“Бадиий асар тилини” модулини урганишда концептуал жадвалдан фойдаланиш - Литература - Дипломные работы

“Бадиий асар тилини” модулини урганишда концептуал жадвалдан фойдаланиш

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1219.86328125 KB

“Бадиий асар тилини” модулини урганишда концептуал жадвалдан фойдаланиш ” mavzusidagi BITIRUV ISHI

MUNDARIJA KIRISH.......................................................................................................,,.. I-БОБ . “Бадиий асар тили” мавзуидаги модулнинг назарий масалалари . I .1 “Бадиий асар тили”нинг узига хос хусусиятларини илмий асосда урганиш I -2. Муалиф ва кахрамон нуткининг индивидуаллигини тадкик этиш. II BOB . “Бадиий асар тили” мавзуини концептуал жадвалдан фойдаланиб укитиш” модулининг укув – услубий таъминоти. II .1 “Бадиий асар тили” m одули ning ma ’ ruza mashg ‘ ulotida концептуал жадвалдан foydalanishga oid tajribalar . II.2 “ Бадиий асар тили” mодулиning амалий ва мустакил иш машгулотларида концептуал жадвал – график органайзерлардан фойдаланиб укитиш. УМУМИЙ ХУЛОСАЛАР ADABIYOTLAR RO‘YXATI … ……………………………………….,,.52 К И Р И Ш

Mavzuning dolzarbligi. Yangi tahrirdagi davlat ta’lim standartlarida Адабиётшунослик илмига, мумтоз ва замонавий адабиётларга доир tizimлi jarayonni uyushtiruvchi fan sifatida qarash lozimligi e’tirof etiladi. Shu bois адабиётшунослик илмини урганишда, айникса унинг алохида “Бадиий асар тили” модулини zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llaб укитиш битирув ишимизнинг dolzarbлигини belgilangan. Ta’lim jarayoniga yangi o’qitish texnologiyalari va faol metodlar, kontseptual jadvalларни qo’llash orqali bo’lajak kadrlarning ijodiy fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish, yangi bilimlarni mustaqil egallash qobiliyatini rivojlantirishga erishish mumkin. Chunki, bozor iqtisodiyoti sharoitida faqat mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega bo’lgan shaxsgina o‘z muammolarini o’zi mustaqil hal qila oladi va jamiyatda o’z mavqeiga ega bo’ladi. Bunday qobiliyat esa ta’lim muassasalarida shakllantiriladi. O’zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh. Mirziyoev ta’kidlaganidek: « Oliy ta’lim tizimini kelgusida yanada takomillashtirish va kompleks rivojlantirish bo’yicha eng muhim vazifalar etib quyidagilar belgilansin: Ta’lim jarayonini, oliy ta’-limning o’quv reja va dasturlarini yangi pedagogik texnologiyalar va o’qitish usullarini keng joriy etish, ... ilmiy-ta’lim jarayonini sifat jihatidan yangilash va zamonaviy tashkiliy shakllarni joriy etish asosida yanada » 1 . Hozirgi paytda respublikamizda yetuk mutaxassislar tayyorlash sifatini yaxshilash bo’yicha qator pedagogik izlanishlar olib borilmoqda. Bu izlanishlarning aksariyatida pedagog olimlar, amaliyotchi va tadqiqotchilarning diqqat e’tibori o’qitish maqsadi va uning natijalariga erishishga, ta’limni texnologiyalashtirish, kontseptual jadval- grafik organayzerlar orqali sifatli o’qitishni tashkil etishga, shuningdek, ilmiy asoslangan zamonaviy o’qitish texnologiyalarini ishlab chiqish va ularni ta’lim-tarbiya jarayoniga joriy etishga yo’naltirilgan. 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi qaroridan

Bitiruv ishining ob’ekti va predmeti – “Бадиий асар тили” модулини o’qitishda kontseptual jadva лардан l foydalanish мавзусини ёритишда битирув ишнинг объекти сифатида О . Ёкубовнинг « Диёнат », У . Хошимовнинг « Дуненинг ишлари » асарларини тахлилга тортдик . . Bundan ta sh qari, mazkur asarlar yuzasidan amalga oshirilgan tadqiqotlar ham ishning o‘rganilish ob’yekti hisoblanadi. Бадиий асар тилини o’qitishda yangi pedagogik, innovatsion, interfaol texnologiyalar, shu jumladan, концептуал жадваллардан фойдаланиш , an’anaviy ta’limga qaraganda ancha yuqori samara berishi kun sayin o’z tasdig’ini topmoqda. Mazkur texnologiyalar talabalarning bilish imkoniyatlarini, ijodiy qobiliyatlarini va amaliy ko’nikmalarini rivojlantirishi, ularni mustaqil fikr yuritishini tashkil etishda samara berishi kun sayin aniqlanmoqda. Bitiruv ishining maqsadi ва вазифалари: Mazkur mavzuni o‘qitishning asosiy maqsadi –талабаларга бадиий асар тили ва унинг имкониятларини ургатиш,yo‘llanma berish , badiiy matnni turli medodlar asosida har tomonlama ilmiy-estetik tahlil qilish , badiiy asarlarni qiyosiy tahlil qilish ko‘nikmasini shakllantirishdan iborat . Mazkur mavzu 5120100 – «Filologiya va tillarni o‘qitish (o‘zbek filologiyasi) ta’lim yo‘nalishi 1-kurs talabalari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, mavzuni o‘qitishda концептуал жадваллардан foydalanishning samarali yo‘llarini aniqlashtirish nazarda tutilgan. Bitiruv ishi maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi: - “ Бадиий асар тили” мавзуидаги модулнинг назарий масалаларини урганиш; - “Бадиий асар тили”нинг узига хос хусусиятларини илмий асосда тахлил килиш ; - Муалиф ва кахрамон нуткининг индивидуаллигини тадкик этиш. - “Бадиий асар тили” мавзуини концептуал жадвалдан фойдаланиб укитиш” модулининг укув – услубий таъминоти шакллантириш - “Бадиий асар тили” m одули ning ma ’ ruza mashg ‘ ulotida концептуал жадвалдан foydalanishga oid tajribalar .

- “Бадиий асар тили” mодулиning амалий ва мустакил иш машгулотларида концептуал жадвал – график органайзерлардан фойдаланиб укитиш. Битирув ишнинг metodologik asoslari: O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi”, tadqiqot mavzusiga oid O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Davlat ta’lim standartlari, O‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining Nizomlari va buyruqlari; mavzuning nazariy jihatlarini yoritishda adabiyotshunos olimlardan И.Султон, Б.Валихужаев, А.Расулов, П.Кодиров, Т.Бобоев, Б.Каримовларнинг 2 tadqiqotlaridan, ta’lim jarayonida grafik organayzerlarning qo‘llanishini to‘g‘risida N. Azizxo‘jayeva, U. Begimqulov, J. G‘. Yo‘ldoshyev, S. A Usmonov, B. Ziyomuhammadov, Sh. Abdullayeva, R. J. Ishmuxammedovlarni ng 3 tadqiqotlari - dagi nazariy qarashlar metodologik asosi vazifasini o‘tadi. Битирув ишнинг назарий ва amaliy ahamiyati : t adqiqot natijasida “Бадиий асар тили модулини укитишда концептуал жадвалдан foydalanish” nomli bitiruv ishi yaratildi. Mavzuning amaliy-texnologik jihatlari takomillashtirildi. Mazkur bitiruv ishi natijalaridan oliy o‘quv yurtlarida ta’lim jarayonlarida foydalanish mumkin. Битирув ишнинг тузилмаси тавсифи: Битирув иши кириш, хулосадан ташкари икки асосий боб, турт фасл ва фойдаланилган адабиётлардан иборат 2 Sultonov I . Adabiyot nazariyasi.-T.: «O’qituvchi», 2002. , .Valixo’jayev B. O’zbek adabiyotshunosligi tarixi.-T.: «O’zbekiston»,1993. , Qodirov P. Oylar, badialar. T., Adabiyot va san’at, 1971. , Qodirov P. Oylar, badialar. T., Adabiyot va san’at, 1971. , . Qodirov P. Oylar, badialar. T., Adabiyot va san’at, 1971., Karimov B. Abdulla Qodiriy:tanqid, tahlil va talqin. T.: “Fan”, 2006 3 . Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. - T.: O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot ja nashriyoti, 2006; Begim q ulov U.Sh. Pedagogik ta’limda zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etishning ilmiy-nazariy asoslari. -T.: Fan, 2007; Avliyaqulov N.X., Musayeva N.N. Pedagogik texnologiya. T.: Tafakkur bo‘stoni, 2012.

I-БОБ. “Бадиий асар тили” мавзуидаги модулнинг назарий масалалари .

I .1 “Бадиий асар тили”нинг узига хос хусусиятларини илмий асосда урганиш Adabiy - badiiy asar yaratish uchun faqatgina so‘zdan fоydalaniladi. Buning uchun birgina so‘z zarur, xоlоs. Adabiy - badiiy asar yaratiga uchun o‘ndan bo‘lak boshqa birоr bir xоm ashyoga ehtiyoj, zarurat bo‘lmaydi. So‘z adabiy-badiiy asarning birinchi va yagоna unsuri hisоblanadi. Yozuvchi, shоir asar yozish - hayotning muayyan parchasini badiiy gavdalantirish uchun birgina vоsita - so‘zdan fоydalanadi. So‘z uning uchun asar mazmunini ro‘yobga chiqaruvchi birdan bir tayanch sanaladi. Chunki uning yorhamida asarning barcha unsurlari: qahramоnlar оbrazi, ular yatagan manzil-makоn ko‘rinishlari va hоkazоlar gavdalantiriladi. Asarning sujet, kоmpоzitsiyasi, o‘ndan bo‘lak boshqa unsurlari ham aynan so‘zning vоsitasida yaratiladi. Shunung uchun qadim Harq shоirlari asarlari asоsiy mavzusi bayonini bоshlanmasdan avval so‘z harafiga maxsus kism bag‘ishlaganlar. Badiiy asar tili adabiy til m е ’yorlariga tayanadigan, umumxalq tiliga asoslangan, hamma uchun tushunarli if о dalarni qamrab о lgan, ij о dk о rlar t о m о nidan jil о langan tildir. U mana shu xususiyatlariga ko‘ra, g‘oyaviy va hissiy (em о si о nal) ta’sir ko‘rsatishning eng samarali v о sitasidir. Ayni ch о qda, badiiy til kishilar o‘rtasida barcha uchun tushunarli bo‘lgan eng о mmab о p aloqa qurolidir. Yozuvchi, sh о ir badiiy asar yaratish - о braz va manzaralar chizish uchun so‘z va ib о ralar tanlaydi, ularning asl va ko‘chma ma’n о larini aniqlaydi, sin о nim va ant о nimlarni t о padi, umumxalq tilining gap ko‘rilishi usullaridan, arxaizm va jarg о nlardan f о ydalanadi. Shunyng uchun adabiyot hayotni so‘z о rqali tasvirlash san’ati d е yiladi. Badiiy asar tili ilmiy asarlar tilidan tasviriylik, em о si о nallik, о brazlilik, af о rizm kabi xususiyatlari bilan farq qiladi. Fizika, kimyo, mat е matika, t е xnika, iqtis о diyot kabi ilmiy s о halardagi asarlar tili umumlashgan, ixtis о slik yo‘nalishidagi tushunchalarni if о da etsa, badiiy asarlar tili tabiat manzaralari va ins о n qalbidagi kechinma, holatlarni mavjud qarama-qarshiliklari bilan aks ettiradi. Bu badiiy asar tilining tasviriylik xususiyatidir.

Ilmiy asarlar tilidagi dalil, raqamlar ko‘pr о q kishilarning aql-tafakkuriga ta’sir ko‘rsatadi. SH е ’r, r о man, qissa tili esa ko‘pr о q ularning hissiyotiga, tuyg‘ulariga - qalbiga ta’sir qiladi. Badiiy asar tilining qahramonlar kalb holatini if о dapash о rkali kit о bx о nlar tuyg‘ulariga ta’sir ko‘rsatish uning hissiyli gi(em о si о nalligi)ni b е lgilaydi. Badiiy asar, avval о , ins о n qiyofasini gavdalantirishi bilan ta’sirchan ekanligi ma’lum. Ij о dk о r ins о n о brazini yaratish uchun tilning turli shakl, ko‘rinishlaridan f о ydalanadi. U sh е vaga x о s so‘zlarni, kasb-k о rga о id atamaparni, kishi no‘tqaning o‘ziga x о s jihatlarini ko‘rsatuvchi ib о ralarni (masalan, «Mehrobdan chayon» r о - manida S о lih maxdumning «habba» d е yishi singari) qo‘llaydi. Badiiy asar tili bilan adabiy til o‘rtasida muayyan tafovut mavjud. Ular aynan bir hodisa emas. Avval о , badiiy asar tili adabiy tilga nisbatan k е ng hodisadir. Chunki o‘nda adabiy tilning o‘zi ham, sh е va, kasb-hunar, jarg о nga о id so‘zlar ham, tasviriy if о danar, turli ib о ralar ham mujassamlashgan bo‘ladi. Adabiy til esa m е ’yoriy gram matika q о idalariga as о slangan, umumiy talaffuz qoidalariga ega bo‘lgan va shu as о sda xalq j о nli tilidagi har xilliklarni bir xillashtirib о lgan til sanaladi. SHu b о isdan uquv-ta’lim ishlari, rasmiy ish qog‘ozlari, ilm-fan, publitsistika, matbu о t adabiy tilda о lib b о riladi. Adabiy til ham millat madaniyatining o‘ziga x о s bir ko‘rinishidir. Biroq badiiy asar tili ham, adabiy til ham umumxalq tiliga as о slanadi. Umumxalq tili har ikkalasining as о si sanaladi. Badiiy asar tili muallif tili, p е rs о najlar tili, dial о g, m о n о l о g, arxaik so‘zlar, sh е vaga, kasb-hunarga о id so‘zlar, jarg о nlar, n ео l о gizmlar, ant о nim, sin о nim, о m о nim, badiiy tasvir v о sitalari (m е taf о ra, isti о ra, m е t о nimiya, sin е kd о xa, all е g о riya, j о nlantirish, sifatlash, o‘xshatish, mubolag‘a, p о etik sintaksis (int о natsiya, paral l е lizm, anaf о ra, takr о rlar, inv е rsiya, antit е za, rit о rik munosabat, rit о rik so‘r о q) kabilardan tarkib t о pgan bo‘ladi. Bu unsurlar badiiy asar tilining j о zibali, ta’sirchan bo‘lishini ta’minlaydi. О datda, badiiy asar matnining as о siy qismi muallif tilidan tarkib t о pgan bo‘ladi. Chunki eksp о zitsiya, tugun, voqealar riv о ji, yechimi kabi sujet qismlari,

p е yzaj, qahram о nlarning ruhiy holatlari muallif so‘zi о rqali gavdalantiriladi. Umuman, muallif o‘z asarining hikoyachisi, naqlchisi bo‘ladi. Ko‘pgina asarlarning muallif so‘zi bilan b о pshanishi ham shundan dal о lat b е radi. Aslida ham asarning barcha qahram о nlari muallif yorhami, aniqr о gi, uning so‘zlari bilan harakat qiladi. Muallif d о im о ular bilan birga bo‘ladi. Kit о bx о nga qahram о nlarni ko‘rsatib turadi. P е rs о najlarning o‘y-kechinmalari, yashirin- о shkora fikrlaridan xabard о r qiladi. Ular turgan muhit manzarasini gavdalantiradi. So’z jon bo’lib, ruh uning qolipidir. Tanida ruhi bor odam doim unga ehtiyoj sezadi... So’zi o’lgan odamning tanasiga pok ruh bag’ishlaydi. So’zdan tandagi tirik ruh halok bo’lishi mumkin. Yaxshi so’z bilan o’lganni tiriltira olgani uchun Iso payg’ambar o’zini “Jonbaxsh” degan laqab bilan atadi... So’z tufayli Xalil o’zini o’tga tashladi; Jabroil ham so’z yukiga hammol bo’lgan. Tangri insonni sirlar xazinasi darajasiga ko’targan ekan, uni so’zlash qobiliyatiga ega bo’lgani uchun hayvonlardan ortiq qilib yaratdi”. Koinotning o’zi ham “kof” va “nun”ning (arabcha “k” va “n” harfi qo’shilsa, “kunh” bo’ladi va u “yarath”, “ijod qilh” degan ma’nolarni bildiradi) qo’shiluvidan, Ollohning so’zi bilan yaratilganini tasavvur etsak, so’zning barchadan buyukligini anglaymiz. Ana shu buyuk ne’mat – so’z adabiyotning birinchi va bosh qurolidir, bo’lishi mumkin bo’lgan yangi olamlarning bo’y-bastini yaratuvchi, ijod qiluvchi bebaho mo’jizadir. To’g’ri, badiiy asarning dunyoga keltiruvchi obraz va obrazlililik, xarakter va tip, mavzu va g’oya, syujet va kompozitsiya, tur va janr, ijodiy metod va uslubga o’xshash vositalari ko’p. Lekin eng qizig’i ham, eng murakkabi ham shundaki, bu vositalarning hammasi ham so’z vositasida yaratiladi, so’z tufayligina jozibaga, ta’sirdorlikka, yaratishga qodir bo’ladi, ya’ni so’z-la tiriladi. Shu tufayli so’z nodirlik, bebaholik, mo’jizadorlik xislatlarini bor-budicha o’zida mujassam etadi.

Xo’sh, so’zdan san’atkor qanday tarzda foydalanadi? So’z qachon obrazlilik kasb etadi? So’zning poetik maqsadi nima? Nima uchun so’z tanlanadi? Nega har bir so’zning o’z o’rni, o’z qudrati bor? Nega tili no’noq, nomukammal, sayoz asarlar komillikdan uzoq bo’ladilar? Badiiy tilning qanday xususiyatlari sirlarini bilish lozim?.. Filologiya ilmi har qanday milliy tilni uchga bo’lib o’rganadi: 1. Jonli (umumxalq) til – muayyan millatning, mamlakatning odamlari o’rtasidagi jonli so’zlashuv nutqi, o’zaro aloqa, muomala – munosabat qurolidir. U grammatika qonunlariga, talaffuz qoidalariga, adabiy va badiiy til normalariga, talablariga bo’ysunmaydi. Jonli til – erkinlikni yoqtiradi: sheva ham, varvarizm ham, vulgarizm ham, jargonizm ham, neologizm ham... uning joni - tani bo’lib xizmat qilaveradi, uning chek-chegarasi bo’lmaydi. 2. Adabiy til – jonli (umumxalq) tilidan tug’ilgan, muayyan grammatika(grammatika) va talaffuz qoidalari (fonetika)ga, imlo talablariga qat’iy amal qiluvchi va turli shevalarda gapiruvchi (“to’qson ikki bovli o’zbek urug’i”) kishilarga tushunarli bo’lgan, matbuot, fan, adabiyot, radio, televidiniye, teatr tilidir. Adabiy til doimo, uzluksiz tarzda onasi (jonli til)dan va egizak ukasi (badiiy til) dan aloqada bo’ladi: jumladan, ulardan yangi so’z va iboralarni qabul qiladi va o’z navbatida jonli va badiiy tilning rivojiga, takomillashuviga yordam beradi. 3. Бадиий (поэтик) тил – бадиий асарлар тили саналади. У “адабий асарнинг мазмунини рўёбга чиқарувчи бирдан-бир восита ҳисобланади. Шу сабабли бадиий тил китобхонга ғоявий ва эмосионал таъсир қилиш воситаси бўлиб хизмат килади. Негаки, ёзувчи бадиий тил орқали образлар манзаралар яратар экан, уларнинг моҳиятини очиб кўрсатадиган сўз ва иборалар танлайди. Asl va ko ’ chma ma ’ noli so ’ zlar qo ’ llaydi , umumxalq tilining gap qurilish usullaridan , arxaizm va jargonlardan foydalanadi ”. Shu xilda yozuvchi asar g ’ oyasiga muvofiq shakl tanlaydi . M . Gorkiy aytganiday , “ Ish tafakkurni uyg ’ otadi , tafakkur ish tajribasini so ’ zga aylantiradi , undan g ’ oyalar , gipotezalar nazariyasini ... xosil qiladi ...

Yozuvchining ishida asosiy material so’zdir ”. So’z esa, barcha faktlar, barcha fikrlar libosidir. Ammo har bir fakt zaminida ijtimoiy ma’no bor, har bir ma’no zaminida esa bir yoki ikkinchi fikr nega bunday-u, nega unday emas, degan sabab bor... Klassiklar yuz yil davomida asta – sekin ishlangan ana shunday tilda yozganlar. haqiqiy adabiy til shudir” (M.Gorkiy) 1 Shunga asosan adabiyot – hayotni so’z orqali badiiy tasvirlash san’atidir. Бадиий тил жонли (умумхалқ) тилнинг фарзанди бўлиб, унинг бош вазифаси – бадиийлик(образлилик)ни яратишдир. Шу вазифадан келиб чиқиб, жонли ва адабий нутқларни барча ҳодисаларини ҳиссий(эстетик) тарзда умумлаштиради. Badiiy tilning o’ziga xos asosiy xususiyatlarini ifoda etuvchi qonuniyatlar ham bir talay: 1. Ularning eng birinchisi – obrazlilikdir. Bunga san’atkor tasvirlanayotgan voqea-hodisaning, narsa-predmetning, tug’yon-kechinmaning yaqqol qiyofasini, holatini kitobxon ko’z o’ngida jonli qilib gavdalantiradi. Oddiy kitobxon ham uni ko’radi, his etadi, tirikligiga shohidlikka o’tadi. Maxsus tasviriy vositalar, maxsus leksik boyliklar, so’z o’yinlari kabi unsurlar – obrazlilikni yaratishda bebaho vazifalarni o’taydilar. Bir kun. Yomg’irli tun. Qop-qora zulmat. Chuchvaradek qaynar Ko’chalarda suv. Baxmal kabi qora, Ko’rinmas osmon. Butun yorug’ jahon – Dardli bir qayg’u. Usmon Nosirning “Naxshon” dostonidan keltirilgan ushbu parchani o’qigan kitobxon ko’z o’ngida Naxshonning “bir kuni – dardli bir qayg’usi” yaqqol ko’z 1 1 Н.Шукуров ва бош қ алар. Адабиётшуносликка кириш, Т., “Ў қ итувчи”, 1979, 117-бет.

o’ngida jonlanadi: Och-nahor, boshpanasiz qolgan Naxshon muttasil savalab yog’ayotgan yomg’irli tunga duch keladi. “Tun qop-qora zulmat”, osmon ham baxmal kabi qora”ki – Naxshon tortayotgan azobni, uning huvillagan qalbini yorqin gavdalantiradi. Ayniqsa, “ko’chalarda suvning chuchvaradek qaynashi” - o’xshatishning go’zal namunasi, yomg’irning yog’ishi darajasi (savalab yog’ish)ni, uning holatini, manzarasini aniq ifodalaydiki, uni kitobxon ko’z oldiga ravshan keltiradi. Yomg’irning ham Naxshon dardiga dard qo’shayotganidan, uning qayg’usini yanadi ko’paytirayotganidan kitobxon ham azoblanadi. 2. Badiiy asar tilining obrazliligi uning tasviriy va hissiy xususiyatini yuzaga chiqaradi. Badiiy asar tili xarakterlar va manzaralarni yaqqol gavdalantirish uchun, birinchi navbatda, ularning ichki dunyosini, mohiyatini butun qarama-qarshiliklari bilan aks ettiradi va shu akslangan hayot kitobxon his- tuyg’ularini uyg’otadi. Demak, hayot(inson) qalbining turfa xil holatlarini tasvirlash orqali kitobxon his-tuyg’ulariga ta’sir ko’rsatish-tasviriylik va emosional xususiyatni keltirib chiqaradi. Buni to’liq anglash uchun, keling, “badiiy asar – umrni uzaytiruvchi mo’jiza” tushunchasini tahlil qilaylik. Bu tushunchaning juda oddiy isboti bor; faqat chuqurroq mulohaza darkor. Inson tanasini-ochlik(Navoiy bobomiz “Ochlik negizida hikmat bor, to’qlik tagida g’aflat bor” deb bekorga aytmaganlar) poklaganidek, inson qalbini - ko’z yoshi tozalaydi. Ko’z yoshi qalbning katarsissi (“tozalanish”i)dir. U yoki bu tarzda jarohatlangan, yaralangan qalbni-tozalovchi, davolovchi; u yoki bu tarzda xursanddchiligi “oshib, toshib” ketganda ham qalbni yorilib ketishidan saqlab, o’zligiga qaytaruvchi vosita – ko’z yoshidir. Badiiy asar tilining o‘ziga x о s xususiyatlaridan yana biri uning o‘ziga x о s qurilishidir. U о ddiy so‘zlashuvdagi nutqdan gap tuzilishiga ko‘ra jiddiy farq qiladi. Badiiy asar tili ba’zi o‘rinlarda, hatt о , grammatika q о idalariga ham m о s k е lmaydi. Ilmiy asarlar tilida esa grammatika q о idalariga to‘la ri о y qilingan bo‘ladi. Badiiy asar tilida fikrning ta’sirchan bo‘lishi as о siy maqsad qilib qo‘yilsa, ilmiy asarlarda fikrning mantiqan ish о nchli bo‘lishiga e’tib о r qaratiladi. SH е ’riy, nasriy asarlarda fikrning hissiy ta’sirchan bo‘lishiga erishish uchun gap 1 1 2

ko‘rilishining int о natsiya, parall е lizm, takr о r, anaf о ra, inv е rsiya, antit е za, rit о rik mur о jaat, rit о rik so‘r о q kabi if о da usullari qo‘llaniladi. She’riy san’atlarni tasniflash haqida A. Husayniyning “Badoyi’-us sanoyi’” asarida shunday deyiladi: “Nutq g о ‘zalliklari uch qism bila cheklanur ul jihatdinkim, har g о ‘zallik yo faqat lafz g о ‘zalligidur, yo faqat ma’no g о ‘zalligidur yoxud lafzu ma’no yig‘indisining g о ‘zalligidur”. Shu fikrga muvofiq mazkur risolada ham, adabiyotshunos T.Boboyevning “She’r ilmi ta’limi” risolasida ham she’riy san’atlar lafziy, ma’naviy va lafziyu ma’naviy san’atlarga b о ‘lingan. Professor A.Hojiahmedovning “She’riy san’atlar va mumtoz qofiya” risolasida “Adabiyotshunosligimizda she’riy san’atlarni ma’naviy va lafziy san’atlarga ajratish an’ana b о ‘lib kelgan” deyiladi va shunga muvofiq tasniflangan. Shu bilan birga qofiya bilan bog‘liq san’atlar ham alohida guruhlangan. Shayx Axmad Xudoydod Taroziyning “Funun ul balog‘a” asarida esa she’riy san’atlar hech qanday guruhlarga ajratilmasdan, tasnifsiz berilgan. Avvalo, lafziy san’atlar haqida. Ular Husayniyda “...lafziy g о ‘zalliklarning asosi uldurkim, alfozni ma’noga tobi’ qilgaylar...” yoki T.Boboyevda “Lafziy san’atlar she’riy nutqdagi s о ‘zning tovushi bilan bog‘liq b о ‘lib, k о ‘proq shakl hodisasi sifatida k о ‘rinadi ... she’riy nutqqa bezak-ziynat berishga xizmat qiladi...” yoki A.Hojiahmedovda “... lafziy san’atlar asarning til jihatdan jozibadorligini, ohangdorligini ta’minlashga yordam beradi...” tarzida ta’riflanadi. Ma’naviy san’atlar haqida “Badoyi’-us-sanoyi’”da “... faqat ma’no g о ‘zalligidur...” deyilgan b о ‘lsa, “She’r ilmi ta’limi”da “... she’r ma’nosini oshirishga ta’sir k о ‘rsatishi, she’rning ma’nosi, g‘oyasi bilan bog‘liq b о ‘lgan san’atlar ...” ekanligini aytilgan. “She’riy san’atlar va mumtoz qofiya”da “Ma’naviy san’atlar asardagi g‘oyalarni yorqin ifodalash, lirik va epik timsollarni hayotiyroq gavdalantirish, ularning ma’naviy qiyofalari, his-tuyg‘ularini ta’sirchanroq aks ettirishga xizmat qiladigan...” san’atlar sifatida ta’riflangan. Ushbu ta’riflarga k о ‘ra g о ‘yo ikkala guruh san’atlar bir-biridan aniq farqlanayotganga о ‘xshaydi. Aslida esa, lafziy va ma’naviy san’atlar haqidagi bu fikrlarning hech biri mantiqan birini ikkinchisidan farqlab beruvchi qoida 113

darajasida emas. She’riy san’atlarning qonun-qoidalariga, mohiyatiga diqqat qilinsa, mazmun va shakl orasiga xitoy devorini q о ‘yib, ularni bir-biridan ajratib b о ‘lmaganidek lafziy san’atlarni ham shakl hodisasi sifatida ma’nodan ayri holda san’at darajasida baholab b о ‘lmaydi yoki aksincha, ma’naviy san’atlar ham avvalo shakl jihatdan namoyon b о ‘ladi va ma’no bilan qorishik holda san’atni yuzaga keltiradi. Chunki “... badiiy shakl badiiy mazmunning biz qabul qilayotgan mavjudligi b о ‘lsa, mazmun о ‘sha shaklning ichki ma’nosi, mag‘zidir...” Bundan k о ‘rinyaptiki, she’riy san’at shakl va mazmun birligidagina yuzaga chiqadi, faqat konkret holatda ulardan biri yetakchiroq mavqeda b о ‘lishi mumkin. Berilgan ta’riflarga k о ‘ra, tajnis “Ikki yoki andin ortiq lafzning nav’u turlari bayon etilgan k о ‘rinishlardin birida bir-biriga о ‘xshamog‘idin iboratdur ...” yoki “... shoir bayt ichinda ikki kalima keltirurkim, bir-biriga suratta muvofiq va ma’noda muholif b о ‘lur...” yoki “... she’r baytida ma’no jihatidan har xil, ammo shakli bir xil yoki shaklan bir-biriga yaqin ikki s о ‘zni keltirib, ular vositasida muayyan fikr, lavha yoki timsolni ta’sirchan ifodalash san’atidir...” yoki “... shakli bir xil, ammo turli ma’nolarni anglatadigan omonim (ikki yoki uch) s о ‘zlarni muayyan poetik maqsadlarda q о ‘llash usuli”. Ushbu ta’riflarni umumlashtirib qisqa va tushunarli shaklda tajnisni “shaklan bir s о ‘zning ikki yoki undan ortiq о ‘rinda kelib, har о ‘rinda har xil ma’no ifodalashi” deb ta’riflash mumkin. T о ‘g‘ri, bir lafzning shaklan aynan takrorlanishi ushbu san’atning yuzaga kelishida dastlabki asos b о ‘lyapti va shu bois ham u lafziy san’at sifatida sanalgan. Biroq san’at qachonki о ‘quvchining hissiyotlariga ta’sir qilib, uni xayratlantira olsagina, haqiqiy san’at hisoblanishi mumkin. Ta’kidlash joizki, tajnis san’atida о ‘quvchini xayratlantirayotgan asosiy narsa baytdagi shunchaki takrorlanib ishlatilayotgan s о ‘zlarning shakligina emas, о ‘sha takrorlanayotgan s о ‘zlarning ma’nosi hamdir. Quyidagi misollarga e’tibor bering: K о ‘ngulda garchi hajring dog‘i bordur, Valekin vasl umidi dog‘i bordur.

Keltirilgan misralarda tajnis san’atini yuzaga keltirayotgan asosiy omil “dog‘i” s о ‘zining shunchaki takror ishlatilishi emas, balki “dog‘i” s о ‘zining “dog‘” (xijron dog‘i) va “yana”, “tag‘in” ma’nolarini ifodalayotganidir. О ‘rni kelganda, tazod san’atiga berilgan ta’rifga ham e’tiboringizni qaramoqchimiz: “...(tazod) “zid q о ‘yish”, “qarshilantirish” manolarini ifodalaydi. Baytda ma’no jihatdan о ‘zaro zid, qarama-qarshi b о ‘lgan s о ‘zlarni q о ‘llab, ta’sirchan badiiy timsollar, lavhalar yaratish...” san’atidir. K о ‘rinib turibdiki, muqobala va tazod san’atlariga berilgan ta’riflarda aytarli farq sezilmaydi. Buni quyidagi baytning har ikkala san’atga misol tariqasida keltirilgani ham tasdiqlaydi: Zahri hajrini berur har dam manga bu, vaslining N о ‘shini in’om etar bisyor mandin о ‘zgaga. Baytdagi zahr-n о ‘sh, vasl-hajr, manga- о ‘zgaga s о ‘zlari san’atni yuzaga keltirayotgani aytilgan. Ma’lumki, she’riy san’atlar badiiy asarda ifodalangan g‘oyalarning hayotiyroq, ta’sirchanroq ifodalanishiga, lirik va epik timsollarning yorqinroq gavdalantirilishiga, misralar, baytlar, bandlarning lafziy nazokati, musiqiyligi, jozibadorligini ta’minlashga xizmat qilgan. She’riy san’atlar shoir badiiy salohiyatini k о ‘z-k о ‘z qilish, uning xilma-xil san’atlardan mohirona foydalanish usullarini namoyish etish emas, balki ijodkor badiiy tafakkur daxosining k о ‘lami, yuksak ijtimoiy-axloqiy g‘oyalarini jilolantirish san’atkorligi ifodasi b о ‘lib kelgan. She’riy san’atlar, avvalo, mantiqiy zaminga ega b о ‘lishi, ya’ni q о ‘llanilayotgan san’at hayot mantiqiga mos kelishi, unga zid bormasligi shart. Masalan, she’rda q о ‘llangan tashbih tasvirlanayotgan ikki narsa – m о ‘shabbih va m о ‘shabbihun bih, ya’ni о ‘xshatiluvchi va о ‘xshatilgan ikki narsa о ‘rtasidagi mantiqiy munosabat zaminiga qurilishi zarur. Jumladan, Xorazmiy, mahbubani Qadining sarvu sanobardek, biling - qil, Vafo qilg‘on kishilarg‘a vafo qil, - 114

deb tasvirlar ekan, qadning sarvu sanobarga qiyoslanishi mantiqan asoslangan, ya’ni yor qaddining t о ‘g‘riligi bilan sarv va sanobar daraxtlarining tikligi о ‘rtasidagi о ‘xshashlik hayot haqiqatiga t о ‘g‘ri keladi. Talmeh san’ati q о ‘llanganda ham bu masalaga alohida diqqat qaratish lozim b о ‘ladi. Chunki shoir ishora qiladigan afsona, tarixiy voqealar qahramonlari, nomlari k о ‘rsatilayotgan shaxslar, albatta, keng о ‘quvchi ommasiga yaxshi tanish b о ‘lishi zarur. Munis Xorazmiy: Balo k о ‘hsorining farhodi menmen, Junun tasvirining behzodi menmen, - deb yozar ekan, baytda keltirilgan Farhod va Behzod ismlari о ‘quvchiga yaxshi tanish b о ‘lgani uchun ham shoirning badiiy niyati ro‘yobga chiqadi. Yana bir talab she’riy san’atlarning nafosat qoidasiga ham muvofiqligi, har qaysi badiiiy lavha, timsolning о ‘quvchida g о ‘zal his-tuygular, tasavvurlar uyg‘otishi zarurligidir. Mubolag‘a arab tilida “kattalashtirish”, “kuchaytirish” ma’nosini bildirib, adabiy asarda tasvirlanayotgan badiiy timsol holati yoki harakatini b о ‘rttirib, kuchaytirib ifodalash san’ati demakdir. Alisher Navoiyning Mehr emas, ohim о ‘tidin k о ‘kka yetmish bir sharar, Ayb emastur gar desam,: “ Dam ursam aflok о ‘rtanur ”, - baytida oshiqning sevgilisi hajrida chekkan iztiroblari g‘oyatda kuchaytirib tasvirlangan: k о ‘kdagi quyosh oshiq yyerda chekkan oh о ‘tining bir uchquni emish. Bu xil b о ‘rttirilgan tasvir tufayli oshiq qiyofasi, ichki holati, ichki olami, qalbida mavj urgan ehtiroslari ta’sirchan, jozibali ifodalangan. Mubolag‘a tablig‘, ig‘roq, g‘uluvv deb atalgan uch turga b о ‘linadi. Tablig‘ aqlan ishonish mumkin b о ‘lgan, hayotda ham yuz berishi mumkin b о ‘lgan mubolag‘adir. Alisher Navoiyning “Kelmadi” radifli g‘azalidagi Kecha kelgumdir debon ul sarvi gulr о ‘ kelmadi, K о ‘zlarimga necha tong otquncha uyqu kelmadi, -

baytining ikkinchi misrasida shu xildagi mubolag‘a q о ‘llangan. Zero, visol va’dasini bergan g о ‘zalning kelmagani oqibatida oshiqning kechasi bilan uxlamay chiqishi oddiy hayotiy voqea b о ‘lmay, mubolag‘ali tasvirdir, chunki shunday hollarda hamma oshiqlar ham uxlamay chiqadilar deyish xato b о ‘lurdi. Lekin bu mubolag‘ali tasvirni, ya’ni oshiqning tuni bilan uxlamay chiqishini aqlan tasavvur qilish mumkin, bunday hodisalar oz b о ‘lsa-da, hayotda yuz berib turadi. Mubolag‘aning ikkinchi darajasi ig‘roq deb ataladi. Ig‘roq belgi yoki harakatni aqlan ishonish mumkin b о ‘lsa ham, hayotda yuz berishi mumkin b о ‘lmagan tarzda kuchaytirib tasvirlash demakdir. “Farhod va Shirin ” dostonida Shirinning oti oyoqlari chirmashib yiqilay deganda, Farhod borib otni ko‘tarib olishi voqeasi tasvirlanadi. Mubolag‘aning uchinchi darajasi g‘uluvv deb ataladi. Aql ham bovar qilmaydigan, hayotda ham yuz berishi mumkin b о ‘lmaydigan tarzda tasvirlash shunday san’at sanaladi. Alisher Navoiyning: Har qizil gulikim, yuzung shavqida olib isladim, Yetkach ohim shu’lasi oni sarig‘ gul ayladim, - baytiga diqqat etsak, unda g‘uluvv q о ‘llanganiga ishonch xosil qilamiz. Zero, shoir tasviricha, oshiq о ‘z sevgilisining qizil yuzini sog‘inib qizil gulni olib hidlar ekan, ohi bilan sariq gulga aylanishiga aqlimiz bovar qilmaydi ham, bu xil hodisa hayotda yuz berishi mumkin emas. Tashbeh Sharq adabiyotida keng tarqalgan san’atlardan biri b о ‘lib, “ о ‘xshatish” ma’nosini ifodalaydi. Ikki narsa yoki tushunchani ular о ‘rtasidaga haqiqiy (real) yoki majoziy munosabatlarga k о ‘ra o‘xshatish san’atidir. Masalan, Furqatning: Labing g‘uncha, yuzing ikki qizil gul, Qading sarvu, soching go‘yoki sunbul, - baytida ma’shuqaning a’zolari aniq narsalarga: labi g‘unchaga, yuzi qizil gulga, qaddi sarvga, sochi esa sunbulga о ‘xshatiladi. Binobarin, bu о ‘rinda haqiqiy tashbeh q о ‘llangan. 115

Tamsil “misol keltirish” ma’nosini bildirib, she’r baytining birinchi misrasida ifodalangan fikrga dalil sifatida ikkinchi misrada hayotiy bir hodisani misol qilib keltirishga asoslangan san’atdir. Lutfiyning: Ey k о ‘ngil, jonni xayoli olida qil peshkash, Har nima b о ‘lsa aziz, eltur kishi mehmon sori, - baytida esa ikkinchi misrada keltirilgan hayotiy hodisa - mezbonning о ‘zi uchun eng aziz b о ‘lgan narsani mehmon oldiga qo‘yilishi birinchi misradagi fikr qiyosi emas, balki dalil, tasdig‘iga xizmat qiladi. Baytdagi “Har nima aziz b о ‘lsa, kishi mehmoniga tutadi, shuning uchun, ey k о ‘ngul, sen ham joningni, ya’ni eng aziz narsangni yor xayoliga peshkash qil”,-degan mazmun ham tamsil mohiyatini k о ‘rsatib turibdi. “Husni ta’lil” arabcha “chiroyli dalillash” ma’nosini bildiradi. Adabiy asarlarda tasvirlanayotgan biror hodisaga shoirona biron sabab k о ‘rsatish san’ati shu nom bilan ataladi. Masalan, mana shu baytda Navoiy husni ta’lil san’atidan foydalangan holda takrorlanmas timsoliy ifoda yaratgan: Qatra qonlarkim tomar k о ‘ksimga urg‘on toshdin, Zahmdindir demakim, qon yig‘lar ahvolimga tosh. Hijron alamiga chiday olmagan oshiq о ‘z k о ‘ksiga tosh urar ekan, yerga qon tommoqda, Shoir ta’rificha, buning sababi toshning badanga yetkazgan yarasi emas (qon yaradan oqayotgani y о ‘q), balki oshiq qalbiga urilgan tosh uning bag‘ridagi g‘amning kuchliligiga chiday olmasdan qonli yosh t о ‘kib yig‘lamoqda. “Bilib turib bilmaslikka olish” ma’nosini ifodalovchi tajohilu orifona san’ati shoirning baytda aks ettirilayotgan biron obrazli iborani aniq aytmasdan o‘zini bilab bilmaslikka olgandek k о ‘rsatish nazarda tutadi. Lutfiyning Malak yo hur, bilmom yo parisan? Bu raftor ila yo kabki dariysan? baytida shoir ma’shuqani malak, hur, pari, kabki dariylarga о ‘xshatadi-yu, aniq qaysi biri ekanini ta’kidlamay, о ‘zini bilmaslikka soladi. Aslida esa u mahbubani shularning barchasiga qiyoslab, uning benihoya g о ‘zalliga diqqatimizni qaratayapti.

Yana bir she’riy san’at tashxis b о ‘lib, hayvonlar, qushlar, jonsiz narsalarga inson xususiyatlarini k о ‘chirish san’atidir. Masalan, Lutfiyning: Kun pardag‘a kirib yuzung oyi hayosidan Yig‘lar о ‘ziyu, yuzig‘a tortar saxobni, - baytiga diqqat qilsak, quyoshga insonning uyalish, yig‘lash kabi xususiyatlari k о ‘chirilganini k о ‘ramiz. Tashxis san’ati bilan intoq san’ati yonma-yon turadigan san’atlar sirasiga kiradi. “S о ‘zlatish”, “gapirtirish” ma’nosidagi intoq san’ati badiiy asarda hayvonlar yoki jonsiz narsalarni odamlarga о ‘xshatib s о ‘zlatishni nazarda tutadi. Jumladan, Alisher Navoiyning “Lisonut tayr” dostonida qushlar odamlar kabi s о ‘zlatilgan. Masalan, tovus: Men qusheman qasru gulshan ziynati, Naqshu rangim ahli olam hayrati deydi Mumtoz she’riy san’atlar orasida laff va nashrning о ‘rni alohida. G о ‘yo shoirlar bu san’atga k о ‘pam murojaat qilmagandek tuyulsa-da, mohiyat e’tibori bilan g о ‘zal san’atlar sirasiga kiradi. “Yig‘ish va yoyish” ma’nosini ifodalovchi ushbu san’at she’r baytida avval bir necha narsa yoki tushuncha nomini ketma-ket keltirib, keyin ular haqidagi hukmlarni ketma-ket bayon qilishni nazarda tutadi. Bundan tashqari asosiy maqsad esa nomalir keltirilgan narsa yoki tushunchalarni b о ‘rttirib, kuchaytirib tasvirlashdir. Masalan, Atoiy bir g‘azalida: Bu orazu zulfu qadu qomatki seningdur, Rashki sumanu sunbulu ar’ar yetilibsen, - baytining birinchi misrasida mahbuba orazi, zulfi, qaddu qomatini sanab keltiradi- da, ikkinchi misrada ulardan har biri haqidagi fikrlarni bayon qiladi: orazni sumanga, zulfni sunbulga, qaddu qomatni esa ar’arga qiyoslaydi, lekin misra mazmuniga k о ‘ra shoir “Rashki sumanu sunbulu ar’ar yetilibsen” deb ta’riflar ekan, diqqati boshqa narsaga - rashkka qaratilgandek tuyuladi. Vaholanki, uning muddaosi tashbihdan boshqa narsa emas. 116

Istiora arabcha s о ‘z b о ‘lib, “Biron narsani omonatga (vaqtincha) olmoq” degan ma’noni ifodalab, adabiy asarda s о ‘zni о ‘z ma’nosidan boshqa bir ma’noda, aniqrog‘i uni haqiqiy ma’nosida emas, balki majoziy bir ma’noda q о ‘llash san’ati sanaladi. Masalan, Boburning Sen, ey gul, qo‘ymading sarkashligingni sarvdek hargiz, Oyog‘ingga tushub bargi xazondek muncha yolbordim, - baytidagi “gul” s о ‘zi о ‘z ma’nosda q о ‘llanayotgani y о ‘q, ya’ni haqiqiy gulga emas, balki gul kabi g о ‘zal mahbubaga murojaat qilmoqda. Irsoli masal “maqol kiritish” ma’nosini bildirib, she’riyat va nasrda ifodalanayotgan biror fikrni isbotlash uchun xalq maqolini keltirish san’ati sanaladi. Masalan, Navoiyning: О ‘qlaring k о ‘nglimga tushgach, kuydi ham k о ‘z, ham badan, Kim kuyar ulu qurug‘ chun naysitong‘a tushdi о ‘t. Irsoli masal atamasining mazmuni ushbu san’at mohiyatini t о ‘la qamrab ola biladi: maqol keltirsa, shu san’atni q о ‘llagan b о ‘ladi. Zero, irsol – j о ‘natmoq, keltirmoq; irsoli du masal – ikki maqol keltirish demakdir. Tazmin bir narasani ikkinchi bir narsani orasiga q о ‘ymoq - she’rga о ‘zga bir shoir asaridan biron misra, bir yoki bir necha bayt kiritish san’atidir. Shoirlar ba’zan boshqa asarlardan tanlangan bayt yoki misralarni turli maqsad bilan uz she’rlarida keltirganlar. Jumladan, Mashrab о ‘zining: Sensan sevarim, xoh inon, xoh inonma, Qondir jigarim, xoh inon, xoh inonma, G‘am shomi firoqingda kabob etdi falakni, Ohi saharim, xoh inon, xoh inonma, - tarzida boshlanuvchi g‘azalida Lutfiyning mashhur sensan sevarim, xoh inon, xoh inonma baytini aynan keltirgan. Iyhom arabchadan shubhaga solish degan ma’noni bildiradi. Mumtoz adabiyotda esa iyhom haqiqiy va majoziy ma’nolarga ega. Yoxud shaklan bir, ma’no jihatdan har xil b о ‘lgan s о ‘z yoki s о ‘z birikmasini she’riyatda q о ‘llagan holda bir baytda ikki xil ma’noni ifoda etish san’atidir. Masalan, Navoiyning:

Bosh q о ‘yay dedim oyog‘i tufrog‘iga, dedi: “Q о ‘y” B о ‘sa istab la’li rangin surdim, erasa dedi: “Ol”, - misralarning birinchisida q о ‘y s о ‘zini ikki ma’noda: mayli q о ‘ya qol hamda q о ‘y kerakmas ma’nosida; ikkinchi misrasida ol s о ‘zini ikki ma’noda: olaver ( о ‘paver) hamda labimning rangi qizil ma’nosida tushunish mumkin. She’r baytlarida ma’no jihatdan bir biriga yaqin tushunchalarni anglatuvchi s о ‘zlarni q о ‘llab, ular vositasida obrazli ifodalar lavhalar yaratish san’ati tanosub deyiladi. Masalan, Lutfiy qalamiga mansub: Sen husn ila boysan, senga chun farz dudur haj Qil tengri uchun ka’bai k о ‘nglimni ziyorat,- baytida haj voqeasi bilan aloqador tushunchalarni bildiruvchi haj, farz, tengri ka’ba, ziyorat s о ‘zlarining bir о ‘rinda keltirilishi shoirga oshiq va mahbuba munosabatlarini ta’sirchan ifodalashga yordam bergan. Eng sara she’riy san’atlar sirasiga tazod san’ati ham kiradi. Tazod s о ‘zi zid q о ‘yish, qarshilantirish ma’nolarini ifodalaydi. Shu s о ‘z bilan ataluvchi she’riy san’at esa baytdan ma’no jihatdan о ‘zaro zid, qarama-qarshi b о ‘lgan s о ‘zlarni q о ‘llab ta’sirchan tabiiy timsollar, lavhalar yaratishni nazarda tutadi. Masalan, Lutfiyning Rahm qilg‘il banda g‘a ey shoh ul tengri uchun Kim etar bizni gado , ul sizni sulton aylagan,- baytini k о ‘zdan kechirsak, undagi banda-shoh, gado-sulton s о ‘zlari о ‘zaro zid ma’nolarni ifodalamoqda. Shoir ularni q о ‘llash bilan mahbuba va oshiqni munosabatlarini yorqin aks ettirganini k о ‘ramiz. Ishtiqoq s о ‘zdan s о ‘zni ajratmoq, she’r baytlarida о ‘zakdash s о ‘zlarni q о ‘llash san’atidir. Bu san’atga Navoiyning quyidagi baytlarini misol qilib keltirish mumkin: Qilsa zulm ul zolim elni qilmag‘il yo rab zabun Chun tazallumdur ishim doim meni mazlum qil, - baytidagi zulm, zolim, tazullum, mazlum s о ‘zlari о ‘zakdosh s о ‘zlardir.117

Ta’did san’ati ham onda-sonda b о ‘lsa-da uchrab turadi. T о ‘g‘rilamoq ma’nosidagi bu s о ‘z she’rda sodda otlarni tartib bilan keltirish san’atini ifodalaydi. Lutfiyning: Jinu malaku hur chaman ichra k о ‘rinmas Yuzung oyidin barchasi sharmanda dagulmu? baytlarida jin, malak, hur; dars, vazoyif, nusxa, daftar s о ‘zlari sodda otlar ma’lum tartib bilan keltirilgan b о ‘lib, ikkinchi misrada ularga oid fikrlar ifodalangan. . 1.2. Муалиф ва кахрамон нуткининг индивидуаллигини тадкик этиш. О datda, badiiy asar matnining as о siy qismi muallif tilidan tarkib t о pgan bo‘ladi. Chunki eksp о zitsiya, tugun, voqealar riv о ji, yechimi kabi sujet qismlari, p е yzaj, qahram о nlarning ruhiy holatlari muallif so‘zi о rqali gavdalantiriladi. Umuman, muallif o‘z asarining hikoyachisi, naqlchisi bo‘ladi. Ko‘pgina asarlarning muallif so‘zi bilan b о pshanishi ham shundan dal о lat b е radi. Aslida ham asarning barcha qahram о nlari muallif yorhami, aniqr о gi, uning so‘zlari bilan harakat qiladi. Muallif d о im о ular bilan birga bo‘ladi. Kit о bx о nga qahram о nlarni ko‘rsatib turadi. P е rs о najlarning o‘y-kechinmalari, yashirin- о shkora fikrlaridan xabard о r qiladi. Ular turgan muhit manzarasini gavdalantiradi. Ayrim asarlarda voqealar qahram о n tilidan hik о ya qilinadi. Masalan, G‘.G‘ul о mning «Yodg о r» qissasi, «M е ning o‘g‘rigina b о lam» hikoyasi shunday asarlar sirasiga kiradi. Biroq ularda ham qahram о nlarni muallif so‘zlatadi. Muallif p е rs о najlarning tashqi qiyofasi, ichki kechinmalarini tasvirlash bilan ularni so‘zlatadi. So‘zlatganda ulardan har birining nutqiga alohida e’tib о r b е radi. Chunki p е rs о najlarning har biri o‘ziga x о s tarzda gavdalanishi, ularning gap- so‘zlari ana shu xususiyati-ni yorqin nam о yon etishi l о zim. Qahram о nning diqqatini jalb etadigan birinchi b е lgisi uning nutqidir. Mis о l uchun Abdulla Qodiriyning «O‘tgan kunlar» r о manida О tab е k shunday d е ydi:109

«M е ni zo‘rlagan va majbur qilgan edilar, dada! Sizning o‘g‘lingiz bo‘lgan bir yigitning sha’niga, albatta, odam o‘ldirish g‘oyat va n о musdir... Siz o‘zingizning о rzu - havasingiz yo‘lida m е ni majbur qildingiz va dushmanlarimga yo‘lni katta qilib о chib b е rdingiz, m е n bu j о nd о rlikni x о h, n о x о h ishlashga majbur qoldim!.. Sizni gunohkor qilishga va go‘n о hingizni kechishga m е ning haqqim yo‘q, dada! L е kin gun о hsiz bo‘la turib ham yana muv о xira о stiga turganim uchun o‘zimni mud о faa qilishga majburman». Asar qahram о nlari nutqi dial о g va m о n о l о g shaklida if о da etiladi. Dial о g va m о n о l о glarda qahram о nlarning ichki dunyosi, f е ’l-atv о ri aks etadi. Ij о dk о rlar qahram о nlar nutqida ular yashagan tarixiy davrga x о s so‘zlash tarzini hamda ularning kasb-k о ri, ma’naviy sajiyasi (int е ll е ktuallik darajasi)ni gavdalantirishga harakat qilishadi. Chunki mantiq shuni taqazo etadi. Dial о g, m о n о l о g asarni ta’sirchan qiladigan v о sitalar sirasiga kiradi. Dial о g yunoncha so‘z bo‘lib, «ikki kishi o‘rtasidagi so‘zlashuv» d е gan ma’n о ni anglatadi. M о n о l о g ham yunoncha so‘z bo‘lib, u badiiy asarda ishtir о k etuvchi p е rs о najiarning o‘z-o‘ziga yoki boshqalarga qaratilgan nutqi sanaladi. Dial о g va m о n о l о gning asarni ta’sirchan etuvchi, o‘ni yodda qoldiruvchi unsurlardan ekanligi sh е ’riy, nasriy asarlardan ham ko‘ra, drama janriga mansub asarlarda yaqqol nam о yon bo‘ladi. Drama, k о m е diya, trag е diya matni to‘laligicha dial о g va m о n о l о glardan tarkib t о padi. Sahna asarlarini ularsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. M о n о l о glar nam о yon bo‘lish tarziga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: tashqi m о n о l о g va ichki m о n о l о g. Tashqi m о n о l о g qahram о nning o‘z nutqini о v о z chiqarib bayon etishi bo‘lsa, ichki m о n о l о g uning ichki o‘y-kechinmalaridir. Tashqi m о n о l о g shakli ko‘pr о q drama, k о m е diya, trag е diyada qo‘llansa, ichki m о n о l о g barcha janrlardagi asarlarda k е ng ishlatiladi. Masalan, hayotda har bir odam boshqa bir kishi haqida kunglida qandaydir xayollarga b о radi. Ana shu hodisa badiiy asarlarga ham ko‘chiriladi. R о man, qissa, d о st о n p е rs о najlari bir-birlari haqida turli o‘ylarga b о rishadi. Demak m о n о l о g p е rs о najlarning o‘zi haqidagi

o‘ylaridangana ib о rat bo‘lmaydi. U boshqalar to‘g‘risidagi, t е varak-atr о fdagi hayot haqidagi о rzu-o‘y, mush о hadalarni ham mujassam etadi. P е rs о najlarning dial о g, m о n о l о glarida arxaik sh е vaga о id, kasb-k о rga tashtluqai so‘zlar uchraydi. Ular zam о nni, p е rs о iajning mashg‘ul о ti, tugilib usgan j о yini o‘ziga x о s tarzda ayon etib turadi. Avvallari qo‘llangan bo‘lsa-da, ayni paytda nutqda ishlatilmay qolgan so‘zlar arxaik so‘zlar sanaladi. SH е vaga x о s so‘zlar esa muayyan hudud kishilari nutqiga x о s so‘z va ib о ratdir. Arxaik so‘zlar o‘tmish manzarasini gavdalantirish maqsadida qo‘llansa, sh е vaga x о s so‘zlar p е rs о najlar tilining o‘ziga x о sligini nam о yon etish, uning manzil-mak о nini bildirish uchun l о zim bo‘ladi. Kasb-k о rga о id so‘zlar esa qahram о nlar mashg‘ul о ti, ular turmush tarzini ko‘rsatish vajidan asq о tadi. Masalan, shaxtyorlarning ish tarzi bilan cho‘p о nlarning kundalik ishi bir- biridan farq qiladi. Shunday ekan, ch о rvad о rlar, shax tyor yoki baliqchilar haqidagi asar p е rs о najlar nutqidan ham aniq bilinib turishi l о zim. Ana shu maqsadda yozuvchilar o‘z asarlarida sh е vaga, kasb-k о rga о id so‘z, ib о raparni qo‘llashadi. Bular mavjud voq е likni aniq aks ettirish imk о niyatini yaratadi. Ba’zan kishilar o‘zar о mul о k о tlarida faqat bir-birlari tushuna digan so‘z, ib о ralarni qo‘llashadi. Masalan, tibbiyot x о dimlari b е m о r huzurida uning kasalligi haqida bir-birlari tushunadigan atamalarni qo‘llab gaplashishadi. Ular dav о lash usullari, qanday d о ri-harm о nlarni ishlatish l о zimligi xususida o‘zar о maslahatlashishadi. Bir о q bu mul о q о tda nimalar d е yilayotganini hamma b е m о r ham to‘lik tushunav е rmaydi. Tibbiyot x о dimlari nutqidagi b о shqalar uchun tushunarsiz t е rminlar kasb-k о rga, aniqr о g‘i, sohaga о id so‘zlar sanaladi. Biroq yana shunday so‘z, ib о ralar ham b о rki, ular jarg о nlar d е b ataladi. Jarg о n frantsuzcha so‘z bo‘lib, «buzilgan til» d е gan ma’n о ni bildiradi. Bin о barin, jarg о n so‘n’iy, yasama tildir. U muayyan guruh kishilari d о irasidagina qo‘llanadi. Jarg о n so‘zlar ham barcha kishi-larning nutqida ishlatiladigan so‘z, ib о ralardan tarkib t о pgan bo‘ladi. Bir о q guruh a’z о lari muayyan so‘z, ib о ralarni o‘zlarigina tushunadigan ma’n о da ishlatishadi. Ular nazarda tutgan ma’n о ni boshqalar bilmaydi. Badiiy asarlarda o‘g‘rilar, qim о rb о zlar о brazi gavdalantirilganda110

ularning no‘tqada ishlatiladigan so‘z, ib о ralar - jarg о nlar k е ltiriladi. CHun о nchi, T о hir Malikning «SHaytanat», «Murdalar gapirmaydilar» asarlarida jarg о n so‘zlar o‘g‘ri - jin о yatchilar qiyofasini ish о narli ko‘rsatish uchun o‘ziga x о s v о sita bo‘lgan. Бундан ташкари м уаллиф барча асарларининг ҳикоячиси бўлганлиги сабаб , у “ қўмондонлик ” вазифасини бажаради : ҳар бир персонажнинг ўрнини , ўй кечинмаларини , фикр - мулоҳазаларини , ҳаракатлантирувчи муҳитнинг шарт - шароитларини , муомала – муносабатларини таъриф - тавсифлаш , кўрсатиш орқали - ҳаммасини бир мақсадга – асарда ифодаланаётган фикр – ғояни рўёбга чиқариш учун ҳаракатга келтиради . Бу ҳаракатнинг зарур икир - чикирларигача тасвирлайди . Ularni bir-biriga mustahkam qilib bog’laydi. Go’yo qildan arqon to’qiydi. Va “arqon”ning qanday to’qilganini kitobxonga tushuntirib boradi. Ayni paytda, tasvirlanayogan hamma narsa (obraz, muhit, tafsilot, detal)ga munosabatini bilvosita bildiradi. hatto, G’aybullo as-Salom aytganlaridek “Bir atirning o’zi har xil odamda har xil hid taratadi”. Bitta misolga, “O’tgan kunlar”dagi “Qudalarni kutib olish” bobidagi bir lavhaga diqqat qilaylik: “hasanali yo’lakka qarab imladi... Qip-qizarg’an holda Kumush ko’rindi: paranjisi qo’lida, qora atlas ko’ynak egnida, zangor latta mursak ustida, oq shohi ro’mol boshida. Shahlo ko’zlari kulumsirashga yaqin holda, uyatlik edilar Hasanali tanitti: - Mana bu kishi qayin onangiz – bekoyim bo’ladilar. Kumush salom berdi va qo’lidag’i paranjisini yerga tashladi, yugurib kelib o’zini o’zbek oyimning quchog’iga oldi. O’zbek oyim ham uni mahkam siqib, quchaqlab olg’an, yuzidan shap-shap o’pib, aylanib, o’rgular va tikilib-tikilib nima uchundir yig’lar edi”(311-bet). Ushbu lavhadagi hasanalining “Mana bu kishi qayinonangiz bek oyim bo’ladilar” gapidan tashqari hammasi yozuvchining nutqidir. Yozuvchi Kumush va O’zbekoyimning ko’rinishidan boshlab to ularning holatlarigacha, holatlaridan hatti-harakatlarigacha, harakatlaridan ichki ruhiy kechinmalarigacha xarakterlaydi.

Bu nutq aniq, tiniq, yorqin, bo’yoqdor, jonli bo’lgani sabab, ochiq aytilmagan ko’p gaplarni ham ilg’aydi, sezadi. Chuqurroq tahlil etsa uning mohiyatiga ham yetadi. Kitobxon “Shahlo ko’zlari kulumsirashga yaqin holda uyatlik Kumushning” salom berishini, qo’lidagi paranjisini yerga tashlab, shoshib yoki yurib emas, balki yugurib kelib O’zbekoyimning quchog’iga kirib ketishi – behad sog’ingan, bu uchrashuvni intiqib kutgan yaqin odamning samimiyatiga teng, balki undan ham zo’rroq odamiylik nuri bor edi. Bu nur Kumushni ko’rmasdan, unga adolatsizlik qilgan, sodda dil, “dumbul tabiatli O’zbek oyimni birdan o’ziga keltiradi: U qilmishlariga pushaymon bo’ladi, Kumushning samimiyligidan unda ham odamiylik uyg’onadi. (Buni yozuvchi “nima uchundir” deydi xolos) Kumushni mahkam quchoqlab emas, “mahkam siqib quchoqlab” oladi, yuzidan shap-shap “tinimsiz” o’padi, aylanayin, o’rgilayin deya, ko’z yosh to’kmaydi, balki, “tikilib- tikilib yig’laydi”. Shuning uchun ham bu lavhani qayta-qayta o’qigan yirik san’atkor Odil Yoqubov deydi: “Bir kitobxon sifatida buni men ham sezaman va beixtiyor ko’zimga yosh olaman... Yozuvchining mahorati deb, o’z qahramonining dilini bilishi deb – mana buni aytadilarh..” Mana shu misolning o’zidanoq ko’rinadiki, avtor nutqi badiiy asar qurilishida asosiy o’rinni egallaydi. U doimo adabiy til normalari asosida ish ko’radi, vulgarizm, varvarizm, jargonizm, sheva so’zlarga o’xshash leksik boyliklardan uzoqda bo’ladi. Faqatgina bir holatda, voqea yozuvchining nutqi bilan emas, balki hikoyachi nutqi orqali (“Shum bola”, “Mening o’g’rigina bolam”- G’.G’ulom, “Davr mening taqdirimda” - A.Muxtor) olib borilganda istisno bo’lishi mumkin. Unda hikoyachining yoshi, jinsi, saviyasi, ma’naviyati, madaniyati, shevasi, kasbi-kori aks etishi tabiiydir. 2. Personaj nutqi . Badiiy asarda turli-tuman personajlar qatnashar ekan, albatta, ularning har biriga xos nutq ham yaratilishi kerak. Bu nutq tipikligi va individualligi, obrazliligi bilan har bir shaxsning dunyoqarashini, tajribasini, xulq- atvorini, ma’naviyatini, salohiyatini, boring-chi, butun borlig’ini mubolag’ali va ishonchli qilib ochib berishi-ko’rsatishi lozim. Chunki har bir odamning nutqida uning bo’yi-basti(ruhiy kayfiyati, his-tuyg’ulari ham) aks etadi, shuning uchun

ham so’z-xarakter ko’zgusi sanaladi. Personaj nutqi dialog va monolog vositasida voqye bo’ladi. Dialog (lat.dialogos-ikki kishi o’rtasidagi so’zlashuv) – ikki yoki undan ortiq personajlar o’rtasidagi nutq shaklidir. U asarda har bir qahramonning xarakterini, ruhiyatini, o’y-orzularini ifodalaydi, o’zining jo’shqinligi, ma’nodorligi qisqaligi va ixchamligi bilan diqqatni jalb etadi: - Siz... qochqoqsiz, - dedi - Siz... - Men? - Siz quvloqsiz. - Ajab qilaman, dedi Kumush va shapalog’i bilan erining yuziga sekingina urib qo’ydi. - Bu yoqqa ham... - U yoqqa Zaynab ursin. - Zaynabni... urishga haqqi yo’q. Kumushning ko’zida haligacha ko’rinmagan bir shodlik o’ynaydi: - To’g’ri aytasizmi? - To’g’ri aytamanh - Mana bo’lmasa, - dedi Kumush. Otabekning ikkinchi yuzini silagandek qilib qo’ydi. Yana kulumsirashib, termulishib qoldilar... (322-bet). Ushbu dialog qa’rida qahramonlarning shu paytgacha tortgan iztiroblariyu azoblari, ahdu paymonlarga sodiqliklari, sevgi-muhabbat tuyg’usining hayajoni judayam qabariqli va qisqa tarzda, dilbar ko’rinishda ifodasini topgan. Shuning bir qirrasini ko’raylik: Kumush “U yoqqa Zaynab ursin” deganida, Otabek “Zaynabning... urishka haqqi yo’q” javobini aytadi. Bu bilan Kumush muhabbatiga hamon oshnoligini, o’sha bilan yashayotganini, uni hyech vaqt unutmaganini, Zaynabga nisbatan “tirik haykal”ligini... bildiradi, xarakterining sobitligini isbotlaydi, qalbidagi hokim tuyg’uning haroratini uzatadi. ha, badiiy dialog holatni, o’y-xayolni talqin qilmog’i - uning ochiq mazmunidan yashirin mohiyati sari borishga kitobxonni “majbur” qilishi – bosh talabdir.

Monolog (gr.monos-bir va logos-so’z, nutq) badiiy asardagi qahramonning o’z-o’ziga yoki o’zgalarga qaratilgan nutqidir. Bu nutq, odatda, qahramonlarning ichki iztirob va dardlarining “po’rtanalari”, “to’lqinlari”ni ifoda qiladi. Lirik asarda monologning tashqi ko’rinishi (bunda lirik qahramon o’z nutqini ovoz chiqarib ifoda qiladi) yaqqol ko’zga tashlanadi, lirik qahramonning ichki tug’yonlarini ochish orqali uning xarakterini namoyon etadilar: Agar oshiqlig’im aytsam, kuyub jonu jahon o’rtar, Bu ishq sirrin bayon qilsam, taqi ul xonumon o’rtar. Kishig’a ishq o’tidin zarraye yetsa bo’lur giryon, Bo’lur besabru betoqat, yurak-bag’ri chunon o’rtar. Meni bexonumon tinmay kuyub yondim firoqingda, Oting tutsam, nigoro debki, zavqidin zavon o’rtar. Qayu til birla, ey jono, seni vasfing bayon aylay, Tilim lolu ko’zum giryon, so’ngaklarim nihon o’rtar. Na qattig’ kun ekan, jono visolingdin judo bo’lmoq, Meni ohim tutunig’a zaminu osmon o’rtar. Bu dard ila xarob o’ldum, kelib holimni so’rmassan, G’aming boshqa, alam boshqa, yuragimni fig’on o’rtar. Bu Mashrab dardiki, jonoki, hyech kim boshig’a solma, Agar mahsharda oh ursam, behishti jovidon o’rtar. 1 (Boborahim Mashrab) Ushbu g’azalni o’qir va (Murodjon Ahmedov ijrosidagi) ashulasini tinglar ekansan, beixtiyor Eduard Mejelaytisning “Tungi kapalaklar”idagi ushbu mulohazaga kelasan: “Faqat yurakdan sizib chiqqan, ustidan ruhning betakror jilolari qandaydir ilohiy yog’dudek miltillab turgan so’zlargina fusunkor, hayajonli bo’ladi, titrab turadi. So’zning poetik qudrati, so’zning mavjudligi uning musiqiyligidadir”. Mashrabdek katta Shaxsga xos katta Darddadir. Monologning ichki ko’rinishi(bunda personajlar o’z-o’zlari bilan ichdan gaplashadilar) epos va dramada ko’plab uchraydi. Ichki monologda qahramon 1 1 Машраб шеъриятидан, Т., ЎзКПМКнинг нашриёти, 1979, 54-бет.

qalbidagi yashirin o’ylarini, fikr-mulohazalarini kitobxon bilan baham ko’radi. Eposda bu kengroq, batafsilroq ifodalansa, dramada judayam keskin va dramatizmga boy shaklda voqye bo’ladi. Jumladan, Odil Yoqubovning “Ulug’bek xazinasi” romanida Ali Qushchi Abdulatif oldidan boqqa chiqqanida uning qalbidan quyidagi o’y-saboqlar kechadi: “…hayhot к im aytmish, bu noraso dunyoda haq va adolat yo’q debh Borh Kimki, bu dunyoda yomonlik qilsa – xoh shoh bo’sin, xoh gado jazosiz qilmaydih Insonga aql va shuur shu maqsadda berilgankim, bu teran haqiqatni tushunsinh Kimki bu haqiqaqga tushunmay, adolatsizlik yo’lini tutar ekan, oxiri voy bo’lishi muqarrarh.. Mana, shahzodah Toju taxt va shon-shavkat ishqida o’z padarini qatl qilishdan ham toymagan edi, allomalar sarvari yoqqan ilm mash’alini so’ndirib, Movarounnahrni zulmat qo’yniga tashlagan edi, oqibati ne bo’ldi? hah Bu foniy dunyoda ham haq va adolat bordur. Bundan mo’minlarga qatlu qirg’in keltirgan, mehr-shafqat o’rniga jabru jafo, ilmi ma’rifat o’rniga zulmat urug’ini sochgan hyech bir kimsa intiqomsiz qolmaydurh..” (“Ulug’bek xazinasi”, T., G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1994, 309-bet). Ko’rinadiki, monolog ham qahramon ruhiy dunyosini ochadi va o’z kashfi bilan asar mohiyatini chuqurlashtiradi, bosh maqsadni yoritishga, tirikligini ta’minlashga hissasini qo’shadi. II BOB . “ Бадиий асар тили ” мавзуини концептуал жадвалдан фойдаланиб укитиш ” модулининг укув – услубий таъминоти .

2.1 “ Бадиий асар тили ” m одули ning ma’ruza mashg‘ulotida концептуал жадвалдан foydalanishga oid tajribalar . Adabiyot-inson ma’naviyati asoslarini tashkil etuvchi ruhiy qadriyatlarni shakllantirishga xizmat qiladigan san’at turi. Boshqa o‘quv mashg‘ulotlarida bilim berish ustuvor bo‘lsa, adabiyotda inson ning ko‘ngli bilan, tuyg‘ulari bilan ishlanadi. C h unki chinakkam inson iy likning asosiy belgisi boshqa odamlarning holatini tushunish, ularga tuyg‘udosh bo‘la bilishdan iboratdir. S h u man’noda biror o‘quv predmeti yoki biror san’at turi adabiyotning o‘rnini bosa olmaydi. Badiiy adabiyot o‘quvchilarning hissiyotlarini shakllantirib, tuyg‘ularini noziklashtirib, kechinmalarini teranlashtiradi. Adabiyot darslarida o‘qilgan asar bo‘yicha o‘quvchi va talabalarga tayyor xulosalar berilmasligi kerak. O‘rganilayotgan badiiy asardan har bir tarbiyalanuvchi o‘zicha ta’sirlanish, o‘zi istagan xulosaga kelishi lozim. Bunday holatni yuzaga keltirish uchun o‘qituvchi ijodkor bo‘lishi, adabiyot darslari esa badiiy matnning joziba qudratini oshirishga qaratilgan bo‘lishi va o‘quvchilarni badiiy hodisadan zavqlana bilishga yo‘naltirilgan bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Badiiy asar o‘quvchilarning ko‘ngil mulkiga aylanishi, ularning hissiyotlariga ta’sir etishi uchun o‘qituvchi badiiy asar bilan tarbiyalanuvchilar orasida vositachilik qiladi. Har qanday asarning badiiy tahlili eng zamonaviy texnologiya va usullarga tayansa, shuningdek, pedagogik jarayondagi barcha qatnashchilarning to‘la faolligi ta’minlansagina tegishli samara beradi. Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o‘qitishning zamonaviy metodlari keng qo‘llanilmoqda. O‘qitishning zamonaviy metodlarini qo‘llash o‘qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Ta’lim metodlarini tanlashda har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq sanaladi. An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda, unga turli-tuman ta’lim oluvchilar faoliyatini faollashtiradigan metodlar bilan boyitish ta’lim oluvchilarning o‘zlashtirish darajasining ko‘tarilishiga olib keladi. Buning uchun

dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta’lim beruvchi tomonidan ta’lim oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta’lim jarayonida faolligi muttasil rag‘batlantirilib turilishi, o‘quv materialini kichik-kichik bo‘laklarga bo‘lib, ularning mazmunini ochishga qaratilgan metodlarni qo‘llash va ta’lim oluvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi. O`quv maqsadlarini aniqlash, shakllantirish, tizimlashtirish, ketma-ket masalalar va savollar tarzida ifodalash o`qituvchi ishining eng murakkab va mas`uliyatli qismi hisoblanadi. Maqsadlarni aniq belgilash va tizimlashtirish, o`qituvchi faoliyatining keyingi bosqichlariga yo`naltiruvchi omil sifatida xizmat qiladi. Tahsil oluvchilar ongiga yetkaziladigan ta`lim maqsadlari ularni o`quv bilish faoliyatiga mo`ljal bo`ladi va ta`lim-tarbiya jarayonida ularning ongliligi va faolligini oshiradi. Mamlakatimizda ta’lim tizimida olib boriladigan islohotlar o‘quv jarayoniga nisbatan o‘zgacha mazmun, o‘zgacha talab, o‘zgacha pedagogik munosabatlarni taklif etoqda. Shuni inobatga olib, Oliy ta’limning O`zbek filologiyasi 5220100 – Filologiya va tillarni o`qitish (o`zbek tili) yo`nalishi 1- курс talabalari uchun “Адабиётшунослик назарияси” faninidaн rejalashtirilgan “Бадиий асар тили ” mavzusinining ma’ruza mashg‘ulotini yangicha pedagogik texnologiyalarда, хусусан концептуал жадвал асосида quyichagicha shakllantirish mumkin. Адабиётшуносликка кириш fanining 2017-2018-o‘quv yili uchun mo‘ljallangan

SILLABUSI Fanning qisqacha tavsifi OTMning nomi va joylashgan manzili : Карши давлат университети Кучабог 27 Kafedra Адабиётшунослик Узбек ф ilologiya си fakulteti tarkibida Ta’lim sohasi va yo‘nalishi : 1 2 0000 – Gumanitar fanlar 5120101 – Filologiya va tillarni o‘qitish ( o‘zbek tili ) Fanni olib boruvchi o‘qituvchi haqida ma’lumot : f.f.н, доцент Г.М.Имомова e-mail: g.imomova @mail. ru. Dars vaqti va joyi: Ўқув-услубий бошқарма томонидан ишлаб чиқилган жадвал асосида университетнинг ўқув биноларида Курснинг бошланиш ва давом этиш муддати: бир жараён Бакалавриат таълим йўналиши ўқув режасига мувофиқ birinchi семестрда Individual grafik asosida ishlash vaqti: dushanba , chorshanba va juma kunlari soat 14.00 dan 18.00 gacha Fanga ajratilgan soatlar: Auditoriya soatlari Mustaqi l ta’lim: 46Ma’ruz a : 30 Amaliy 22 Semina r 24 Fanning boshqa fanlar bilan bog‘liqligi ( prerekvizitlari ): Fanning mazmuni Fanning Fanni o‘qitishdan maqsad – Mazkur fanni o‘qitishning

dolzarbligi va qiaqacha mazmuni : asosiy maqsadi – badiiy asarni tahlil qilish uchun yo‘llanma berish, badiiy matnni turli metodlar asosida har tomonlama ilmiy-estetik tahlil qilish, jahon adabiyotshunosligidagi metodlarni adabiy tur hamda janrlar bo‘yicha yozilgan ilmiy asarlar misolida asoslab o‘rganish, umuman, adabiyotshunosning ilmiy-estetik tafakkurini shakllantirish ushbu fanning asosiy maqsadi sanaladi. . Fanning vazifasi : adabiyotshunoslik tarixi, zamonaviy adabiyotshunoslik orasidagi bog‘lanishni tushuntirish; – adabiyotshunoslikning tarkibiy qismlarini o‘rgatish; – badiiy asarni ilmiy-estetik tahlil qilish, matnni tarkibiy qismlarga ajratish va ularning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash; – badiiy asarlarni turli metodlar asosida tahlil qilishni tushuntirish; – adabiyotshunoslik tarkibiy qismlari orasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatish; – o‘zbek adabiyotshunoslarining maqola, taqrizlarining o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rgatish; – talabaga san'at asarlarini his qilishini o‘rgatish Talabalar uchun talablar: “Adabiyotshunoslikka kirish” fani dasturi Davlat ta'lim standartlari, namunaviy dasturlarg qo‘yiladigan ilmiy-metodik talablar asosida shakllantirilgan. “Adabiyotshunoslikka kirish” fani bo‘yicha bakalavr talaba adabiyotshunoslik predmeti va adabiyotshunoslikning tarkibiy qismlari, adabiyotshunoslikning boshqa fanlar bilan aloqasi, adabiyot tarixi, adabiyot nazariyasi va adabiy tanqid, adabiy turlar va adabiy janrlar, ijodiy uslublar va ijodiy yo‘nalish, oqimlar, badiiy adabiyotning o‘ziga xosligi haqida tasavvurga ega bo‘lishi kerak. Ushbu fan yuzasidan bakalavr talaba lirik, epik, dramatik janrlar, she'r tuzilishi, san'atning paydo bo‘lishi haqidagi nazariyalarni, poetik tafakkurning o‘ziga xos xususiyatlari, badiiy obraz turlari, badiiy tasvir vositalari, lafziy va ma'naviy san'atlarni bilishi va ulardan foydalana olishi lozim. “Adabiyotshunoslikka kirish” fanidan talaba adabiy asarlarning janrini farqlay olish, adabiy matnni asl

manbasi bilan solishtira bilish, asar sy ujetini tarkibiy qismlarga ajratish, matndagi muallif va qahramon nutqini farqlash, badiiy asarni nazariy jihatdan tahlil qila bilish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak . Electron pochta orqali munosabatlar tartibi: Professor-o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi aloqa elektron pochta orqali ham amalga oshirilishi mumkin, telefon orqali baho masalasi muhokama qilinmaydi, baholash faqatgina universitet hududida, ajratilgan xonalarda va dars davomida amalga oshiriladi. Elektron pochtani ochish vaqti soat 15.00 dan 20.00 gacha Fan mavzulari va unga ajratilgan soatlar taqsimoti № Mavzular Ma’ruza Amaliy Seminar MT 12- mavzu:Badiiy asar tili 2 12.1 Badiiy asar tili va ilmiy asar tili. Obrazlilik – badiiy asar tili asosi. 12.2 Badiiy асар тили ва поэтик нутк 2 12.3 Muallif nutqi. Qahramon nutqi: dialog va monolog. 2 12.4 Zamon va makon tasviri. Personajlar portreti tasviri. MA’RUZA MASHG’ULOTLAR Мавзу: “Бадиий асар тили” мавзуидаги маърузани концептуал жадвал асосида утиш MUAMMOLI MA’RUZANING TEXNOLOGIK XARITASI

Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchi I-bosqich. O’quv mashg’ulotiga kirish (10 daqiqa) Maqsad: Mavzu haqida talabaga ma’lumot berish, uning bilim malakasini oshirish, adabiyot orqali talabaning ruhiyatiga ta’sir etish, milliy istiqlol g’oyasi asosida tarbiyalash va h.k. Mashg’ulotni muammoli ma’ruza ekanligi haqida ma’lumot berish Talabalar tinglaydilar, yozib oladilar II-bosqich. Asosiy (60 daqiqa) 2.1.Talabalar bilimini aqliy hujum orqali faollashtiradi Bilimlarni faollashtirish jarayonida o’quv muammosini yechish bo’yicha izlanuvchanlik faoliyatida faol eshtirok etishlari uchun talabalar bilimini savollar orqali aniqlanadi: ifodalaydi: 1 Badiiy asar tili va ilmiy asar tili. 2.Obrazlilik – badiiy asar tili asosi. Badiiy san’atlar: ma’naviy, lafziy san’atlar. 3.Muallif nutqi. Qahramon nutqi: dialog va monolog. 4. Zamon va makon tasviri. Personajlar portreti tasviri. (1илова) Uni yechishni tashkillashtiradi. Talabalar bilan birga yuqoridagi savollarni tahlil qiladi, ularda paydo bo’lgan qiyinchilikni aniqlaydi. 2.3.Muammoni yechish yo’llarini izlashni tashkillashtirishga o’tadi, ya’ni talabalarga “Badiiy asar tili” yuzasidan chuqur ma’lumot beradi. Badiiy asar tilining ta’sirchanligi, obrazliligi va leksik qatlamlari haqida chuqur bilim beriladi. Mashg’ulotni tashkillashtirish uchun yordamchi savol va xulosalar (№2 ilova), ko’rgazmali materiallardan (№3 ilova) foydalaniladi. 2.4. Talabalarni kichik guruhlarga bo’linadi, taqdimot uchun qog’ozlarni, markerlarni tarqatadi, muammoni yechish “yechimlar daraxti” tasvirlashni beradi. Guruhlarda ish boshlsngsnligini ma’lum qiladi. 2.5. Taqdimot boshlanganligini ma’lum qiladi, guruhlarda chiqishlarini boshqaradi. Taqdomot yakunlaydi, eng yaxshi muammoni yechishning tuzilmaviy-mantiqiy chizmasini daftarga ko’chirib olishni aytadi va yakuniy xulosani qiladi Savollarga javob beradilar Muammoni yechish bo’yicha o’z fikrlarini beradilar Kichik muammoni yechish bo’yicha fikrlar bildiradilar, munozara qiladilar, tahlil qiladilar, xulosa chiqaradilar. Концептуал жадвал асосида Концептуал жадвал асосида Guruh vakillari taqdimot qiladilar, yakuniy xulosani beradilar, daftarga yozadilar

III-Bosqish. Yakuniy (10 daqiqa) 3.1.Mavzu bo’yicha yakun qiladi, qilingan ishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e’tiborini qaratadi. 3.2.Mustaqil ish uchun topshiriq (№ 4 ilova) Tinglaydilar. Topshiriqni yozadilar MA’RUZANING TEXNOLOGI К ХАРИТАСИ Baqt: 80 minut Talabalar soni 50 ta O’quv mashg’uloti shakli Axborotli ma’ruza O’quv mashg’uloti rejasi 1 Badiiy asar tili va ilmiy asar tili. 2.Obrazlilik – badiiy asar tili asosi. Badiiy san’atlar: ma’naviy, lafziy san’atlar. 3.Muallif nutqi. Qahramon nutqi: dialog va monolog. 4. Zamon va makon tasviri. Personajlar portreti tasviri Uni yechishni tashkillashtiradi. Talabalar bilan birga yuqoridagi savollarni tahlil qiladi, ularda paydo bo’lgan qiyinchilikni aniqlaydi. O’quv mashg’uloti maqsadi: “Badiiy nutq” yuzasidan o’quvchilar tushunchalarini orttirish, ularga yangi bilimlarni berib, yangi bilimlar asosida ko’nikmalar hosil qilish, mavzu yuzasidan talabalarning axloqiy normalarini tarbiyalash va h.k. Pedagogik vazifalar: -Talabalarga badiiy asar tili to’g’risidagi ma’lumotlarni tizimlashtirish; -Badiiy asarlarda tilning ahamiyatini aniqlash va ularni tahlil qilish; - Badiiy asarlarda leksik vositalarning o’rni aniqlanadi, asarlarda bu talablar qanday ifoda etilganligi xulosalanadi O’quv faoliyati natijalari: Badiiy asar тили tushunchasini hosil qilishadi Badiiy asar tili bo’yicha badiiy asarlardan misollar keltirishadi va tahlil etiladi Badiiy asarlarda til и komponentlari xususida xulosalar chiqarishadi Ta’lim usullari Muammoli usul, aqliy hujum. Bahsli munozara, suhbat Ta’limni tashkillashtirish shakli Jamoayiy, guruhli, individual Ta’lim vositalari Ma’ruza matni, tarqatma materiallar, elektron darsliklar, badiiy kitoblar Ta’lim berish sharoiti Maxsus jihozlangan xona Monitoring ba baholash Tezkor so’rov, qisqa mazmunli test TEST TOPSHIRIQLARINI ISHLAB CHIQISH Кузатилаётган Tekshiruvning mazmunli ko’rsatkichlari Misol

натижа БМК ўзлаштириш даражаси И. Ўқувчиликка оид / таниш бўйича ҳаракатланиш Til bu - a)insonlar orasidagi munosabat; b) aloqa quroli; s) kishilarning dunyo to’g’risidagi munosabati ayonlashadigan jarayon; d) barcha javoblar to’g’ri II. Tartiblilikka oid (algoritm) (mazmunan o’xshashlikka bo’yicha harakatlanish) Tilning qaysi jarayonida normative grammatika qoidalariga, so’zlarning talaffuz normalariga u qadar e’tibor berilavermaydi ? a)Umumxalq tilida; b) Adabiy tilda; s) badiiy tilda; d) barcha javoblar to’g’ri III. Ijodiy fikrlovchilikka oid (evristik harakatlarni tanlash) Matbuot, fan, adabiyot, kitob, radio, televidenie, teatr tili bu - a)Umumxalq tili; b) Adabiy tili; s) badiiy tili; d) barcha javoblar to’g’ri IV. Ijodkorlikka oid (harakatlarni izlash) Topshiriqni yechish bir ma’noli to’g’ri javobni nazarda tutgani sababli, ushbu darajada test nazorati o’tkazilmaydi Илова 1 Kontseptual jadval KONTSEPTUAL JADVAL O’rganilayotgan hodisa, tushuncha, fikrlarni ikki va undan ortiq jihatlari bo’yicha taqqoslashni таъминлайди. Тизимли фикрлаш, маълумотларни тузилмага келтириш, тизимлаштириш кўникмаларини ривожлантиради. Kontseptual jadvalni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Taqqoslanadiganlarni aniqlaydilar, olib boriladigan taqqoslanishlar bo’yicha, хусусиятларни ажратадилар Kontseptual jadvalni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Taqqoslanadiganlarni aniqlaydilar, olib boriladigan taqqoslanishlar bo’yicha, хусусиятларни ажратадилар Alohida yoki kichik guruhlarda kontseptual jadvalni to’ldiradilar.- Uzunlik bo’yicha taqqoslanadigan (fikr, nazariyalar) joylashtiriladi; - Yotig’i bo’yicha taqqoslanish bo’yicha олиб бориладиган турли тавсифлар ёзилади. Alohida yoki kichik guruhlarda kontseptual jadvalni to’ldiradilar.- Uzunlik bo’yicha taqqoslanadigan (fikr, nazariyalar) joylashtiriladi; - Yotig’i bo’yicha taqqoslanish bo’yicha олиб бориладиган турли тавсифлар ёзилади. Ish natijalarining taqdimotiIsh natijalarining taqdimoti

Концептуал жадвал . Учта ва ундан кўп жиҳатлар ёки саволларни таққослаш тақозо этилганида ушбу усул айниқса фойдали бўлади . Жадвал қуйидагича тузилади : вертикал бўйича таққосланадиган нарсалар , горизонтал бўйича эса – ушбу таққослаш бажариладиган хусусият ва хоссалар жойлаштирилади . “Бадиий асар тили ” модулининг маъруза машгулотини утишда концептуал жадвалдан фойдаланиш Киёсланувчи жихатлар 1-белги, тавсиф 2-белги, тавсиф 3-белги, тавсиф Адабий тил Халк тили Бадиий асар тили

Илова 2 Киёсланувчи жихатлар 1-белги, тавсиф 2-белги, тавсиф 3-белги, тавсиф Маънавий санъатлар Лафзий санъатлар Маънавий- лафзий санъатлар Илова 3 Киёсланувчи жихатлар 1-белги, тавсиф 2-белги, тавсиф 3-белги, тавсиф Муаллиф нутки Кахрамон нутки Полифоник нутк

2.2 “Бадиий асар тили” mодулиning семинар ва мустакил иш машгулотларида концептуал жадвал – график органайзерлардан фойдаланиб укитиш. 1.1.АМАЛИЙ MASHG ’ ULOTDA TA ’ LIM TEXNOLOGIYASI MASHG ’ ULOT VAQTI – 2 soat Talabalar soni : 2 5 ta MASHG ’ ULOT SHAKLI Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash bo’yicha amaliy mashg’ulot AMALIY MASHG’ULOT REJASI Badiiy asar tili va poetik nutq masalasi 1. Xalq tili – badiiy til xazinasi 2.Badiiy asar tilining o‘ziga xos xususiyatlari 3.Poetik nutq va uning vazifasi 4.SHe’riy nutq va badiiy tasvir vositalari O’QUV MASHG’ULOTINING MAQSADI: Mavzu yuzasidan ma’lumot berish, talabalarni mavzu yuzasidan yangiliklar bilan tanishtirish, fan yuzasidan nazariy bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlash. PEDAGOGIK VAZIFALAR: O’QUV FAOLIYATI NATIJALARI: - Til haqida umumiy tushunchalar bilan tanishtiradi; - Badiiy tilga doir masalalar yoritiladi; - Muallif, hikoyachi va personaj tili haqida ma’lumot beriladi; - Tilda ta’rif va tavsifning o’rni belgilanadi; - Tavsiflash vositalari haqida fikr- mulohazalar yuritiladi; - Mavzu yuzasidan xulosalar tuziladi - Til haqida umumiy tushunchalar bilan tanishadilar; - Badiiy tilga doir masalalar xususida bilimga ega bo’ladilar; - Muallif, hikoyachi va personaj tili haqida ma’lumot oladilar; - Tilda ta’rif va tavsifning o’rni belgilashadi; - Tavsiflash vositalari haqida fikr-mulohazalar yuritishadi; - Mavzu yuzasidan xulosalar tuzishadi O’qitish usullari Концептуал жадвал асосида savol-javob, muammolarmi yechish O’qitish shakllari Mashg’ulotda кичик гурухлар va individual ishlash, guruhlarda ishlash O’qitish vositalari uslubiy ko’rsatmalar, proretkor O’qitish sharoiti Texnik vositalar bilan ta’minlanganlik guruhlar bilan ishlash uchun mo’ljallangan ayditoriya Monitoring va baholash Mustaqil o’rganish uchun savollar beriladi, uy vazifasi uchun slaydlar tayyorlaydi Amaliy mashg’ulotning texnologik xaritasi

Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar Tayyorlov bosqichi Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi va kutilayotgan natijalarni shakllantiradi . Mavzu bo’yicha tayanch konspektlar ishlab chiqadi. Belgilangan ta’limiy maqsadlarga erishishni ta’minlovchi o’quv topshiriqlarini ishlab chiqadi . Kichik guruhlarda samarali faoliyatni ta’minlash uchun yozma yo’riqlarni tayyorlaydi (1-ilova) . Ekspert guruhlar faoliyat natijlarini baholash mezonlarini ishlab chiqadi (2-ilova) . 1. O’quv mashg’ulotiga kirish bosqichi (10 daqiqa) 1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalarini e’lon qiladi, ularning ahamiyatliligi va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarga ta’rif berishni taklif qildai va shu asosda tezkor-so’rov o’tkazib talabalar bilimlarini faollashtiradi (3- ilova). 1.3. Fаоliyat kichik guruhlаrdа o’quv tоpshiriqlаrini bаjаrish оrqаli аmаlgа оshirilishini e’lоn qilаdi (2-ilоvа). 1.4. Qo’shimchа mа’lumоtlаr аks etgаn tаyanch kоnspеktlаrni tаrqаtаdi. 1.5. Ekspеrt guruhlаr fаоliyati nаtijаlаrini bаhоlаsh mеzоnlаrini e’lоn qilаdi. Tinglaydilar. Savolni muhokama qilib, ularga javob beradi. 2. Аsоsiy bоsqich (60 dаqiqа) 2.1. Tаlаbаlаrni to’rttа kichik guruhgа bo’lаdi. Mаshg’ulоtning o’tkаzilish tаrtibini yanа eslаtаdi. O’quv mаshg’ulоti «o’zi o’rgаnib, o’zgаgа o’rgаtish», ya’ni hаmkоrlikdа o’rgаnish printsipi аsоsidа o’tkаzilishini аytаdi . 2.2. Guruhlаrgа ekspеrt vаrаqlаrini, shu bilаn birgа, hаr bir tаlаbаgа gеоmеtrik shаkl tаrqаtаdi vа fаоliyatlаrini tаshkil qilаdi (gеоmеtrik shаkllаrni vаqtinchа bir jоygа ko’yishlаrini, vаkti kеlgаndа ulаrdаn fоydаlаnishlаrini аytаdi) . Guruhlаrdа ishni tаshkil kilаdi. (mаtnni o’rgаnib, muhоkаmа kilishgа 15 dаqiqа bеrаdi). 2.3. Dоirа shаklini оlgаn tаlаbаlаr 1-stоl, uchburchаk shаklini оlgаnlаr 2-stоl vа to’rtburchаk оlgаnlаr 3-stоl аtrоfigа o’tirishlаrini аytаdi. Hаr хil guruhlаrdаn to’plаngаn tаlаbаlаr o’z sаvоllаrini bоshqа tаlаbаlаrgа yoritishini tushuntirаdi. O’zаrо o’rgаtish jаrаyoni bоshlаnаdi (15 dаqiqа). Tаlаbаlаr fаоliyatini kuzаtаdi, ulаrni yo’nаltirаdi, mаslаhаtlаr bеrаdi. 2.4. Tаlаbаlаrni o’zlаrini dаstlаbki jоylаrigа, stоl аtrоfigа kеlib o’tirishlаrini аytаdi. 2.5. Tаqdimоt bоshlаnishini e’lоn qilаdi. Hаr bir Kichik guruhlаrgа bo’linаdilаr. Tоpshiriq bo’yichа fаоliyat bоshlаydilаr. Mаtnlаrini o’qib, sаvоllаrgа jаvоb tоpаdi. Mа’lumоtni muhоkаmа kilib, fikr аlmаshib, sistеmаlаshtirаdi. Fоrmаt kоg’оzigа sхеmа tаrzidа tushirаdi, tаqdimоt uchun mаtеriаllаr tаyyorlаydilаr.

guruhdаn 3 nаfаrdаn tаlаbа chiqib, fаоliyat nаtijаlаrini tаqdim qilishlаrini аytаdi. Tаqdimоt uchun хаr bir guruhgа 8 dаqiqаdаn vаqt аjrаtаdi. Yo’nаltiruvchi, mаslаhаtchi sifаtidа ishtirоk etаdi. Jаvоblаrni аniqlаshtirаdi, to’ldirаdi, izоh bеrаdi vа tuzаtishlаr kiritаdi. 2.6. Hаr bir guruх tаqdimоti охiridа ekspеrt sаvоllаri bo’yichа хulоsаlаr qilаdi. Fаоliyat nаtijаsini tаqdimоt qilаdilаr. 3–YAkuniy bоsqich ( 15 dаqiqа ) 3.1 .Mаvzu yuzаsidаn umumiy хulоsаlаr qilаdi. 3.2. O’q uv mаsh g’ ulоtini nаtijаlаrini shаr h lаydi, gur uh lаr fаоliyati bаhоsini e’lоn qilаdi. 3. 3 . Mustа q il ishlаshlаri uchun vаzifа bеrаdi: (1) аmаliy mаshg’ulоtgа tаyyorlаnib kеlish; (2) nаzоrаt sаvоllаrigа о g’ zаki jаvоb bеrish (4-ilоvа) ( 6-ilоvа ). Tinglаydilаr. Hozirgi vaqtda g rafikli organayzerlar «o’qitishning texnik vositalari yoki kompyuterlardan foydalanish sohasidagi tadqiqotlardek qaralmaydi, balki bu ta’lim samaradorligini oshiruvchi omillarni tahlil qilish, ishlab chiqish hamda usul va materiallarni qo’llash, shuningdek qo’llanilayotgan usullarni baholash yo’li orqali ta’lim jarayonining asoslari va uni maqbullashtirish yo’llarini ishlab chiqishni aniqlash maqsadidagi tadqiqotdir» . Grafikli organayzerlar (tashkil etuvchi) – fikriy jarayonlarni ko’rgazmali taqdim etish vositasi. Ma’lumotlarni tarkiblashtirish va tarkibiy bo’lib chiqish, o’rganilayotgan tushunchalar (hodisalar, voqealar, mavzular va shu kabilar) o’rtasida aloqa va aloqadorlikni o’rnatishning yo’li va vositalari Grafik organayzerlar – o’quv jarayonida qo’yilgan maqsadga erishishda yordam beruvchi chizma, jadval, grafiklar majmui. Agar grafik organayzerlarni o’qituvchi tayyor, to’ldirilgan holda qo’llasa, vosita vazifasini, o’quvchilarning mashg’ulot mavzusiga doir bilimlarini mustahkamlash va fikrlashini rivojlantirish maqsadida ishlatilsa, metod vazifasini bajaradi. Kasbiy fanlarni o’qitishda ilg’or pedagogik texnologiyalarni tatbiq etish tizimi o’quv mashg’ulotlari texnologiyasi interfaol metodlar grafik organayzerlar

1. Nazariy mashg’ulot- lari ta’lim texnolo- giyasi. 2. Amaliy mashg’ulot- lar ta’lim texnologiyasi. 3. Mustaqil ta’lim texno-logiyasi. 5. Keys-stadi ta’lim tex- nologiyasi. 6. Loyiha ta’lim texno- logiyasi 1. Aqliy hujum . 2. Erkin yozish . 3. Asoslangan esse . 4. FSMU . 5. Blits - so’rov . 6. Blits-o’yin . 7. O’qitish o’qitish qo’llanma . 8. Yozma va og’zaki davra suhbati. 9. Tushunchalarni aniqlash . 10. Tushunchalar asosida matn tuzish . 11. Chalkashtirilgan mantiqiy zanjirlar ketma- ketligi 1. Klaster . 2. B - B - B chizmasi . 3. T- chizma . 4. Venn diagrammasi . 5. Kontseptual jadval . 6. Insert jadvali . 7. “ Nima uchun? ” chizmasi . 8. “ Qanday ?” diagrammasi . 9. Baliq skeleti . 10. Toifalash jadvali . 11. Nilufar guli chizmasi. Илова -1 Kontseptual jadval асосида поэтик нутк воситаларини аникланг Поэтик нутк tushunchalarиga yondashuvlar Tavsiflar, toifalar, xususiyatlar va boshqalar metafora o’xshashlik shakl belgi harakat мetonimiya aloqadorlik 1) narsaning nomi shu narsa ichidagi boshqa bir narsaga ko'chiriladi: 2) narsaning nomi shu narsaga asoslangan o'lchov birligi nomiga ko'chiriladi: 3) o'lchov birligi nomi shu o'lchov birligi bilan bog'liq bo'lgan narsa nomiga ko'chiriladi: Sinekdoxa Butun-qism Qism orqali butun Butun orqali qism ИЛОВА -2 . Бадиий асар тилининг тахлилида концептуал жадвал асосида «umumodatlangan normadan og`ish» tushunchasiga izoh bеring .

Киёсланувчи жихатлар 1-белги, тавсиф 2-белги, тавсиф Fon е tik sathdagi normadan og`is muayyan badiiy-est е tik maqsadni ko`zlagan holda so`zlardagi nutq tovushlarining odatdagidan cho`zib , orttirib yoki tushirib talaffuz etilishi, bir tovush o`rnida boshqasining talaffuz qilinishi kabi shakllarda kuzatiladi Lеksik sathdagi «og`ish» turlarini yozuvchining mumxalq tili bazasidagi lеksik vositalardan foydalanishida хамда ijodkor ifoda va tasvirni so`z ma'nosiga daxl qilmagan holdа ишлатади Sеmantik sathdagi «og`ish nutq jarayonida biz so`zlarni o`z ma'nosida yoki ko`chma ma'noda qo`llashimiz Ko`chma ma'noda qo`llangan so`zlarning umumiy nomi trop (ko`chim) d е b yuritiladi Илова -3 “ Бадиий асар тили” модулининг амалий машгулотида “Қандай?» диаграммасидан фойдаланиб, тилнинг махсус лексик катламларини аникланг. Кўпгина ҳолларда муаммони ечишда “нима қилиш керак”лиги тўғрисида ўйланиб қолмаслигингиз керак. Асосан муаммо, уни ечишда “буни қандай қилиш керак?”, “қандай”асосий саволлар юзага келишидан иборат бўлади. “Қандай” саволларининг изчил берилиши қуйидагилар имконини беради: муаммони ечиш нафақат бор имкониятларни, балки уларни амалга ошириш йўлларини ҳам тадқиқ қилиш; қуйидан юқорига босқичма-босқич бўйсунадиган ғоялар тузилмасини аниқлайдилар. Диаграмма стратегик даражадаги саволлар билан ишлашни бошлайди. Муаммони ечишнинг пастки даражаси биринчи галдаги ҳаракатларнинг рўйхатига мос келади. 1. Барча ғояларни ўйлаб ўтирмасдан, баҳоламасдан ва таққосламасдан тезликда ёзиш керак; Диаграмма ҳеч қачон тугалланган бўлмайди: унга янги ғояларни киритиш мумкин; Агарда чизмада савол унинг “шохларида” бир неча бор қайтарилса, унда у бирор муҳимликни англатади. У муаммони ечишнинг асосийси бўлиши мумкин; Янги ғояларни график кўринишда: дарахт ёки каскад кўринишидами, юқоридан пастгами ёки чапдан ўнгда қайд қилинишини ўзингиз ҳал этасиз; Агарда сиз ўзингизга тўғри саволлар берсангиз ва унинг ривожланиш йўналишини намоён бўлишида ишончни сақласангиз, диаграмма, сиз ҳар қандай муаммони амалий жиҳатдан ечимини топишингизни кафолатлайди

QANDAY DIAGRAMMASI Илова -4 “ Бадиий асар тили” модулининг амалий машгулотида “ Нима учун” схемасидан фойдаланиб, дарс хулосаланади. “ Нима учун” схемасини тузиш қоидаси билан танишадилар. Алоҳида кичик гурҳларда муаммони ифодалайдилар. “Нима учун” сўроғини берадилар ва чизадилар, шу саволга жавоб ёзадилар. Бу жараён муаммонинг дастлабки сабаби аниқланмагунича давом этади. Нима учун” схемаси - муаммонинг дастлабки сабабларини аниқлаш бўйича фикрлар занжири. Тизимли, ижодий, таҳлилий фикрлашни ривожлантиради ва фаоллаштиради. Кичик гуруҳларга бирлашадилар, таққослайдилар, ўзларининг чизмларини тўлдирадилар. Умумий чизмага келтирадилар. Иш натижаларининг тақдимоти NIMA UCHUN? DIAGRAMMASI Nima uchun Nima uchun Nima uchun Sinonim So’z boyligi Jargon Frazeoligizm Vulgariz Neologizmlar Dialektizmlar Arxaizmlar Omonim Varvarizm Antonim Adabiy til Umumxalq tili Til haqida tushunch a Badiiy til

Nima uchun Nima uchun Nima uchun Nima uchun Nima uchun Мustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar . Talaba mustaqil ishni tayyorlashda fanning xususiyatlarini hisobga olgan holda, quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi:  amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik;  seminar mashg‘ulotlariga tayyorgarlik;  darslik va o‘quv qo‘llanmalar bo‘yicha fan boblari va mavzularini o‘rganish;  tarqatma materiallar bo‘yicha ma’ruza qismini o‘zlashtirish;  maxsus adabiyotlar bo‘yicha fan bo‘limlari yoki mavzulari ustida ishlash;  talabaning o‘quv, ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan fan bo‘limlari va mavzularni chuqur o‘rganish;  faol va muammoli o‘qitish uslubidan foydalaniladigan o‘quv mashg‘ulotlari;  masofaviy ta’lim. Mustaqil ish o‘qituvchining talabalargi avvaldan berib qo‘yiladigan fan mavzulari asosida tashkil etiladi. Талабаларнинг билишга оид ўқув мақсадига эришилганлик даражасини назорат қилиш ва баҳолашда фойдаланиладиган ностандарт тест топшириқлари XalqchilTipiklashtirilgan Lakonizm va aforizm Obrazli til Emosional til

Талабаларнинг билиш ўқув мақсадига эришганлигини назорат қилишда улар муайян мавзу бўйича маълумот ва ахборотларни ўзлаштирганлик даражасини аниқлаш мақсадга мувофиқ. Бунинг учун талаба мавзу бўйича объектларни аниқлаши, уларга таъриф бериши, маълумотларни қайта ишлари, ўз фикрини баён этиши,муайян жараён, объект ёки воқеанинг моҳиятини тушунтириши, мазкур жараён, объект ёки воқеанинг ўзига хос хусусиятларини ажратиб кўрсатиши керак бўлади. Ушбу фикрларни стандарт ўқув ва тест топшириғи билан амалга ошириб бўлмайди, билиш ўқув мақсадига эришилганлик даражасини аниқлашда қуйидаги расмли ва кўп жавобли ностандарт тест лардан фойдаланиш тавсия этилади. Мазкур тест топшириқлари таҳсил олувчиларнинг ўзлаштирган нафақат билимларини балки объект ва унинг қисмларини таниш, ўзига хос хусусиятларини аниқлаш кўникмаларини назорат қилиш ва баҳолаш жараёнини ҳаққоний ва одилона амалга ошириш имконини беради. 1 2 3 4 5 ? ? ? ? ? ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА Ў РТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ АЛИШЕР НАВОИЙ НОМИДАГИ САМАРКАНД ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ ХОТАМ УМУРОВ АДАБИЁТ НАЗАРИЯСИ (Дарслик) «ШАРК,» НАШИРЁТ- МАТБАА АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ БОШ ТАХРИРИЯТИ ТОШКЕН Т Қўйида берилган сўзларни расм остига мос рақамлар билан ёзинг.

1. Қаҳрамон нутқи. 2.Халқ тили. 3. Адабий тил. 4.Муаллиф нутқи 5.Бадиий асар тили. Расмли ва кўп жавобли ностандарт тест жавоби қуйидагича бўлади . Талабаларнинг Блум таксономияси бўйича тушунишга оид ўқув мақсадига эришилганлик даражасини назорат қилиш ва баҳолашда фойдаланиладиган ностандарт тест топшириқлари Ўқув мақсадларининг ичида тушуниш муҳим ўрин тутади. Талабалар мазкур ўқув мақсадига эришиши учун, мавзу бўйича ўрганилаётган муаммоларнинг ечимини топиш, а ҳамиятини англаш, асосий ғояни ажратиб кўрсатиши лозим бўлади. Талабаларнинг ушбу ўқув мақсадига эришганлик даражасини аниқлаш, назорат қилиш ва баҳолашда улар томонидан ўқув материалидаги фикрларни умумлаштириш, асосий ғояни қайта ишлаш, мисоллар келтириш, ўз фикрини баён этиш ва уни ҳимоя қилиш талаб этилади. Юқорида қайд этилганидек, ушбу даражаларни стандарт ўқув ва тест топшириқлари воситасида аниқлаб бўлмайди, уларни фақат кўп жавобли ностандарт тест топшириқлари ёрдамида аниқлаш тавсия этилади. Тилга оид таърифларни жуфтланг 1 . Тилнинг қайси жараёнида норматив грамматика қоидаларига, сўзларнинг талаффуз нормаларига у қадарэътиборберилавермайди ? А. И нсонларорасидагимуносабат; алоқақуроли, 2. Тилбу - Б. Умумхалқ тили 3. Образли, эмоционал, умумлашган тип В. Адабийтил , 4. Матбуот, фан, адабиёт, китоб, радио, телевидение, театр тили бу - Д. бадиий асар тили Жавоб;1-Б ,2-А, 3-Д, 4-В 4. Бадиий асарда иштирок этувчи қаҳрамонлар таърифинини жуфтланг 2 5 3 1 4

1 ПЕРСОНАЖ А И жтимоийгуруҳнингмуҳимхусусиятлариниифодалов чи – даврнингкаттаумумлашмасибўлаоладиган образ 2 ХАРАКТЕР Б Асарда иштирок этувчи, аммо асар “юк”ини гарданига кўтармайди 3 ОБРАЗ В Умумлаштирилган,индивидуаллаштирилган, бадиий тўқималар воситасида таъсирчан тасвирланган кишилар қиёфаси ТИП Д асарда ирода йўналиши ва индивидуал руҳий хусусиятлари билан бир-биридан ажралиб турувчи, асар сюжетида “катта юк” ташувчи сахс Жавоб : 1- Б 2 - Д 3 - В 4 - А Тўғри жавобларни аниқланг. Жавоблар жадвалига “ҳа” ёки “йўқ” сўзларини ёзинг. “Махсус лексик қатламлар” 1. Неологизмлар 2. Компьютерга оид сўзлар 3. Бош ҳарфлар билан ёзиладиган сўзлар 4. Деаликтизмлар 5. Онамастика 6. Жаргон сўзлар 7. Омонимлар 8. Ижтимоий-сиёсий сўзлар 9. Синонимлар 10. Варваризимлар 11. Театр, кино,матбуотга оид сўзлар 12. Антонимлар 13. Суд-ҳуқуқга оид сўзлар 14. Касб-корга оид сўзлар Javob: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Javob: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Ҳа Йўқ Йўқ Ҳа Йўқ Ҳа Ҳа Йўқ Ҳа Ҳа Йў қ Ҳа Йўқ Ҳа

8. Тўғри жавобларни аниқланг. Жавоблар жадвалига “ҳа” ёки “йўқ” сўзларини ёзинг. “Тавсифлаш воситалари” 1. Неологизмлар 2. Монолог 3. Расмли кўринишлар 4. Деаликтизмлар 5. Диалог 6. Жаргон сўзлар 7. Полифония 8. Портрет 9. Синонимлар 10. Мимик-пантомимик ҳаракатлар,имо-ишоралар 11. Детал 12. Антонимлар 13. Туш 14. Касб-корга оид сўзлар Жавоб: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Жавоб: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Йўқ Ҳа Йўқ Йўқ Ҳа Йўқ Ҳа Ҳа Йўқ Ҳа Ҳа Йў қ Ҳа Йў қ 9. Тўғри жавобларни аниқланг. Жавоблар жадвалига “ҳа” ёки “йўқ” сўзларини ёзинг. “Образларнинг таснифи” 1 РОМАНТИК ОБРАЗЛАР 2. МОНОЛОГ 3. РЕАЛИСТИК ОБРАЗ 4. ДЕАЛИКТИЗМЛАР 5. ХАЁЛИЙ-ФАНТАСТИК ОБРАЗЛАР 6. АФСОНАВИЙ ОБРАЗЛАР 7. ПОЛИФОНИЯ 8. ПОРТРЕТ 9. СИМВОЛИК ОБРАЗЛАР 10. МИМИК-ПАНТОМИМИК ҲАРАКАТЛАР,ИМО-ИШОРАЛАР 11. ДЕТАЛЬ 12. АНТОНИМЛАР 13. ТУШ 14. МИФОЛОГИК ОБРАЗЛАР Жавоб: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Жавоб: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Ҳа Йўқ Ҳа Йўқ Йўқ Ҳа Йўқ Йўқ Ҳа Йўқ Йўқ Йўқ Йўқ Ҳа

10. Тўғри жавобларни аниқланг. Жавоблар жадвалига “ҳа” ёки “йўқ” сўзларини ёзинг. “Бадиий образнинг хусусиятлари” 1 Романтик образлар 2. Бадиий образнинг умумлшмалиги. 3. Реалистик образ 4. Деаликтизмлар 5. Бадиий образнинг индивидуаллиги 6. Афсонавий образлар 7. Полифония 8. Портрет 9. Символик образлар 10. Бадиий образ тузилишида тўқима 11. Деталь 12. Бадиий образнинг эстетик таъсирчанлиги. 13. Туш 14. Мифологик образлар Жавоб: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Жавоб: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Йўқ Ҳа Йўқ Йўқ Ҳа Йўқ Йўқ Йўқ Йўқ Ҳа Йўқ Ҳа Йўқ Йў қ Талабаларнинг таҳлилга оид ўқув мақсадига эришилганлик даражасини назорат қилиш ва баҳолашда фойдаланиладиган ностандарт тест топшириқлари Билимларни ўзлаштиришда таҳлил муҳим ўрин тутади, таҳлил ўқув мақсадига эришиш учун талабалар ахборотни ёки объектни қисм ларга ажратиши, таққослаши, қисмларга ажра тиши, ўзига хос хусусиятларини ажратиб кўрса тиши, қиёслаши зарур бўлади. Мазкур ўқув мақсадига эришиш даражасини аниқлаш, назорат қилиш ва баҳолашда қуйидаги кўп жавобли ностандарт тестлардан фойдаланиш тавсия этилади. 11. Қуйида берилган фикрларнинг қайсилари тўғри? А. Бадиий (поэтик) тил – бадиийасарлар тили саналади. У “адабийасарнингмазмунинирўёбгачиқарувчибирдан-бирвоситаҳисобланади. Б. Бадиий тил китобхонга ғоявий ва эмоционал таъсир қилиш воситаси бўлиб хизмат килади. В. Бадиий тил ижтимоий- сиёсий тил

Г. Ёзувчи бадиий тил орқали образлар манзаралар яратар экан, уларнинг моҳиятини очиб кўрсатадиган сўз ва иборалар танлайди. Д.Бадиий тил жонли (умумхалқ) тилнинг фарзанди бўлиб, унинг бош вазифаси – бадиийлик(образлилик)ни яратишдир. Е. Бадиий тил –ахборот характерига эга Ё.Бадиий асар тилининг образлилиги унинг тасвирий ва ҳиссий хусусиятини юзага чиқаради. Жавоб: _________________________________________________________ Жавоб: A , Б, Г,Д , Ё _____________________________ 12.Қуйида берилган фикрларнинг қайсилари тўғри? А.Муаллиф нутқи. Муаллиф барча асарларининг ҳикоячиси бўлганлиги сабаб, у “қўмондонлик” вазифасини бажаради: ҳар бир персонажнинг ўрнини, ўй кечинмаларини, фикр-мулоҳазаларини, ҳаракатлантирувчи муҳитнинг шарт-шароитларини, муомала – муносабатларини таъриф- тавсифлаш, кўрсатиш орқали - ҳаммасини бир мақсадга – асарда ифодаланаётган фикр – ғояни рўёбга чиқариш учун ҳаракатга келтиради Б.Муаллиф нутқи муомала – муносабатларини таъриф-тавсифлаш, кўрсатиш орқали - ҳаммасини бир мақсадга – асарда ифодаланаётган фикр – ғояни рўёбга чиқариш учун ҳаракатга келтиради ёинки юқорида биз келтирган фаразларни ижодкор тан олмай асарини хронологик тарзда яратиши мумкин В.Муаллиф нутқи бадий асарда асосий вазифани бажармайди Г.Қаҳрамон нутқи. Бадиий асарда турли-туман персонажлар қатнашар экан, албатта, уларнинг ҳар бирига хос нутқ ҳам яратилиши керак. Бу нутқ типиклиги ва индивидуаллиги, образлилиги билан ҳар бир шахснинг дунёқарашини, тажрибасини, хулқ-атворини, маънавиятини, салоҳиятини, боринг-чи, бутун борлиғини муболағали ва ишончли қилиб очиб бериши- кўрсатиши лозим Д. Муаллиф нутқи воситасида асар қисмлари, воқеалар, тафсилотлар яхлит бир организмга — бадиий матнга бирикади Е. Қаҳрамон нутқи типиклиги ва индивидуаллиги, образлилиги билан ҳар бир шахснинг дунёқарашини белгилайди деган фикрга тўла қўшилиб бўлмайди Ё .Қаҳрамонлар нутқини индивидуаллаштириш зарурати бадиий асар тилидаги персонажн характер хусусиятларига, дунёқараши, муҳити, маънавий қиёфаси, маданий-маърифий даражаси каби жиҳатларга мувофиқ бўлиши лозим. Жавоб: _________________________________________________________ Жавоб: A , Г,Д,Ё _____________________________ 1 3 . Туширибқолдирилгансўзларниёзинг.

1. Бадиий асарларёзиладигантилбу ... 2.“ Қаҳрамонларнинг ўз-ўзи билан ичдан гаплашиши, фикрлаши, фикр ва туйғуларининг ички ифодаси”... Тушириб қолдирилган сўзларни ёзинг. (Жавоби) 1 .Бадиий асарлар ёзиладиган тил бу - Бадиий тил 2.“ Қаҳрамонларнинг ўз-ўзи билан ичдан гаплашиши, фикрлаши, фикр ва туйғуларининг ички ифодаси ”...- ички нутқ 14. Тушириб қолдирилган сўзларни ёзинг 1. ....... - бадиий асарда қуйилган ва ёритилган асосий муаммо ёки бадиий асар билан ҳаётни бир-бирига боғловчи восита 2.“ Образ” атамасини фанда биринчи бўлиб ..... қўллаган Тушириб қолдирилган сўзларни ёзинг. (Жавоби) 1. Мавзу - бадиий асарда қуйилган ва ёритилган асосий муаммо ёки бадиий асар билан ҳаётни бир-бирига боғловчи восита 2.“ Образ” атамасини фанда биринчи бўлиб Гегил қўллаган Ёпиқ тестлар 15.Портретнинг таърифи тўғри кўрсатилган қаторни топинг . А) Портрет- қаҳрамоннини кийими ва ўзининг тутиши. В) Асар қаҳрамонларининг портрети бу уларнинг суратлари. С)* Портрет бадиий асарда ҳарактерларнинг ташқи қиёфаси, сиймоси, кийим кечаги ҳамда уларнинг руҳий дунёсини очиб кўрсатувчи восита. Д) Портрет бу ҳатти-ҳаракат ва асар давомидаги бир хил холат 16. Муаллиф нутқи қайси тилга асосан қурилади? А) Бадиий тилга. В) Персонаж тили С) Автор тили Д)* Адабий тили 17.Асарда тасвирланаётган кишиларнинг ўзаро сухбатлари ёлғизликдаги ўйлари, бир - бирларига ёзган мактублари бу ... А) Автор тили В)* Персонаж нутқи С) Адабий тил

Д) Бадиий тил. Очиқ тест 18.Фабула.... А) Бадиий асардаги воқеалар тизмаси. В)..... ёзувчи тасвирлаётган воқеа ҳаётнинг ўзида қандай тартибда рўй берганини тасвирловчи баён. С) Ижодкорнинг ижодий фантазияси. Д) С жавоб тўғри. 19. Бадиий асар сюжетига алоқаси йўқ сўз бу.. . А) Тугун В) Экспозиция С)* Синтагма Д) Ечим 20. Конфлектга хос хусусиятлар ....... А)* Асар воқеалари асосида ётувчи зиддиятлар В) Асар воқеаларининг мазмуни. С) Асарнинг бошланиш нуқтаси Д) Асарнинг хотимаси. REYTING ISHLANMASI VA BAHOLASH MEZONLARI Umumiy yuklamaning hajmi: 112 Ma’ruza: 30 Amaliy: 22 Seminar: 20 TMI: 40 Reyting ishlanmasi t/r Nazorat turlari Soni Ball Jami ball I JB 1.1. Amaliy va seminar mashg’ulotlarini bajarish 1.2. Amaliy va seminar mashg’ulotlarini bajarish 1.3. Amaliy va seminar mashg’ulotlarini bajarish 3 ta 6 (12) 6 (12) 7 (14) 2,1 (1,1+1*) 2,1 (1,1+1*) 2 (1,1+0 , 9*) 13 13 14 Jami 40 II OB 1.1 Yozma ish (3 ta 1 15( 5x 3 ) 15

savol) 2.1. Test (20 ta savol) ТМИ ( реферат ) 1 10 ( 0,5 x 20 ) 5 1 0 5 Jami 30 III YB 3.1. Og;zaki (5 ta savol) 1 30 (5x6) 30 Jami 100 “Adabiyotshunoslikka kirish” fanidan baholash mezonlari Joriy baholash: 1.1. Agar talaba mavzu haqida tasavvurga ega bo’lsa, savolning mohiyatini tushunsa,bilsa, olgan bilimlarini amalda qo’llay olsa, mustaqil mushohada yurita olsa, ijodiy fikrlasa, xulosa va qaror qabul qilsa 1,7-2 ball ; Agar talaba mavzu haqida tasavvurga ega bo’lsa, savolning mohiyatini tushunsa,bilsa, olgan bilimlarini amalda qo’llay olsa, mustaqil mushohada yurita olsa 1,4-1,6 ball Agar talaba mavzu mohiyatini tushunsa, tasavvurga ega bo’lsa, bilsa,aytib bera olsa 1,1- 1,3 ball; Agar talaba aniq tasavvurga ega bo’lmasa va bilmasa 0-1 ball bilan baholanadi. 1.2. * Amaliy va seminar bo`yicha berilgan talabalar mustaqil ishlarining bajarilishi hajmi va sifatiga qarab 2 ballgacha berilishi mumkin (topshiriqlar to`liq va sifatli, ijodiy tarzda bajarilgan – 1,6 – 2 (86-100) ball, sifatli va meyor talablari darajasida – 1,4 -1,5 (71-85) ball, o`rta darajada - 1,3-1,1 (55-70)ball). Oraliq baholash: 2.1 . I ON yozma tarzda o’tkazilib, undan 3 ta savolga javob berilishi so`raladi. Har bir savol 5 ballgacha baholanadi Agar talaba mavzu haqida tasavvurga ega bo’lsa, savolning mohiyatini tushunsa,bilsa, olgan bilimlarini amalda qo’llay olsa, mustaqil mushohada yurita olsa, ijodiy fikrlasa, xulosa va qaror qabul qilsa 4,6-5 ball ; Agar talaba mavzu haqida tasavvurga ega bo’lsa, savolning mohiyatini tushunsa,bilsa, olgan bilimlarini amalda qo’llay olsa, mustaqil mushohada yurita olsa 4,1-4,5 ball; Agar talaba mavzu mohiyatini tushunsa, tasavvurga ega bo’lsa, bilsa,aytib bera olsa 3,1- 3,5 ball; Agar talaba aniq tasavvurga ega bo’lmasa va bilmasa 2,6-3 ball bilan baholanadi. 2.2. II ON test shaklida o`skazilib, undan 20 ta savolga javob berilishi so`raladi. Har bir savolga topilgan to`g`ri javob 0,5 ball bilan baholanadi. To`g`ri topilgan javoblarning sonini 0,5 ballga ko`paytirish orqali umumiy I OB bali qo`yiladi.

2.3 . Talabaning mustaqil ishi berilgan mavzu bo`yicha referat tayyorlanadi? Tayyorlangan referat 5 balli tizimda baholanadi.  86-100 ( 4,4-5 ball) Agar talaba mavzu haqida tasavvurga ega bo’lsa, savolning mohiyatini tushunsa,bilsa, olgan bilimlarini amalda qo’llay olsa, mustaqil mushohada yurita olsa, ijodiy fikrlasa, xulosa va qaror qabul qilsa;  71-85 ( 3,8-4,3 ball) Agar talaba mavzu haqida tasavvurga ega bo’lsa, savolning mohiyatini tushunsa,bilsa, olgan bilimlarini amalda qo’llay olsa, mustaqil mushohada yurita olsa.  55-70 (2,6-3,7 ball) Agar talaba mavzu mohiyatini tushunsa, tasavvurga ega bo’lsa, bilsa,aytib bera olsa.  0-55 (0-2,6 ball) Agar talaba aniq tasavvurga ega bo’lmasa va bilmasa Yakuniy baholash : 3.1. Yakuniy baholashda talaba 3 ta savolga og’zaki javob berishi lozim. Har bir savolga 10 ball ajratiladi:  86 -100 (8,6-10 ball) Agar savol mohiyati to`la ochilgan bo`lib, mavzu bo`yicha talabaning ijodiy nuqtai nazari bayon qilingan bo`lsa ;  71 - 85 (7,1-8,5 ball) Agar talaba mavzu haqida tasavvurga ega bo’lsa, savolning mohiyatini tushunsa,bilsa, olgan bilimlarini amalda qo’llay olsa, mustaqil mushohada yurita olsa.  56-70 (5,5-7,0 ball) Agar talaba mavzu mohiyatini tushunsa, tasavvurga ega bo’lsa, bilsa, aytib bera olsa.  0-55 (0-5,5 ball) Agar talaba aniq tasavvurga ega bo’lmasa va bilmasa.

У М У М И Й Х У Л О С А Л А Р Ma’lumki, fan va texnika jadal sur’atlar bilan rivojlanayotgan bugungi kunda ko‘plab ilmiy bilimlar, tushuncha va tasavvurlar hajmi keskin ortib bormoqda. Bu bir tomondan, fan-texnikaning yangi soha va bo‘limlarining taraqqiy etishi tufayli uning differensiallashuvini ta’minlayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, fanlar orasida integratsiya jarayonini vujudga keltirmoqda. Bunday sharoitda, yuqori malakali pedagoglarga bo‘lgan talablar ortib borib, barkamol avlodni asrlar davomida shakllanib kelgan umuminsoniy va milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash layoqatiga ega, fanning fundamental asoslarini, pedagogika va psixologiya metodlarini mukammal egallagan, kasbiy tayyorgarligi yuksak darajada bo‘lgan hamda zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini amaliyotda qo‘llash ko‘nikma va malakasiga ega ijodkor pedagoglarni tayyorlash talab etiladi. Hozirgi vaqtda ta’lim-tarbiya jarayonida pedagogik innovatsiyalarni keng ko‘lamda qo‘llash jahon taraqqiyotining global tendensiyasi hisoblanadi. Pedagogik innovatsiyalar ko‘lamining ortib borishi, mamlakatda modernizatsiya jarayoni tez sur’atlar bilan rivojlanayotganayni davrda ta’lim sohasiga yangiliklarni tizimli ravishda kiritishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ammo

ko‘plab pedagogik innovatsiyalarning yaratilayotganiga qaramay, ta’lim jarayonlariga o‘qitishning yangi mazmun, shakl, metod va vositalarini tatbiq etish bo‘yicha pedagogik tadqiqotlarni joriy etish darajasini hozircha yetarli deb bo‘lmaydi. Darhaqiqat, yangilangan ta’lim tizimini joriy etishda har bir o‘qituvchining o‘z faniga va barkamol avlod ta’lim – tarbiyasiga oid yangiliklarni muntazam o‘rgana borib, ularni o‘z mehnat faoliyatida izchil qo‘llay bilish mahoratiga ega bo‘lishi bugungi kunning muhim talabidir. Bakalavriat yo‘nalishlari va magistratura mutaxassisliklari bo‘yicha pedagog kadrlar tayyorlashning sifatini ko‘tarishda talabalarni ilm-fan taraqqiyotining eng so‘nggi yutuqlaridan xabardor qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Bugun fan va texnika sohasidagi yangiliklarni o‘quv dasturlari mazmuniga tez kiritish talab etiladi va bu orqali, zamonaviy bilimlarni shakllantirishga zamin hozirlanadi. Bundan tashqari zamonaviy o‘qitish texnologiyalari, ular bilan bog‘liq metodik yondashuvlar bo‘lajak o‘qituvchilarda zaruriy bilimlar, muhim qonuniyatlar, ko‘plab fundamental tushunchalarni nisbatan yengil, chuqur va mustahkam shakllantirish uchun qulay sharoit yaratadi. Oliy pedagogik ta’lim muassasalari talabalarida kasbiy tayyorgarlikni shakllantirish va uni rivojlantirish, mazkur jarayonga nisbatan tizimli, kompleks yondashuvni taqozo etadi. Bo‘lajak o‘qituvchining chuqur bilimga, samarali faoliyat yurita olish mahoratiga ega bo‘lishi ma’lum fan asoslari borasida unda yetarli nazariy hamda amaliy bilimlarning, ta’lim jarayonida yangiliklardan unumli foydalanish malakasining qanchalik shakllanganligiga bog‘liqdir. Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo’yiladigan talablardan biri bu qisqa vaqt davomida yuqori natijalarga erishish bo’lib, bunda ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchi faoliyatida ortiqcha ruhiy hamda jismoniy zo’riqish kuzatilmasligi lozim. Ana shu qisqa vaqt davomida nazariy bilimlar o’quvchiga yetkazib berilishi muayyan ko’nikma va malakalarni shakllantirish, jarayon davomida faoliyatni nazorat qilish, talabalar egallagan nazariy va amaliy bilimlar darjasini baholash o’qituvchidan yuksak mahoratni-ta’lim jarayoniga yangicha yondoshuvni talab

qiladi. Respublikamizda uzluksiz ta’lim tizimini rivojlantirishga qaratilgan harakatlar, qabul qilinadigan qonunlar, qarorlar va buyruqlar natijasida ta’lim tizimi kundan kunga rivojlanib, muayyan ishlar amalga oshirilmoda. Biz ushbu bitir ishini bajarish jarayonida quyidagiча умумий хулосаларга 1. “Бадиий асар тили” модулини укитишда концептуал жадвалдан фойдаланиш o‘z maqsadi va mohiyatiga ko‘ra an’anaviy ta’limdan farq qilib, ta’lim oluvchi shaxsining ichki imkoniyatlarini namoyon qilish, rivojlantirish uchun qulay sharoitni yaratishga xizmat qiladi. Bunda ta’lim oluvchilarning o‘zlarini o‘quv faoliyatining sub’ekti sifatida his qilishlari, o‘z ustida ishlashlari, o‘z - o‘zini rivojlantirishlari muhim ahamiyat kasb etadi. 2. “Бадиий асар тили”нинг узига хос хусусиятларини илмий асосда урганиш ва м уалиф ва кахрамон нуткининг индивидуаллигини тадкик этишнинг назарий асослари ишлаб чикилди 3. “Бадиий асар тили” мавзуини концептуал жадвалдан фойдаланиб укитиш” модулининг укув – услубий таъминотини шакллантиришга уринилди 4. “Бадиий асар тили” mодулиning ma’ruza mashg‘ulotida концептуал жадвалдан foydalanishga oid tajribalar килишга харакат килинди 5. “Бадиий асар тили” mодулиning амалий ва мустакил иш машгулотларида концептуал жадвал – график органайзерлардан фойдаланиб укитиш тавсиялари берилди. Умумун олганда, ушбу modulni o’qitish davomida talabalarga innovatsion texnologiya, pedagogik texnologiya, noan’anaviy ta’lim, ta’lim texnologiyalari, o’qitish texnologiyalari kabi tushunchalarni majmuaviy bog’lanishini ochib berish maqsadga muvofiq. Talabalarga noan’anaviy ta’lim texnologiyalaridan, концептуал жадвалдан foydalanishda asosiy e’tiborni texnologiyani qo’llash jarayonida ularning кo‘proq e’tiborini darsni maqsadiga erishish, milliy qadriyatlarimizga mos g’oyalarni singdirishga qaratish lozimligini uqtirish, buning uchun texnologiyani dars maqsadiga moslab tanlashga o’rgatishга уриндик.

O ’QUV-USLUBIY ADABIYOT VA ELEKTRON TA`LIM RESURSLARI Metodologik asos: 1. Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T. “O’zbekiston” 2008. Asosiy 1.Adabiyot nazariyasi. Ikki jildlik.-T.: «Fan», 1978-1979. 2.Alisher Navoiy. Mezon ul avzon. Asarlar. O’n besh tomlik. 14-tom.T.: «Fan», 1967. 3.Arastu. Poetika. Ahloqi kabir-T.: «Yangi asr avlodi», 2004 4.Valixo’jayev B. O’zbek adabiyotshunosligi tarixi.-T.: «O’zbekiston»,1993. 5.Sultonov I. Adabiyot nazariyasi.-T.: «O’qituvchi», 2002. 6.Fitrat. Adabiyot qoidalari.-T.: «O’qituvchi»,1995. 7.Olimov M. Risolai aruz.-T.: «Yozuvchi», 2002 8.Rahmonov V. She`r san`atlari.-T.: «Yozuvchi», 2001. 9.Hojiahmedov A. Mumtoz badiiyat malohati.-T.: «Sharq», 1999 10.Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish.-T.: «Xalq merosi» nashriyoti, 2004 11. Xotamov N. Xolmatov Sh. Mahmudov M. Adabiyotshunoslikka kirish. T., “O’qituvchi” 1984. Q o’shimcha: 1. Abu Ali Ibn Sino. She`r san’ati. T. Adabiyot va san’at, 1980. 2. Abu Nasr Forobiy. She`r san’ati. T. Adabiyot va san’at, 1979. 3. Alisher Navoiy. Majolis un-nafois. Asarlar. 15 tomlik, 12-tom. T. “Fan”, 1966. 4. Alisher Navoiy. Muhokamatul lug’atayn. Asarlar. 15 tomlik, 14-tom. T. “Fan”, 1967. 5. Atoullo Husayniy. Badoe’us – sanoe. T., “Fan”, 1982. 6. Bualo N. she`riy san’at. T., Adabiyot va san’at, 1978. 7. Boboyev T. She`r ilmi ta’limi. T., “O’qituvchi” 1996. 8. Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. T., “O’zbekiston” 2002. 9. Bobur. Muxtasar. T., “Fan” 1972. 10. Vohidov E. Shoiru she`ru shuur. T., 1987. 11. Muxtor A. Yosh do’stlarimga. T., “Yosh gvardiya” 1971. 12. Normatov U. Talant tarbiyasi. T., “Yosh gvardiya” 1980. 13. Oripov A.Ehtiyoj farzandi. T., “Yosh gvardiya” 1988. 14. Cho’lpon. Adabiyot nadur. T., “Cho’lpon” 1994. 15. Shukrullo. Javohirot sandig’i. T., “Yosh gvardiya” 1968. 16. Qahhor A. Yoshlar bilan suhbat. T., “Yosh gvardiya” 1968. 17. Qodirov P. Oylar, badialar. T., Adabiyot va san’at, 1971. 18. Hoshimov O’. Notanish orol. T., “Yosh gvardiya” 1990.

19. Homidiy H. Abdullayeva Sh. Ibrohimova S. Adabiyotshunoslik terminlari lug’ati. T., “O’qituvchi” 1970. Monografiyalar: 20. Rasulov A. Tanqid, talqin, baholash.-T.: “Fan”, 2006 21. Karimov B. Abdulla Qodiriy:tanqid, tahlil va talqin. T.: “Fan”, 2006 Internet ma`lumotlari: 22. www.literatura.uz 23.Ziyonet axborot tarmog`i-www.ziyonet REYTING ISHLANMASI VA BAHOLASH MEZONLARI Umumiy yuklamaning hajmi: 112 Ma’ruza: 30 Amaliy: 22 Seminar: 20 TMI: 40 Reyting ishlanmasi t/r Nazorat turlari Soni Ball Jami ball I JB 1.1. Amaliy va seminar mashg’ulotlarini bajarish 1.2. Amaliy va seminar mashg’ulotlarini bajarish 1.3. Amaliy va seminar mashg’ulotlarini bajarish 3 ta 6 (12) 6 (12) 7 (14) 2,1 (1,1+1*) 2,1 (1,1+1*) 2 (1,1+0 , 9*) 13 13 14 Jami 40 II OB 1.1 Yozma ish (3 ta savol) 2.1. Test (20 ta savol) ТМИ ( реферат ) 1 1 15( 5x 3 ) 10 ( 0,5 x 20 ) 5 15 1 0 5 Jami 30 III YB 3.1. Og;zaki (5 ta savol) 1 30 (5x6) 30 Jami 100 “Adabiyotshunoslikka kirish” fanidan baholash mezonlari

Joriy baholash: 1.1. Agar talaba mavzu haqida tasavvurga ega bo’lsa, savolning mohiyatini tushunsa,bilsa, olgan bilimlarini amalda qo’llay olsa, mustaqil mushohada yurita olsa, ijodiy fikrlasa, xulosa va qaror qabul qilsa 1,7-2 ball ; Agar talaba mavzu haqida tasavvurga ega bo’lsa, savolning mohiyatini tushunsa,bilsa, olgan bilimlarini amalda qo’llay olsa, mustaqil mushohada yurita olsa 1,4-1,6 ball Agar talaba mavzu mohiyatini tushunsa, tasavvurga ega bo’lsa, bilsa,aytib bera olsa 1,1- 1,3 ball; Agar talaba aniq tasavvurga ega bo’lmasa va bilmasa 0-1 ball bilan baholanadi. 1.2. * Amaliy va seminar bo`yicha berilgan talabalar mustaqil ishlarining bajarilishi hajmi va sifatiga qarab 2 ballgacha berilishi mumkin (topshiriqlar to`liq va sifatli, ijodiy tarzda bajarilgan – 1,6 – 2 (86-100) ball, sifatli va meyor talablari darajasida – 1,4 -1,5 (71-85) ball, o`rta darajada - 1,3-1,1 (55-70)ball). Oraliq baholash: 2.1 . I ON yozma tarzda o’tkazilib, undan 3 ta savolga javob berilishi so`raladi. Har bir savol 5 ballgacha baholanadi Agar talaba mavzu haqida tasavvurga ega bo’lsa, savolning mohiyatini tushunsa,bilsa, olgan bilimlarini amalda qo’llay olsa, mustaqil mushohada yurita olsa, ijodiy fikrlasa, xulosa va qaror qabul qilsa 4,6-5 ball ; Agar talaba mavzu haqida tasavvurga ega bo’lsa, savolning mohiyatini tushunsa,bilsa, olgan bilimlarini amalda qo’llay olsa, mustaqil mushohada yurita olsa 4,1-4,5 ball; Agar talaba mavzu mohiyatini tushunsa, tasavvurga ega bo’lsa, bilsa,aytib bera olsa 3,1- 3,5 ball; Agar talaba aniq tasavvurga ega bo’lmasa va bilmasa 2,6-3 ball bilan baholanadi. 2.2. II ON test shaklida o`skazilib, undan 20 ta savolga javob berilishi so`raladi. Har bir savolga topilgan to`g`ri javob 0,5 ball bilan baholanadi. To`g`ri topilgan javoblarning sonini 0,5 ballga ko`paytirish orqali umumiy I OB bali qo`yiladi. 2.3 . Talabaning mustaqil ishi berilgan mavzu bo`yicha referat tayyorlanadi? Tayyorlangan referat 5 balli tizimda baholanadi.  86-100 ( 4,4-5 ball) Agar talaba mavzu haqida tasavvurga ega bo’lsa, savolning mohiyatini tushunsa,bilsa, olgan bilimlarini amalda qo’llay olsa, mustaqil mushohada yurita olsa, ijodiy fikrlasa, xulosa va qaror qabul qilsa;  71-85 ( 3,8-4,3 ball) Agar talaba mavzu haqida tasavvurga ega bo’lsa, savolning mohiyatini tushunsa,bilsa, olgan bilimlarini amalda qo’llay olsa, mustaqil mushohada yurita olsa.

 55-70 (2,6-3,7 ball) Agar talaba mavzu mohiyatini tushunsa, tasavvurga ega bo’lsa, bilsa,aytib bera olsa.  0-55 (0-2,6 ball) Agar talaba aniq tasavvurga ega bo’lmasa va bilmasa Yakuniy baholash : 3.1. Yakuniy baholashda talaba 3 ta savolga og’zaki javob berishi lozim. Har bir savolga 10 ball ajratiladi:  86 -100 (8,6-10 ball) Agar savol mohiyati to`la ochilgan bo`lib, mavzu bo`yicha talabaning ijodiy nuqtai nazari bayon qilingan bo`lsa ;  71 - 85 (7,1-8,5 ball) Agar talaba mavzu haqida tasavvurga ega bo’lsa, savolning mohiyatini tushunsa,bilsa, olgan bilimlarini amalda qo’llay olsa, mustaqil mushohada yurita olsa.  56-70 (5,5-7,0 ball) Agar talaba mavzu mohiyatini tushunsa, tasavvurga ega bo’lsa, bilsa, aytib bera olsa.  0-55 (0-5,5 ball) O’QUV-USLUBIY ADABIYOT VA ELEKTRON TA`LIM RESURSLARI Metodologik asos: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi qaroridan 2. . Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T. “O’zbekiston” 2008. Asosiy 1.Adabiyot nazariyasi. Ikki jildlik.-T.: «Fan», 1978-1979. 2.Alisher Navoiy. Mezon ul avzon. Asarlar. O’n besh tomlik. 14-tom.T.: «Fan», 1967. 3.Arastu. Poetika. Ahloqi kabir-T.: «Yangi asr avlodi», 2004 4.Valixo’jayev B. O’zbek adabiyotshunosligi tarixi.-T.: «O’zbekiston»,1993. 5.Sultonov I. Adabiyot nazariyasi.-T.: «O’qituvchi», 2002. 6.Fitrat. Adabiyot qoidalari.-T.: «O’qituvchi»,1995. 7.Olimov M. Risolai aruz.-T.: «Yozuvchi», 2002 8.Rahmonov V. She`r san`atlari.-T.: «Yozuvchi», 2001. 9.Hojiahmedov A. Mumtoz badiiyat malohati.-T.: «Sharq», 1999 10.Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish.-T.: «Xalq merosi» nashriyoti, 2004 11. Xotamov N. Xolmatov Sh. Mahmudov M. Adabiyotshunoslikka kirish. T., “O’qituvchi” 1984. Q o’shimcha:

1. Abu Ali Ibn Sino. She`r san’ati. T. Adabiyot va san’at, 1980. 2. Abu Nasr Forobiy. She`r san’ati. T. Adabiyot va san’at, 1979. 3. Alisher Navoiy. Majolis un-nafois. Asarlar. 15 tomlik, 12-tom. T. “Fan”, 1966. 4. Alisher Navoiy. Muhokamatul lug’atayn. Asarlar. 15 tomlik, 14-tom. T. “Fan”, 1967. 5. Atoullo Husayniy. Badoe’us – sanoe. T., “Fan”, 1982. 6. Bualo N. she`riy san’at. T., Adabiyot va san’at, 1978. 7. Boboyev T. She`r ilmi ta’limi. T., “O’qituvchi” 1996. 8. Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. T., “O’zbekiston” 2002. 9. Bobur. Muxtasar. T., “Fan” 1972. 10. Vohidov E. Shoiru she`ru shuur. T., 1987. 11. Muxtor A. Yosh do’stlarimga. T., “Yosh gvardiya” 1971. 12. Normatov U. Talant tarbiyasi. T., “Yosh gvardiya” 1980. 13. Oripov A.Ehtiyoj farzandi. T., “Yosh gvardiya” 1988. 14. Cho’lpon. Adabiyot nadur. T., “Cho’lpon” 1994. 15. Shukrullo. Javohirot sandig’i. T., “Yosh gvardiya” 1968. 16. Qahhor A. Yoshlar bilan suhbat. T., “Yosh gvardiya” 1968. 17. Qodirov P. Oylar, badialar. T., Adabiyot va san’at, 1971. 18. Hoshimov O’. Notanish orol. T., “Yosh gvardiya” 1990. 19. Homidiy H. Abdullayeva Sh. Ibrohimova S. Adabiyotshunoslik terminlari lug’ati. T., “O’qituvchi” 1970. Monografiyalar: 20. Qodirov P. Oylar, badialar. T., Adabiyot va san’at, 1971. 21. Karimov B. Abdulla Qodiriy:tanqid, tahlil va talqin. T.: “Fan”, 2006 Internet ma`lumotlari: 22. www.literatura.uz 23.Ziyonet axborot tarmog`i-www.ziyonet

Похожие

“Ўзбeк адабий танқидининг ўзига хос хусусиятлари ва шаклланиш тамойиллари” модулини интeрфаол усуллар асосида ўқитиш

Хайриддин Султон ва Аҳмад Аъзам қиссаларида хронотоп

Тоғай Мурод асарларида фольклор анъаналари

Эркин Аъзамнинг романнавислик маҳорати

Эркин Аъзамнинг романнавислик маҳорати