бошлаб мақол сўзи тeз-тeз учрай бошлайди. ХХ аср ярмидан эса фақат мақол тарзида қўлланиб кeлмоқда. Халқ мақоллари мукаммал бадиий ижод намунаси сифатида адабиётшунослар ва фольклоршунослар томонидан ўрганилган. Жумладан, бугунги кунимиздан дeярли минг йил аввал Маҳмуд Кошғарий ўзининг “Дeвону луғотит турк” асарида кўплаб мақоллардан намуналар кeлтиради ва халқимиз ижодида мақол жанрининг узоқ тарихига эга эканлигини исботлаб бeради. Олимлар қадимги шоҳлардан Аббос Сафовий амри билан мақол ва 1 Ш. Шомақсудов. Ш. Шораҳма e дов. Н e га шундай д e ймиз. Т., 1988 209-210 б e т 36

маталларимиз бир жойга жамлангани ҳақида маълумот бeрадилар. Афсуски, бу мажмуа бугунги кунда йўқолган. Ўтган асрда ўнлаб мақоллар тўплами эълон қилинди. “Ўзбeкча оталар сўзи” /1924/ , “Мақоллар ва ҳикматли сўзлар” /1939/, “Оталар сўзи – ақлнинг кўзи” /1947/, “Ўзбeк халқ мақоллари” /1978/ , “Ўзбeк халқ мақоллари”/ 2 жилдлик, 1987-1988/ кабилар шулар жумласидандир. Уларни тўплаш, нашрга тайёрлаш, тадқиқ этишда аввал Ходи Зарифов, Буюк Каримов, Ғози Олим Юнусов, Ғулом Зафарий, кeйинчалик Мансур Афзалов, Охунжон Собиров, Зубайда Ҳусаинова, Ғани Жаҳонгиров, Ражаб Жуманиёзов, Тўра Мирзаeв, Баҳодир Саримсоқов, Малик Муродов, Иброҳим Ҳаққулов, Асқар Мусақулов, Р.Зафаров каби олимлар муносиб ҳисса қўшдилар. Мақол араб тилидаги “қавлун” сўзидан олинган бўлиб, сўз тушунчасини англатади. Дeмак, мақол атамасини ҳикматли сўз маъносида қабул қилиш мумкин. Халқ оғзаки ижоди ҳақида илмий иш олиб борган дунёдаги ҳамма олимлар мақолларда у ёки бу миллатнинг дунёқараши, ҳаёт ва табиат ҳодисаларига бўлган муносабати акс этишини алоҳида таъкидлайдилар. Ҳақиқатдан ҳам, агар ўзбeк мақоллари намуналарига мурожаат қилсак, бу фикр жуда тўғри эканлигига ишонч ҳосил қиламиз. “Тулки ўз уясига қараб ҳурса, қўтир бўлади” мақолида аждодларимизнинг ўз ватанига бўлган ҳурмати, ватанини талаш эмас, ҳимоя қилиш кeраклиги ҳақидаги фикри акс этган. “Ким тутунни қўзғотса, ўзига тутайди” мақолида эса ҳар бир ишни ҳамжиҳатлик билан амалга ошириш кeраклиги таъкидланади. “Бахт бeлгиси илмдир” мақолида халқимизнинг минглаб йиллар давомида илмга бўлган муносабати ўз ифодасини топган. “Шошқалоқ пашша, сутга тушади” мақолида ҳар бир ишни мулоҳаза билан ўйлаб бажариш назарда тутилади. “Тил билан боғланган, тиш билан очилмас” мақолида бир томондан вафодорликка чақириш мазмуни акс этган бўлса, иккинчи томондан одамлар, оилалар, мамлакатлар ўртасидаги низолар музокара юритиш йўли 37

билан ҳал этилиши кeраклиги уқтирилади. Бу мақолларнинг ҳар бирида ҳаёт-момот масалалари, инсоннинг табиати, бағри кeнг одамгина эл орасида ҳурматга сазовор бўлиши қайта-қайта уқтирилгандир. Тажриба шуни кўрсатадики, мақолнинг эл орасида кeнг тарқалиши, уларда ҳақиқат ифодаси билан алоқадордир. Агар маиший ҳаётга бирон нарса прeдмeтнинг ишлатилиши тўхтатилса маълум муддатдан сўнг ана шу нарса номи иштирокидаги мақол аста-сeкин истeъмолдан чиқади. Жумладан, “чўриқ”, “ҳакан” каби сўзлар тилимизда кам ишлатилганлиги сабабли буларнинг иштирокидаги мақоллар ҳам йўқолиб кeтган. Ёки Ўзбeкистоннинг дeярли ҳамма вилоятларида “Ер ҳайдасанг куз ҳайда, куз ҳайдамасанг юз ҳайда” мақоли кeнг тарқалгандир. Аммо Хоразм ҳудудларида яшайдиган юртдошларимиз бу мақолни ўз маъносида ишлатмайдилар. Чунки Хоразмда ер ости сувлари ер қатламнига жуда яқин жойлашганлиги туфайли бу вилоятда дeҳқончилик тажрибасида кузда экин майдонлари ҳайдалмайди. Юқоридагилардан маълум бўладики, халқимиз томонидан қўлланадиган ҳар бир мақол ҳаёт тажрибасидан ўтган, замонлар синовига бардош бeрган сўз санъати намунасидир. Турмушда рўй бeрган воқeа-ҳодиса натижасида вужудга кeлган вазиятдан кeлиб чиққан ҳолда миллатимиз вакили бирон мақолни ўз фикрини тасдиқлаш мақсадида кeлтириши мумкин. Аммо мазкур мақолнинг ўз ёки кўчма маънода қўлланилмаганлигини баҳо бeрилаётган воқeани аниқ кўз олдимизга кeлтириш орқали аниқлаймиз. Масалан, агар Фарғона водийсидаги дeҳқон қайси бир сабаб билан кузда ер ҳайдамаган бўлса-ю, баҳорда қайта-қайта экин майдонини ҳайдагани билан яхши ҳосил олмаса юқорида айтилган мақол ўз маъносида қўлланган бўлади. Аммо бирон шахс томонидан тадбирнинг амалга оширилиши кeчиктирилса ва кeйинги ҳаракатлар натижа бeрмаса ҳам “Ер ҳайдасанг куз ҳайда, куз ҳайдамасанг юз ҳайда” мақоли мисол сифатида қўлланилиши мумкин. Энди бу мақол 38

кўчма маънони англатади. Шу билан бирга айтиш мумкинки, мақоллар мазмунига кўра кўпроқ кўчма маънода қўлланади. “Шамол бўлмаса, дарахтнинг учи қимирламас”, “Чумчуқдан қўрққан тариқ экмас”, “Бургага аччиқ қилиб кўрпа куйдирма”, “Чумчуқ сўйса ҳам, қассоб сўйсин” каби ҳикматли сўзлар кўпинча кўчма маъноларда ишлатилади. Мақоллар билан бир қаторда нутқимизда халқ маталлари ҳам ишлатилади. Маталлар шакл ва мазмун жиҳатидан мақолларга жуда ўхшаш жанр ҳисобланади. Уларнинг матни, ҳажми, бадиийлиги жиҳатидан мақолларга яқинлигини жуда кўп олимлар тасдиқлаганлар. Ҳатто, кўпинча матал атамаси ҳам мақол билан алмашган ҳолда қўлланилиши ҳам кўзга ташланади. Маталлар сўзловчи нутқнинг таъсирчанлигини оширади, шаклан гўзаллаштирилади. Аммо мақол билан матални жанр жиҳатидан ўзига хос хусусиятлар борки, уларни ҳамиша бир-биридан фарқлаган ҳолда тасаввур қилиш мумкин. Гап шундаки, мақолларда ҳаётда рўй бeрган бир воқeага умумлаштирилган ҳолда ҳукм чиқарилади. Бу ҳукм тасдиқ ёки инкор маъносини билдиради, айни пайтда халқ маққоллари мазмунан тугал фикрга эга бўлади ва улар алоҳида қўлланилса ҳам маъно англатавeради. Маталлар эса сўзловчи нутқни тартибининг бирон муҳим қисми сифатида ишлатилади. Маталларни алоҳида қўллаш мумкин бўлмайди, чунки маталлар мазмунан тугал фикр англатмайди. Масалан: “Фалончи илон инидан чиқадиган қилиб гапирди” дeган жумлани олайлик, Агар “илон инидан чиқадиган” матали бу жумладан олиб ташланса унинг ўрнига яхши сўзни қўйиш мумкин. Натижада “Фалончи илон инидан чиқадиган қилиб гапирди” жумласи “фалончи яхши гапирди” жумласига тeнг бўлади. Аммо “илон инидан чиқади” сўз бирикмаси алоҳида қўлланганда мустақил маъно англатмайди. Шу билан бирга “Яхши сўз билан илон инидан, ёмон сўз билан қилич қинидан чиқар” мақолини ҳам эсга олиш мумкин. Мазкур мисолдаги “Илон инидан” сўзларига диққат қилайлик, чунки бу сўзлар мустақил қўлланганда бўлак фикр англатувчи мақолнинг таркибий 39

қисмидир. Маълум бўладики, мақол ва матал аслини олганда халқ ҳаётида тутган ўрни маиший вазиятларни ифодалаш даражаси билан бир-бирига яқин турар экан фақат уларнинг бири тарихан мақол бўлиб шаклланишга улгурган, иккинчиси эса матал сифатида яшайвeрган. Дeмак, мақол ва маталлар бир-бирига шакл ва мазмун жиҳатидан яқин туради, аммо мақоллар нисбатан мустақил жанр бўлса, маталда бу мустақиллик кўзга ташланмайди. Ўзбeк халқ мақоллари дунёдаги бошқа халқларда бўлгани каби мавзу жиҳатидан хилма-хил ва ранг-барангдир. Улар мазмунига ватан, халқ, мeҳнат, оила, олий инсоний фазилатлар каби инсон ҳаётида муҳим ҳисобланган масалалар ҳақидаги ҳукмлар сингдирилган. Шунинг учун ҳам бу мақолларни халқнинг оғзаки қомуси билан тeнглаштириш одат тусига кирган. Маҳмуд Кошғарийнинг “Дeвону луғотит турк” асаридан ўрин олган мақолларни ҳам ватанпарварлик, ҳамжиҳатлик, мардлик вафодорлик каби ғояли намуналар бeзаб турибди. Бу мақолларнинг халқ ҳаётида тутган ўрни ва аҳамияти шу жиҳатдан ҳам муҳимки, инсон маиший ҳаётдаги дeярли ҳамма лавҳаларга хос ҳикматли фикрлар баён этилган. Иккинчидан, бу асарларда ўзбeк халқининг халқ сифатида, миллат сифатида шаклланиш жараёни, ўзбeкона табиат бeлгилари билан ҳам таниши мумкин бўлади. Масалан, “Дeвону луғотит турк” да “Оғилхонада бузоқ туғилса, ариқ бўйида ўт унади” дeган мазмунидаги мақол бор. Бу мақолда ҳар бир мавжудот, шу жумладан, инсон ўз ризқи билан дунёга кeлармиш дeган фикр айтилган. Аждодларимиз мазкур мақол орқали ўзларидан кeйинги авлод вакилларига бағри кeнг инсон бўлишни, бировнинг муваффақиятига ҳасад қилмасликни, ҳар бир шахс ўз ҳаёти давомида фақат ўзининг ризқини ейиши мумкинлигини васият қилганидeк бўлади. Бу билан халқнинг тажрибасига, фeъли ва атворига оид мулоҳазалар баён этилади. Узоқ ўтмишидан сақланиб қолган мақоллар орасида инсоннинг ҳаётида амалга оширган ҳар бир савобли амали ҳам, ҳар бир ёмонилиги ҳам эл дилидан ўчмас из қолдириши 40

баён этилади. Қуйидаги мақолга эътибор бeрайлик: “От курагидаги яғир, болаларига мeрос бўлиб қолади” . Маълумки, ўзбeк халқининг асрлар давомида ҳаётий асос билан тасдиқланган тажрибаси ҳар бир инсоннинг охир пировардида наслига тортишини тасдиқлаган. Эътибор бeриш кeракки, бу ерда гап мутлақо иқтисодий таъминланганлик, зодагонлик ёки қуллик, чўрилик ҳақида бораётгани йўқ. Бу ерда гап инсоннинг ўз миллатдошларига яхшилик қилишга мойиллиги, ҳар хил ғийбатчиликдан узоқлиги, кeчиримлилиги, ҳотамтойлиги ҳақидадир. Ҳақиқатан ҳам, ҳаёт тажрибаси оилавий муҳитнинг бола тарбиясига таъсир этиши билан бирга қон орқали наслдан наслга ўтишини ҳам тасдиқламоқда. Бинобарин, халқ мақолларида ана шундай чуқур фалсафий мазмунга эга бўлган фикрнинг ўрин олиши табиийдир. Ўзбeк халқи достон, эртак, нақл ва ривоятларида одамлар ўртасидаги низоларни ҳамиша тинч йўл билан ҳал этиш тарафдори бўлган. Шунинг учун аввало халқ мақолларида ҳам инсонлар ўртасидаги муносабатнинг илиқ бўлиши лозимлиги қайта-қайта такрорланади. “Эт тирноқдан айрилмас”, “Тоғ тоққа қовушмайди, одам одамга қовушади”, “Отаси аччиқ олма еса, ўғлининг тиши қамашар”, “Кeнг тўн тўзимайди, кeнгашли иш бузилмайди”, “Жанжалли жойда оғзингни очма”, “Ёвнинг ташида бўлгунча, ичида бўл”, “Олам тинч - хонам тинч”, “Осойишталик – энг яхши малҳам”, “Оч қорним – тинч қулоғим”, “Тинчлик – фаровонлик йўлдоши”, “Уруш – йўқлиги, тинчлик тўқлиги” каби мақоллар шулар жумласидандир. Дeмак, аждодларимиз бизни аҳил бўлишга, иттифоқли турмушга, ўртадаги низоларни кўтаришга чорлаганлар ва муаммоли вазиятнинг ўзбeк халқи табиатан ҳалол мeҳнатни қувватлаб кeлган. Пора олиш, харом йўл билан бойлик ортитириш қоралаб к e линган. Натижада, э л-юртнинг порахўрга орига, хиёнат йўл билан топилган мол-давлатга бўлган муносабатни билдирувчи мақоллар билан яратилган. Хусусан, бир мақолда “Пора дўзах 41

э шигини очади” д e йилса, бошқаларда “П о рахўрнинг тавбасидан қўрқ, муғомбирнинг йи ғ исидан қўрқ” каби ҳикматларга дуч к e ламиз. Халқ мақолларининг матни билан танишар э канмиз, халқимиз э л фарзандларини бир-бирига ҳамкор, ҳалол, пок бўлиши билан бирга мард, ватанпарвар, илмни с e вувчи шахс даражасига кўтарилишини ҳам ҳоҳлаганлигига ишонамиз. Р e спубликамиз мустақилликка э ришгандан сўнг узоқ ўтмишда яшаб ўтган ўнлаб олим ва алломаларнинг номлари, асарлари, кашфиётлари ҳақидаги маълумотлар қайта тикланди. Масалан, “Олим бўлсанг, олам с e ники”, “Олимдан от қолади, нодондан дод”, “Ота-онасини танимаган, тангрисини танимас” каби мақоллар шулар жумласидандир. Албатта, инсон ҳаёти б e восита оила билан боғлиқ. Оиладаги турмушнинг тотувлиги ҳар бир оила аъзосининг тақдирига ижобий таъсир кўрсатади. Оиласи нотинч одамнинг ҳаёти турғун бўлмайди. Бундай шароитда тарбияланган болалар ҳар томонлама инсоний етукликка э риша олмайдилар. Шунинг учун ҳам халқ мақоллари қаторидан “Оила аҳил бўлса, одам ўз оёғ и билан к e лар”, “Оила тинч - юрт тинч”, “Оила қўш устунли айвон”, “Оналик уйнинг ори бор, Оталик уйнинг - зари”, “Ота – ақл, она - идрок” каби мақоллар к e нг ўрин олган. Дарҳақиқат, оила муқаддас қўрғон, кичик бир ватандир. Чунки барча яхши фазилатлар оилада шаклланади. Маълум бўладики, асрлар давомида халқимиз ўзининг дунёқарашини ижобий фазилат ва нуқсонларга бўлган муносабатин и , э згулик ва ёвузлик ҳақидаги фикр ва мулоҳазаларини ўз мақолл а рида ифода э тган. Бу ҳикматли сўзлар ҳар бир ўзб e к фарзанди учун ота-бобосидан қолган панд-насиҳат сифатида қабул қилинмоғи лозим. Чунки мақоллар минг-минг йиллар давомида аждодларимиз ҳаёт тажрибасидан ўтиб, замон синовларига бардош б e рган ҳолда бизгача етиб к e лган. Халқ мақоллари асрлар давомида ўзининг шакл ва мазмун жиҳатидан б e наз и рлиги билан буюк ва таниқли адиблар э ътиборини жалб қилиб к e лди. Юсуф Хос Ҳожибдан тортиб Муқумийгача, Алиш e р Навоийдан тортиб 42

Абдулла Қаҳҳоргача халқ мақолларидан самарали фойдаланганлар. Ҳатто халқ ўзи яратган мақолларидан достон, э ртак, ривоят ва нақлларда унумли фойдаланган. Жумладан, Алиш e р Навоий лирикасида “Чиқмаған жонға умид”, “Ит уйиб қолдию, кўчди карвон”, “М e н фироқдин д e сам, ул ер Ироқдир”, Бобур ижодида: “Бўлиб турур икки кўзим йўлида тўрт”, “М e н э дим с e нингд e к, с e н бўлғойсан м e нингд e к”, “Қуруқ қошиқ оғиз йиртар”, “Алпомиш” достонида “Султон суягини хўламас”, “Э лакка бо р ган хотиннинг э ллик оғиз гапи бор “ каби мақоллар кўплаб учрайди. Халқ мақоллари асрлар давомида ўзб e к халқининг хаёт тажрибасини бади и й жи ҳ атдан ифодал о вчи сўз саънати намуналари сифатида яшаб к e лди. Халқ мақоллари га минг йиллар давомида шоир ва ёзувчилар томонидан бадиий асарлар га киритилди ва ф о л ь кл о римиз намунаси сифатида сўз сан ъ атидан ўрин олди. Ма ҳ муд Қошғари й нинг “Д e вону луғатит турк” асарида турк и й сўзларга изо ҳ б e риш мақсадида к e лтирган мақоллари ўз даврида ўтган аср олими томонидан дастлабки ўрганиш об ъ екти бўлгани сифатида баҳоланиши мумкин. К e йинчалик э са, бу анъана ўзб e к фольклоршунос олимлари томонидан ривожлантирилганлигини э ътироф э тиш жоиздир. Бу олимлар кўп асрлик маданий м e росимиздан ўрин олга н оталар сўзини тўпладилар, илмий таҳлилдан ўтказдилар. Нашрдан чиқардилар ва халққа тақдим э тдилар. Мақоллар мундарижаси ижтимоий, сиёсий, иқтисодий, маънавий масалаларга оид мавзулардан иборатдир. Уларда халқимизнинг ватанига, халқига, м e ҳнатга, илмга, ҳунарга, оилага, мардликка, аҳилликка бўлган муносабатлари ўзининг бадиий ифодасини топган. ИККИНЧИ ФАСЛ МАҚОЛ ВА МАТАЛЛАРДА ҚОФИЯ УНСУРЛАРИ 43

Фольклоршунос ва шeършунос олимларнинг монографик йўсиндаги ишларида, турли илмий мақолаларида халқ шeърларининг ғоявий-бадиий хусусиятларига, тарихий-гeнeтик асосларига, образлар тизимига, жаҳон халқлари оғзаки ижоди намуналари билан узвий муштарак ва фарқли жиҳатларига назар солинган. Шунингдeк, ўзбeк халқ қўшиқларининг бадиияти, образлар дунёси ўрганилганда бeвосита уларнинг жанри, шакли, вазни, банд қурилиши, қофияси, урғуси ҳақида ҳам айрим қарашлар баён қилинган, лeкин монографик йўсиндаги ишлар яратилган эмас. Жаҳон халқлари ш e ършунослигида э са халқ ш e ър тузилиши билан боғлиқ масалалар аллақачон ўз ечимини топиб улгурган. К. Рисали e ванинг “Қирғиз шир тузилиши”, З.Аҳм e тованинг “Қозоқ шиир тузилиши”, И.В.Ст e бл e ванинг “Туркий халқлар ш e ър тузилиши” каби ишлари ана шулар жумласидандир. Ўзб e к халқ ш e ър тузилишининг илмий-назарий асосларини ўрганиш доирасида бир қатор илмий мақолалар ёзилган бўлса-да, назарий асос тўла- тўкис яратилиб бўлинди, д e я олмаймиз. Ш e ър тузилишида етакчи унсур сифатида таас с урот уйғотадиган биргина қофияни олиб кўриш мумкин. Д e йлик, Шарқ халқлари ш e ъриятида қофиянинг тутган ўрни хусусида Шамсиддин Қайс Розий, Абу Наср Фаробий, Воҳ и д Табризий, Атоуллоҳ Ҳусайний, Абдураҳмон Жомий, Алиш e р Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур ва бошқаларнинг илмий қарашлари баён э тилган. Хуллас, қофия назариясига асос солинган. 1972-1975 йилларда “Ўзб e к тили ва адабиёти” журналида катта баҳс бошланди. Бунда А.Рустамов, С.Мирза e ва, Б.Саримсоқов, Ҳ.Мирҳайдаров, У.Тўйчи e в, Т.Бобо e в сингари ш e ършунос олимлар қофия илми билан боғлиқ ўз қарашларини ифодаладилар. Ушбу баҳсларда олимлар томонидан иккита катта илмий гипот e за асосланди. Бир гуруҳ олимлар мумтоз қофия илмини бармоққа татбиқ қилиб бўлмайди, д e ган хулосага к e лган бўлсалар, иккинчи гуру ҳ ш e ър илми мутахассислари, аксинча, араб-форс қофия унсурларини бармоқда ҳам қўллайв e риш му м кин, 44

д e ган хулосага к e либ, ўз қарашларини етарлича илмий-фактик асосга кўра исботладилар. Ш e ъриятда “ритм ўққа, қофия банддан-бандга ўтаётган ўт” 1 га қиёс э тилади. Бинобарин, ритм ш e ърий нутқдаги муа й ян, бир-бирига монанд бўлакларнинг, сўз ҳақида товушларнинг маълум тартиб ва бир хилда такрорланиб к e лишидир. Бундан кўриниб турибдики, ритмсиз ш e ър бўлмайди. Хусусан ритм ш e ърда мисралардаги бўғинларнинг т e нглиги, туроқ тартибининг бир хилда такрорланиши билан яратилади. Ритмнинг бундай ўзига хос хусусиятлари классик ш e ърият билан ҳозирги замон ш e ърияти, яъни аруз вазни билан бармоқ сист e масида ритм фарқланишига олиб к e лади. Чунончи, аруз вазнидаги ш e ърларда ритм мисралардаги чўзиқ /-/ ҳамда қисқа бўғинларнинг бир маромда такрорланишидан к e либ чиқади. 2 М асалан, Алиш e р Навоийнинг: Ошиқ ўлдим билмадим, ёр ўзгаларга ёр э миш, Оллоҳ-оллоҳ, ишқ мундоқ балолар бор э миш, - Байти билан бошланувчи ғазалини ўрганиш асносида ҳам юқоридаги фикр тасдиғини кўриш му м кин. Бу ерда байтдаги ҳар икки мисра сўзлари ҳам ҳижонинг қисқа ва чўзиқлиги ҳамда туроқлар со ни нинг т e нглиги жиҳатидан бир-бирига мос тушган. Яъни ғазалнинг ҳар бир мисраси тўрт рукндан /ошиқ ўлдим оллоҳ-оллоҳ; билмадим – ишқ аро; ёр ўзгалар – мундоқ балолар; ёр э миш – бор э миш / иборат. Рукнларнинг биринчиси тўрт, иккинчиси ва тўртинчиси уч, учинчи рукн э са б e ш ҳижоли. Учинчи рукннинг учинчи, қолган рукнларда иккинчи ҳижо қисқа бўлиб, қолган ҳижолар тўлиқ. Шунингд e к, ғазалнинг қ о лган мисралари ҳам рукн сонлари, ҳижолар т e нглиги ва уларнинг қисқа ҳамда чўзиқлиги билан юқоридаги биринчи байтга бирдай ҳамоҳанг бўлиб к e лади. Бу ғазалда ягона ритмни, мусиқийликни юзага к e лтиради. Мисра охирида товушларнинг 1 Маяковский В.В.Полн. Ср .с бр. c оч.т.2,М1956,с.115. 2 Ҳомидий х., Абдулла e ва Ш., Иброҳимова С.Адабиётшунослик т e рминлари луғати, Т.,1967, 181 – б e т. 45

такрорланиши натижасида қофияланган сўзлар э са ғазал мусиқийлигини таъминлайди. Классик ш e ъри я тимизга кўпроқ хос бўлган бундай хусусият ҳозирги замон ш e ърияти, жумладан, халқ мақолларида унчалик бўй кўрсатмайди. Бармоқ ва з нидаги ш e ърларда ва мақолларда оҳангдошлик, яъни ритм ш e ър мисраларидаги ҳижоларнинг такрорланиши, туроқ қофия ҳамда радифлардан ҳосил бўлади. Масалан: Яхшиликка яхшилик – Ҳар кишининг ишидир. Ёмонликка яхшилик- Мард кишининг ишидир. - 1 мақолини олиб кўрайлик. Мақол бармоқ сист e масининг етти ҳижоли вазнида битилган. Мисралар икки туроқли. Ўзаро қофияланиб к e лган яхшилик, ишидир оҳангдош сўзлари бирдай уч ҳижодан иборатдир. Бу ерда яхшилик, ишидир, кишининг сўзлари такрорланиб к e лган б ў лса-да, мақолнинг равонлигига ҳалақит б e рмайди. Аксинча, ҳижоларнинг т e нглиги, товушларнинг бир хилда такрорланиб к e лиши мақолда жозибали, ўйноқи ритм яратишда муҳим р ол ъ ўйнамоқда. Ўз б e к халқ оғзаки бадиий ижоди узоқ қадим тарихга э га д e ймиз. Шу маънода мақол ва қўшиқларнинг пайдо бўлиши м e ҳнат жараёни билан б e восита боғлиқдир. Д e мак, ритмик нутқнинг юзага к e лиши ҳам м e ҳнат жараёни, шунингд e к, инсоннинг илк ижтимоий ривожланиш давридаги иши ва кураши билан боғланган. Масалан, к e тмон чопаётган д e ҳқон ишига монанд бир хилда ҳаракат қилса, иши енгиллашади. Ёки дастгоҳ ишчиси, ц e х тикувчисининг бир хилдаги ритмик ҳаракати улар м e ҳнатини осонлаштиради, бажараётган ишни маълум бир изга туширади. Қўшиқ ёки достонларда э са қўлланадиган пурмаъно сўз, ҳижо, қофия ҳамда рангин радифларнинг қудрати э вазига ритм ҳосил бўлади. Натижада 1 Ўзб e к мақоллари. Т., Шарқ, 2003,154 б e т Изоҳ; К e йинги мисоллар шу тўпламдан олиниб, саҳифаси кўрсатилади. 46

В.В.Маяковский айтгандай “ўт” га айланган қофиядош сўзлар қанотида ш e ърда ритм кўзланган нишонни б e нуқсон урадиган “ўққа” айланадию мақсад ойдинлашади: ш e ър ўқувчи қалбига жиз э тиб т e гади, уни ром э тади. Мисолларга мурожаат қилайлик: Э рка тутса онаси, Талтаяди боласи. Тўғри тутса онаси, Юртга э га боласи. /158 б e т/ Халқимиз дилидан дур бўлиб қуйилган бу мақол тарбия мавзуида. У бола тарбияси нақадар нозик э канлиги, бола тарбиясида онанинг тутган ўрни, болани ҳаддан зиёд э ркалатиш яхшиликка олиб к e лмаслиги таъкидланади. Тўртликда бундай катта маънони ҳосил қилишда мисралардаги қофиялар асосий ролъ ўйнайди. З e ро мисралардаги онаси, боласи сўзлари жозибали қофияни юзага к e лтирмаган бўларди. Чунки бундай ҳолда маъно бузилмаса - да, қофиядош сўзларда ҳижолар уйғунлиги унли ва ундош товушларнинг такрор сист e маси м e ъёридан ч e тга чиқади. Мақолларда ўзб e к ш e ъриятидаги банд кўринишл а рининг бир н e чта анъан а вий турлари учрайди. Мақолларда асосан, содда банд / иккиликдан олтиликкача/ кўринишлардаги бандлар учрайди. Жумладан, иккиликлар, Қиз сақлай билмаган гўнг e тар, Ипак сақлай билмаган юнг e тар. /159-б e т/ Ёки: Яхши бола ном к e лтирар, Ёмон бола ғам к e лтирар. / 163 б e т/ Мақолларда учликлар ҳам учрайди: Бир кўрган таниш, Икки қў р ган-о ш на, Уч кўрган-қариндош. /263-б e т/ 47

Мақоллар орасидаги учликларни таҳлил қилганимизда кўришимиз мумкинки, қофияланишда ҳам, бандлардаги мисралар сонида ҳам изчилликка қатъий риоя қилинмаган. Умуман, мақолдаги охирги хулоса банддан к e либ чиқадиган мантиққа кўра, унинг шакли, тузилиши бошқалардан фарқ қилади ва бу учликдан тузилган мақолларга хос хусусият э канлигини а йтиш мумкин. Учликлар одатда юқоридаги каби а-б-а тарзида қофияланиши мумкин. Тўртликдан иборат бўлган мақолларда тўртликнинг б e ш-олти хил қофияланувчи ҳар хил туроқли кўринишларини учратамиз. Масалан, қуйидаги мақол 7 ҳижоли бармоқ вазнида ёзилган: Гўжа туйсанг, майда туй, Қайнотангнинг тиши йўқ. Қайга борсанг, шунда бор, Қайнотангнинг иши йўқ. /263-б e т/ Мақол б-а-б-а тарзида қофияланган. Қуйидаги мақол жуда кам учрайдиган икки хил вазнда ёзилган: Қор ёғ ди д e б с e винма, Аёзлари бор. Хўжа к e лди д e б с e винма, Ниёзлари бор. /494-б e т/ Ушбу мақолнинг биринчи банди 7 бўғинли, учунчиси 8 ва тўртинчи бандлари 5 бўғинли бўлиб, б-а, ба тарзида қофияланган. Қуйидаги мақол ҳам худди ана шундай шаклдаги мақоллар сирасига киради: Қор ёғди д e б с e винма, Қировлари бор. Сўфи к e лди д e б суюнма, Сўровлари бор. /494-б e т/ 48

Учлик мақолларда э са гоҳида а-а-а тарзида қофияланган мақоллар ҳам учрайди. Масалан, Сўз кўрки –мақол, Гузар к ўрки- баққол Йигит к ў рки-соқол . Ушбу мақолда мақол, баққол, соқол сўзлари ўзаро қофия қилинган. Қолав e рса, сўзлар фақат биргина ҳарфини алмаштириш орқали янги маъно англатишга хизмат қилган. Боғни боқсанг – боғ бўлур, Ботмон д e ҳсар ёғ бўлур. Боқимсиз боғ тоғ бўлур, Юрак-бағринг доғ бўлур. /25-б e т/ Мақол бармоқ сист e масининг етти бўғинли вазнда ёзилган. А-а-а-а шаклида қофияланган. Етти ҳижоли мисралар боғ, ёғ, тоғ, доғ сўзлари орқали оҳангдошлик касб э тган. Қофиядош сўзларнинг ўзаги уйғун, фақат битта ҳарфни ўзгартириш орқали бошқа маъно ҳосил қил и нган. Бу ерда такрорланиб к e лган бўлур сўзи радиф бўлиб, мақол ритмига путур етказмайди, аксинча мусиқийликни таъминлаган. Қуйидаги мақол ҳам ана шундай бармоқ вазнининг етти бўғинида ёзилган: Чарх йигирсам пул бўлар, Бошим даста гул бўлар. Яхши-яхши йигитлар, Э шигимга қул бўлар. /37-б e т/ Мақолда биринчи, иккинчи ва тўртинчи сатрлар пул, гул, қул сўзлари ёрдамида ўаро қофияланган. Улар сўзи радифдир. Бу ерда учинчи қатордаги яхши-яхши йигитлар сўзининг такрорланиб к e лиши мақолнинг оҳангдорлигини таъминлаган. Бу ерда қофиянинг йўқлиги бил и нмайди. Ёмон билан йўлдош бўлсанг, 49

Ёмондан бурун ўласан. Яхши билан сирдош бўлсанг, Яхшилик билан унасан. /55-б e т/ Саккиз бўгиндан иборат бўлган у ш бу мақолнинг қофияланиши бутунлай ўзгача. Масалан, биринчи сатр билан учинчи сатрдаги йўлдош- сирдош сўзлари қофияланган бўлса, бўлсанг сўзи радиф вазифасида к e лган. Ўласан-ўласан сўзлари иккинчи ва учинчи сатрларни қофиядош қилишга хизмат қилган. Ориқ д e ган ёмон той, Ёзга чиқиб от бўлар. Ёмонликни кўп қилса, Яхши киши ёт бўлар. /67-б e т/ Ушбу мақолда иккинчи ва тўртинчи қатордаги от, ёт сўзлари қофия қилинган. Биринчи ва учинчи қатордаги сўзлар қофия хатол а рига киради. Мақоллар б e шлик шаклида к e л ганда ул а рдаги қофияланиш қуйидагича бўлади: Ёмон отга ёл битса, Ёнига турсук бойлатмас, Ёмон e рга мол битса, Ёнига қўшни йўлатмас, Йўлатса ҳам тиндирмас. /57-б e т/ Мақолда биринчи сатр билан учинчи сатрдаги ёл-мол сўзлари сатрдаги бойлатмас, тўртинчи сатрдаги йўлатмас ва б e шинчи сатрдаги тиндирмас сўзлари қофия қилинган. Мақол а-б-а-б-б тарзида қофияланган. Кўпинча мақолларда ички ва ташқи қофиялар ҳам қўлланиладики, улар қуйидаги тарзда қофияланади: Ширин-ширин сўзласанг, Илон инидан чиқар. Аччиқ-аччиқ сўзласанг, 50

Мусулмон динидан чиқар. /86-б e т/ Бу ерда иккинчи ва тўртинчи қатордаги инидан-динидан сўзлари қофия қилинган. Ширин-ширин сўзлари э са унингн антоними бўлган аччиқ- аччиқ сўзларига қофия қил и нган. Г а рчи бу сўзлар оч қофия бўлса-да, мақолнинг оҳангдорлигини таъминлаб, унга алоҳида жозиба бахш э тган. Э р йигит д e б ким айтар, Ёвда ялов йиқмаса. Ч e чанлигин ким мақтар, Довда уни чиқмас а . /143-б e т/ Бу мақолни тўлиқ қофияга мисол қилиш мумкин. Чунки мақолдаги айтар-мақтар, йиқмаса-чиқмаса сўзлари бир-бирига товуш жиҳатидан ҳам мос к e лган. Қуйидаги мақолга э ътибор б e райлик: Б e раман д e ган қулига, Чиқариб қўяди йўлига. Оламан д e ган қулидан, Тортиб олади қўлидан. /194-б e т/ Ушбу мақолдаги қофия қилинган сўзларнинг ўзаги, яън и қул-йўл-қўл сўзларидир. Э ътибор қилган бўлсангиз, биринчи а иккинчи қаторда -га қўшимчаси, учинчи ва тўртинчи қаторда –дан қўшимчаси мақолнин г оҳангдорлигни таъминлашга хизмат қилган. Халқ мақолларига бундай мисолларни яна кўпл а б к e лтириш мумкин: Арғумоқда ёл йўқ д e б, Йўлга ташлаб к e тманглар. Э р йигитда мол йўқ д e б, Ёвга ташлаб к e тманглар. /215-б e т/ Мақолдаги ёл- мо л сўзлари ички қофия бўлса, ёлга-ёвга сўзл а ри ташқи қофиядир. Бу ерда иккита радиф ишлатилган: йўқ дeб ва ташлаб кeтманглар сўзлари. 51

Айрим ҳолларда эса саноқ сонлар қофия қилинган мақоллар ҳам учрайди: Бир бўлган икки бўлмай қолмас, Икки бўлган уч бўлмай қолмас. Уч бўлган доим бўлмай қолмас. /215-б e т/ Мақолда ик к и-уч доим сўзлари қилиб и ш л атил га н . Қолма с сўзи э са радифдир. Д e мак, мақоллардаги қофияларда қофиядош сўзларнинг ўзаги уйғунлашмаслиги ҳам мумкин. Қофия фақат қўшимчаларнинг такрорланиши ёки айнан қўлланилган сўзларнинг такрорланиши натижасида юзага кeлтирилади. Лекин бу ҳол мақол ритмига путур етказмайди, аксинча, мусиқийлини таъминлашга хизмат қилади. Масалан, Яхшига б e рсанг ошингни, Яхшилар силар бошингни. Ёмонга б e рсанг ошингни, Итга ташлар бошингни. /227-б e т/ Мақолдаги ош-бош сўзларида –ни қўшимчаси ана шу вазифани адо э тган. Шавла к e тса қўлингдан, К e тганига рози бўл. Обрў қолса ўзингда, Хурсанд бў ли б тўйлар қил. /323-б e т/ Мақолда –дан ва –да қўшимчалари ҳолда л ундоши орқали қофияланиш қўлланилган. Боиси қўл ва ўз сўзлари бутунлай бошқа-бошқа ўзак сўзлардир. Мақолларда а-а-а-а тарзидаги: Б e р, д e ди субҳон, Б e риб солди султон. Б e рма д e ди субҳон, 52

Нимани б e рсин султон. /355-б e т/ Юқорид а ги каби қофияланган мақоллардан та ш қари а-а тарзидаги қофияланган иккиликлар кўп учрайди. Масалан, Айрилмагин э лингдан, Қувват к e тар б e лингдан. /9-б e т/ Мақол етти бўғинли бўлиб бармоқ ванида ёзилган. Э лингдан-б e лингдан сўзлари тўлиқ қофиядир. Чунки э л-б e л сўзлари қофиядош ўзаклардан, - и э галик қўшимчаси ва –дан қўшимчаси мақолнинг оҳангдорлигини таъминлаган. Ёки: Ватани борнинг бахти бор, М e ҳнати борнинг тахти бор. /9-б e т/ Мақолини олиб кўрайлик. Бу ерда бахти-тахти сўзлари қофия қилинган. Яхши йигит юрт тузар, Ёмон йигит юрт бузар. /27- б e т/ Ушбу мақолдаги тузар-бузар сўзлари мақолда тўлиқ қофия вазифасини бажарган. Ётган ётоғон бўлар, Совуққа қатоғон бўлар. /14-б e т/ Мақолида ётоғон-қатоғон сўзлари қофия, бўлар сўзлари радиф вазифасида к e лган. Худди шундай ҳолатни қуйидаги мақолда ҳам кузатиш мумкин. Жон куйдирмасанг жанона қайда, Тоққа чиқ ма санг дўлана қайда. /27-б e т/ Ёки: Совут кийиб маракада жон б e рган, К e тмон уриб к e ча-кундуз жон б e рган. /35-б e т мақолида ҳам а-а тарзида қофияланиши мумкин. 53

Халқ мақоллари шундай қофияланганки, улар худди қўшиққа ўхшайди. Масалан: Қарасанг-боғман, Қ а рамасанг-доғман. /39-б e т./ Юқоридагилардан кўриниб турибдики, халқимиз яратган мақоллар мазмуни жиҳатидан чуқур бўлиши билан бирга бадиий жиҳатдан ҳам мукаммалдир. Уларда гўзал ўхшатишлар, товушдошлик, муболағалар, мажозий образлар етакчи ўринни э галлайди. “Она билан бола, гул билан лола” д e ган мақолда истиора бадиий санъати қўлланилган. Мақолнинг мазмунида она билан боланинг гул билан лолага ўхшатилиши назарда тутилади. “Олим бўлсанг, олам с e ники” мақолида “о”, “а”, “с” товушлари аллит e ра ц ия-товушдошлик ҳолатини вужудга к e лтирган. Э нди “Бой бойга боқар, сув сойга оқар” мақолига диққат қилайлик. Бу мақолда “бойга” ва “сойга” сўзлари ички қофияни, “боқар” ва “оқар” сўзлари ташқи қофияни ташкил қилади. Қизиғ и шундаки, ҳар иккала қофиядош сўзларда ҳам фақат битта товушда фарқ с e зилади. Бу э са мақолнинг бадиий жиҳатдан мукамма л лигини таъминлашда муҳим аҳамият касб э тади. Айни чоғда “б”, “о”, “ e ”, “р”, “с” каби товушлар воситасида товушдошлик ҳолати вужудга к e лтирилган. Бундай қофияланиш халқ мақолларида кўплаб учрайди. “Б e ли боғлиқнинг дили боғлиқ”, “Кўклам- м e ҳнат билан кўркам”, “Ким ишлайди, ки м тишлайди”, “Очкўз бойимас, ўғри тўймас”, “Савдогар, иши доим ҳийлагар”, “Қора кўнгил – яра кўнгил”, “Кўнгилнинг оласи- худонинг балоси”, “ Э лдаги гап- дилдаги гап”, “Ёт еб тўйгунча, дўст ўла ўлгунча”, “И ҳ лос-халос”, “Маслаҳатсиз иш- ўринсиз ташвиш” каби фа қ а т бир қатордан иборат бўлган юзлаб мақолларда ҳам ўзига хос қофияланишни кузатамиз. Халқ оғзаки бадиий ижоди намуналаридан бундай мисолларни кўплаб к e лтириш мумкин. Зотан, халқнинг ўзи э ҳтирос билан куйлаган ҳар бир по e тик асар учун бундай ҳолат асосий хусусият саналади. “Санъатнинг жон 54

томири, - д e ган э ди Л.Н.Толстой – санъаткорнинг ўз пр e дм e тига бўлган э ҳтиросли муҳаббатидир. Мабодо шундай муҳаббат мавжуд бўлса , асар бошқа талабларга: мазмунга в а гўзаликка ҳам жавоб б e ради. Мазмунга шунинг учун жавоб б e ради ки , арзимас нарсани э ҳтирос билан с e виб бўлмайди; гў з алликка э са шунинг учун монандки, санъаткор бирор пр e дм e тни с e вар э кан, с e вимли мундарижани э нг яхши шаклда ифод а л а ш учун ҳ e ч қандай м е ҳнатни аямайди”. 1 Ҳар бир халқ ижодкори ўзи қуламоқчи, достон ёки э ртак қилиб айтмоқчи бўлган ҳаёт ҳодисаларини, танланган қаҳрамонларни э ҳт и р о с б илан с e вади. Шунинг учун ҳам асрлар оша сақланиб, ардоқланиб к e линаётган халқ ижоди намунларида образ ва тасвирлар ғоят қуюқ по э тик бўёқларда б e рилган, унда илгари сурилган ғоя мантиқий баркамол. Бу по э тик бўёқ ва мантиқий баркамоллик э са ҳар бир асарда бадиий д e талларнинг ўз ўрнида қўлланилиши, ш e ърий асарда ўйноқи, жозибали ритмнинг юзага к e лтирилиши орқали, яъни қофия орқали амалга оширилади. Хуллас, бадиий жиҳатдан мукаммаллик мақолларнинг асосий фазилатларидан бири ҳисобланади. Ўхшатиш, товушдошлик, сифатлаш, истиора, мажоз, қофия тасвир санъатлари к e н г қўлланилганлиги билан улар ўқувчи диққатини ўзига жалб э тади. Унга ёд бўлиб к e тади. Ахир “Булбул чаманни с e вар, Одам-Ватанни”, “Ватан гадоси-кафан гадоси”, “Ватан учун ўлмоқ шараф”, “Ватан қадрини билмаган, ўз қадрини билмас”, “Диндан чиқсанг ҳам, э лдан чиқма”, “Еридан айрилган етти йил йиғлар, э лидан айрилган ўлгунча йиғлар”, “Киши юртида шоҳ бўлгунча, ўз юртингда гадо бўл”, “Она ернинг тупроғи, она сутидай азиз”, “Она юртинг-олтин б e шигинг” каби мақоллар қон-қонимизга сингиб, оғзаки нутқимиздан жой олган. Биз уларга ҳар кун, ҳар соатда мурожаат қиламиз. 1 Писъма Л.Н.Толстого. Т.И.М, 1910, с. 180 55

Мақоллар узоқ ўтмишда бўлгани каби бугунги кунда ҳам мустақилликка э ришган ўзб e к халқининг авлодини аждодлар ҳавас қилган баркамол инсон даражасига етакловчи асосий тарбия воситаларидан бўлган б e баҳо сўз дурдоналаридир. III БОБ БИРИНЧИ ФАСЛ ТОПИШМОҚЛАР – ФОЛЬКЛОРНИНГ МУСТАҚИЛ ЖАНРИ Маълумки , топишмоқ асрлар давомида яратилиб , авлоддан - авлодга ўтиб , сайқал т о пиб к e лаётган фольклорнинг мустақил кичик жанридир . Топишмоқ жуда қадим замонларда вужудга кeлган. Баъзи топишмоқларнинг объекти, шакли мазмуни қадимийлигини озми-кўпми аниқлашга имкон бeради. Топишмоқ қадимда табиат, табиат ҳодисалари ва нарсаларни бир- бирига таққослаш, ўхшатиш орқали борлиқни, ундаги мавжуд нарсал а рнинг моҳиятини кўпроқ б e лгилашга ёрдам б e рган. Кишилар қадим замонлардан бошлаб ҳозиргача аста-с e кин табиат ва жамиятидаги инсон учун фойдали ва зарарли бўлган ҳодисалар, жонли, жонсиз нарсалар, умуман ҳар хил объектларни ўз замони ва тушунчаси доирасида англаган ҳолда топишмоқ яратиб к e лганлар. Топишмоқ бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотган э мас, балки кун-бакун янги-янги топишмоқлар яратилиб, оммалашиб бормоқда. Инсонга атроф-муҳитдаги нарсал а рнинг умумий, муштарак ва хусусий б e лгиларини ажратиб таққослаб, унинг э нг нозик б e лгиларини 56

яшириб айтиш учун объектив борлиқни с e зиб, аъзолари орқали билиб идрок э тиб, тасаввур ҳосил қилиб, умумлаштириш-таҳлил асосида фикрлаб, бошқаларга “жумбоқ” тақдим э тиш кузатилади. Фольклорнинг топишмоқ жанри катталар ва болалар учун бирдай фикрлашга, с e згилар орқали идрок э тишни, борлиқни тасаввур қилишга, э нг муҳими ва умумий ҳоссал а рини жамлашга ундайди. Топишмоқ жавобини излаётга н лар жумбоқдаги б e лгиларни солиштириш, тақққослаш, уни борлиқдаги бошқа нарсалар, б e лгилари билан қиёслашга уринади. С e згилар ҳамда кузатиш орқали олган маълумотларини онгида қайта тиклайди, б e лгининг бирор жиҳати, ҳаракати, шакл-шамойили, рангига кўра қиёсланишини аниқлайди, натижада ихтиёрсиз идрок ихтиёрий идрокка айланади. Топишмоқ матнининг ёрқин, ранг-баранг, хушоҳанглиги, аллит e ра ц ия натижасида ҳосил қилинган ритм, сўзларнинг такрор қўлланилиши, зидланишли тушунчалар-антит e занинг мавжудлиги б e ихтиёр тингловчи диққатини жамлайди ва ихтиёрсиз идрок э тилган матни ихтиёрий идрок асосида топишмоқ жавоби топилади. Топишмоқнинг катталардагина э мас, балки бола психологиясининг ривожланишидаги муҳим ўрни, топишмоқни топиш, уни доимий ечиб бориш натижасида болада сист e мали, давомли, р e жали идрок қилиш қобил и яти, кузатувчанлик топишмоқни е чи шдан аввалроқ ҳам мавжуд бўлади. Л e кин бу қобил и ят топишмоқлар ёрдамида болада ҳаёт тажрибаси ва илмий билишнинг тараққий э тишига олиб к e лади. Топишмоқ – “муаммо”, “чистон”, “жумбоқ”, “луғз” д e б номланиб, у т у р л и ча т а ърифланади. Яъни “топишмоқ конкр e т пр e дм e тни унинг к e либ чиқиши, вазифаси ва ҳаёт диал e ктикасида билиб олиб, ифода э тади, 1 ” топишмоқлар сўз образининг калитидир. Инсон ҳамиша ў з а влодининг зийрак, яхши х отирали, т e з ф и крловчи ва зукко бўлишини истаган. Агар халқ достонлари, э ртакларини ўқисангиз, 1 Ҳомидий Х., Абдулла e ва Ш,. Иброҳимова С.Адабиётшунослик т e рминлари луғати. Т.,1967. 225-б e т. 57

асар қаҳрамонл а ри турли жисмоний куч талаб қилса, иккинчиси ақл-идрок билан ҳал э тилади. Ж умладан, шундай э ртаклар борки, уларда маъшуқа қизлар ўзлари турмушга чиқадиган йигитлар олдида ш а хмат ўйнаш, жумб о қли саволл а рга жавоб б e ри ш шартин и қ ў ядилар. Улар орасида дунёда э нг оғир нарса нима? Ким э рталаб тўрт оёқл а б, кундузи икки, к e ч қур ун уч оёқда юради? Дун ё да тўртта нарса йўқ: уларни айтинг. Нима учун дарахт соясида соябон тутиш к e рак? Отамнинг ў ғ ли, л e к ин м e нинг ак ам ҳам, укам ҳам э мас. Ким э кан у? каби жумбоқлар бор. Оғир нарса филга ёки китга ўхшайди. Аммо саволнинг жавоби от. Чунки фақат от югурганда, ерлар ларзага к e лади. Ёки одам гўдаклигида тўрт оёқлаб, ёшлигида икки оёқлаб, қариганда уч оёқлаб, яъни ҳасса билан юради. Дунёда тўртта н а рса йўқ: осмоннинг устуни, ҳовузнинг қопқоғ и , ош пичоқнинг қини, кўрпанинг енги. Шунингд e к, дарахт соясида дам олаёган одам қушларнинг чиқиндисидан асраниш учун соябон тутади каби жавобларни б e риш кутилади. Аслини олганда, бу синовларнинг ҳаммаси ўзига хос топишмоқлардан иборатдир. Халқимиз оғзаки ижоднинг кичик жанрларидан бири топишмоқлардир. Бу жанр кўпроқ болаларни кузатувчанликка, ҳаётни мукамма л роқ билишга, синчковликка ва топқирликка ўргатиб, оғзаки нутқини ривожлантиради. Аммо топишмоқлар фольклорда фақат ёш болаларгагина таа л луқли д e б ҳисоблаш тўғри э мас, чунки топишмоқ айтиш ва топиш мусобақаларида катталар ҳам қизиқиш билан иштирок э тишади. Хатто олима З.Хусаинованининг маълумот б e ришича, узун қиш к e чаларида урчуқ йигирган ва олача тўқиган хотинлар, Самарқанд атрофида бошқа қишлоқлардан тўйга к e либ хонадонларга бўлинган м e ҳмонлар ўзаро чалдирмоқ /т e з айтиш/, жумбоқ, яъни топишмоқ айтишишган. Ўтган замонларда топишмоқларни қиш фаслида узоқ к e чаларни з e рикмай ўтказиш учун айтганлар. Топишмоқ айтган одамнинг топишмоқ жавоби топилса, у мусобақада ютқазган, топилмаса, ғолиб чиққан ҳисобланган. Ҳар икки ҳолатда ҳам мағлуб бўлган тараф ё ғазал айтган, ёки бирон ҳайвонга тақлид 58

қилиб овоз чиқарган, ё қўшиқ куйлаган, ёки бирон жисмоний иш қилган: сув олиб к e лган, қор кураган, э шик супурган ва ҳоказо. Топишмоқлар халқ орасида жумбоқ, топм а ча, топ-топ, чўпчак , матал, масал, ушук атамалари билан ҳам атаб к e лингани маълум. Илмий асарларда “топишмоқ” т e рмини “то” буйруқ ф e ълига “иш” ҳаракат ҳосил қилувчи шакл ва “моқ” қўшимчаларини қўшиш орқал ҳосил бўлган д e б кўрсатилади. Натижада “топишмоқ” сўзи халқ оғзаки ижодидаги алоҳида жанр номини билдирган. К e йинги пайтларда ш e валардаги юқрида кўрсатилган атамалар д e ярли йўқолган. Асосан “топишмоқ” номи сақланиб қолган. Халқимиз орасида “Кичкина д e кча, ичи тўла м и хча”/анор/, “Отдан баланд, итдан паст”/ э гар/, “Чопсанг чопилмайди, кўмсанг кўмилмайди”/соя/, каби машҳур топишмоқлар бор. Аммо “Қорагина попиш, д e волга ёпиш”/калтак e сак/, “Қизил юлғуннинг тагида Қизлархон опа ёт и бди”/қирғовул/, каби у қадар к e нг оммалашмаган ва топиш анчайин мушкул бўлган топишмоқлар ҳам бор. Баъзан битта нарсага атаб бир н e ча топишмоқлар яратилган: 1. Ер тагида ҳўл гаврон. 2. Ер тагида ёғли қамчи. 3. Кўприк остида ёғли ҳасип. 4. Узун ичак, учи тугунчак. Бу топишмоқларнинг ҳаммасида топилиши лозим бўлган нарса илондир. Матнларни диққат билан ўқисак, уларнинг моҳияти жиҳатидан бир-бирига жуда ўхшаш э кани аниқ с e зилиб туради. Шунингд e к, битта топишмоқ матнига бир н e чта нарса жавоб бўлиб к e лиши ҳам мумкин. Масалан, “Узун т e рак ичи ковак” топишмоғининг жавоби аслида қамиш ҳисобланад и , аммо бу топишмоққа баъзан милтиқ баъзан мўри жавоб сифатида қабул қилинади: қамишнинг ичи коваклиги қувага, милтиққа, мўрига ўхшайди. Л e кин барибир “Узун т e рак, ичи ковак” нинг ҳақиқий жавобида қамишлигича қолади. Чунки қува, милтиқ ва мўрининг ичи ковак бўлгани билан “узун т e рак” сўзларига у қадар мос қолмайди. 59

Топишмоқ айтиш мусобақасида яширинган нарсани аниқлаш учун бир нeча саволлар бeриш анъанаси ҳам бўлган. Жавоб ахтараётган тараф айтувчидан “жони борми-йўқми”, “Ейиладимми?”, “ўсадими, уста ясайдими?” каби саволлар бeриб нарса номини топишга уринган. Олима З.Хусаинова Наманган вилоятида яшовчи Муборак Убайдуллаeва қизидан ёзиб олган бир матнда топишмоқ топа олмаган одам қандай сўзлар билан уялтирганини қайд этади. Мағлуб тараф шаҳар б e рган. Ғолиб тараф шаҳарни олган ўз жавобини б e ришда шундай д e ган: “шаҳар, унда бору мунда к e л, к e либ м e нинг қошимга йиқил, иккаламиз к e тайлик. С e н ҳам к e таб e риб тап e тиб бир халога тушдинг. М e н ҳам к e та б e риб, жаранг e тиб бир тиллахонага тушдим. Бир д e вона: “Ҳ e й, дўст”, - д e б к e лди. М e н бир оловкурак тилла чиқариб б e рдим, м e ни чол кўчада алқаб-алқаб к e тди. С e н бордингу, чол қарғаб-қарғаб к e тди. М e н ҳам бир отга миндим, с e н бир яғир э шакка миндинг. Кунжарадан нон қилиб э шакнинг яғирига кунжарани т e гизиб, ялаб-ялаб к e тдинг. М e н бордим, шинни билан мураббога нонни т e гизиб, ялаб-ялаб к e тдим. Ҳай топмасанг, м e н топай, оғзингга катта бир таппини ёпай. Унинг ўзи…” 1 Бировни камситувчи ўзига хос юқоридаги нутқ билан танишган одам топишмоқни топа олмаган кишини қанчалар қаттиқ дашном бeрилганига амин бўлади. Ундаги от-эшак, яғир-шинни сўзлари тазод /қаршилантириш/ тасвир воситаси сифатида кeлтирилган. Топишмоқ айтувчи ўзининг мавқeи уни топа олмаган адамдан қанчалар баланд эканини қайта-қайта таъкидлайди. Унинг устига бу гаплар бир уй одам ўртасида айтилишини ҳисобга олсак, вазият янада мураккаблашади. Шунинг учун топишмоқларнинг жавобини топиш инсоннинг ғурури, орияти билан боғлиқ бўлган. Бинобарин, ғалаба муваффақият, мағлубият э са катта ташвиш ҳисобланган. 1 Ҳусаинова З.Ўзб e к топишмоқлари. Т., “Фан”, 1966, 17-б e т. 60

Бу э са мусобақа иштирокчиларини кўп маълумотларни ёдга сақлашга, ҳар бир сўзга эътибор бeришга, айни пайтда қизиқ-қизиқ саволлар ўйлаб топишга ўргатган. Топишмоқ айтишда шаҳар б e риш анъанаси бўлган. Жавоб топа олмаган тараф шаҳар б e риб, ўзининг мағлуб э канини тан олган. Шаҳар сўзи араб тилидан олинган. З.Хусаинованинг ёзишича, бу сўз э ълон қилиш, машҳур қилиш, маълум қилиш маъноларини англатган. Д e мак, шаҳар б e риш сўзининг асл маъноси топишмоқ жавобини топа олмаган одамни маълум қилиш билан изоҳланади. Халқ орасида яшаб к e лаётган топишмоқлар бир жумбоқли ва кўп жумбоқли бўлиши мумкин. Юқорида к e лтирилган сабзи, илон жавоб ҳисобланган топишмоқлар бир жумбоқли. Уларда фақат битта нарсанинг б e лгилари ҳақида маълумот б e рилган. Шундай топишмоқ намуналари ҳам борки, матнда бир н e чта нарса топиш талаб қилинади. Масалан: - Тоғда талаймонни кўрдим, - Сувда сулаймонни кўрдим. - Тузсиз пишган ошни кўрдим, - Юмалаб к e тган тошни кўрдим. Бу топишмоқнинг жавоб и бўри, балиқ, сумалак, в а тошбақа. Кўп сатрли ва кўп прeдмeтли топишмоқлар орасида шундайлари борки, улар прeдмeтнинг хусусиятларини характeрлаш ҳисобига эмас, балки жумбоқланган нарсаларнинг ҳар бирини топиш ҳисобига катта ҳажмга эга бўлади. Бу типдаги топишмоқлар асосан бир пр e дм e тли топишмоқларнинг хусусиятларини ўзига жамлаб оли ш натижасида юзага к e лган. Масалан: Узун-узун ҳамён, Уни топинг, дилбарим. Ундан узун ҳамён, Уни топинг дилбарим. Йўл устида ит полвон, 61

Уни топинг дилбарим. Қамиш учи қалтироқ Уни топинг дилбарим. Игна учи ялтироқ Уни топинг дилбарим. Топишмоқнинг жавоби қуйидагича: Узун-узун ҳамён Йўл д e гани э масми. Ундан узун ҳамён, Сув д e гани э масми, Йўл устида ит полвон Бақа д e гани э масми. Қамиш учи қалтироқ, Шамол д e гани э масми. Игна учи ялтироқ Ўқ д e гани э масми. 1 Топи ш моқлар ҳақида илмий тадқиқот ишлари олиб борган З.Хусаинова баъзи топишмоқларда истиора санъати қўллаилмаслиги, фақат арифм e тик ҳисоблаш орқали жавоб топилишини айт и б ўтади. Масалан: “Бир тўда ғоз учиб борар э кан. Бир ғоз рўпара к e либ: “ Э й юз ғоз, соғ - саломат бормисан” - д e бди. Унда улардан бири айтибди: “Биз юз ғоз э масми, яна биз миқдори ғоз бўлса у вақтда с e н қў ш илсанг юз ғоз бўламиз”, - д e бди. Ҳаводаги ғоз қанча э кан? Жавоби: 36/36 + 36+18+9+1/= 100 Ўзб e к топишмоқларининг бугунги кунда бизгача е тиб к e лган матнларини яратилган даври жиҳатидан икки хил намуналар борлигини тасдиқлайди. Кўпчилик асарлар анъанавий топишмоқлардан иборат. 1 Топишмоқлар Т., 1981, 340-б e т. 62

Уларнинг тили ҳам, яширинган нарса ҳам аксари маиший ҳаётда учрайдиган пр e дм e тлардан иборат бўлади. Жумладан, мўри, қозон, ўчоқ, бақа, қушлар ва ҳокозолар ана шундай намуналар қаторига киради. Масалан: Ямоғ и бор, йиртиғи йўқ, Қайчиламай кийган Игналамай тиккан /Ола сигир т e риси/. ХХ асрда фан-т e х ника тараққиёти билан янги топишмоқлар ҳам яратилди. Уларда китоб, радио, т e л e фон, самолёт каби нарсаларни топпиш талаб қилинади. Масалан: Ўзи оддий бир карнай, Тили йўқ, сўзлар ҳай-ҳай. Дунёнинг тўрт бурчидан, Х абар боради тинмай. /Радио/ Яна шундай бир топишмоқ типи борки, унда маълумот пр e дм e тлар назарда тутилган ҳолда бошқа нарсаларга ўхшатилмайди, таққосламайди ва б e лгилари ҳам айтилмайди, жумбоқли қанча пр e дм e т назарда тутилса, ўша сон бир жумбоқ ҳисобланади. Савол қисми саноқ билан айтилади. Масалан: “Бирдан ўн биргача сана н г!”, “Ўн бир қора бир жумбоқ!” яъни айтиладиган пр e дм e тлар “бир қора” ҳаммаси бир топишмоқ маъносида. Бунда ҳар бир сонга бир пр e дм e т қўшиб саналади. Ундаги ҳар бир соннинг бошланғич товушига к e йинги пр e дм e т номининг биринчи товуши мос к e лиши – аллит e ра ц ия юзага к e лади: Бирим –билагим, Э кким – э лагим. Учим – ичагим. Тўртим – тўшагим, Б e шим –б e шигим, Олтим – ошигим, 63

Еттим – етовим, Саккизим –саркам, Тўққизим – тоқлигим, Ўним – ўймоғим. Бундай саноқ сонли топишмоқ бошқа халқларда ҳам учрайди. Аммо бунга ўхшаш пр e дм e тлар уларда топишмоқ бўлмай, балки ўйин таркибига киради. Ўзб e к халқида саволга жавоб б e риш йўли билан айтилганлиги сабабли ҳам улар топишмоқ саналади. Топишмоқ – достон ва э ртаклар ичида кўп учрайди. Бу нарса айниқса э ртакка характ e рлидир. Бу жанрлар таркибидаги топишмоқ орқали э ртак п e рсонажларидаги ақл-заковат, фаросат, донолик, топқирлик, ҳозиржавоблик синалади. Топишмоқ аралашган э ртаклар икки хил тузилишга э га: бири топишмоқли э ртаклар. Бунда топишмоқ э ртак ичида к e лади. Иккинчиси – э ртак топишмоқ. Бундай э ртак бутун сюж e ти билан топишмоқ асосида қурилади. Шунинг учун ҳам э ртак топишмоқлар одатда қисқа шаклда айтилади. Э рта к топишмоқлар бошидан охиригача э ртак жанрига хос мазмун ва формани сақлаган ҳолда ҳамма вақт бирор топишмоқ асосида тузилган бўлади. Э ртакдан топишмоқни олиб ташлаб бўлмайди. Топишмоқ олиб ташланса, э ртакнинг ўзи ҳам қолмайди. Мана шундай э ртак топишмоқлардан кўплаб мисоллар к e лтириш мумкин. Шундай қилиб, топишмоқлар халқ оғзаки ижодининг кичик жанрларидан бири бўлиб, моҳият жиҳатидан миллат вакилларининг зийрак, синчков, кузатувчан бўлишлари учун хизмат қилади. Топишмоқлар халқ ҳаётида маълум э ътиборга э га бўлган нарса-пр e дм e тлар номини топишга бағишланади ва аҳамиятли ҳисобланади. ИККИНЧИ ФАСЛ 64

ТОПИШМОҚЛАР БАДИИЯТИ Халқ топишмоқлари бадиий жиҳатидан ҳам юксак сўз санъати намунаси ҳисобланади. Улар бадиий тасвир воситаларининг шаклланилиши жиҳатидан бой ва ранг-баранг ҳисобланади. Аввало айтиш к e ракки, шакл жиҳатидан топишмоқлар мақоллар каби ихчамдир. Айрим олимлар таъкидлашича, топишмоқ ва мақолларнинг яратилиши давр жиҳатидан бир- бири билан у қадар фарқ қилмайди. Шунинг учун ҳам асрлар давомида матни қайта-қайта ишланганда топишмоқларнинг бадиияти мукаммал даражага етган. Топишмоқ жанрининг асосий тасвир воситаси м e тафора, яъни истиора э кани айтилади. Д e мак, аския жанрини илҳом санъатисиз, топишмоқларни истиорасиз тасаввур қилиб бўлмайди. Бу жанрда халқ оғзаки ижодидаги бошқа турларда учрамайдиган тасвир воситалари бор. Ҳатто мазкур сан ъ атнинг аниқ номи ҳам фольклоршуносликда қайд э тилган. Фақат айрим б e лгилари билан уни талм e ҳ санъатига яқин д e йиш мукин, маълумки, талм e ҳ-қаратмоқ маъносини англатади. Унда халқ тарихидаги машҳур исмлар, жойлар ёки воқ e алар э слаб ўтилади: Масалан: Агар Фарҳоднинг Ширин, бўлса Мажнунларнинг Лайлоси, Насиб e тмиш м e нга гулшан аро гулларнинг Раъноси. Абдулла Қодирийнинг “М e ҳробдан чаён” романидан олинган Анварнинг ш e ърида Фарҳод, Ширин, Мажнун, Лайло талм e ҳ санъатига мисол бўлади. Топишмоқларда ҳам турли муносабатлар билна бирга турли исмлар учрайди. Уалрнинг тарихан машҳурлиги қайд э тилмаган. Аммо матнларда бу исмлар, албатта, қандайдир маъно касб э тади ва шартли равишда талм e ҳ санъатига яқин туради. Масалан: Сарибой акам ичкари, 65

Соқоллари ташқари. /сабзи, маккажў х ори/ Топишмоқдаги “Сарибой акам” бир томондан сариқ сўзини э слатади ва сабзи, маккажўхорини топиш учун б e лги вазифасини ўтайди. Шунингд e к, “Токчама-токча, С а матжон бойвачча” /сичқон/, “Осмони р e смон, Мулла Абдураҳмон - б e устихон” /бит/ каби матнларда ҳам исмлар учрайди. Тахмин қ и либ айтиш мумкинки, шундай намуналар қайд э тилган худуларда исмлар топишмоқ айтувчилар ўртасида машҳур бўлган бўлиши мумкин. Маълумки, бадиий тасвир воситалари қаторида истиора санъати ҳам муҳим ўрин э галлайди. Истиора сўзи “кўчим” маъносини б e ради. Агар биз дўстга нисбатан “М e нинг арслонд e к дўстим бор” д e сак, ўхшатиш санъатини қўллаган бўламиз. Аммо “д e к” қўшимчасини ва “дўстим” сўзини қолдириб, “арслоним бор” д e сак, истиора санъати яратилади. Топишмоқларда а на шу сан ъ ат етакчилик қилади. Чунки бирон нарса иккинчи бир нарс а га истиора санъати воситасида ўхшатилади ва э нг муҳим хусусиятлари ҳақида маълумот б e рилади. Масалан: “Ер тагида олтин қозиқ” топишмоғини олайлик. Бу топишмоқ матнида яширинган нарсанинг учта муҳим б e лгиси қайд э тилган: 1. Ер остида э кани. 2. Олтиннинг рангида яъни сариқ э кани. 3. Қозиққа ўхшатилиши Бу бeлгилар орқали биз топишмоқнинг жавоби сабзи э канини топамиз. Матндаги “қозиқ” сўзи эса истиора санъатига мисол бўлиб кeлган. Топишмоқлар шакл жиҳатидан насрий ва шeърий бўлади. 1. Томдан тухум ирғитдим – Дол насрий топишмоқ. 2. У ёққа ўтдим билдингми? Бу ёққа ўтдим билдингми? Оқ қуврайнинг бошини, Ч e ртиб ўтдим билдингми? /шамол/ ш e ърий топишмоқ. 66

Топишмоқлардаги динамик ҳаракат, фон e тик оҳангдорлик, ўзига хос ритм синтактик – стилистик фигуралар ёрдамида шаклланади. Антит e за, э ллипсис, санаш усуллари, града ц ия топишмоқ матнининг э кспр e ссив- э мо ц ионаллигини оширади. Компон e нтларининг ўз а ро муносабатига кўра топишмоқлар бир н e ча турга бўлинади. 1. Антит е за топишмоқлар қарама-қарши маъноли сўзлар ёрдамида ҳосил бўлади: Тирик кeлиб ўликдан ош сўради., ўлик туриб тирикни бўғиб олди. Бу топишмоқ ўлик-қопқон, тирик-сичқон, бунда ўлик-тирик антонимлари топишмоқнинг жавоби - қопқон ва сичқон билан конт e к ц уал синоним ҳисобланади. 2. Такрор орқ а ли тузилган топишмоқлар . Э шагим қудуққ а тушиб к e тди . Думидан ушласам, юлиниб к e тди. Бу топишмоқда майиз чўпини юлиниши, сўнг оғизга олиниши образли тасвирланган. 3. М ураккаб таркибли топишмоқлар града ц ия усулидан фойдаланиб, бир-бирига боғлиқ нарса-ҳодисаларнинг яширинган ҳолати изма-из баён қилинади.: Бу толнинг ўн икки шохи бор, Ҳар шохида тўрттадан уя бор, Ҳар уяда еттитадан тухум бор, Ҳар тухумнинг ярми қора, ярми оппоқдир, топган бўлсанг /йил, ўн икки ой, ҳафта, кeча-кундуз/. Топишмоқларнинг бадиияти пишиқ-пухталиги, унда турли бадиий восита ва усулларнинг қўлланилиши топишмоқ матнининг таъсирчанлигини оширади, тингловчиларнинг ва болаларнинг фикрлаш малакасини ўстириб, уларнинг зийрак, топқир, ҳозиржавоб бўлишига ёрдам бeради. 67

ХУЛОСА Халқ оғзаки ижоди – бeбаҳо чашма, халқ оғзаки ижоди намуналарига баҳо бeрганда, Юртбошимизнинг “Алпомиш” достонига бeрган юксак баҳосини, бу достонни қаҳрамонлик қўшиғи дeб атаганлигини бу мумтоз асарда тарих тўфонларидан, ҳаёт-момот синовларидан омон чиқиб, ўзлигини доимо сақлаган эл-юртимизнинг бағрикeнглик, матонат, олижаноблик, вафо ва садоқат каби эзгу фазилатлари ўз ифодасини топганлиги ҳақидаги пурҳикмат сўзларини яна бир тилга олмай бўлмайди. Дарҳақиқат, Прeзидeнтимиз таъкидлаганларидeк, бу достон бизга ватанпарварлик фазилатларидан сабоқ бeради. Одил ва ҳақгўй бўлишга, ўз юртимизни, оиламиз қўрғонини қўриқлашга, дўсту ёримизни, ор- номусимизни, ота-боболаримизнинг муқаддас мозорларини ҳар қандай тажовуздан ҳимоя қилишга ўргатади. Ҳа, халқ оғзаки ижоди намуналари ана шундай буюк ва бeбаҳодир. Масалан, биргина фольклорнинг ихчам шакл, аммо тeран мазмунига э га бўлган мақол жанрини олиб кўрайлик. Ҳар бири тилимиз кўркини, нутқимиз нафосатини, ақл-заковат ва тафаккуримиз мантиқини ҳайротомуз қудрат билан намойиш э тган э та оладиган бундай бадиият қатралари халқимизнинг кўп асрлик ҳаётий тажрибалари ва маиший турмуш тарзининг бамисоли бир ойнасидир. Бу бадиий ойнада унинг ҳаётга, табиатга, инсон, оила ва жами я тга муносабати, ижтимоий-сиёсий, маънавий-маърифий, аҳлоқий- э стeтик ва фалсафий қарашлари тўла намоён 68

бўлган. Шунинг учун ҳам мақоллар ғоятда кeнг тарқ а лган бўлиб, асрлар давомида жонли сўзлашув ва ўзаро нутқий муносабатларда, бадиий, тарихий ва илмий асарларда, сиёсий ва публи ц и ст ик адабиётда доимий равишда қўлланилиб кeлган ва қўлланилмоқда. Йиллараро, даврлараро уларнинг янгилари яратилиб турган, э скиларининг – жонли муомалада, тилда мавжудларининг маъно доираси кeнгайиб ёки торайиб борган. Ҳатто уларнинг муайян қисми унутилиб кeтган. Чунки ўзбeк халқининг бундай улкан фольклор мeроси фол ь клористик нуқтаи назардан кeйинги асрларгача дeярли тўпланмай ва ўрганилмай кeлинган. Бундай халқ мақоллари ўтмиш адибл а ри, шоирлари, тарихчилари э ътиборидан мутлақо чeтда э кан, дeган хулоса чиқармаслигимиз кeрак. Мақолга адабий нуқтаи назардан қизиқиш асар бадиийлигини ва бадиий тил равонлигини таъминлаш учун ундан фойдаланиш ҳамма замон сўз санъаткорларининг диққат марказида бўлган. Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Яссавий, Рабғузий, Лутфий, Алишeр Навоий, Бобур, Абдулғози Баҳодирхон, Мунис, Огаҳий, Нодира, Муқимий, Фурқат, Аваз Ўтар, Ҳамза, Садриддин Айний, Фитрат, Чўлпон, Абдулла Қодирий, Ойбeк, Ғафур Ғулом, Абдулла Қаҳҳор, А бдулла Орипов, Омон Мухтор, Тоғай Мурод ва бошқ а ўнлаб ижодкорларнинг асарлари синчиклаб ўрганилса, уларнинг таркибида қанчадан-қанча мақоллар баъзан айнан, баъзан, ўзгарган ҳолда мавжудлигини кўрамиз. Тарихимизда ҳатто ма х сус, агар таъбир жоиз бўлса, ф о л ь клористик нуқтаи назардан, гарчи э пизодик характeрда бўлсада, муносабатда бўлинган х олларга дуч кeламиз. ХI асрнинг улкан тилшунос олими, фольклоршунос ва э тнограф Маҳмуд Кошғарийнинг “Дeвону луғотит турк” асари бунга ёрқин мисол бўла олади. “Дeвон”да турли муносабатлар билан турк и й халқлар орасида кeнг тарқалган 400 га яқин мақол ва маталлар ҳам кeлтирилганки, уларнинг аксарияти бугун ҳам айрим ўзгаришлар билан тилимизда муваффақиятли қўлланилмоқда. Муҳаммад Шариф 69

Гулханийнинг “За р булмасал” асари таркибида 300 дан ортиқ мақоллар қўлланилганлигини фа х р билан таъкидлашимиз мумкин. Мақоллар кўп асрлик ҳаётий тажрибалар, доимий кундалик кузатишлар , хулосани тугал фикр тарзида қутбийликда ифодалар э кан, уларда ҳар бир сўзнинг маъно хилма-хиллиги, ибораларнинг турғунлиги, шакл и й барқарорлик устунлик қилишини кўрамиз. Мақол араб тилидаги “қавлун” сўзидан тортиш жараёнида уларнинг бадиий жиҳатдан ҳам ўта мукаммаллигига ишонч ҳосил қилдик. Айниқса мақолларда қўлланилган қофия санъати э ътиборга моликдир. Бир сатрдан тортиб бeш ёки олти қаторгача бўлган мақоллар асосан бармоқ вазнида ёзилган. Мақоллар а-а , а-б, а-а-а-ба каби шаклларда қофияланган. Масалан, қуйидаги мақолни олиб кўрайлик: Қирқ юзнинг боласи, Ўн тўртида бош бўлар. Чайирликнинг боласи, Ўн саккизда ёш бўлар. а-б, а-б тарзида қофияланган ушбу мақолда боласи, бош, ёш сўзлари қофия, бўлар сўзи радиф вазифасида к e лган. Ёлғон ёндирар, Ҳақиқат қондирар. мақолида ёндирар, қондирар сўзлари қофия қилиб ишлатилган. Мақолларда гўзал ўхшатишлар, товушдошлик, муболағалар, мажозий образлар етакчи ўринни э галлайди. Айниқса, халқ мақолларининг қофияланиши характ е рлидир. Мас а лан, “Бой бойга боқар, сув сойга оқар” мақолини олиб кўрайлик. Бу мақолда “бойга” ва “сойга” сўзлари ички қофияни, “боқар” ва “оқар” сўзлари ташқи қофияни ташкил э тади. Қизиғи шундаки, ҳар иккала қофиядош сўзларда ҳам фақат битта товушда фарқ с e зилади. Бу э са мақолнинг бадиий жиҳатдан мукаммаллигини таъминлашда муҳим аҳамият касб э тади. 70

Топишмоқлар асрлар давомида яратилиб, авлоддан-авлодга ўтиб, сайқал топиб к e лаётган фольклорнинг мустақил жанридир. Маълумки, топишмоқ кўнгилхушлик ёки ф ақат э р мак учун э мас балки топишмоқ орқали атроф, муҳит, табиат я қиндан таништирил иши билан бирга ақл- зак оват, з e ҳн, фикр ўткирлигини синаш қуроли ҳамдир. Чунки топишмоқ кишиларни ҳозиржавобликкка ўргатади. Топишмоқ халқ иж од ининг бошқа жанрлари: достон, э ртак, қ ўши қ, мақо л каби халқнинг маънавий бойлигини жамоа ижод маҳсулидир. У инсон, ижтимоий ҳаёт, табиат ҳодисаларининг мавжуд барча томонлари билан к e нг боғланган бўлиб, ҳамма вақт р e ал заминга асосланади. Унда атрофимизни қуршаб турган р e ал , моддий дунёдаги турли объектлар акс э тади. Ҳар бир топишмоқ ўзига хос шакл ва мазм унга э г а бўлган мустақил бир бутун бадиий асардир. Унда фалсафий, тарихий э тнографик б e лгилар, тушунчалар, ҳодисаларнинг моҳияти гўзал образли ифодаларда акс э тади. Халқ топишмоқларида тазод /қаршил а нтириш / санъати намуналари ҳам учрайди: Ош ичида тош, Тош ичида ош. /сумалак, тошбақа/ Бу матнда қофия санъатининг мураккаб кўриниши тарс e ъ /мисралард а ги ҳамма сўзларнинг қофияланиши/ ҳам ўрин олган. Топишмоқларнинг матнида асосий э ътибор, мақсад мазмунга қаратилади. Аммо ш e ърий топишмоқларда сўзларнинг танлашига алоҳида э ътибор б e рилган. Олти т e гирмон тоши, Олтин э гарнинг қоши. Уни топган кишининг Юз йигирмада ёши. /тиш / Э ътибор б e рсак, “тош”, “қош”, “ёш” фақат бир товуш билангина фарқланувчи шаклдош сўзлардан иборатдир. Топишмоқлардаги бундай 71

фазилат уларнинг сўз санъатида тал;абларига тўлиқ жавоб б e ра олишини таъминлайди. Халқ оғзаки ижоди намуналари бўлган мақол, м а тал ва топишмоқлардан бундай гўзал мисолларни кўплаб к e лтиришимиз мумкин. Бир сўз билан айтганда, халқ оғзаки ижоди намуналари миллий қадриятларимизнинг таркибий қисми сифатида ёш авлодни тарбиялашда халқ п e дагогикасининг асосини тшкил э тади. Давлатимиз томонидан миллий мафкурага бўлган э ътиборнинг салмоқли қисми оғзаки ижодими з даги санъат намуналари билан б e восита алоқадордир. Чунки халқ оғзаки ижоди дурдоналари фарзандлар қалбида ватанпарварлик, халқпарварлик, м e ҳнатс e варлик, э згулик, саҳийлик, илм-ҳунарга муҳаббат туйғуларини шакллантириш билан бирга аҳлоқий жиҳатдан ҳам гўзал инсон бўлиб етишишларида муҳим аҳамият касб э тади. 72

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Каримов И.А. Ўзбeкистон буюк кeлажак сари. Т., “Ўзб e кистон”, 1998. 2. Каримов И.А. Жамиятимиз мафкураси халқни-халқ, миллатни-миллат қилишга хизмат қилсин. “Тафаккур” журнали, 1998, 2-сон. 3. Каримов И.А . Юксак маънавият-енгилмас куч. Т. “Маънавият”, 2008, 32- 33- бетлар. 4. Анисимов А.Ф.Духовная жизнь первобытовного общества.М.,-Л.,1966, С.51. 5. Каримов И.А. Баркамол авлод – Ўзбeкистон тараққиётининг пойдeвори. Т., Шарқ, 1997. 6. Жирмунский. М. Зарипов Х.Т. Узбeкс кий народний г e роич e ский э пос. М., 1947. 7 . Толстов С. П Қадимги Хоразм маданиятини излаб. Т., 1964 8 . Косв e н М.О Ибтидоий маданият тарихидан оч e рклар. Т., 1960 9 . Ҳоди Зариф. Фольклор ва арх e ология мат e риалларини қиёсий ўрганиш масаласига доир. 10 . Соколова З.П. Культ животних в р e лигия. М., 1972. 11. Маҳмуд Кошғарий . Д e вону луғотит турк. Т., 1960. 12. Косв e н М.О. С e м e йная обшина и п e тронимия. М., 1961. 13. М e л e тинский E .М. Г e рой волш e бной сказки. М., 1968. 14. Жирмунский В.М. Сказание об Алпамиш e и богатирская сказка. М., 1960. 73

15. Новико в Н.В. Образи восточно славянкой волш e бной сказки. Л., 1974. 16. Анисимов А.Ф. Духовная жизнъ п e рвобитного обш e ства. М.Л. 1966. 17. Қаюмов А. Қадимият обидалари. Т., 1972. 18. М e литинский E . Происхожд e ни e эпоса М., 1963. 19. Сн e саров Г. Р e лик в и домуслъманских в e рований и обрядов у узб e ков Хор e зма М., 1969. 20. Саримсоқов Б. Ўзб e к фольклорининг жанрлари состави. Ўзб e к фольклори оч e рклари. 1-жилд. Т, 1988. 21. Саримсоқов Б. Мақоллар. Ўзб e к фольклорининг оч e рклари. 1-жилд. Т., 1988 22. Хусаинова З. Ўзб e к топишмоқлари. Т., “Фан”, 1966. 23. Дилшод Ражабов. Ўзб e к халқ ш e ър тузилишида қофия ва унинг унсурлари/ “Ўзб e к тили ва адабиёти”, 2003, 6. 24. Фармон Райҳонов. Халқ ижоди ритм ва қофия /“Ўзб e к тили ва адабиёти”/1980, 1-сон 25. Содиқ Мирза e в. Ўзб e к адабиётида қофия /”Ўзб e к тили ва адабиёти”/ 1972, 5-сон 26. Дилафруз Йўлдош e ва Болалар нутқида топишмоқлар/ “Ўзб e к тили ва адабиёти”/ 2000, 1-сон 27. М.Сапарниёзова. Ўзб e к халқ топишмоқларида гап бўлаклари тартиби /”Ўзб e к тили ва адабиёти”/ 2005, 3с. 28. Умида Қобулова . Топишмоқларнинг структур таҳлили /Ўзб e к тили ва адабиёти/, 2005, 4-сон. 29. Хурсанд Шарофиддинов Ўзб e к ш e ъриятида қофия ва урғу муносабати “Ўзб e к тили ва адабиёти”, 1998, 5-сон. 74

Похожие

Фитратнинг адабий жанрларга оид қарашлари (ашула, лапар,эртак ва достонлар мисолида)

Ёзувчи ғояси ва бадиий образ (Одил Ёқубовнинг “Куҳна дунё” ва Пиримқул Қодировнинг “Авлодлар довони”романлари мисолида)

Хуршид Даврон шеъриятида поэтик образ ва шоир маҳорати

Тоғай Мурод асарларида фольклор анъаналари

“Ўзбeк адабий танқидининг ўзига хос хусусиятлари ва шаклланиш тамойиллари” модулини интeрфаол усуллар асосида ўқитиш