“Ahmad Yugnakiyning hayoti va ijodi” modulini o’qitishda matn bilan isnlash texnologiyalaridan foydalanish - Литература - Дипломные работы

“Ahmad Yugnakiyning hayoti va ijodi” modulini o’qitishda matn bilan isnlash texnologiyalaridan foydalanish

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

105.2705078125 KB

“Ahmad Y u gnakiyning hay o ti va ijodi” modulini o’qitis h da matn bilan is n las h texnologiy a laridan foydalanis h mavzusidagi BITIRUV LOYIHA ISHI

BITIRUV LOYIHA ISHINING MUNDARIJASI KIRISH……………………………………………………………………….. I BOB. “AHMAD Y U GNAKIYNING HAY O TI VA IJODI” MODULINI O’QITIS H DA MATN BILAN IS H LAS H TEXNOLOGIY A LARIDAN FOYDALANIS HNING NAZARIY MASALALARI 1.1. “Ahmad Yugnakiyning hayoti va ijodi” moduli taraqqiyotining ustuvor yo’nalishlari. 1.2. “Ahmad Yugnakiyning hayoti va ijodi” modulini o’qitishga doir innovatsiyalar va ilg’or xorijiy tajribalar. II BOB. “AHMAD YUGNAKIYNING HAYOTI VA IJODI” MODULINING O’QUV-USLUBIY TA’MINOTI 2.1. Ma’ruza matni. .......................................................................................... 2.2. Modul yuzasidan keyslar to’plami, amaliy topshiriqlar, ishlanmalar. ............................................................................................................... 2.3. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko’rsatmalar. ............................................................................................................... 2.4. Xulosa va tavsiyalar. .................................................................................

2.5. Ilovalar ........................................................................................................ K i r i s h M а vzuning d о lz а rbligi. Mamlakatimiz istiqlolga erishgandan so’ng yurtimizda uzluksiz ta’lim tizimini takomillashtirish, uni jahon ta’limi standartlari darajasiga ko’tarish, shaxsni har tomonlama barkamol qilib voyaga etkazish, shuningdek, malakali pedagog kadrlarni tayyorlash davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri etib belgilandi. Zero, Respublikaning birinchi Prezidenti I.A.Karimov qayd etib o’tganidek: “ta’lim-tarbiya – ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan, ya’ni xalq ma’naviyatini shakllantiradigan va boyitadigan eng muhim omildir. Binobarin, ta’lim-tarbiya tizimini va shu asosda ongni o’zgartirmasdan turib, ma’naviyatni rivojlantirib bo’lmaydi” 1 . Darhaqiqat, ma’naviyatimizning bir bo’lagi bo‘lgan adabiyotimizni yanada rivojlantirish, xalqimizning asrlar davomida shakllangan milliy-ma’naviy qadriyatlarini tiklash, ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan ma’naviy merosni o‘rganish, mustaqillik mafkurasini badiiy ijod sohasida, ta’lim jarayonida yoshlarimiz ongiga singdirish bugungi kunning eng dolzarb vazifalaridan hisoblanadi. Mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab, davlatimiz rahbariyati ta’lim tizimiga alohida e’tibor qaratdi. Mamlakatimizda kadrlar tayyorlashning milliy modelini amalga oshirish kun tartibidagi eng muhim masalalardan biriga aylandi. Ana shu maqsadni ro‘yobga chiqarish uchun mamlakatimizda zamonaviy bilimlardan, ilg‘or pedagogik texnologiyalardan xabardor bo‘lgan yosh avlodni tarbiyalash, yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash milliy tizimini yaratish maqsadida «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul qilindi. Milliy istiqlol g‘oyasini vatandoshlarimiz shuuriga singdirish, yurt kelajagi – yosh avlodni barkamol shaxs qilib shakllantirishday oliyjanob vazifalar davlat dasturi darajasiga ko‘tarildi. 1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – B. 61.

O’tmishda yaratilgan badiiy ijod namunalarining o’ziga xos xususiyatlarini, badiiy matnning turli ma’no nozikliklarini o’rganishda badiiy ijod ahlining, xususan, shoir va ijodkorlarning xizmatlari beqiyosdir. Shu bois alohida olingan ijodkorlar individual uslubi, asarlarning lingvopoetik xususiyatlarini badiiy matn orqali o‘rganish ularning adabiyotimiz rivojiga qo‘shgan hissalarini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi. Muhtaram Prezidentimiz aytganlaridek, «Adabiyot, so‘z san’ati azaldan xalq qalbining ifodachisi, haqiqat va adolat jarchisi bo‘lib keladi. Xususan, mustaqillik yillarida yurtimizda ma’naviyatimizning g‘oyat muhim va uzviy qismi bo‘lgan adabiyotni rivojlantirish, shoir va yozuvchilarimizning ezgu mehnatini qadrlash va munosib rag‘batlantirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan ishlar o‘z hosilini berayotgani, badiiy adabiyotimiz mavzular ko‘lami jihatidan ham, janrlar nuqtayi nazaridan ham rang-barang bo‘lib borayotgani, adabiyot maydonida yangidan-yangi nomlar paydo bo‘layotgani kitobxon xalqimizni albatta quvontiradi. Bularning barchasi milliy tiklanish jarayonlari qalam ahlining ijodiy izlanishlari uchun qanday katta ufqlar ochib berganini yana bir bor ko‘rsatadi” 2 . Bu fikrlar mustaqillik tufayli xalqimiz hayotida milliy tiklanish yuzaga kelganligi, xalqimiz orasida yangi ijtimoiy munosabatlar amal qila boshlaganligini ko‘rsatadi. Mustaqillik davrida badiiy ijod, ayniqsa, o’tmishda yaratilgan adabiy asarlarni xolisona o’rganishga bo‘lgan talab sezilarli darajada kuchaydi. Tezkor va nihoyatda keng axborotlar, innovatsion jarayonlar davrining avlodi bo’lgan bugungi kun yoshlariga ta’lim-tarbiya berish an’anaviy yondashuvni o’gartirishni talab etmoqda. Dars jarayonini tubdan yangi pedagogik texnologiyalar bilan boyitish davr talabiga aylandi. O’qituvchining mutloq hokimligidan voz kechish, o’quvchining mustaqil fikrlashiga sharoit yaratib berish, ularning berilayotgan ma’lumotlarni o’zlashtirish, qiyoslash, tahlil qilish va hayotga tadbiq etish darajasiga etkazishiga qaratilgan usullarni ishlab chiqish va amalda qo’llash bugungi kunning bajarilishi lozim bo’lgan asosiy vazifasidir. Xususan, oliy ta’lim muassasalari O’zbek filologiyasi fakultetlarida “O’zbek 2 3 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – B. 38.

adabiyoti tarixi” fanini o’qitishda matnlar ustida ishlash orqali badiiy asarning mohiyatini to’liq tushunish, unda qo’llanilgan boshqa tillardan o’zlashgan so’zlarning ma’nosini chaqish orqali talabalarning bilim saviyasini oshirish, kerakli ma’lumotlarga ega bo’lish va amalda tadbiq eta olish kabi qator uslubiy amallar o’quv jarayonida asosiy o’rinni egallaydi. Bunda matnlar ustida to’g’ri ishlay olish, uni to’g’ri tushunish va talqin etish ya’ni mutaxasislik bo’yicha mos keluvchi mumtoz so’zlarning mazmuni berilgan lug’atlargaga ega bo’lish ham talab etiladi. Matn bu — ma’lumot olish ob’ekti. Matnlar bizga turli yo’nalishdagi ma’lumotlar manbai bo’lib xizmat qiladi. Mashhur tilshunos olim I.A.Zimnyayaning fikricha, nutq faoliyatining predmeti — fikr, uning mahsuli esa — matn. Shunday ekan, matnda gapiruvchi va yozuvchining fikri mujassamlashgan bo’ladi. Matn haqida gapirayotganda talabadan nafaqat matnda berilagan ma’lumotlar, balki matn haqidagi shaxsiy fikr — mulohazalari ham so’ralsa, talabada olingan ma’lumotlarni tahlil qilish, hayotiy misollar bilan taqqoslash o’zining mustaqil fikriga ega bo’lish, atrofda sodir bo’layotgan voqea - hodisalarga munosabat bildira olish kabi qator ko’nikmalar va malakalarni rivojlantirish imkonini beradi. Adabiyotshunoslik ilmida mumtoz badiiy asar tahlili alohida tayyorgarlik talab qiluvchi ilmiy-amaliy jarayon bo’lib, buning uchun mumtoz poetikaga asos bo’lgan masalalarni o’rganish nazarda tutiladi. Ushbu bitiruv loyiha ishi Adib Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asarini o’rganishda matn bilan ishlash texnologiyalaridan foydalanish jarayoni tahliliga bag’ishlangan bo’lib, zamonaviy adabiyotshunoslikda qo’llanilayotgan tahlil usullaridan foydalaniladi. Modul doirasida adabiyotshunoslikdagi ilg’or pedagogik va axborot texnologiyalari jalb qilinadi hamda kompyuter yordamida mumtoz asarni o’rganish tamoyillariga amal qilingan holda badiiy tahlilga kirishiladi. Jamiyatni demokratlashtirish jarayonida va iqtisodiyotni bozor tamoyillari asosida isloh qilishda matn asosida chiqarilgan xulosala talabalarni mustaqil fikrlashga o’rgatadi va barcha tahlil jarayonlariga ijodiy yondoshishni shakllantirishga yordam beradi.

Mumtoz adabiy asarlarni o’rganish zamonaviy tahlil usullaridan biri badiiy matnni tarkibiy o’rganish asosiga quriladi. Shuning uchun mumtoz tarixiy poetika asoslaridan kelib chiqib uning tahlil tamoyillari belgilanadi hamda ular asosida mumtoz badiiy asarni tahlil qilishga kirishiladi. Tahlil jarayonida shoir (ijodkor) amal qiladigan ijodiy qonuniyatlar aniqlanib, ularning janr, ritmik (vazn), qofiya (she’riy asarlar uchun) xususiyatlari tahlilga tortiladi. Birinchidan, tahlil ob’ekti badiiy matn bo’lgani uchun tugallangan asar yoki matn bilan ish ko’radi. Ikkinchidan, konkret matn tahlilida amal qilinadigan usul, uslub va qonuniyatlar ishlab chiqishni nazarda tutadi. Shundan kelib chiqqan holda matn bilan ishlash texnologiyalari birgina asar yoki matnni o’rganish uchun emas, balki, umuman, adabiyot tarixida muhim o’rin tutgan badiiy asarlar tarkibini o’rganishga qaratiladi. Bitiruv loyiha ishining maqsadi – “Ahmad Yugnakiyning hayoti va ijodi modulini o’qitishda matn bilan ishlash texnologiyalaridan foydalanishni aniqlashtirish. Bitiruv loyiha ishining vazifalari: 1. “Ahmad Yugnakiyning hayoti va ijodini o’rganishda matn bilan ishlash texnologiyalaridan foydalanish” modulining mazmunini loyihalashtirish. 2. “Ahmad Yugnakiyning hayoti va ijodini o’rganishda matn bilan ishlash texnologiyalaridan foydalanish” modulini o’qitishga doir zamonaviy yondashuvlarni tahlil etish. 3. “Ahmad Yugnakiyning hayoti va ijodini o’rganishda matn bilan ishlash texnologiyalaridan foydalanish” modulini o’qitish jarayoniga texnologik yondashuvni tatbiq etish. 4. “Ahmad Yugnakiyning hayoti va ijodini o’rganishda matn bilan ishlash texnologiyalaridan foydalanish” modulini o’qitishda keys-stadi ta’lim texnologiyasini qo’llash amaliyotini yoritib berish. Tadqiqot ob’yekti: “Ahmad Yugnakiyning hayoti va ijodini o’rganishda matn bilan ishlash texnologiyalaridan foydalanish” jarayoni.

Tadqiqot predmeti – pedagogik texnologiyalar asosida “Ahmad Yugnakiyning hayoti va ijodini o’rganishda matn bilan ishlash texnologiyalaridan foydalanish” modulini o’qitish mazmuni va yo’llari. Bitiruv loyiha ishi ning amaliy ahamiyati. Bitiruv loyiha ishida ishlab chiqilgan, takomillashtirilgan ta’lim mazmuni va texnologik ishlanmalardan “O’zbek adabiyoti tarixi” fanini o’qitishda foydalanish mumkin. Ishning tuzilishi. Bitiruv loyiha ishi ikki bob, to’rt paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda ilovadan iborat.

I BOB. “AHMAD Y U GNAKIYNING HAY O TI VA IJODI” MODULINI O’QITIS H DA MATN BILAN IS H LAS H TEXNOLOGIY A LARIDAN FOYDALANIS HNING NAZARIY MASALALARI 1.1. “Ahmad Yugnakiyning hayoti va ijodi” moduli taraqqiyotining ustuvor yo’nalishlari Inson jamiyatning va unda yuz beradigan jami o‘zgarishlar markazida turuvchi asosiy figura sifatida o‘z hayoti va faoliyati bilan bog‘liq tushunchalarni nomlashda tilda mavjud bo‘lgan turli vositalardan foydalanadi, hayotiy tajriba va ko‘nikmalariga asoslangan holda narsalar va hodisalarning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlaydi, ularga tayanib umumiylik va xususiylik, tur va jinsga oid bilimlarini umumlashtiradi. Shu tariqa kishilarning asrlar davomida shakllangan ijtimoiy–tarixiy tajribasi tobora mukammallashib muomala jarayonida qo‘llaniluvchi til birliklari mazmunida o‘z ifodasiga ega bo‘ladi. Til kishilarning tarixiy hayotiy tajribalarini o‘zida aks ettiradi va lisoniy zaxiralarni ajdoddan avlodga yetkazish vositasi sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Muloqot odamlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir va o‘zaro tushunishning murakkab ijtimoiy-psixologik jarayoni sifatida turli xil vositalar yordamida amalga oshiriladi. Jumladan, verbal muloqot (belgili tizimlardan nutqda foydalanish) va noverbal muloqot (turli xil nutqiy belgili tizimlardan foydalanish)ni farqlash qabul qilingan. Til inson tafakkurining qay darajada ekanligini ko‘rsatuvchi va o‘zi xizmat qiluvchi millat yoki elat tarixidan guvohlik beruvchi qimmatli manba bo‘lib, o‘zida xalqning minglab yillar davomida to‘plagan bilish tajribasini, uning urf – odatlari va etnik ideallarini, milliy xarakteri va taraqqiyot yo‘lini aks ettiradi. Tilda mavjud bo‘lgan va o‘zaro aloqalarda faol qo‘llaniluvchi lug‘aviy birliklarning funksional xususiyati insonning voqelikni, voqelik faktlarini, hodisalarni atash uchun xoslanganligi bilan belgilanadi. Jamiyat hayotining muntazam ravishda taraqqiy etib borishi bevosita insonning tabiat va jamiyatda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarga munosabati, o‘z ijtimoiy layoqati va tavsifi, jamiyat taraqqiyotida

tutgan o‘rni, hayot tarzi kabilarga chambarchas bog‘liq. Bu aloqadorlik til taraqqiyotini, uning lug‘aviy sathi yangi birliklar hisobiga tobora boyib, yangi tushunchalarni anglatuvchi so‘zlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Nutqning u yoki bu ko‘rinishi uchun xoslangan bunday birliklarning til tizimida tutgan o‘rnini aniqlash, ularning so‘zlovchi kommunikativ maqsadiga bog‘liq holda qo‘llanish imkoniyatlarini ochib berish til va jamiyat, til va tafakkur, til va nutq munosabatlarining mazkur masala bilan aloqador muhim tushunchalar ekanligidan dalolat beradi. Keyingi yillarda badiiy matn, badiiy matn tahlili va talqini, matn turlari, badiiy matn va unda til birliklarining qo‘llanish, umuman, matn bilan ishlash imkoniyatlarini adabiyotshunoslik hamda tilshunoslikning turli sathlari doirasida tadqiq etishga qiziqish sezilarli darajada kuchaydi va bu muammolar bugungi kunda ham kun tartibidan tushgan emas. Insonning eng nozik his-tuyg‘ulari asosida yuzaga kelgan badiiy matnlarda o‘quvchiga estetik ta’sir ko‘rsatish xususiyati kuchli tarzda namoyon bo‘ladi. Badiiy matn shu ma’noda xalqimizning o‘ziga xos mentaliteti, xarakteri , ijtimoiy turmush tarziga xos urf–odatlari, milliy– ma’naviy qadriyatlari va asrlar osha davom etib kelayotgan an’analarini o‘zida yaqqol ifodalaydi. Ijodkor tomonidan hayotni teran va sinchkovlik bilan kuzatish natijasida yuzaga kelgan har bir ijod namunasida ma’lum ma’noda ijodkorning o’z davriga xos hayot tarzi aks etadi, unda keng qamrovli masalalar qatori badiiy adabiyotimiz muammolari ham bo‘rtib turadi. Badiiy matnlar millat ma’naviy dunyoqarashi, orzu-istaklarini tildagi mavjud usul va vositalar, lisoniy birliklar orqali yorqin ranglarda ifodalab beradiki, bu xususiyat uni san’atning boshqa turlaridan bir pog‘ona yuqori ko‘taradi. Shu o‘rinda har bir badiiy ijod namunasining mukammal bo‘lishi bevosita unda g‘oya va ifoda uyg‘unligidan iborat ekanligi, til va adabiyotning o‘zaro uzviy bog‘liqligi, ularning bir-birini taqozo etuvchi tushunchalar ekanligi ayon bo‘ladi. Ularni bir-biridan ajratib o‘rganishning iloji yo‘q. Til va badiiy ijod orasidagi chambarchas aloqadorlik, shakl va mazmun yaxlitligi o‘zbek xalqining shakllanishi va taraqqiy qilishidan guvohlik beruvchi shonli o‘tmishi, turmush tarzi, dunyoqarashi, ijtimoiy-siyosiy

hayotida sodir bo‘lgan tarixiy evrilishlar, ichki va tashqi ta’sirlar tufayli tilimiz lug‘at tarkibining kundalik boyib borishidagi yangiliklar bilan hamohangdir. Yuqorida qayd etilganidek, bu holatlarning, avvalo, tilimiz lug‘aviy sathida o‘z aksini topishi sababi ham shunda. O’zbek adabiyotshunosligi va tilshunosligida badiiy matnlarni o‘rganish borasida turli yo‘nalishda tadqiqotlar amalga oshirilgan. Adabiyotimiz va tilimiz tarixi, mumtoz badiiy asarlar matni tilini o‘rganishga bag‘ishlangan ishlar jumlasiga G’.Abdurahmonov, A.Rustamov, X.Doniyorov, Z.Hamidov, B.Bafoyev kabi tilshunos olimlarlarning tadqiqotlarini kiritish mumkin. A.Qayumov, A.Hayitmetov, H.Hаmidov, I.Haqqulov, B.To’xliev, N.Rahmonov, Q.Yo’ldoshev, H.Boltaboev, B.Karimov, B.Ro‘zimuhammad, Y.Solijonov, P.Qodirov kabi adabiyotshunos olimlarning ishlarida matn orqali badiiy asarni tahlil va talqin qilish bilan bilan bog‘liq ilmiy-nazariy muammolar haqida fikr yuritilgan. O’zbek tilshunosligida matnga bo’lgan munosabat badiiy til vositalari nuqtai nazaridan nutqning turli ko‘rinishlarida qo‘llanilishi ma’lum darajada tahlil etilgan. X. Doniyorov va B.Yo‘ldoshevlar o‘z kuzatishlarida adabiy til va badiiy uslub bilan bog‘liq matn muammolari to‘g‘risida fikr yuritgan bo‘lsalar, I.Qo‘chqortoyevning tadqiqotlari o‘zbek badiiy nutqini uslubiy nuqtayi nazardan tahlil qilishga bag‘ishlanganligi bilan ajralib turadi. B.Yo‘ldoshevning tadqiq doirasi birmuncha kengroq bo‘lib, olim badiiy nutqda qo‘llanuvchi vositalar, frazeologik birliklar uslubiyati masalalariga oydinlik kiritishga harakat qilgan. S.Karimovning o‘zbek tilining badiiy uslubi bo‘yicha izlanishlari esa vazifaviy uslublar tizimida mazkur uslubning tutgan o‘rnini aniqlashga qaratilganligi bilan tilshunosligimizning katta yutuqlaridan hisoblanadi. Bundan tashqari o‘zbek badiiy adabiyoti rivojiga o‘z hissalarini qo‘shgan ijodkorlar asarlari lingvostilistik jihatdan ma’lum darajada o‘rganilgan. E.Qilichevning Sadriddin Ayniy asarlarida arxaizm va istorizmlar, S.Boboyevaning Hamid Olimjon poeziyasining leksik xususiyatlarini, M.Yo‘ldoshevning Cho‘lponning badiiy til mahoratini, S.Boymirzayevaning Oybek prozasining lingvostilistik xususiyatlarini M.Sultonovaning Abdulla Qahhor, M.Muhiddinov va S.Karimovlarning G’afur G’ulom, T.Qurbonovning

P.Qodirov asarlari tilini o‘rganishga oid tadqiqotlari tilshunosligimizda badiiy matnlarni o‘rganish bo‘yicha katta ishlar qilinganligidan dalolat beradi. Qayd etish lozimki, o‘zbek adabiyotshunosligida keyingi yillarda mazkur yo‘nalishdagi kuzatishlarda ma’lum bir evrilish yuzaga kelganligi seziladi. Bunday izlanishlar orasida badiiy asar matniga yangicha usullarda zamon talablari jihatidan yondashilgan, ayniqsa, mumtoz asarlar matnini baholashga qaratilgan ishlar ham anchagina. Bu tadqiqotlarda mumtoz badiiy nutqda qo‘llangan badiiy tasviriy vositalarning xususiyatlarini yoritishga harakat qilingan. O’zbek adabiyotshunosligida keyingi yillarda muayyan bir ijodkorning mahorati, shoirning u yoki bu tasvir vositasini qo‘llashdagi o‘ziga xosliklarini mufas sal ko‘rsatishga bag‘ishlangan juda ko‘plab tadqiqotlar yuzaga kel ganligi quvonarlidir. Aytish lozimki, badiiy asarni o‘rganishda, ayniqsa, tahlil jarayonida ko‘proq matnga tayanilgan holda xulosa chiqarilganligi ko‘zga tashlanadi. Darhaqiqat, o‘zbek adabiyotshunosligida saviyasi, ifoda imkoniyatlari turlicha bo‘lgan zamonaviy asarlar bilan birgalikda, o’tmishda yaratilgan mumtoz asarlarda hozirgi o‘zbek badiiy matnining o‘ziga xos xususiyatlarini u yoki bu yo‘nalishda ochib berishga harakat qilingan. Adabiyotning o‘rganish obyekti inson va u bilan bog‘liq masalalar bo‘lsa-da, ichki va tashqi omillar ta’sirida har bir millatni boshqa millatlardan ajratib, farqlab turadigan o‘ziga xos milliy xususiyatlari mavjud. Bu haqda fikr yuritganda badiiy matnlarga sof lingvistik tahlil, uslubiyat va lingvopoetik nuqtayi nazardan yondashuvlar orasidagi farqli jihatlarni aniqlashga ehtiyoj seziladi. Sof lingvistik kuzatishda badiiy asar tili, unda qo‘llanilgan til birliklarining mavqeyini aniqlashda ularning leksik-grammatik xususiyatlariga, gapda so‘zlarning o‘zaro bog‘lanish qonuniyatlariga asoslanilsa, uslubiy xususiyatlar esa mazkur birliklarning nutqning qaysi ko‘rinishi uchun xoslanganligiga qarab belgilanadi. Lingvopoetik tahlilda esa masalaga faqat tilshunoslik yoki adabiyotshunoslik nuqtayi nazaridan emas, balki umumfilologik jihatdan yondashiladi. Til birligining ham lisoniy xususiyatlari ham poetik matnni

shakllantirishdagi imkoniyatlari hisobga olinadi. Chunki yuqorida qayd etilgan tamoyillarga asoslanilsa, masalaga bir yoqlama qarash, ya’ni yo sof tilshunoslik yoki sof adabiyotshunoslik nuqtayi nazaridan yondashuv yuzaga keladi. Boshqacha aytganda, shakl mazmundan ajratib qo‘yiladi. O’tgan asrda o‘zbek va rus tilshunosligida yaratilgan ko‘plab tadqiqotlarda adabiyotshunoslik stilistikasi va lingvistik stilistika deb chegaralab qo‘yishlar o‘zini oqlamaydi. Bunday qarashga zid ravishda o‘tgan asrning o‘rtalaridan boshlab rus tilshunosligida V.V.Vinogradov, G.O.Vinokurlar umumfilologik yo‘nalishni yoqlab chiqqan edilar 3 . O’zbek tilini uslubiy nuqtayi nazaridan o‘rganishning haqiqiy ahvoli to‘g‘risida bundan chorak asr muqaddam tilshunos olim E.Begmatov quyidagicha tasvirlagan edi: «O’zbek tili stilistikasi sohasida ham keyingi yillarda barakali ishlar amalga oshirildi, ayniqsa, badiiy til stilistikasi rivojlandi. Lekin bu tadqiqotlarni badiiy adabiyot tili madaniyatini ko‘tarishga yetarli xizmat qilyapti, biror bir yozuvchini o‘z asari tili ustida chuqurroq o‘ylashga majbur etmoqda, deyish qiyin. Holbuki, o‘zbek badiiy adabiyoti tilida ma’lum nuqsonlar, hal qilinishi lozim bo‘lgan muammolar yetarli ekani sir emas. Adabiyotshunoslar esa, yozuvchi uslubini (badiiy stilni) til materialisiz, ya’ni badiiy asar tilini badiiy tahlil qilmasdan belgilashmoqda. Badiiy tilning tahlilisiz badiiy uslubni to‘liq belgilash mumkinmi?» 4 . Darhaqiqat, olimning mazkur fikrlari badiiy matnlarga filologik mezonlar asosida yondashish lozimligidan dalolat beradi. O’zbek tilshunosligida badiiy matnlar bir tomondan tilimiz taraqqiyotini ko‘rsatishda muhim ahamiyat kasb etsa, boshqa tomondan adabiyotimiz rivojiga munosib hissa qo‘shgan ijodkorlarning badiiy til vositalarini qo‘llash imkoniyatlarini, ularning asarlaridagi personaj nutqi 3 Виноградов В.В. О теории художественной речи. – М.: изд-во Высшая школа. 1971.с. 240. Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. – М.: изд-во АН. 1963.с 256 . Винокур Г.О. О языке художественной литературы. – М.: Высшая школа, 1991. С 248 . 4 Begmatov E.Nazariy xulosalar tilshunoslikning muhim amaliy vazifalarini hal etishga xizmat qilsin. -O’zbek tili va adabiyoti, 1987. 3-son . B.23.

va muallif nutqi munosabati va unda emotsionallik, ekspressivlik, modallik, obrazlilik kabi xususiyatlarning namoyon bo‘lishi haqida ma’lumot beruvchi muayyan ilmiy manba ham hisoblanadi. O’zbek tilshunosligida lingvopoetik yo‘nalishda olib borilgan ishlar ko‘p bo‘lib, keyingi yillarda bu sohada ilgari olib borilgan tadqiqotlardan jiddiy farq qiluvchi asarlar maydonga kelmoqda. Ularda mavzu mohiyatiga antroposentrik nuqtayi nazaridan yondashuv, ya’ni badiiy asar tilining uslubiy, badiiy-estetik jihatlarini to‘g‘ridan to‘g‘ri inson omiliga, uning milliy an’ana va qadriyatlarimizga bo‘lgan munosabatiga bog‘lab talqin qilish yetakchilik qilmoqda. Badiiy matnlarni til va adabiy mezonlar uyg‘unligida tahlilga tortish, ularda qo‘llanilgan vositalarning lingvopoetik imkoniyatlarini belgilash ancha sermashaqqat ish hisoblanadi. Bu kuzatuvchidan mavzuga kengroq miqyosda, ya’ni inson omili bilan bog‘liq sohalar nuqtayi nazaridan yondashuvni talab qiladi. Matnlar hajm belgisiga ko‘ra minimal matn va maksimal matnlarga ajratiladi. Minimal deyilganda badiiy uslubda biror mavzuni yoritishga bag‘ishlangan qatralar, xalq donishmandligini ifodalaydigan maqol, matal va aforizmlar, miniatyuralar, hajviy asarlar, nomalar, she’r va she’riy parchalar, umuman, kichik mavzuni qamrab oluvchi bir necha gaplardan iborat butunlik, makromatn deyilganda esa keng ko‘lamdagi voqealarni yoritish ehtiyoji bilan yuzaga kelgan butunlik tushuniladi. Иfoda maqsadi va mazmuniga ko‘ra badiiy matnning quyidagi turlari mavjud: 1. Hikoya mazmunli matn. 2. Tasviriy matn. 3. Izoh mazmunli matn. 4. Didaktik matn. 5. Xabar mazmunli matn. 6. Buyruq mazmunli matn. 7. Hissiy ifoda mazmunli matn. Matnning yuqorida qayd etilgan turlari mazmunan qanday bo‘lsa-da, badiiy bo‘yoqdorligi, tasviriy vositalarga boyligi va estetik ta’sirchanligiga ko‘ra badiiy uslub talablariga bo‘ysunadi. Hikoya mazmunli matnlar muallif yoki asar qahramonlarining boshidan kechirgan voqealari, o‘zlari guvoh bo‘lgan hodisalar to‘g‘risidagi hikoyalar

asosida yuzaga keladi. Ifoda uslubining o‘ziga xosligiga ko‘ra bu matn boshqa matnlardan ajralib turadi. Tasviriy matnlar esa so‘zlovchi yoki yozuvchining voqelik faktlarini, hayotda o‘zi guvoh bo‘lgan kishilar, voqea-hodisalarni tasvirlashi bilan xarakterlanadi. Bunda adresant adresatga ma’lum bir narsa va predmet, voqea– hodisalar, kishilar to‘g‘risida ma’lumot berishni ko‘zda tutadi. Matnning bu turida ham xuddi hikoya mazmunli matnlar singari monologik nutqqa asoslaniladi. Izoh mazmunli matnlarda dalillarga suyanib fikr yuritiladi. Unda so‘zlovchi yoki muallif o‘z fikr-mulohazalarining to‘g‘ri va asosli ekanligini isbotlashga xizmat qiluvchi dalil va izohlardan foydalanadi. Bunda uning fikr ifodalashdan maqsadi nutq qaratilgan shaxsni ishontirishdan iborat bo‘ladi. Didaktik matnlar pand-nasihat asosiga quriladi. Bunda so‘zlovchi yoki yozuvchi tinglovchi yoki o‘quvchini ma’lum yo‘lga boshqarish, ma’lum bir ishni amalga oshirishga undaydi. U nutq qaratilgan shaxs ibrat olishi, xulosalar chiqarishi uchun turli hayotiy voqea-hodisalarni hikoya qilib beradi, fikrlarining ta’sirchan bo‘lishi uchun tildagi har xil leksik va frazeologik vositalar, maqollardan ham foydalanadi. Xabar mazmunli matnlar esa nutq qaratilgan shaxsga ma’lum bir voqea– hodisa, kishilar, narsa va predmetlar, hayotiy masala yoki muammolar to‘g‘risida ma’lumot yetkazish maqsadida tuziladi. Unda til bajaradigan eng muhim ijtimoiy vazifalaridan biri – xabar yetkazish yetakchilik qiladi. Buyruq mazmunli matnlarda adresatni ma’lum bir harakatni bajarishdan qaytarish yoki ma’lum bir ishni amalga oshirishga undash asosiy maqsad qilib qo‘yiladi. Adresantning adresat yoshi, jinsi, oilaviy sharoiti, nutq vaziyati kabilarni hisobga olishiga qarab buyruq mazmuni maslahat ma’nosi bilan almashib turishi mumkin. Hissiy ifoda mazmunli matnlar inson ruhiyati bilan chambarchas bog‘liqligiga ko‘ra matnning boshqa turlaridan keskin farq qiladi. Unda insonning turli insoniy munosabatlar yoki har xil tashqi ta’sirlar tufayli yuzaga keluvchi ruhiy holatlari, his –tuyg‘ulari, ichki kechinmalari o‘z aksini topadi.

Darhaqiqat, yuqorida qayd etilgan tamoyillar asosida badiiy matn tahlilni amalga oshirish adabiyotshunoslik uchun kutilgan natijalarni berishi tabiiy. Tahlilga tortilgan har bir badiiy ijod mahsuli bo‘lgan adabiy asarning poetik imkoniyatlari, emotsional-ekspressiv jihatdan mukammalligi uning asosini tashkil etuvchi badiiy tiliga qarab belgilanadi. Adabiy tilda mavjud bo‘lgan poetik vositalar bir tomondan badiiy asar tilining ifodali va ta’sirchan, mantiqiy va uslubiy ravon bo‘lishini ta’minlasa, ikkinchi tomondan asarning badiiy-estetik qimmatini oshiradi, asar qahramonlarining ichki kechinmalari, ruhiyati tasvirini berishda muhim ahamiyat kasb etadi. Istiqlol yillari mobaynida ijtimoiy va madaniy hayotdagi o’zgarishlar jarayonida tilimizni, dinimizni, urf-odatlarimizni, ma’naviy qad-riyatlarimizni butkul yo’qotib qo’yish xavfidan saqlab, asrab-avaylab, ularning azaliy mazmuni va qudratini tiklashga keng yo’l ochib berildi. Tarixni xolisona o’rganish, tarixiy shaxslarga to’g’ri baho berish, mafkuraviy tazyiqlar asosida, davrga moslashtirish natijasida etarli bahosini olmay kelgan buyuk allomalarimiz, adiblarimiz ijodiga yangicha yondashish, sog’lom nuqtai nazar bilan qarash imkoniyatlari tug’ildi. Bunday yangicha qarashlarning ilk turkiy yozma adabiyotning rivojlana boshlagan davri hamda bu davrning namunalari bo’lgan asarlarga nisbatan ham tug’ilishi tabiiydir. Ma’lumki, turkiy xalqlar yozma adabiyotining vujudga ke-lishi uzoq tarixga ega. Uning shakllanishida turkiylar e’tiqod qilgan dinlarning ham o’z ta’siri bor. Chunki «adabiyot doimo o’z davridagi oqimning mahsuli sifatida maydonga kelgan» 5 . Qadimgi turkiy moniylik she’rlari, budda muhitida yaratilgan adabiyot shundan guvohlik beradi. Darhaqiqat, qadimgi turkiy adabiyotning taraqqiyoti shomonlik, moniylik va buddizm kabi dinlar bilan ham bog’liq. Mazkur dinlar ta’siridagi ijod namunalari qadimgi turkiy adabiyotning qonuniyatlari, turkiy she’riyatning shakllanishi va genezisini o’rganish hamda tasavvur qilishga yordam berishi shubhasizdir. 5 Ra h monov N. Ru h iyatdagi nur murodi, Shar q yulduzi, 1999, 3-fasl, 114-bet.

O’rta Osiyo arablar tomonidan bosib olingach, mazkur hududlarda islom muhitidagi turkiy yozma adabiyot shakllana boshladi. Uning keng miqyosda taraqqiy eta boshlagan davri X-XII asrlarga to’g’ri keladi. Chunki bu davrga kelib, arab xalifaligi to’liq emiriladi va uning o’rniga mahaliy xalq vakillaridan iborat bo’lgan davlatlar paydo bo’ladi. Xalq hayotida ham ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan katta o’zgarishlar ro’y beradi. Turkiy xalqlarning bebaho xazinasi hisoblanmish Mahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk», Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig», Ahmad Yassaviyning «Devoni hikmat», Sulaymon Boqirg’oniyning «Boqirg’on kitobi» kabi asarlarining yaratilishi shu davrda o’ziga xos ilmiy va adabiy muhitning shakllanganligi hamda uning salohiyatidan darak beradi. Mazkur asarlar tasavvuf ruhi bilan sug’orilgan bo’lib, didaktik - axloqiy- ta’limiy mazmunga ega. Chunonchi, Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» dostoni va Mahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» asari orqali etib kelgan xalq og’zaki ijodi namunalari, she’riy parchalarda didaktika etakchi o’rinda tursa, Ahmad Yassaviy va Sulaymon Boqirg’oniy ijodiy siymolarida tasavvuf o’z rivojini topdi. Shu davrda yaratilgan turkiy adabiyot namunalaridan yana biri Adib Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» («Haqiqatlar sovg’asi») dostonidir. Asar axloqiy-ta’limiy mazmunda bo’lib, har xil mavzudagi pand-nasihatlarni o’z ichiga oladi. Adib Ahmad haqidagi dastlabki ma’lumot Navoiyning «Nasoyim ul- muhabbat» asari orqali etib kelgan. 6 Shoir to’g’risidagi keyingi xabar esa Po’latjon domulla Qayyumovning «Tazkirai Qayyumiy» asarida uchraydi va «Hibat ul- haqoyiq»dan namunalar keltiriladi. 7 Shuningdek, S.E. Malov, E.E. Bertels, N.A. Baskakov, A.M.Shcherbak, A.Fitrat, E.Rustamov, N.Mallaev, Q.Mahmudov, B.To’xliev, G. Xo’janova kabi olimlarning turli davrlarda e’lon qilingan katta va kichik tadqiqotlarida Adib Ahmad hayoti va ijodiga oid fikru mulohazalar mavjud. 8 6 Navoiy A. «Nasoim ul-mu h abbat», Asarlar, 15-tom, T.,1968, 156-157 b. 7 Q ayyumov P. «Tazkirai Q ayyumiy», T., 1998, 43 -bet.

Ahmad Yugnakiyning qachon yashaganligi va «Hibat ul-haqoyiq» qaysi davrda yaratilganligi xususida matbuotda bahs va munozarali fikrlar chop etilgan 9 . Qadimgi turkiy adabiyotda janrlar taraqqiyoti masalalari to’g’risida adabiyotshunoslik ilmida alohida tadqiqot olib borilgan emas. Bu qadimgi yodnomalarning janr xususiyatlarini maxsus va chuqur o’rganish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Biz turkiy adabiyotda g’azalning shakllanish ildizlari, qadimgi turkiy adabiyotda to’rtlik shaklining taraqqiyoti va moniylik she’rlari, «Devonu lug’otit turk»dagi badiiy ijod namunalari hamda «Hibat ul-haqoyiq» asarlarida qo’llanilgan badiiy tasvir vositalarini qiyosiy o’rganishga va ularning turkiy xalqlar adabiyotida tutgan o’rni masalalarini imkoniyat darajasida yoritishga harakat qildik. 1.2. “Ahmad Yugnakiyning hayoti va ijodi” modulini o’qitishga doir innovatsiyalar va ilg’or xorijiy tajribalar 8 Қ аранг: Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности, М-Л., 1951, с.316. Бертельс Е.Э. Хибат-ал-хакаик Ахмада Югнаки, Труды САГУ, Новая серия, Т., 1945. Вып. 3. кн. 1, стр. 26-46. Баскаков Н.А., Тюркские языки, М., 1960, с.171. Шербак А.М. Грамматический очерк языка тюркских текстов X - XII вв. из Восточного Туркестана, М.- Л., 1961, с- 56. Fitrat A. « H ibat ul- h a q oyi q », Tanlangan asarlar, II jild, T.,2000, 45-54 betlar. Рустамов Э. Узбекская поэзия в первой половине XV века. М., 1963, с- 67 . Mallaev N.M. O’zbek adabiyoti tarixi, T., 1976, 138-150 betlar. Mahmudov Q. Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» asari haqida, T., 1972. O’zbek adabiyoti tarixi, 5 tomlik, 1-tom, T., 1978, 131-140 betlar. Xo’janova G. «Hibat ul-haqoyiq» haqiqatlari, T., 2001. 9 Q arang: Imomnazarov M. Adib A h mad q achon yashagan? « O’ zbekiston adabiyoti va san’ati», 1995, 31 mart; Ma h mudov Q . Manbalarni q aytadan k o’ rmo q kerak, « O’ zbekiston adabiyoti va san’ati», 1995, 28 aprel; Umarov E. Tili h am q adimiy, « O’ zbekiston adabiyoti va san’ati», 1995, 28 aprel; H a qq ulov I. A h mad Yugnakiy Imomi A’zamga zamondosh b o’ lganmi? « O’ zbekiston adabiyoti va san’ati», 1997, 17 yanvar; Yo q ubov A. Professor bilmasdan s o’ zlamagan, « O’ zbekiston adabiyoti va san’ati», 1997, 30 may; Boltaboev H . Butun e h timollarning kuchlisi… , « O’ zbekiston adabiyoti va san’ati», 1997, 13 iyul.

Yurtimizda fan, ta’lim, can’at va madaniyat sohalarini rivojlantirish, uni milliy mustaqillik talablari, yangicha dunyoqarash nuqtai nazaridan taraqqiy ettirish davlatimiz va fuqarolik jamiyati istiqbolining ustivor yo‘nalishlaridan, biri sanaladi. Albatta, bunda zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy ta’limotlar, yangi texnik g‘oyalar, kashfiyotlar nechog‘li ahamiyatli bo‘lsa, mamlakat fuqarolarida, jumladan, talaba-yoshlarida fuqarolik tarbiyasini shakllantirish ham shunchalik zarurdir. Zero, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot shaxs kamolotiga qanchalik ta’sir ko‘rsatib, uning rivojlanishini tezlatsa, o‘z navbatida shaxsning kamolot darajasi ham jamiyat taraqqiyotining tezlashishini ta’minlaydi. Chunonchi, shaxs kamoloti va ijtimoiy–iqtisodiy taraqqiyot bir-biriga mutanosib va o‘zaro dialektik bog‘liq jarayon hisoblanadi. Shaxs kamoloti va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot ta’lim-tarbiya vositasida doimo oldinga intiladi. Shu nuqtai nazardan masalaga yondashadigan bo‘lsak ta’lim va tarbiya jarayoniga jiddiy qarash, ularni fuqarolarning sog‘lom turmush tarzini quruvchi, jismoniy va aqliy quvvatini oshiruvchi, ularning g‘oyaviy-siyosiy, ma’naviy salohiyatini rejalashtiruvchi vosita deb qarash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Zero, tarbiya jarayoni insonni zamon va makonda faoliyat ko‘rsatib, yuksaklikka undovchi zohiriy va botiniy quvvat va shaxsning barcha sifatlari singari fuqarolik tarbiyasining shakllanishini ta’minlovchi pedagogik hodisadir. Mazkur loyiha rivojlangan xorijiy davlatlarning oliy ta’lim sohasida erishgan yutuqlari hamda orttirgan tajribalari asosida “O’zbek filologiyasi” ta’lim yo’nalishi uchun tayyorlangan namunaviy o’quv reja hamda dastur mazmunidan kelib chiqqan holda tuzilgan bo’lib, u zamonaviy talablar asosida “O’zbek adabiyoti tarixi” fanini o’qitish jarayonlarining mazmunini takomillashtirishni maqsad qiladi. Yurtimizda kompyuterlashtirish va axborot kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirishga doir muayyan vazifalar O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan 2002 yil 30 mayda imzolangan “Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to’g’risida”gi Farmonida belgilab berilgan bo’lib, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2002 yil 6 iyun 200-sonli

“Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarorida o’z aksini topgan. Ushbu vazifalar keyingi vaqtda Respublikamizda qabul qilingan bir qator qonunlar, Vazirlar mahkamasining qarorlari va boshqa normativ hujjatlarda o’z rivojini topdi. Bugungi kunda taraqqiyot juda tez rivojlanmoqda va juda tez o’zgarmoqda. Deyarli har daqiqada sayyoramizning turli burchaklarida o’zgarishlar, yangilanishlar va kutilmagan voqea-hodisalar sodir bo’lmoqda. Har bir kunimiz kuchli axborot oqimi ostida kechmoqda. Hayotni anglash, uni o’rganish axborotlarni yig’ish va o’zlashtirish orqali kechadi. Insonning bilimlilik darajasi ham ma’lum davr ichida shaxs tomonidan o’zlashtirilgan informatsiyalarning ko’p yoki ozligi bilan belgilanadi. Shuning uchun zamonaviy bilimlar sari keng yo’l ochish, ta’limotni takomillashtirishda yangi pedagogik va axborot texnologiyalardan unumli foydalanish - bugungi kunning talabiga aylandi. Ta’lim tizimida o’quv muassasalari uchun yaratilgan saytlardan foydalanish, o’qitish qo’llanilmoqda. Pedagog kadrlarning zamonaviy ta’lim va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bo’yicha kompetentligini oshirish dolzarb masalalar qatoriga kiradi. Aynan bunday muhitning yaratilishi talabalarni zamon talablari darajasida tarbiyalash bo’yicha talablarga mosligini tavsiflovchi pedagogik hamda didaktik tamoyillarga nisbatan aniq mezonlarni amalga oshirilishiga xizmat qiladi. Talabalarga zamonaviy ta’lim va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari asosida dars o’tish ta’lim oluvchining yuqori motivatsiyasi, shaxsning qo’yilgan maqsadga erishishga yo’naltirilganligi, muloqotga nisbatan etarlicha yuqori qobiliyati, o’z xatolarini tuzatib borishi, o’zini-o’zi rivojlantirish bo’yicha intilishi, ularning tashqi ta’limiy axborotlarga nisbatan ichki shaxsiy talablarining mosligini ta’minlaydi. Bu esa o’z navbatida ta’limning sifat jihatidan yuksalishiga xizmat qiladi. Mediasavodxonlik insonga internet imkoniyatlaridan faol foydalanish va tarqatilayotgan axborotni yaxshiroq anglash imkonini beradi, talabalarda axborot-

kommunikatsiya texnologiyalari orqali axborotlarni topish, qayta ishlash va uzatish ko’nikmalarini shakllantiradi . Bugungi kunda butun dunyoda qulay muhitni yaratuvchi o‘qituvchilarni fatsilitator deb atashadi. Bunday muhitni yaratish shart-sharoiti tarbiyachining bilimi va intellektiga bog‘liq bo‘lmaydi. Undan faqat tarbiyalanuvchini nimani yaxshi ko‘rishi, nimaga qiziqishi, nima bilan shug‘ullanishini aniq belgilay olish talab etiladi. Fatsilitatorning muhim hissiyoti sifatida K.Rodjers empatiya, tarbiyalanuvchi shaxsiga ijobiy baho berish, fatsilitatorning tarbiyalanuvchiga muvofiqligini kiritadi. Faqat ana shunday sharoitda shaxs o‘z xulq-atvorini o‘zgartirish haqida qaror qabul qilishi mumkin. K.Rodjers an’anaviy pedagogikaning quyidagi qoidalaridan qoniqish hosil qilmaydi: 1. O‘qituvchi bilimlarni bayon etadi, o‘quvchilar ularni o‘zlashtirishga harakat qiladi. 2. Dars va imtihonlar – ta’limning asosiy tarkibiy qismlari. Dars bilimlarni shakllantirish shakli, imtihon esa egallangan bilimlarning darajasini aniqlaydi. 3. O‘qituvchi boshqaruvchi, ta’lim oluvchilar esa unga bo‘ysunuvchilar sifatida aks etadi. Bu bilan bog‘liqlikda K. Rodjers ta’limning ikki turini ajratib ko‘rsatadi: oddiy bilimlar, faktlar bilan qurollantiradigan axboriy va ta’lim oluvchilarga ularning o‘z-o‘zini o‘zgartirishi va o‘z-o‘zini rivojlantirishi uchun zaruriy, haqiqiy bilimlar beruvchi ahamiyatli ta’lim. Insonni shaxs sifatida shakllantiruvchi ta’lim shaxsga yo‘naltirilgan yoki K. Rodjers fikricha, ahamiyatli ta’limdir. O‘qituvchi o‘z faoliyatida o‘quvchilarining o‘z-o‘zini to‘la namoyon eta olishiga tayanishi zarur. “Uning o‘qitishi talabalar katta qiziqish bilan hal etadigan, har doim ham o‘zi mustaqil murakkab vaziyatlardan chiqish yo‘lini topa olmaydigan, o‘qituvchining yordamiga tayanadigan va ijod qilishga takrorlanmas istakni hosil qiladigan hayotiy muammolar bilan o‘zaro harakatga kirishishi asosiga qurilishi kerak. O‘qituvchining roli o‘quvchilar bilan shunday shaxsiy

o‘zaro munosabatlarni va yuqorida tilga olingan tendensiyalarni namoyon bo‘lishiga imkon beruvchi psixologik muhit tashkil etishda o‘z aksini topadi. K.Rodjersning fikricha, insonni konsentrlaydigan ta’limning natijalarini ta’lim muassasasidagi baholar bilan baholash mumkin bo‘lmaydi. Uning mezonlari egallangan bilimlarning miqdor va hatto sifat ko‘rsatkichlarida emas, aksincha bu o‘zgarishlar shaxsda, uning o‘sishi va rivojlanishida aks etadi. Ularga quyidagi turdagi o‘zgarishlar kiradi: - inson o‘zini to‘la idrok eta boshlaydi; - u ko‘proq o‘zini va o‘z tuyg‘ularini qabul qiladi; - ko‘proq o‘ziga ishonch va avtonomen shakllanadi; - o‘z oldiga real maqsadlar qo‘yadi, o‘zida komillikni ko‘radi; - unda insoniy qiyofa shakllanadi; - boshqa odamlarni qabul qilish va tushunish boshlanadi. Bugungi kunda, badiiy adabiyot namunalari, ayniqsa, o’tmishda yaratilgan badiiy asarlar, xususan, Adib Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” dostonini o’rganishda zamonaviy matn bilan ishlash texnologiyalaridan foydalanish asarni tushunish va talqin qilishda samarali natijalarga olib keladi. Ma’lumki, o’tmishda yaratilgan badiiy ijod namunalari matnida bugungi talaba uchun mazmuni noma’lum bo’lgan so’zlar ko’plab uchraydi. Ular asar mazmunini to’la idrok qilishga monelik qiladi. Badiiy tilning imkoniyati nihoyatda cheksiz. Chunki til, birinchidan, tabiat va insondagi go’zallikni aks ettirish vositasi bo’lsa, ikkinchidan, tilning o’zi ham go’zallikni vujudga keltiruvchi mo’’jizalardan biridir. O’zbek adabiyotining dahosi shoirlaridan biri Adib Ahmad Yugnakiy o’z ijodi davomida tilning badiiy imkoniyatidagi ana shu ikki jihatdan ham san’atkorona foydalangan mutafakkir desak, hech mubolag’a qilmagan bo’lamiz. Tilning zalvori va qudratini tugal anglagan Ahmad Yugnakiyning adabiy merosida ham so’z va iboralarning shunday sirli ma’nolari, badiiyati yashiringanki, uni birdaniga anglay olish har qanday kitobxonning ham qo’lidan kelavermaydi. Mumtoz adabiyotimizning o’ziga xos xususiyatlaridan biri – uning leksikasida qadimgi turkiy, fors, arab va boshqa til elementlarining ko’plab

uchrashidir. Misra, bayt va matnda uchragan har bir so’z o’quvchi uchun tushunarli bo’lishi zarur. Busiz mumtoz adabiyot namunalarining mohiyatini to’liq tushunish haqida gap ham bo’lishi mumkin emas. XII asr adabiy tilida yaratilgan va hozirgi zamon o’quvchilari uchun osongina tushunilmaydigan, aniqrog’i eskirgan lug’aviy birliklari ko’p bo’lgan Adib Ahmadning “Hibat ul-haqoyiq” asari ham bundan mustasno emas, albatta. Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asarini keng xalq ommasi orasida targ’ib etish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Bu borada nasriy bayonning ham o’rni beqiyosdir. To’g’ri nasriy bayon asl matndan yiroqlashish uchun ham zamin yaratadi. Bu ko’pchilik mutaxassislarning e’tirozlariga ham sabab bo’lishi mumkin. Biroq keng kitobxonlar ommasining lug’atlardan foydalanish imkoniyati nihoyatda pastligini inobatga oladigan bo’lsak, hayotimizda tabdil va nasriy bayonchilikka qanchalik ehtiyoj borligi yanada oydinlashadi. Aksariyat hollarda adabiyot tarixi darslarida matn ustida ishlash deganda matnni o’qib, uning ma’nosini o’rganish bilan cheklaniladi. Bunday tashkil qilingan darslar bugungi kun talabiga javob bermaydi. O’qituvchi matn mavzusi bilan talabalarni tanishtirgandan so’ng, o’rganilayotgan mavzu bo’yicha talabalarning fikr-mulohazalarini to’plab, ularni (tasniflash) saralash orqali darsni tashkil qilsa, maqsadga muvofiq bo’ladi. Yana bir yangi pedagogik texnologiyalardan biri M S U Yo U metodidan foydalanish darsni samarali va qiziqarli o’tishini ta’minlaydi. M — Ma’lumot S — Savollar U — O’qish Yo — Yozish U — Umumlashtirish Dastlab, matnning mavzusi yoki sarlavhasi bo’yicha bildirilgan fikrlar saralanib, savol va muammolar doskaga yoziladi. To’plangan fikrlar umumlashtiriladi va ular ham doskaga yozib boriladi. Talabalar ongiga aqliy

hujum uyushtirish maqsadida matnni o’rganish kerakmi yoki yo’qmi? Nima uchun va qanday qilib, qachon matnni o’qish kerak? Matndagi ma’lumotdan foydalanish kerakmi, yo’qmi? Umumiy ma’lumot olish kerakmi yoki uni batafsil mayda- chuyda elementlari bilan tushunish kerakmi? Matnni o’rganishda lug’atlardan foydalanishning zarurati bormi kabi savollar o’rtaga tashlanadi. Matni o’qishni esdan chiqarmaslik kerak, chunki turlicha o’qish turlari talabalarga turlicha ta’sir ko’rsatib, ma’lum bilimlar majmuasini shakllantirishga turtki bo’lishi mumkin. Masalan, analitik o’qish talabalarda grammatika va leksikaga oid bilimlardan foydalanish imkonini beradi. Intensiv o’q ishda matnning h ar bir arzimas day ko’ringan ji h atlari h am shar h lab boriladi. Ekstensiv o’qishda esa matnning mayda- chuyda, ikir-chikirlariga e’tibor berilmaydi. Diqqat - matnning mohiyatiga qaratilgan bo’ladi. Matnni o’qish jarayonida kerakli ma’lumotlarni, ibora va kalit so’zlarni talabalardan daftarlariga qayd qilib bori sh ini ham talab qilish maqsadga muvofiqdir. Umumlashtirilgan ma’lumotlar - natijalar va xulosalar guru h e’tiboriga ta q dim etiladi. Matnni tanlashda talabalarga “Hibat ul-haqoyiq” dostoni boblaridagi qanday matn kerakligi aniqlab olinadi. Ular nimani ko’proq bilishadi va nimalarni bilishga ko’proq qiziqishadi. Tanlangan matndagi ma’lumotlarni hayotning qaysi sohalarida qo’llash mumkinligi aniqlanadi. Ma’lumot yig’ishda talabalar matnni o’qiydilar, tushunarsiz bo’lgan so’zlarning lug’atini qiladilar, matn mazmuni aniqlashgach, kerakli ma’lumotlarni yig’adilar. O’z natijalarini muhokama qiladilar. Bunday usul, ya’ni lug’at ustida ishlash talabaning so’z boyligini oshirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari guruh bilan matnni tushunish uchun qo’shimcha lug’atlardan ham foydalanadilar, vazifani bajarayotganda yuzaga kelgan qiyinchiliklarni o’qituvchi yordamida bartaraf etishlari ham mumkin. Darsni quyidagi bosqichlarga bo’lish mumkin: 1. Muqaddima - o’quvchilarning badiy matn mazmuni haqidagi dastlabki bilimlariga tayanish. 2. Matnni tushunish - kirishish (yuzaki, umumiy tarzda va batafsil tushunish).

3. Lug’at ustida ishlash - leksika, iboralar, grammatika va hokazo. 4. Axborotni uzatish - matndagi tushunarsiz bo’lgan so’zlarning ma’nosini muhokama qilish va munozaralar uyushtirish. Topshiriqlarni bajarayotganda guruhlarga bo’linib ishlash katta a h amiyatga ega. Shu bilan bir qatorda quyidagicha ishlash yo’llari ham mavjud: 1. Individual ishlash - matnni hech kimga xalaqit bermay o’qish. 2. Juft bo’lib ishlash - bunda talaba o’zini ishonchliroq sezadi, fikr almashishi va natijalarni bir-birlariniki bilan solishtirishi mumkin. 3. Guruh bo’lib ishlash - muhokama qilinayotgan mavzu bo’yicha munozara va bahs uyushtirish maqsadida 5 yoki 7 tadan talabalar guruhi tashkil etiladi. Har bir guruhda bildirilgan fikrlar yig’iladi, muhokama qilinadi va umumiy xulosaga kelinadi. Darsni amalga oshirishda qo’llaniladigan mashqlardan ayrimlarini keltirsak: 1 . Matn bo’yicha talabalar nimani bilishlarini aniqlash; 2. Mazmuni aniqlashtirilishi lozim so’zlar mazmuni b o’ yicha taxminlarni ifodalash; 3. Matndagi ma’lum g’oyaviy xususiyatlarni mu h okama q ilish, ya’ni shoirning poetik maqsadini ani q lash; 4. Matndagi t ayanch s o’ z va tushuncha larni ani q lash; 5. Taxmin va farazlarni tekshirish; 6. Matnning ayrim b o’ laklarini va umumiy tekstni umumlashtirish . Umuman olganda, zamonaviy yangi pedagogik texnologiyalar va innovatsion yondashuvlar asosida o’tilgan darslarda mavzular talabalar tomonidan o’zlashtirilishini osonlashtiradi va o’quv predmeti bo’yicha dars o’tayotgan o’qituvchi va talabalarga tizimli dars o’tishda birmuncha engillik yaratadi. Ma’lum soha va yo’nalishdagi mavzularni me’yorlar va mezonlar asosida talabalarga taqdim etish imkoniyatini beradi. Bugungi kun o’qituvchilaridan

yuksak salohiyatli, bilimli, faol, izlanuvchan va har taraflama iste’dod egasi bo’lishni ham talab etadi. Mazkur loyihani amalga oshirishda quyidagi zamonaviy ta’lim metodlaridan foydalanish tavsiya etiladi: “Xulosalash” (Rezyume, Veer) metodi Metodning maqsadi: Bu metod murakkab, ko‘ptarmoqli, mumkin qadar, muammoli xarakteridagi mavzularni o‘rganishga qaratilgan. Metodning mohiyati shundan iboratki, bunda mavzuning turli tarmoqlari bo‘yicha bir xil axborot beriladi va ayni paytda, ularning har biri alohida aspektlarda muhokama etiladi. Masalan, muammo ijobiy va salbiy tomonlari, afzallik, fazilat va kamchiliklari, foyda va zararlari bo‘yicha o‘rganiladi. Bu interfaol metod tanqidiy, tahliliy, aniq mantiqiy fikrlashni muvaffaqiyatli rivojlantirishga hamda o‘quvchilarning mustaqil g‘oyalari, fikrlarini yozma va og‘zaki shaklda tizimli bayon etish, himoya qilishga imkoniyat yaratadi. “Xulosalash” metodidan ma'ruza mashg‘ulotlarida individual va juftliklardagi ish shaklida, amaliy va seminar mashg‘ulotlarida kichik guruhlardagi ish shaklida mavzu yuzasidan bilimlarni mustahkamlash, tahlili qilish va taqqoslash maqsadida foydalanish mumkin. “Keys-stadi” metodi “Keys-stadi” - inglizcha so‘z bo‘lib, (“case” – aniq vaziyat, hodisa, “stadi” – o‘rganmoq, tahlil qilmoq) aniq vaziyatlarni o‘rganish, tahlil qilish asosida o‘qitishni amalga oshirishga qaratilgan metod hisoblanadi. Mazkur metod dastlab 1921-yil Garvard universitetida amaliy vaziyatlardan iqtisodiy boshqaruv fanlarini o‘rganishda foydalanish tartibida qo‘llanilgan. Keysda ochiq axborotlardan yoki aniq voqyea-hodisadan vaziyat sifatida tahlil uchun foydalanish mumkin. Keys harakatlari o‘z ichiga quyidagilarni qamrab oladi: Kim (Who), Qachon (When), Qaerda (Where), Nima uchun (Why), Qanday/ Qanaqa (How), Nima-natija (What). “FSMU” metodi Texnologiyaning maqsadi: Mazkur texnologiya ishtirokchilardagi umumiy fikrlardan xususiy xulosalar chiqarish, taqqoslash, qiyoslash orqali axborotni o‘zlashtirish, xulosalash, shuningdek, mustaqil ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini

shakllantirishga xizmat qiladi. Mazkur texnologiyadan ma'ruza mashg‘ulotlarida, mustahkamlashda, o‘tilgan mavzuni so‘rashda, uyga vazifa berishda hamda amaliy mashg‘ulot natijalarini tahlil etishda foydalanish tavsiya etiladi. Texnologiyani amalga oshirish tartibi: - qatnashchilarga mavzuga oid bo‘lgan yakuniy xulosa yoki g‘oya taklif etiladi; - har bir ishtirokchiga FSMU texnologiyasining bosqichlari yozilgan qog‘ozlarni tarqatiladi: - ishtirokchilarning munosabatlari individual yoki guruhiy tartibda taqdimot qilinadi. FSMU tahlili qatnashchilarda kasbiy-nazariy bilimlarni amaliy mashqlar va mavjud tajribalar asosida tezroq va muvaffaqiyatli o‘zlashtirilishiga asos bo‘ladi. “Assesment” metodi Metodning maqsadi: mazkur metod ta'lim oluvchilarning bilim darajasini baholash, nazorat qilish, o‘zlashtirish ko‘rsatkichi va amaliy ko‘nikmalarini tekshirishga yo‘naltirilgan. Mazkur texnika orqali ta'lim oluvchilarning bilish faoliyati turli yo‘nalishlar (test, amaliy ko‘nikmalar, muammoli vaziyatlar mashqi, qiyosiy tahlil, simptomlarni aniqlash) bo‘yicha tashhis qilinadi va baholanadi. Metodni amalga oshirish tartibi: “Assesment” lardan ma'ruza mashg‘ulotlarida talabalarning yoki qatnashchilarning mavjud bilim darajasini o‘rganishda, yangi ma'lumotlarni bayon qilishda, seminar, amaliy mashg‘ulotlarda esa mavzu yoki ma'lumotlarni o‘zlashtirish darajasini baholash, shuningdek, o‘z-o‘zini baholash maqsadida individual shaklda foydalanish tavsiya etiladi. Shuningdek, o‘qituvchining ijodiy yondashuvi hamda o‘quv maqsadlaridan kelib chiqib, assesmentga qo‘shimcha topshiriqlarni kiritish mumkin. “Tushunchalar tahlili” metodi Metodning maqsadi: mazkur metod talabalar yoki qatnashchilarni mavzu buyicha tayanch tushunchalarni o‘zlashtirish darajasini aniqlash, o‘z bilimlarini mustaqil ravishda tekshirish, baholash, shuningdek, yangi mavzu buyicha dastlabki bilimlar darajasini tashhis qilish maqsadida qo‘llaniladi. Metodni amalga oshirish

tartibi: · ishtirokchilar mashg‘ulot qoidalari bilan tanishtiriladi; · o‘quvchilarga mavzuga yoki bobga tegishli bo‘lgan so‘zlar, tushunchalar nomi tushirilgan tarqatmalar beriladi ( individual yoki guruhli tartibda); · o‘quvchilar mazkur tushunchalar qanday ma'no anglatishi, qachon, qanday holatlarda qo‘llanilishi haqida yozma ma'lumot beradilar; · belgilangan vaqt yakuniga yetgach o‘qituvchi berilgan tushunchalarning tugri va tuliq izohini uqib eshittiradi yoki slayd orqali namoyish etadi; · har bir ishtirokchi berilgan tugri javoblar bilan uzining shaxsiy munosabatini taqqoslaydi, farqlarini aniqlaydi va o‘z bilim darajasini tekshirib, baholaydi. Venn Diagrammasi metodi Metodning maqsadi: Bu metod grafik tasvir orqali o‘qitishni tashkil etish shakli bo‘lib, u ikkita o‘zaro kesishgan aylana tasviri orqali ifodalanadi. Mazkur metod turli tushunchalar, asoslar, tasavurlarning analiz va sintezini ikki aspekt orqali ko‘rib chiqish, ularning umumiy va farqlovchi jihatlarini aniqlash, taqqoslash imkonini beradi. Metodni amalga oshirish tartibi: · ishtirokchilar ikki kishidan iborat juftliklarga birlashtiriladilar va ularga ko‘rib chiqilayotgan tushuncha yoki asosning o‘ziga xos, farqli jihatlarini (yoki aksi) doiralar ichiga yozib chiqish taklif etiladi; · navbatdagi bosqichda ishtirokchilar to‘rt kishidan iborat kichik guruhlarga birlashtiriladi va har bir juftlik o‘z tahlili bilan guruh a'zolarini tanishtiradilar; · juftliklarning tahlili eshitilgach, ular birgalashib, ko‘rib chiqilayotgan muammo yohud tushunchalarning umumiy jihatlarini (yoki farqli) izlab topadilar, umumlashtiradilar va doirachalarning kesishgan qismiga yozadilar.

II BOB. “AHMAD YUGNAKIYNING HAYOTI VA IJODI” MODULINING O’QUV-USLUBIY TA’MINOTI 2.1. Ma’ruza matni . Asosiy savollar: 1. Adib Ahmad – turkiy didaktik adabiyotning yirik namoyandasi. 2. “Hibbat ul-haqoyiq” – axloqiy-ta’limiy asar . Tayanch tushunchalar: Ahmad Yugnakiy, “Hibat ul-haqoyiq”, Alisher Navoiy, “Nasoyim ul- muhabbat”, Arslonxo’ja Tarxon, Amir Sayfiddin, Qoshg’ar, Yugnak, Najib Osim, Rashid Rahmati Arat, Dod Sipohsolorbek, Imomi A’zam, Badiuzzamon Mirzo, janr, qasida, g’azal, to’rtlik. 1-asosiy masala: Adib Ahmad – turkiy didaktik adabiyotning yirik namoyondasi. Darsning maqsadi: Adib Ahmadning hayoti va ijodi, turkiy didaktik adabiyot namunalarining shakllanishi va taraqqiyoti hamda “Hibat ul-haqoyiq” asarining mohiyati haqida ma’lumot berish orqali talabalar ni vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash . Identiv o 'quv maqsadi: 1.1.Talabalar Adib Ahmad va uning dostoni haqida atroflicha ma’lumot oladilar. 1.2.Navoiyning Adib Ahmad haqidagi fikri bilan tanishadilar. 1.3. Turkiy didaktik adabiyotning shakllanishi va tarqqiyoti haqida tasavvurga ega bo’ladilar. 1 - asosiy masalaning bayoni: Ahmad Yugnakiy X-XII asrlar o’zbek adabiyotining yirik namoyondasi, iste’dodli shoir, donishmand murabbiydir. Adibning “Hibat ul-haqoyiq” dostoni uning ma’naviy me’rosidan bizgacha yetib kelgan yagona namunadir. Hajman ixcham bu doston o’sha davr turkiy adabiy tilining ham nihoyatda qimmatli,mo’tabar manbalaridan biri hisoblanadi. Shoirning hayoti, ijtimoiy

faoliyati va ijodi haqida juda oz ma’lumotlarga egamiz. “Hibat ul-haqoyiq”dagi ayrim misralar bag’rida kelgan ishoralar hamda asarning turli nusxalarida kotiblar tomonidan yozilgan qaydlar shoir shaxsi va uning hozirgacha yagona asari haqida ma’lum tasavvur hosil qilish imkonini beradi. Ahmad Yugnakiy millatimiz iftixori, ulug’ mutafakkir shoir Amir Nizomiddin Alisher Navoiy nazariga tushgan turkigo’y ijodkorlardan biridir. Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat” nomli 770 tariqat ahli, adib-u avliyoulloh, shayx-u donishmandlar haqida ma’lumot beruvchi tazkirasida Ahmad Yugnakiy haqida fikr yuritilganligi uning qadimiy turk mashoyixlaridan ekanligini dalillaydi. Shunday qilib, “Hibat ul-haqoyiq”dagi quyidagi misralar shoirni kitobxonga ozgina bo’lsa-da, tanishtirishga xizmat qilgan: Shoir o’zini ko’p sonli o’quvchilarga «Adib Ahmad»,-deya tanishtiradi. Ahmad shoirning nomi bo’lib, « adib »uning ijodkorlik bilan el orasida shuhrat qozonganligini tasdiqlaydi: Adib Ahmad otim, adab-pand so’zum, So’zum munda qolur, borur bu o’zum. Kelur kuz, kechar yoz, borur bu umr, Tugatti umurni bu yozim, kuzum. « Hibat ul-haqoyiq » dostonining nusxalarida Ahmad Yugnakiy haqida ma ‘lumot beruvchi baytlar keltiriladi. Adibning yeri oti Yugnak erur, Safolik ajib yer, ko’ngillar yorur. Atosi oti Mahmudi Yugnakiy, Adib Ahmad o’g’li, yo’q ul hech shaki. Kitobining oti erur “Hibat ul- haqoyiq”- iborat arabdan o’shul. Tamomi erur Qoshg’ariy til bila, Ayitmish adib riqqati dil bila. Agar bilsa Qoshg’ar tilin har kishi, Bilur ul adibning ne kim aymishi. Kishi tilin bilsa, bilur ma’nisin,

Bilurman desa, ayb o’zi bilmasin . Ko’chirilgan parchadan anglashiladiki, doston muallifining vatani Yugnak, otasining ismi Mahmud, asarining nomi “Hibat ul-haqoyiq” bo’lib, bu asar Qoshg’ariy-turkiy tilda yozilgan. Yugnakning Farg’ona vodiysida joylashgani va bu yer shoirning vatani ekanligi “Tazkirai Qayumiy”da qayd etilgan. Biroq Yugnak, Yugnoq tarzida yuritiluvchi qishloq nomlari Turkiston va Samarqand atrofida ham mavjuddir. Alisher Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat” asarida Adib Ahmad haqida quyidagilar yoziladi: “Adib Ahmad ham turk elidin ermish. Derlarki, ko’zlari bitov ermishki, also zohir ermas ermish. Ammo bag’oyat ziyrak va zakiy va zohid va mutaqqiy kishi ermish. Maskani Bag’doddin necha yig’och yo’l erkan. Har kun Imom A’zam darsig’a hozir bo’lur erkandur va bir masala o’rganib bu yo’lni yayog` borur erkandur. Va aning tili turk alfozi bila mavoiz va nasoihqa go`yo ermish. Xeyli elning muqtadosi ermish. Balki aksar turk ulusida hikmat va nuktalari shoe’dur”. Ko`chirganimiz iqtibos bir qator taxminiy xulosalarga kelish asosini beradi. Ma’lumki, Adib Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» asari dastlabki turkiy-nazmiy yozma obidalardan biri sanaladi. Ahmad Yugnakiy to’g’risida ma’lumotlar juda kam, borlaridan ham shoirning hayoti va faoliyati to’g’risida to’liq ma’lumotga ega bo’lish qiyin. Ahmad Yugnakiy haqidagi dastlabki ma’lumotni Hazrat Navoiy «Nasoim ul-muhabbat» asarida berib o’tadi va uning ijodidan namunalar keltiradi. Shuningdek, Navoiyning shahzoda Badiuzzamon Mirzoga yozgan maktubida ham Ahmad Yugnakiyning nomi tilga olinadi: «… Va Hakim Sulaymon so’zidurkim ota qodiri qayyum va ona roziqi marsum va Adib Ahmad… deb turkim, ruboiya: Atodin xato kelsa, ko’rma xato, Savob bil xato, toki qilsa ato.

Atoning xatosini bilgil savob, Seni yuz balodin qutqarg’ay xudo». Alisher Navoiyning pand-nasihat tarzidagi xatda aynan Adibning to’rtligiga murojaat qilishi, undagi fikrlarga tayanishi Adib Ahmad ijodining XV asrda ham shoirlar, olimlar, ziyolilar orasida mashhur bo’lganligidan dalolat beradi. Maktubda keltirilgan to’rtlik turli manbalarda turlicha beriladi, ya’ni unga nisbatan ayrim adabiyotlarda ruboiy termini ham ishlatiladi. Mana shu manbalarni solishtiraylik. Jumladan, maktubning yuqorida keltirilgan parchasi adabiyotshunos Ibrohim G’ofurovning «Nola va noma» 10 maqolasidan olingan bo’lib, unda ruboiy so’zi qo’llanilyapti. 1994 yil «Oila va jamiyat» ro’znomasida hurmatli adibimiz Xurshid Davron «Hazrat Mir Alisher Navoiyning maktublari» sarlavhasi ostida bobomizning ikki maktubini e’lon qilgan. Shulardan biri Navoiyning Badiuzzamon Mirzoga bitilgan maktubidir. Ushbu xatda yanada boshqacharoq yuqoridagidan farqli holatga duch kelamiz: «... Va Adib Ahmad … deb turkum: Atodin xato kelsa, ko’rma xato, Savob bil xato, toji qilsa ato. Atoning xatosini bilgil savob, Seni yuz balodin qutqarg’ay xudo» 11 . Demak, ro’znomada berilgan maktubda ruboiy termini ishlatilmagan, ikkinchidan, ikkinchi misra “Savob bil xato, toji qilsa ato” tarzida berilyapti. Endi Navoiy asarlari 13-tomida nashr etilgan “Munshaot”dagi maktubni ko’zdan kechiraylik: 10 G’ afurov I. Nola va noma, «Yoshlik», 1991, 6-son. 11 «Oila va jamiyat», 1994, fevral

“… Va Hakim Sulaymon so’zidurkim ota qodiri qayyum va ona roziqi marsum va Adib Ahmad … debturkim, ruboiya: Atodin xato kelsa, ko’rma xato, Savob bil xato toki qilsa xato. Atoning xatosini bilgil savob, Seni yuz balodin qutqarg’ay xudo” 12 . Ko’rinib turibdiki, mazkur parchada berilgan to’rtlikning ikkinchi misrasi “Savob bil xato toki qilsa xato” shaklida yozilgan. Xo’sh, ikkinchi misraning asli qanday bo’lgan? Adabiyotshunos Sodir Erkinov “Fitrat - Navoiyshunos” maqolasida Fitratning “Hibat ul-haqoyiq” nomli maqolasi haqida qisqacha fikr yuritib quyidagilarni yozadi: “… Fitrat maqolada Navoiyning “Munshaot” asariga kirgan Badiuzzamon nomiga yo’llangan bir “nasihatnoma”dagi Ahmad Yugnakiy “Hibat ul- haqoyiq”idan olingan misralarga diqqatni tortadi. Mazkur misralar “Munshaot”ning hozirgi nashrlarida yo’l qo’yilgan kichik bir nuqsonni bartaraf etishga yordam beradi. “Munshaot”dagi o’sha maktub matnida “Adib Ahmad debturkim” so’zlaridan keyin keltirilgan: Atodin xato kelsa ko’rma xato, Savob bil xato toki qilsa xato, - bandidagi ikkinchi misra Fitrat maqolasida Savob bil xato qilsa dog’i ato,- tarzidadir. “Munshaot”dagi matnda “Savob bil xato toki qilsa xato” misrasida ma’no yo’q. Bu Fitrat foydalangan manbada “otang xato qilgan taqdirda ham savob bilgin” degan ma’noda to’g’ri berilgan” 13 . 12 Navoiy A. Asarlar, 15 tomlik, 13-tom, T., 1966, 127-bet. 13 Erkinov S. Fitrat-Navoiyshunos, « O’ zbek tili va adabiyoti», 1990, 3-son.

Demak, to’rtlikning ikkinchi misrasi Fitrat maqolasidagidek qo’llansa maqsadga muvofiq bo’ladi. Ikkinchidan, Adib Ahmad qalamiga mansub bo’lgan bu misralar to’rtlikmi yoki ruboiymi? Bu masalaga aniqlik kiritish maqsadida uning vazn tuzilishini tekshirib ko’raylik: A-to-din | xa-to-kel | sa-ko’r-ma | xa-to Sa-vob-bil | xa-to-qil | sa-do-g’i | a-to. V - - V - - V - - V - A-to-ning | xa-to-si | ni-bil-gil | sa-vob Se-ni-yuz | ba-lo-din | qut-qar-g’ay | xu-do V - - V - - V - - V - Vazn tuzilishidan ko’rinadiki, to’rtlik mutaqorib bahrida yaratilgan. Ruboiylar esa odatda aruz vaznining hazaj bahrida bitib kelingan. Shunga ko’ra, bizningcha bu to’rtlikni klassik poetika qonun-qoidalariga asoslanib ruboiy deb atash qiyin. Chunki “to’rt misradan iborat bo’lgan har qanday she’r ruboiy bo’lmaydi. Biror to’rtlikni ruboiy deb atash uchun unda tugal mazmun, ruboiy shakli bo’lishidan tashqari, ruboiy vazni ham bo’lishi kerak. To’rtlik qanchalik chuqur ma’no va go’zal shaklga ega bo’lmasin, agar u ruboiyning maxsus vazniga tushmasa, ruboiy bo’la olmaydi” 14 . A.Navoiyning «Nasoim ul-muhabbat» asarida «… muallif Adib Ahmaddan keltirgan baytlardan biri va yana «Munshaot»dagi maktublardan birida bayon etilgan to’rtlik Adib Ahmadning mashhur «Hibat ul-haqoyiq» asarida uchramaydi» 15 . Badiuzzamon Mirzo nomiga bitilgan maktubdagi to’rtlikning «Hibat ul- haqoyiq»da uchramasligi biz uchun bir muammoni keltirib chiqardi, ya’ni Navoiy bu to’rtlikni qaerdan olgan bo’lishi mumkin? 14 Is h o q ov Yo. Navoiyning lirik merosi, O’ zbek adabiyoti tarixi, 5 tomlik, 2-tom, T., 1978, 94- bet. 15 Shayxzoda M. Asarlar, 6 tomlik, 4-tom, T.,1972, 312-bet.

«Hibat ul-haqoyiq» asari to’g’risida so’z yuritilgan ilmiy tadqiqotlarni ko’zdan kechirishga harakat qildik. Jumladan, Natan Mallaev «O’zbek adabiyoti tarixi» darsligida «… Navoiy Husayn Boyqaroning o’g’li Badiuzzamonga yozgan xatlaridan birida, «Hibat ul-haqoyiq»dan misralar keltiradi» 16 , deb qayd etadi. «Hibat ul-haqoyiq» dostoni bilan maxsus shug’ullangan olim Qozoqboy Mahmudovning ilmiy ishlarida ham shunga yaqin fikrlar mavjud 17 . Holbuki, dostonning bizgacha etib kelgan nusxalarida haqiqatan ham bu to’rtlik uchramaydi. Bundan Adib Ahmadning «Hibat ul-haqoyiq»dan tashqari boshqa yozgan hikmatlari, ijod namunalari bo’lganmi yoki to’rtlik dostondan tushib qolganmi degan savol tug’iladi. Bizningcha, to’rtlik «Hibat ul-haqoyiq»dan tushib qolgan bo’lishi mumkin, chunki birinchidan, uning didaktik ruhda yozilganligi, ikkinchidan, qofiyalanishi, uchinchidan, vaznining mutaqoribi musammani mahzufda ekanligi dostondagi to’rtliklarga mos keladi. To’rtinchidan, dostonning asl qo’lyozma nusxalari topilgan emas. Uning 6 nusxasi mavjud bo’lib, bu nusxalarning har biri turli yillarda ko’chirilgan hamda o’zaro farqli xususiyatlarga ega. Chunonchi, uning «A» nusxasi 246 baytdan, «V» nusxasi 254 baytdan, «S» (J) nusxasi 242 baytdan, qolgan «D», «E», «F» nusxalari ayrim parchalardan iborat. Albatta, bu farqli xususiyatlar kotiblar tomonidan nusxa ko’chirish jarayonida vujudga kelgan. Xullas, to’rtlikning nusxa ko’chirilayotgan paytda dostondan tushib qolgan bo’lishi ehtimoldan xoli emas. «Nasoim ul- muhabbat» asarida berilgan Ulug’lar ne bersa emasmen dema, Ilik sun, og’iz ur, emasang ema, 16 Mallaev N. O’ zbek adabiyoti tarixi,T.,1976, 150-bet. 17 O’ zbek adabiyoti tarixi, 5 tomlik, 1-tom, T.,1978, 139-bet.

bayti ham M.Shayxzoda to’g’ri ta’kidlanganidek, dostonda mavjud emas. U «Hibat ul-haqoyiq» tarkibida bo’lib, keyinchalik yuqoridagi to’rtlik kabi dostondan tushib qolgan bo’lishi mumkin. Chunki baytning mazmuni, vazni, umuman shakliy xususiyatlari dostondagi to’rtliklardan farq qilmaydi. U xuddi biror bir to’rtlikning dastlabki misralariga o’xshaydi, chunki Navoiy «Nasoim ul-muhabbat»da keltirgan ikkinchi shunday bayt «Hibat ul-haqoyiq»da quyidagi to’rtlik tarkibida ikkinchi misrasi biroz o’zgargan holatda uchraydi: So’ngakka yiliktek eranga bilik, Eran ko’rki aql, ul so’ngakning yilik. Biliksiz yiliksiz so’ngaktek xoli, Yiliksiz so’ngakka sunulmas elik. Adib Ahmad haqidagi keyingi ma’lumot Po’latjon domulla Qayyumovning «Tazkirai Qayyumiy» asarida uchraydi. Muallifning xabar berishicha, Adib asli «... Farg’onali bo’lub, Ahmad Yunakiy deb mashhurdir. Qadimgi nozimlardan bo’lib, XII nchi (asrning) oxiri XIII asr boshlarida Chingizning O’rta Osiyoga hujumi arafasida o’tmishdir» 18 . Po’latjon domulla shoirning «Hibat ul- haqoyiq» asari bilan elga tanilganligini aytib, dostonni «Qutadg’u bilig»ga moslab yaratilgan degan fikr bildiradi va kitobning yozilishi sababi haqidagi qismni Adib ijodidan namuna sifatida keltiradi. Shuningdek, domullaning Ahmad Yugnakiyning yurti to’g’risidagi fikrlari ham diqqatga sazovor, chunki Yugnak shahrining qaerda joylashganligi «Hibat ul-haqoyiq» xususida fikr yuritilgan adabiyotlarda azaldan munozaraga sabab bo’lib kelgan. Po’latjon domulla Yugnakni Farg’onada joylashganligi haqida ma’lumot berib, shoirni «Farg’ona vodiysida Yunaq nomli joydan 18 P o’ latjon domulla Q ayyumov. Tazkirai Q ayyumiy. T.,1998, 25-bet.

bo’lib, makoniga nisbat ila Yunaqiy debdur» 19 , deb uning Farg’onada yashaganligini ta’kidlaydi. Adib Ahmadning qaysi davrda yashaganligi va «Hibat ul-haqoyiq» dostonining qachon yozilganligi to’g’risida aniq ma’lumotlar yo’q. Shunga ko’ra, olimlar uning yaratilish davri haqida turlicha taxminlar, fikrlar bildirganlar. Rus olimlaridan S.E.Malov asar X-XII asrlarda yozilgan deb hisoblasa 20 , N.A.Baskakov XI-XII asrlarda yaratilgan degan fikrni qayd etadi 21 . Shcherbak dostonning yaratilgan davrini 884 hijriy yil (1480) deb ko’rsatadi 22 . «Hibat ul-haqoyiq» ustida maxsus tadqiqot olib borgan olim Q.Mahmudov doston XII asrning oxiri XIII asrning boshlarida yaratilgan deb taxmin qilsa 23 , adabiyotshunos Muhammadjon Imomnazarov esa «Nasoim ul-muhabbat»dagi ma’lumotlarga tayanib, asar YIII asrning oxiri IX asr boshlarida yozilgan deya ta’kidlaydi 24 . Olimning bu qarashlari adabiy-ilmiy jamoatchilik orasida munozaraga sabab bo’ldi. Matbuotda ushbu fikrlar yuzasidan turli mulohazalar bildirildi. Chunonchi, “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” ro’znomasining 1995 yil 28 aprel sonida ikkita maqola chop etildi. Maqolalardan biri “Manbalarini qaytadan ko’rmoq kerak” deb nomlanadi va uning muallifi filologiya fanlari doktori Qozoqboy Mahmudov. Olim maqolasida Adib Ahmadni Bag’dod atrofida yashagan, «Hibat ul- haqoyiq»ni VIII - IX asrlarda yaratilgan deyish uchun bir qator yozma tarixiy obidalarni o’rganish va yangi dalillar topish kerakligini ta’kidlaydi 25 . 19 P o’ latjon domulla Q ayyumov. Tazkirai Q ayyumiy . T.,1998, 25-bet. 20 Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности, М.,Л. 1951, с.316. 21 Баскаков Н.А. Тюркские языки, М., 1960, с.171. 22 Шербак А.М. Грамматический очерк языка тюркских текстов Х-Х II вв. из Восточного Туркестана, М-Л., 1961, с.27-28. 23 Ma h mudov Q . A h mad Yugnakiyning « H ibat ul- h a q oyi q » asari h a q ida,T.,1972, 16-bet. 24 Imomnazarov M. Adib A h mad q achon yashagan? O’ z AS.1995, 31 mart 25 Ma h mudov Q . Manbalarni q aytadan k o’ rmo q kerak, O’ z AS, 1995, 28 aprel

Ikkinchi maqola muallifi filologiya fanlari doktori Ergash Umarov asosan dostonning til xususiyatlariga suyangan holda fikr yuritar ekan, …«Hibat ul-haqoyiq» Urxun-Enisey yodgorliklaridan keyin arab yozuvida yozilgan dastlabki turkiy yodgorliklardan biri» 26 , deb hisoblaydi. Bu masalaga munosabat bildirgan olim Ibrohim Haqqulov «… bugungi maktab o’quvchisi ham «Hibat ul-haqoyiq» XII asrning oxiri XIII asrning boshlarida yaratilgan degan aniq ma’lumotga ega» 27 ligini qayd etadi hamda «Nasoim ul- muhabbat»ni manoqib xarakteridagi asar ekanligini uqtiradi. Abdumalik Yoqubov esa «Hibat ul-haqoyiq» arab va eron adabiyotida shakllangan «adab ilmi»ga xos yo’nalishda yaratilgan va doston IX asrda bitilgan degan xulosaga keladi 28 . So’ngra mazkur munozara yuzasidan filologiya fanlari doktori Hamidulla Boltaboevning «Butun ehtimollarning kuchlisi…» maqolasi e’lon qilindi. Adabiyotshunos asarning yaratilgan davri xususida mulohaza bildirar ekan «… asrimiz- ning 20-yillaridayoq Najib Osimbek, Fuod Kuprili, Fitrat- ning ishlarida bu borada aniq bir to’xtamga kelingan» 29 ligini yozadi va bu bahsda qatnashgan olimlarning «…Fitrat ishlariga murojaat etmaganliklaridan ajablangan holda» 30 olimning «Hibat ul-haqoyiq» maqolasini e’lon qiladi. Xo’sh, Hazrat Navoiyning Adib Ahmadning Imomi A’zamga shogirdligi haqidagi ma’lumoti ilgari «Hibat ul-haqoyiq» bilan shug’ullangan olimlar e’tiboridan chetda qolganmidi? Nima uchun 26 Umarov E. Tili h am q adimiy. O’ z AS, 1995, 28 aprel. 27 H a qq ulov I. A h mad Yugnakiy Imomi A’zamga zamondosh b o’ lganmi? O’ z AS, 1997, 17 yanvar. 28 Yo q ubov A. Professor bilmasdan s o’ zlamagan. O’ z AS, 1997, 30 may. 29 Boltaboev H . Butun e h timollarning kuchlisi..., O’ zAS, 1997, 13 iyun. 30 Boltaboev H . O’ sha ma q ola.

ular Adib Ahmadning yashagan davrini YIII - IX asrlarga bog’lab ko’rsatishmagan? “Hibat ul-haqoyiq”ni YIII-IX asrlar mahsuli qilib ko’rsatish adabiyotshunoslik fani uchun yangilik emas, chunki bunday qarash bugungi kunga qadar ham mavjud bo’lgan. Fitratning xabar berishicha shunday ma’lumotni Abulhasan Muhammad Boqir binni Muhammad Ali tomonidan hijriy 951 yilda yozilgan «Tazkirat ul-avliyo» asarida uchratish mumkin 31 . Shuningdek, «mashhur turk olimi Shamsiddin Somiybek (1850-1904) Hazrat Navoiy manqabasidagi ma’lumotni, so’ngra ayni xabarni fors tilida takrorlagan Abulhasan Muhammad Boqirning «Tazkirat ul- avliyo»sidagi fikrlarni tarixan qabul qilib, mashhur «Qomus ul- a’lom» asarida Adib Ahmadni hijriy 80-150 yillar orasida yashagan shoir sifatida ko’rsatgan (Shamsiddin Somiybek. Istambul, 1889, 1 jild, 771-bet). Ushbu ma’lumot g’arb mustashriqlari T.Kovalskiy va J.Denilarning «Hibat ul-haqoyiq»ning Najib Osimbek tomonidan nashr etilishi munosabati bilan yozilgan maqolalarida (1925) ham takroran keltirilgan» 32 . Professor Fitrat esa «Nasoim ul-muhabbat»dagi ma’lumotni «afsonaviy xabar» deb ataydi va shunday yozadi: «Hibat ul- haqoyiq»ning hijriy ikkinchi asrda (ya’ni «Qutadg’u bilig» bilan «Devoni lug’at»dan uch asr burun) yozilg’anin qabul etishga imkon yo’qdir. «Hibat ul-haqoyiq»ning tili, uslubi uning «Qutadg’u bilig»dan bir-ikki asr so’ngra yozilg’anin ko’rsatmakdadir. Shuning uchun Najib Osimbek ham pro’fesso’r Ko’prulizoda bu asarning oltinchi asr asari ekanini qabul qilish tarafidadirlar. Har holda mas’alaning qat’iy echilishi Adib Ahmadning yohud Dod 31 Fitrat A. Tanlangan asarlar, 2-jild, T., 2000, 47-bet. 32 Boltaboev H . Butun e h timollaning kuchlisi… O’ z. A S., 1997, 13 iyun.

Sipohsolorbekning qachon yashaganlari haqqida to’g’ri ma’lumot topishga bog’lidir» 33 . Darhaqiqat, asarning qaysi davrda bitilganligini ko’pchilik olimlar Dod Sipohsolorbek shaxsining aniqlanishi bilan bog’liqligini ta’kidlaganlar hamda bu borada ayrim tadqiqotlar olib borganlar. Jumladan, Najib Osim Dod Sipohsolorbekning kim ekanligi to’g’risida so’z yuritar ekan, Xuroson noibi bo’lgan Dodbek ibni Habashiy-Oltuntoqni, Mahmud G’ aznaviyning jiyani bo’lgan Solor G’ oziyni va To’g’rul Qilich Asfahsolorbekni ko’rsatadi va shulardan To’g’rul Qilich Asfahsolor - «Hibat ul-haqoyiq» bag’ishlangan shaxs, deb e’tirof etadi 34 . Bu bahsga kirishar ekan Fitrat Najib Osim ishlariga e’tiroz bildirgan holda «… To’g’rul Qilich Asfohsolorbekning uzun unvoni orasida «Dod» so’zining yo’qlig’i bu ehtimolni ham churutushga etarlik bir dalildir» 35 , deya ta’kidlab Dod Sipoh-solorbekni qoraxoniylar davrida yashagan hukmdorlar orasidan izlaydi va uning nomini O’rta Osiyoda yashagan fors shoiri Sayfi Isfarangining devonida uchratadi. So’ngra uning Farg’ona hukmdorlaridan biri ekanligini aniqlab, «bizga, mana shu Sayfi Isfarangi zamonida (hijriy oltinchi asrning oxiri bilan ettinchi asrning boshlarida) yashag’an «Dodbek Sipohsolor»ni Adib Ahmadning hukmdori deb qabul qilish kerak. Butun ehtimollarning kuchlisi shudir» 36 degan to’xtamga keladi. «Hibat ul-haqoyiq» ning qaysi davr mahsuli ekanligini «… hal qilish uchun Fitrat ikki narsani: birinchidan, asar bag’ishlangan Dod Sipohsolorbek shaxsi haqida ishonchli ma’lumot topishni; ikkinchidan, Yugnakiy yashagan Yugnak shahrining joylashish o’rnini aniqlashni, bu ikki jihatni o’zaro bog’liqlikda, bir butunlikda 33 Fitrat A. O’ sha asar, 47-bet. 34 Ma h mudov Q . A h mad Yugnakiyning « H ibat ul- h a q oyi q » asari h a q ida, T.,1972, 15-16 b. 35 Fitrat A. O’ sha asar, 48-bet. 36 Fitrat A. O’ sha asar, 49-bet.

ko’rsatishni maqsad qilib oladi. Ya’ni, kitob Dod Sipohsolorbekka bag’ishlangan ekan, Adib Ahmad yashagan shahar ham u hukmronlik etgan muzofotga qarashli yoki yaqin bo’lishi kerak, degan mantiqli fikrga asoslangan» 37 . Demak, Fitratning fikricha «Hibat ul-haqoyiq» Farg’ona hukmdori bo’lgan Dodbek Sipohsolorga bag’ishlangan va tabiiyki Yugnak shahri ham Farg’ona vodiysida joylashgan. Ushbu munozaraga munosabat bildirgan samarqandlik olimlar N.Rajabov 38 va Q.Tohirovlar 39 Adib Ahmadning yashagan davrini XI – XII asrlar deb ko’rsatadilar. Q.Tohirovning qayd etishicha, Adib Ahmad “… Bag’dod madrasasida Imom Muhammad G’azzoliy, Imom Yusuf Hamadoniy va ularning zamondosh-tengdoshlari bo’lgan ulug’ olimlar bilan birga hamsaboq bo’lgan. … Alisher Navoiy yozgan Imomi A’zam YIII asrda yashagan kufalik No’mon bin Sobit emas, balki XI asrda yashagan shayx Abu Ali Formadiydir. G’ azzoliy va Yusuf Hamadoniylarning tasavvufda Abu Ali Formadiy maktabiga mansub ekanliklarini Alisher Navoiy alohida ta’kidlagan” 40 . Demak, Q.Tohirovning fikriga ko’ra, Navoiy “Nasoim ul-muhabbat”da tilga olgan Imom Muhammad va Imom Abu Yusuflar Imom Muhammad G’azzoliy va Imom Yusuf Hamadoniylardir. Ko’rinib turibdiki, dostonning yaratilish davri xususidagi fikrlar munozarali bo’lib, bir-biridan keskin farq qiluvchi xususiyatlarga ham ega. Asarning yaratilish davriga bo’lgan har 37 J o’ ra q ulov U. Fitratning uch yirik asari, «Shar q yulduzi», 1998, 1-son, 172-bet. 38 Rajabov N. « H ibatul haq oyi q » q achon yozilgan? «Yozuvchi», 1998, 14 oktyabr. 39 Т o h irov Q . Alisher Navoiy Adib A h mad Yugnakiy h a q ida. «Alisher Navoiy merosining ja h on tsivilizatsiyasida tutgan ulkan mav q ei» mavzusidagi anjuman materiallari, Samar q and, 2001, 70- 71 betlar. 40 O’ sha ma q ola, 71-bet.

bir munosabat qandaydir dalillarga tayanadi va shular asosida bir qarorga kelishga harakat qiladi. Adib Ahmad to’g’risida ma’lumot beruvchi asosiy manbalar bo’lib, A.Navoiyning «Nasoim ul-muhabbat» va Po’latjon domulla Qayyumovning «Tazkirai Qayyumiy» asarlari hamda «Hibat ul- haqoyiq»ning qo’lyozmalariga kotiblar tomonidan yozilgan izohlar xizmat qiladi. Adib Ahmad Yugnakiy haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirib, quyidagicha xulosaga kelish mumkin: - Adib Ahmad - Mahmud Yugnakiy degan kishining farzandi. - U o’z davrining etuk, donishmand kishisi bo’lgan. - «Hibat ul-haqoyiq» dostoni Adib Ahmadning bizgacha etib kelgan yagona ijodiy merosi hisoblanadi. - «Hibat ul-haqoyiq» - Dod Sipohsolorbek degan kishiga bag’ishlangan. - Dod Sipohsolorbekning kim ekanligi haqida to’liq tasavvur beruvchi aniq ma’lumotlar topilgan emas. - Adib Yugnak nomli shaharda tug’ilgan va yashagan. - Yugnakning qaerda joylashganligi xususida aniq ma’lumot yo’q. Nazorat topshiriqlari: 1.1. Ahmad Yugnakiy nechanchi asrlarda yashab o’tgan? 1.2. Ahmad Yugnakiyning qadimiy turk mashoyixlaridan ekanligi kimning qaysi asarida ifodalanadi? 1.3. “Hibat ul-haqoyiq” dostonining nusxalaridan birida XV asrda yashagan temuriy amaldorlardan kimlar sharaflanadi? Identiv o’quv maqsadlari: 2.1. Dostonning islomiy shariatlar sovg’asi ekanligini tasdiqlaydi. 2.2. Dostondagi axloqiy-ta’limiy masalalardan ta’sirlanadilar. 2-asosiy masalaning bayoni:

“Hibat ul-haqoyiq” dostoni 256 baytdan tarkib topgan . Asarning 14 bobdan iborat ekanligi qayd etilgan bo`lsa-da, uning 11 bobi bizgacha yetib kelgan. Mutaxassislarning fikricha, bunday tafovut kotiblar tomonidan ayrim boblarni ko`rsatuvchi sarlavhalarning tushirib qoldirilishi oqibatida sodir bo`lgan bo`lishi mumkin. Ahmad Yugnakiy Sharq mumtoz adabiyoti an’anlariga rioya qilgan va dostonni Alloh hamdi bilan boshlagan. Ulug’ tangrining vasfi 1-10-baytlarda o’z ifodasini topgan. 11-20-baytlar esa so’nggi payg’ambar Muhammad alayhissalom va uning to’rt xalifasiga bag’ishlanadi. Uchinchi bob 21-34-baytlarni o’z ichiga oladi. Unda zamonasining hukmdori Dod Sipahsolorbek ulug’lanadi. To’rtinchi bob 35-40-baytlarni o’z ichiga olgan bo’lib, unda shoir dostonning yozilish sababi haqida fikr yuritadi. Ahmad Yugnakiy “Hibat ul-haqoyiq “ dostonini Dod Sipahsolorbek nomini dunyoda mangu qolishi uchun ijod etganini ta’kidlaydi. Mazkur sahifalar an’anaviy muqaddimaviy boblar bo’lib, dostonning asosiy qismi beshinchi fasldan boshlanadi. Mazkur bob 41-64-baytlardan tashkil topgan. Unda shoir bilimni ulug’laydi, johillikning zarari haqida badiiy fikr yuritadi. 65-88- baytlar til odobiga bag’ishlangan bo’lib, dostonning oltinchi bobini tashkil etadi. 89-112-baytlar asarning yettinchi bobi hisoblanadi va dunyoning o’zgarib turishiga bag’ishlangandir. Sakkizinchi bobda shoir o’zining saxiylik va baxillik haqidagi falsafiy qarashlarini ifoda etadi. To`qqizinchi va o`ninchi boblarda muallif hayotning turli masalalari haqida badiiy mushohada yuritadi. Jumladan, ularda tavoze’likning manfaati, kibr-u havo va hirsning zarari kabi masalalarga diqqat qilingan. So`nggi o`n birinchi bobda asar xulosalanadi. “Hibat ul- haqoyiq”ning yozilish tarixi dostonda ham, u haqidagi qaydlarda ham ko`rsatilmagan. Olimlar asarning til xususiyatlarini o`rganish asosida uning yozilish vaqti va muhiti haqida ma’lum xulosalarga kelganlar. Jumladan, “Hibat ul-haqoyiq” tilining leksik, fonetik va grammatik xususiyatlari bir tomondan “Qutadg’u bilig”ga yaqinlashsa, ikkinchi tomondan “Qisasi Rabg’uziy”ga monandligi qayd etilib, uning XII asrning oxiri XIII asr boshlarida yozilgan deb hisoblash mumkinligi ta’kidlanadi.

Ahmad Yugnakiy Alisher Navoiy ta’kidlaganidek, “ziyrak” va “zakiy” inson sifatida islom dini, tasavvuf ta’limotini juda yaxshi o’zlashtiradi. Shoirning ilm olishning inson hayoti uchun muhim ahamiyat kasb etishi to’g’risidagi quyidagi obrazli fikrlari nihoyatda qadrlidir: So’ngakka yiliktek eranga bilik, Eran ko’rki aql, so’ngakning –yilik. Biliksiz-yiliksiz so’ngaktek qoli, Yiliksiz so’ngakka sunulmas alik. Ahmad Yugnakiy g’oyatda chuqur mulohazalar asosida o’quvchiga o’zining katta hayotiy tajriba zaminida tug’ilgan teran fikrlarini yetkazarkan, ularni jamiyatdan yiroq bo’lmaslikka da’vat etadi. Aytilganlar nuqtayi nazaridan adibning quyidagi baytlarida ini’kosini topgan fikrlari diqqatga sazovordir: Biliksizga haq so’z tatiqsiz erur, Anga pand-nasihat osig’siz erur. Na turluk oriqsiz orir yuv desa, Johil yub orimas, oriqsiz erur. Ahmad Yugnakiy ilmsiz kishiga to’g’ri so’z ham ma’nosizligi, unga o’git berishning o’zi foydasizligini ta’kidlaydi. Fikrini tasdiqlash uchun “oriqsiz”, ya’ni yuvinmagan kishilarga “yuvin” deb buyurilsa, ular suv ta’sirida toza bo’lishini, johil qancha yuvinmasin baribir poklanmasligi bilan qiyosiy tasvirlaydi. Bu bilan shoir kishilarni jaholatdan yiroq bo’lishga undaydi. Ahmad Yugnakiy adabning ibtidosini muomala ma’daniyatida deb biladi. Shu bois ham u so’zlash madaniyatiga alohida e’tibor qaratadi. Kishilarni ortiqcha gapirmaslikka chaqiradi. Adibning tilni mahkam tutishga chaqirishi, aks holda tishning sinishi mumkinligi xususidagi fikrlari o’quvchi uchun ibrat maktabi vazifasini o’taydi. Doston muallifi kishilar o’rtasida nizo chiqarishni juda qattiq qoralaydi. Chunonchi: Xiradliqmu bo’lur tili bo’sh kishi’ Tilim boshni yedi bu til so’z boshi. O’chukturma erni tilin bil, bu til, Boshoq tursa butmas, butar o’q boshi.

Shoir dunyo boyligidan inson uchun faqatgina yegulik, kiygulik yetarli ekanligi, o’shalardan ortiqchasi kishiga ziyon yetkazishni ta’kidlab, mulohazalarini Muhammad alayhissalom o”gitlari bilan boyitadi. A lloh rasulining dunyoviy hayotning asosi ekin, dehqonchilik bilan mashg’ul bo’lishdir tarzidagi pandini himoya va targ’ib etadi. Ayni to’g’ri yo’lni tanlagan odamlarning turmushi go’zal, ibratlidir, degan o’gitlar mazmun-mohiyatini dilbar misralar mag’z-mag’ziga singdirib yuboradi. Bu o’z navbatida, Ahmad Yugnakiyning kishilarning hayotiy ehtiyojini qondirish uchun mehnat qilishga undanganligidan dalolat beradi. Shoir tasavvurida insonning ruhi abadiy hayotdir, uni o’tkinchi dunyoning boyliklari-yu zeb-ziynatiga bog’lab qo’ymaslik lozim. Dostondan ko’chirilgan quyidagi misralar fikrimizning yorqin dalili bo’la oladi: Yilontek bu ochun yilon o’g’log’u,, Yuqamoqqa yumshoq ichi bo’r og’u. Yilon yumshoq erkan , yovuz fe’l tutor, Yiroq turg’u, yumshoq teb inonmog’u. Bu ochun ko’r erga ko’rumlik toshi, Va lekin ichida hazor nohushi. Boqib tosh bezakin ko’ro’b sen munga, Ko’ngul bog’lamoq bil xatolar boshi . Niqob ko’trur ochun birar yuz ochar, Yozar qo’l, quchar tek yano tark qochar. Yoring’i buluttek yo tushtek xoli, Derangsiz kechar baxt yo qushtek uchar. Shoir dunyoni kishini avraydigan ilonga o’xshatadi. Fikrimizcha, u dunyo deganda ko’proq moddiy boyliklar, mol-mulkni nazarda tutadi. Bu ilon zohiran yumshoq, botinan esa achchiq ichimlik singari og’udir. Ahmad Yugnakiy saxovat va baxillik haqidagi bobining ilk misralaridayoq bu yuksak insoniy fazilatlarga nisbatan odam qanday munosabatda bo ‘lishi kerakligini g’oyat go’zal badiiy yo’sinda gavdalantirib bergan: Ayo do’st, biliklik izin izlagil,

Qali so’zlasang so’z bilib so’zlagil. Axiy erni o’ggil, o’gar ersa san, Baxilga qatiq yo o’qun kizlagil. Shoir o’quvchiga nasihat qilarkan, avvalo, bilimli kishilar izidan borishni, so’zlash kerak bo’lsa, bilib so’zlashlikni maslahat beradi. Dostonning 9-10-boblarida ham yuksak insoniy fazilatlar ta’riflanib, inson avlodi tabiatidagi noshoyista qusurlar keskin tanqid ostiga olinadi. Aytish lozimki, mazkur boblarda rang-barang mavzular qalamga olingan bo’lsa-da, insonni komillikka yetaklash, barkamol avlod tarbiyasi haqida qayg’urish tayanch g’oya sifatida o’sha mavzularni yagona tizimga birlashtirib turadi. Shoir dastlab har bir inson o’zidan takabburlik illatini uloqtirib, tavoze’ni mahkam tutmog’i kerak, deb hisoblaydi. Adibning manmanlikka berilish kishi uchun yomon illatlardan biri ekanligi xususidagi quyidagi misralari o’quvchini befarq qoldirmaydi, albatta: Takabbur libosin kiyib oz solin, Kirib xalqda ko’ksung, ozurlab tilin. Mo’minlar nishoni tavoze’ erur, Agar mo’min ersang, tavoze’ qilin. Ahmad Yugnakiy latif tavoze’ni mo’minlikning nishoni deb biladi. Kamtarlik inson ma’naviy olamini go’zallashtiruvchi nodir fazilat ekanligi “Hibat ul- haqoyiq”da o’ziga xos badiiy san’atlar yordamida tasvirlanadi. Adib Ahmadning «Hibat ul-haqoyiq» asarida 103 ta to’rtlik mavjud. Ushbu to’rtliklarni kompo’zitsion-semantik xususiyatlariga ko’ra quyidagi turlarga ajratish mumkin: I. Biliklik keraklik so’zin so’zlayur, Keraksiz so’zini ko’mub kizlayur. Biliksiz ne aysa ayur uqmatin, Aning o’z tili o’z boshini yeyur 41 . 41 Yugnakiy A. Hibat ul-haqoyiq. -T.: 1971. –B. 44-45. (Bundan keyingi misollar ham mazkur kitobdan olinib, sahifasi qavsda ko’rsatiladi) .

Bilimli kishi kerakli so’zni so’zlaydi, keraksiz so’zni ko’mib yashiradi. Ilmsiz kishi nima gapirsa, nodonligi sababli so’zlaydi, shuning uchun uning tili o’z boshini yeydi. Mazkur to’rtlik tuzilishi jihatdan o’rganilsa, uni ikki qismga ajratish mumkin. To’rtlikning birinchi qismida bilimli kishiga xos bo’lgan ijobiy xususiyat tasvirlansa, ikkinchi qismida muallifning ilmsiz, johil kishiga nisbatan salbiy fikri ifodalangan. Demak, kompo’zitsion qismlar o’zaro mazmuniy ziddiyatga asoslangan. Baytlarning o’zaro qiyosi orqali to’rtlikda oldinga surilgan poetik fikr - ilmli kishining ilmsiz kishidan afzalligi kitobxonga yanada oydinlashadi, bu esa to’rtlikning emotsional tomonini kuchaytirishga xizmat qiluvchi muhim omildir. II. Ko’ni bo’l, ko’ni qil, otin ko’ni, Ko’ni teyu bilsun xaloyiq seni. Ko’nilik to’nin kiy, qo’yub egrilik, Kedim to’n to’lusi ko’nilik to’ni. To’g’ri bo’l, to’g’ri ish qil. To’g’ri deb nom chiqar. Xaloyiq seni to’g’ri deb bilsin. To’g’rilik to’nini kiy, egrilik to’nini yech. Kiyadigan to’nning yaxshisi to’g’rilik to’nidir. Ushbu to’rtlik ham kompo’zitsion jihatidan ikki qismga bo’lingan. Bu bo’linish yuqoridagi to’rtlik kabi ma’no jihatdan ziddiyat asosiga qurilmay, balki kompo’zitsion qismlar o’rtasida ma’naviy parallellikni yuzaga keltirgan. Mazkur turning o’ziga xos xususiyati shundaki, birinchi misrada ilgari surilgan fikr, ikkinchi misrada o’zining poetik rivojiga erishadi. Ikkinchi misra birinchi misradagi fikrni to’ldirishga, chuqurlashtirishga, mustahkamlashga xizmat qiladi. To’rtlikning keyingi baytida ham dastlabki baytdagi kabi qoidalarga amal qilinadi va natijada

baytlararo ma’naviy parallellik yuzaga keladi. Bu usul to’rtlikning poetik mazmunini ochishga xizmat qilgani holda, uning jonli, yorqin ifodalanishiga olib kelgan. III. Bilik bilti bo’lti eran belguluk, Biliksiz tirikla yituk ko’rguluk. Biliklik er o’lti oti o’lmatu, Biliksiz esan erkan oti o’luk. Ilmli kishilarning nomi mashhur bo’ladi, bilimsiz kishilar esa tiriklayin o’ldi hisob va bu unga ko’rgulikdir. Bilimli kishi o’lsa ham uning nomi o’chmaydi, ilmsiz kishining o’zi hayot bo’lsa ham oti o’likdir. Ko’rinadiki, bu to’rtlikning kompo’zitsion qismlari ham ma’no jihatdan qarama-qarshilikka asoslangan, lekin bu ziddiyat baytlararo emas, balki misralararodir. Kitobxonga to’rtlikdagi poetik fikr - ilmli kishining ilmsiz kishidan ustun ekanligi birinchi bayt misralarining o’zaro qarama-qarshiligi orqali uqtiriladi. Mazkur poetik g’oya so’nggi misralarda rivojlantiriladi hamda misralarning ziddiyati natijasida yanada ravshanlashadi. «Bu yerda toq misralar ma’lum poetik fikrni o’rtaga qo’yadi. Juft misralar esa uning ziddi uchun keltiriladi. Mana shu usul orqali shoir o’z fikrini oydinroq bayon etadi» 42 . IV. Kudazgil tilingni kel oz qil so’zung, Kudazilsa bu til kudazlur o’zung. Rasul erni o’tqa yuzin otquchi, Til o’l tedi yig’ til yul o’ttin o’zing. Tilingni tiy, so’zingni qisqa qil, bu til tiyilsa, o’zing ham saqlanasan. 42 To’xliev B. «Qutadg’u bilig»ning poetikasi masalalari // O’lmas obidalar. -T.: Fan, 1989. –B. 335.

Rasul kishini o’tga tashlovchi tildir, deb aytdi, shuning uchun tilingni tiy, o’zingni o’tdan tort. Bunday tur to’rtliklarning o’ziga xos xususiyati sifatida shuni ko’rsatish mumkinki, ularning birinchi va ikkinchi misralarida ma’lum bir poetik g’oya ifodalanadi, keyingi misralarda esa mana shu fikrning tasdig’i, dalili, ta’kidi sifatida maqol, hadis, hikmatli so’zlarga murojaat qilinadi. Yuqoridagi to’rtlik ham fikrimizning dalilidir: uning birinchi baytiga «tilni tiyish, o’ylab so’zlash» kerakligi to’g’risidagi fikr singdirilgan bo’lsa , keyingi baytda bu fikr payg’ambarimiz Muhammad alayhissalomning hadislari orqali tasdiqlanyapti. Mazkur usul ham to’rtlikning ta’sir kuchini oshirishga xizmat qiluvchi omillardan biri hisoblanadi. Bu jihatdan quyidagi to’rtlik yanada xarakterlidir: Bilik birla olim yuqor yo’qladi, Biliksizlik erni cho’kardi, qo’di. Bilik bil o’sanma bil ul Haq Rasul, Bilik kimda ersa siz arqang tedi. Bilim bilan olim yuqoriga ko’tariladi, ilmsizlik esa kishini tubanlashtiradi. Bilimli bo’l, hech qachon erinma, Haq Rasuli, kim ilmli bo’lsa, uni siz maqtang deb aytdi. Bu to’rtlikning yuqoridagi to’rtlik tuzilishidan farq qiluvchi holati, dastlabki bayt misralarining o’zaro ma’naviy qarama- qarshilikka asoslanganligidir. Dastlabki baytning birinchi misrasida ma’lum bir poetik fikr - «olimning bilim orqali mashhur bo’lishi» uqtirilsa, ikkinchi misra mazkur fikrning ziddi uchun keltiriladi. Keyingi baytdagi fikrlar to’rtlikda ko’tarilgan poetik g’oyaning dalili vazifasini o’tagan, bu esa fikrning lo’nda, ta’sirchan ifodalanishiga xizmat qilgan. V. Haris to’ymas ochun nengini terip,

Harislik qarimas idisi qarip, Harislikni qo’yur haris er qachon, O’lub yitsa tuproq ichiga kirip. Mazkur to’rtlikka singdirilgan poetik g’oyani Adib Ahmad zanjirli ravishda rivojlantirgan, ya’ni birinchi misrada ma’lum bir fikr boshlanib, rivojlantirilgan. Chunonchi: haris (ochko’z) kishi qarisa ham harisligi qarimaydi - ikkinchi misrada keltirilgan mazkur fikr alohida olinganda ham tugal bir hikmat mazmuniga ega. Haris kishi qachon harisligini qo’yishi mumkin? Faqat o’lib, tuproqqa kirgachgina qo’yadi. Xuddi shu yo’l orqali poetik g’oya o’zining tugal ifodasiga erishgan. Shuningdek, to’rtlikdagi misralarning kompo’zitsion jihatdan nisbatan mustaqilligi, har bir misraning o’zicha tugallangan mustaqil mazmunga egaligi, uchinchi - qofiyasiz misraning kitobxonning diqqatini o’ziga kuchliroq jalb etib, so’nggi misrada kelayotgan to’rtlikning yechimiga ishora qilishi kabi xususiyatlar alohida ahamiyatga ega. Chunki bu belgilar to’rtlikni ruboiy janriga yaqinlashtiradi. Ma’lumki, «ruboiy fikr, ifodada ixchamlik va teranlikni talab etadigan janr» 43 . Shu jihatdan yuqoridagi to’rtlik mazmun e’tibori bilan ham ruboiyga yaqin turadi, chunki unda juda ham teran hayotiy bir fikr ilgari surilgan. «Hibat ul-haqoyiq» to’rtliklarini ruboiy deyish mumkinmi, degan o’rinli savol tug’iladi. Albatta, mazkur to’rtliklar shakliy xususiyatlariga ko’ra ruboiydan farqlanmasa-da, lekin vazn nuqtai nazaridan qaraganda ulardan farq qiladi. Chunki ruboiylar mumtoz she’riyat qoidalariga ko’ra aruzning hazaj bahrida yaratilib kelgan. «Hibat ul-haqoyiq»dagi to’rtliklar esa mutaqorib bahrida yo’zilgan. Shu sababli ularni ruboiy deb atash qiyin. 43 Haqqulov I. O’zbek adabiyotida ruboiy. -T.: Fan, 1981, -B. 9.

Shunga qaramay, mazkur to’rtliklar turkiy adabiyotda ruboiy janrining shakllanishida sezilarli ta’sir ko’rsatganligi tabiiydir. VI. Bu budun to’lusi axi er turur, Axilik sharaf, joh, jamol ortturur, Sevulmak tilasang kishilar aro, Axi bo’l axiliq seni sevdirur. Mazkur to’rtlikning dastlabki misralarida Adib Ahmadning saxiylik to’g’risidagi fikrlari ifodalangan bo’lib, ular quyidagicha mazmunni ifodalaydi: xalqning yetugi saxiy kishidir, saxiylik sharaf, martaba va go’zallikni orttiradi. Muallif uchinchi misrada o’quvchini mushohada yuritishga, o’ylab ko’rishga da’vat etgani holda, so’nggi misrada to’rtlikda ko’tarilayotgan poetik fikr - saxiylik, saxovatlilikni har bir kishi, albatta, o’ziga singdirishi kerakligini alohida uqtiradi: Kishilarning muhabbatini o’zingga jalb qilmoqchi bo’lsang, saxiy bo’l, saxovat seni sevikli qiladi. Demak, bunday turga mansub to’rtliklarda asarning didaktik ruhi alohida sezilib turadi, ya’ni to’rtlikda ilgari surilayotgan poetik fikr oxirgi misrada o’ziga xos tarzda targ’ib qilinadi. Dostonda bunday usulda yaratilgan to’rtliklar ko’plab uchraydi. Biroq ayrim to’rtliklarda shoir o’z fikrlarini yuqorida keltirilgan to’rtliklardagi kabi faqat so’nggi bayt yoki misralarda pand-nasihat tarzida uqtirib qolmasdan, balki to’rtlikning har bir misrasida to’rtlikda ko’tarilayotgan poetik fikrga o’quvchining amal qilishi lo’zimligini ta’kidlab o’tadi. Quyidagi to’rtlik shunday usulda yaratilganligi bilan o’ziga xoslik kasb etgan: Ulug’lug’qa tegsang yengilma o’zung, Qoli keysang atlas unutma bo’zung. Ulug’ bo’ldug’ungcha tuzunrak bo’lub, Ulug’qa kichikka siliq tut so’zung.

Ulug’likka yetishsang yanglishma, atlas kiyganingda bo’zingni unutma. Ulug’likka erishguningcha yaxshiroq bo’lib, katta va kichikka so’zingni silliq, muloyim qil. «Hibat ul-haqoyiq» asarida, undagi to’rtliklarda qadimgi turkiy adabiyotga xos an’analarning ta’siri sezilib turadi. Dostondagi to’rtliklarning tuzilishi, mazmun va g’oyaviy-badiiy xususiyatlarini o’rganish shuni ko’rsatadiki, ular qadimgi turkiy xalqlar yozma adabiyoti va og’zaki ijodi to’rtliklari, xususan, «Devonu lug’otit turk»dagi to’rtliklar bilan bir o’rinda turadi. Mahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» asaridagi «... to’rtliklarning tematikasi ancha boy. Ularda qabila bahodirlarining mardonavor kurash tuyg’ulari, jasorati, mehnat va muhabbat hislari o’z aksini topgan. «Devon»dagi to’rtlik va lirik parchalar... ning aksariyati 7-11 hijodan tashkil topgan. 7-11 hijoli a-a-a-b yoki a-a-b-a shaklida qofiyalanuvchi she’rlar turkiy xalqlar poeziyasida qadim zamonlarda paydo bo’lganligi va nihoyatda keng tarqalganligi ilmda allaqachonlar isbotlangan» 44 . Bu haqda, ya’ni to’rtliklarning turkiy xalqlar she’riyatida qadimdan keng qo’llanilib kelgan yetakchi shakllardan biri ekanligi to’g’risida Y.E.Bertels quyidagilarni qayd etadi: «Qasida va g’azallardagi yagona qofiyalilik albatta, arablardan. Biroq juft qofiya arablarga mutlaqo ma’lum emas edi. Ularga ruboiy ham noma’lum bo’lgan. Ammo ruboiy juda qadim zamonlardanoq O’rta va Markaziy Osiyodagi turli turkiy xalqlar folklorida eng yoqimli shakllardan biri bo’lgan. Shuningdek, arab termini bilan ataladigan murabba’, ya’ni har bir misrasi a-a-a-b, v-v-v-b, g-g-g-b ko’rinishida qofiyalanuvchi 44 Haqqulov I. O’zbek adabiyotida ruboiy. -T.: Fan, 1981. –B. 30.

to’rtliklardan boshqa narsa emasligini tan olmaslik mumkin emas» 45 . Darhaqiqat, «Hibat ul-haqoyiq» va «Devonu lug’otit turk»dagi adabiy parchalarni muqoyasa qilish natijasida mazmunan va g’oyaviy yaqin bo’lgan misralarga ham duch kelish mumkin: O’g’ulum senga kuzurmen ardam o’gut xumaru, Bilga erig bo’lub sen baqqil aning tabaru. O’g’lim, senga meros qilib ezgu xulq, odobni qoldiraman. Agar ilmli, aqlli odamlarga yo’liqsang, ularga yaqinlash, ulardan foydalan 46 . Mazkur fikr «Hibat ul-haqoyiq»ning quyidagi misralari uchun ham g’oyaviy asos bo’lib xizmat qilishi fikrimizga dalil bo’la oladi: Biliktin ayurmon so’zumga ula, Biliklikka, yo do’st, o’zungni ula. Bilik birla bilinur saodat yo’li, Bilik bil saodat yo’lini bula. Bilim haqida so’zlayman, so’zimga quloq sol, ey do’st, ilmli kishiga o’zingni yaqin tut. Bilim bilan saodat yo’li ochiladi, (shunga ko’ra) ilmli bo’l, baxt yo’lini izla. Ahmad Yugnakiy o’ziga qadar yaratilgan xalq og’zaki ijodi namunalarini, Sharqda yashab ijod etgan shoirlarning adabiy meroslarini o’rgangan va ularning yutuqlaridan ijodiy foydalangan. Jumladan, shoirning «Hibat ul-haqoyiq» dostoni mazmun jihatidan Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» dostoniga yaqin turadi. Ma’lumki, «Qutadg’u bilig» XI asr turkiy didaktik 45 Бертельс Е.Э. История персидско-таджикской литературы . -M.: 1960. - С . 88. 46 Koshg’ariy M. Devonu lug’otit turk. 1-tom. -T.: Fan, 1960. –B. 412.

adabiyotining yirik bir namunasi hisoblanib, unda o’z davrining ijtimoiy-siyosiy va axloqiy-ta’limiy qarashlari tadqiq etilgan. «Hibat ul-haqoyiq» dostonini ko’zdan kechirar ekanmiz, shoirning o’zidan oldin yashab o’tgan ijodkorlarning, xususan, Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» dostoni bilan yaqindan tanishganligi, uning yutuqlaridan ijodiy foydalanganligi, har ikkala asarning mazmun hamda g’oyaviy jihatdan bir-biriga o’xshash tomonlari mavjud ekanligining guvohi bo’lamiz: Qara bash yag’isi qizil til turur, Necha bash yedi bu taqi ma yeyur. Bashingni tilasa tilingni ko’daz, Tiling tekma kunda bashingni yeyur 47 . Qora boshning yovi qizil tildir, u qanchadan-qancha boshlarni yedi, yana ham yeydi. Boshim omon bo’lsin desang, tilingni ehtiyot qil, tiling istagan bir kunda boshingni yeydi. Yusuf Xos Hojibning bu fikrlariga Adib Ahmadning quyida keltirilayotgan misralardagi qarashlari o’zaro hamohangligi bilan ajralib turadi: Sonip so’zlagan er so’zi so’z sog’i, O’kush yangshag’on til ay olmas yog’i. So’zung bushlug’ esma yig’a tut tiling, Yetar boshqa bir kun bu til bushlig’i. O’ylab so’zlagan kishining so’zi to’g’ridir, o’rinsiz ko’p vaysagan til ayamaydigan yovdir. So’zing achchiq, ezma tilingni tiyib tut, achchiq (erk berilgan) til bir kuni boshingga yetadi. 47 Yusuf Xos Hojib. Qutadg’u bilig. –T.: Fan, 1971. –B. 196.

«Hibat ul-haqoyiq» va «Qutadg’u bilig» to’rtliklarini solishtirish orqali ular o’rtasidagi bir qator o’xshashliklarni kuzatish mumkin: 1. «Qutadg’u bilig»dagi to’rtliklar ham, «Hibat ul- haqoyiq»dagi to’rtliklar ham mavzu jihatdan didaktik xarakterdadir. 2. Har ikkala asardagi to’rtliklar aruz vaznining mutaqorib bahrida yaratilgan. 3. O’zaro uyg’unlik Yusuf Xos Hojib va Adib Ahmad to’rtliklarining kompo’zitsion xususiyatlarida ham mavjud. Mutaxassislarning fikricha, «Qutadg’u bilig»da 200 dan ortiq to’rtliklar uchraydi. Doston to’rtliklari «... mustaqil, to’liq ma’noga ega ekanligi, qofiyalanishi, kompo’zitsiyasi jihatidan turkiy xalqlar og’zaki ijodidagi to’rtliklar bilan bir qatorda turadi» 48 . Mazkur «...to’rtliklar o’z tarixiy ildizlari bilan qadimgi turkiy xalqlar adabiyotiga, xususan, o’zida xalq og’zaki ijodining, shuningdek, yozma adabiyotning ham eng yaxshi namunalarini jamlagan «Devonu lug’otit turk»ka borib taqaladi» 49 . «Devonu lug’otit turk» va «Qutadg’u bilig» to’rtliklari o’rtasida bir qator uyg’un va farqlanuvchi holatlar mavjud. Bu o’xshash va farq qiluvchi holatlar har ikkala asardagi to’rtliklarni qiyosiy o’rganish orqali namoyon bo’ladi 50 . Umuman, Sharq adabiyotida epik she’riy asarlarda masnaviy shaklidan keng foydalanilgan. Bu holni turkiy-islomiy yozma adabiyotning bizgacha yetib kelgan ilk namunasi hisoblanmish «Qutadg’u bilig» asarida ham ko’rish mumkin. Ammo «Qutadg’u bilig»dan so’ng yaratilgan keyingi turkiy yozma obida - «Hibat ul- 48 Haqqulov I. O’zbek adabiyotida ruboiy. -T.: Fan, 1981. –B. 35. 49 To’xliev B. «Qutadg’u bilig»ning poetikasi masalalari // O’lmas obidalar. -T.: Fan, 1989. –B. 339. 50 Bu haqda qarang: To’xliev B. O’sha asar. –B. 340-341.

haqoyiq» dostonida bu hol kuzatilmaydi. Xo’sh, nima uchun mazmun jihatdan o’zaro yaqin, axloqiy-ta’limiy ruhdagi ikkala asarning biri masnaviy janrida, ikkinchisi esa to’rtliklar tarzida yaratildi? Ma’lumki, masnaviy Sharqda syujetli, ya’ni voqeiy she’riy asarlarning asosiy shakli hisoblanadi. «Chunki bunday asarlarda yuz berayotgan katta sotsial voqealarni ancha keng ko’lamda yoritish, u yoki bu problemani atroflicha ishlangan syujet va obrazlar yordamida hal qila olish imkoniyati ko’p edi» 51 . Shuning uchun bo’lsa kerak, o’tmishda ijod qilingan epik va liro-epik asarlarda mazkur janr keng qo’llanilgan. «Qutadg’u bilig» dostonida sxematik tarzda bo’lsa-da epiklik, ya’ni voqealar bayoni mavjud. «Bu voqealar shartli tarzda ifodalanganidan qo’yilgan masalalarni yoritishda hal qiluvchi ro’l o’ynamaydi. Keyinchalik dostonchilik an’anasida bo’lgani kabi qo’yilgan masalani yoritish uchun voqealar bayoni, qahramonlar sarguzashti birinchi planga chiqqan emas. Ma’lumki, dostonchilik an’anasida epik va lirik tasvir yonma- yon keladi, ko’pincha ularning birinchisi bosh o’rin tutadi. «Qutadg’u bilig»da voqealarning epik bayoni qo’yilgan masalalarning bir-biridan ajrab qolmasligi, ularni o’zaro bog’lab turish uchungina keltiriladi, xolos. Bu xususiyat «Qutadg’u bilig»dan sal keyinroq yaratilgan Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul- haqoyiq» asari uchun ham xos. Unda hatto sxematik bo’lsa-da, biror syujetning, voqealarning epik tarzdagi bayonining o’zi ham yo’q» 52 . 51 Nosirov O. va boshq. O’zbek klassik she’riyati janrlari. -T.: O’qituvchi, 1979. –B. 125. 52 To’xliev B. «Qutadg’u bilig»ning poetikasi masalalari // O’lmas obidalar. -T.: Fan, 1989. –B. 323.

Demak, «Hibat ul-haqoyiq»ning masnaviy yo’lida yo’zilmaganligini uning janridan kelib chiqib izohlash lo’zim, chunki unda yuqorida ta’kidlanganidek, mavzu biror bir voqeani tasvirlash asosida emas, balki shoirning fikru mulohazalari bayoni asosida yoritiladi. U - tom ma’nodagi didaktik asar. Shu sababli Adib Ahmad «Hibat ul-haqoyiq»ni yaratishda keng xalq ommasi uchun eng yaqin va qulay bo’lgan shakl - to’rtliklarni tanladi. To’rtliklar mustaqil, mazmunan tugallangan she’riy shakl bo’lib, ularda fikr ixcham, lo’nda ifodalanadi. To’rtliklar turkiy xalqlar folklorida qadimdan keng qo’llanilib kelgan. Xalq qo’shiqlarining asosini to’rtliklar tashkil etishi fikrimizga dalil bo’la oladi. Ahmad Yugnakiy «Hibat ul-haqoyiq» dostonini yo’zishda xalq to’rtliklari yutuqlaridan unumli foydalanadi. U dostondagi har bir bobda ko’tarilayotgan poetik g’oyani to’rtliklar orqali amalga oshiradi, ya’ni har bir bobning dastlabki to’rtliklaridagi fikrlar keyingi to’rtliklarda izchil zanjirli ravishda rivojlantiriladi. Har bir to’rtlik mantiqan o’zaro bog’langan bo’lib, bir-birini to’ldiradi hamda bobda oldinga surilayotgan poetik fikrni yoritishga, yorqinroq ifodalashga xizmat qiladi. Bu xususiyatlari bilan «Hibat ul-haqoyiq» to’rtliklari «Qutadg’u bilig» to’rtliklaridan farq qiladi, chunki «Qutadg’u bilig»dagi to’rtliklar masnaviylar tarkibida uchrab, ular masnaviydagi fikrlarning «kengaytirilgan, chuqurlashtirilgan isboti», tasdig’i, poetik xulosasi tarzida namoyon bo’ladi. Dostondagi to’rtliklarning ko’pchiligi alohida o’rganilganda ham o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, ularda ma’lum bir fikriy poetik xulosaga kelish holatlari mavjud. Bu hol ularni mazmunning mukammalligi, fikrning tugallanganligini hisobga olgan holda alohida mustaqil to’rtliklar sifatida qarash imkonini ham beradi. Bunday xususiyatlar mazkur to’rtliklarni ba’zi bir tur

ruboiylarga yaqinlashtiradi. Ammo shunga qaramay, ayrim to’rtliklarda mazmunning tugallanmay, keyingi to’rtlikda davom etgan holatlari ham uchrab turadi Xullas, to’rtliklarning turkiy adabiyotda o’ziga xos taraqqiyot tarixi mavjud. Ular yozma adabiyotda qadimgi moniylik va buddaviylik she’rlaridan boshlab kuzatiladi. Islomdan avvalgi she’riyatda alliteratsiyaning o’rni beqiyosdir. Chunki she’rdagi ohangdoshlikning yuzaga kelishi asosan alliteratsiyaga bog’liq. Shuning uchun ham ularda qofiya hali islom davri adabiyotidagi kabi she’rning yetakchi unsuriga ko’tarilgan emas. Bu - qadimgi turkiy she’riyatda qofiya bo’lmagan, degan xulosaga olib kelmaydi. Balki uning shakllanish jarayonida ekanligini bildiradi. Shu bois to’rtliklarning yaratilishi ham alliteratsiyaga tayanadi. Bizning kuzatishlarimiz shundan dalolat beradiki, alliteratsion she’r, garchi qadimgi skandinaviya she’rlari uchun xos bo’lsa-da, u qadimgi turkiy adabiyotda ham yetakchilik qilgan. Bu jarayon shuni ko’rsatadiki, turkiy she’r rivoji ham dunyo xalqlari she’riyati bilan umumiy jarayonga ega. Badiiy tafakkurning ilk bosqichdagi umumiy holati she’riyatda, xususan, janrlardagi umumiylikni belgilaydi. Qadimgi turkiy she’riyatdagi qofiya tizimi haqida gap ketar ekan, moniylik she’rlariga qaraganda, buddaviylik she’rlarida qofiyaning ancha shakllanib qolganligini kuzatish mumkin. Bundan keyingi davrlar she’riyatida qofiyaning ohangdoshlik hosil qilishdagi vazifasi orta borganligi ko’rinadi. Turkiylar islomni qabul qilgach, yozma adabiyotda aruzning mavqei ko’tarila bordi va u turkiy she’riyatning asosiy vazni bo’lib qoldi. To’rtliklar ham aruz vazniga moslashdi, qofiya ularning yaratilishida yetakchi unsurga aylandi va alliteratsiyaning ro’li moniylik hamda buddaviylik muhitiga nisbatan ancha pasaydi. Bu

hodisa she’riyatning shu davrdagi ehtiyoji bilan baholanadi. Albatta, islom davri to’rtliklarining vujudga kelishida qadimgi turkiy adabiyotdagi tajriba va an’analar muhim ahamiyat kasb etdi. Shunday qilib, to’rtliklar qadimgi turkiy she’riyatdan islom davri adabiyotigacha uzluksiz rivojlanish jarayonini bosib o’tdi va har bir davrdagi (moniylik, budda, islom) adabiy an’analar asosida mukammallashib bordi. Nazorat topshiriqlari : 2.1. “Adib Ahmad ham turk elidan ermish…” Yuqoridagi so’zlar kimning qaysi asarida yozilgan? 2.2. “Hibat ul-haqoyiq” dostonining 14 bobdan qanchasi bizgacha yetib kelgan? 2.3. Ahmad Yugnakiy “ziyrak va zakiy” inson sifatida islom dini, tasavvuf ta’limotini juda yaxshi o’zlashtiradi. Ushbu ta’rif kim tomonidan berilgan? 2.4. 1951-yilda “Hibat ul-haqoyiq”ning yangi qiyosiy nashrini amalga oshirgan turk olimi kim? Adabiyotlar ro’yxati: 1. O’zbek mumtoz adabiyoti namunalari. 1- jild. Toshkent, Fan, 2005-yil. 2. R.J.Vohidov H.P.Eshonqulov. O’zbek mumtoz adabiyoti tarixi. Toshkent, 2006-yil. 3. N.M.Mallayev. O’zbek adabiyoti tarixi. Toshkent, O’qituvchi, 1976-yil. 4. O’zbek adabiyoti tarixi. 5 tomlik, 1-tom. Toshkent, Fan, 1972-yil. www. literature. Uz , www. ziyonet. U z, www. gduportal. uz 2.2. Keyslar, amaliy topshiriqlar, ishlanmalar MAVZU: AHMAD Y U GNAKIYNING HAY O TI VA IJODI 1.1. Ma’ruza darsini olib borish texnologiyasi Talabalar soni : 5 0 Vaqti : 2 soat O‘quv mashg‘ulotining shakli Kirish-ma’ruza

Ma’ruza rejasi 1. Adib Ahmad – turkiy didaktik adabiyotning yirik namoyandasi. 2. “Hibbat ul-haqoyiq” – axloqiy-ta’limiy asar. O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: Adib Ahmadning hayoti va ijodi, turkiy didaktik adabiyot namunalarining shakllanishi va taraqqiyoti hamda “Hibat ul-haqoyiq” asarining mohiyati haqida ma’lumot berish orqali talabalarni vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash. Pedagog ik vazifalar : O‘quv faoliyatining natijalari: 1. Adib Ahmad turkiy didaktik adabiyotning yirik namoyandasi ekanligi haqida ma’lumot beradi . 1 . Adib Ahmad turkiy didaktik adabiyotning yirik namoyandasi ekanligi haqida ma’lumotga ega bo’ladi. 2. “Hibat ul-haqoyiq” axloqiy-ta’limiy asar ekanligi haqida ma’lumot beradi. 2. “Hibat ul-haqoyiq” axloqiy-ta’limiy asar ekanligi to’g’risida ma’lumotga ega bo‘ladi. 3. “Hibat ul-haqoyiq”ning badiiy xususiyatlari va dostonning turkiy didaktik adabiyot tarixida tutgan o’rni haqida tushuncha beradi. 3. “Hibat ul-haqoyiq”ning badiiy xususiyatlari va dostonning turkiy didaktik adabiyot tarixida tutgan o’rni haqida tushunchaga ega bo’ladi. O‘qitish usullari va texnikasi: Ma’ruza, “Qanday?” texnikasi, “FSMU”, Insert usullari O‘qitish vositalari Kompyuter texnologiyasi, slaydlar. O‘qitish shakli: Jamoa bo‘lib ishlash. O‘qitish shart – sharo itlari: Texnik vositalar bilan ta’minlangan, o‘qitish usullarini qo‘llash mumkin bo‘lgan o‘quv xona . Monitoring va baholash: Kuzatish, o g‘zaki nazorat , savol-javob li so‘rov, o‘quv topshiriq. Ma’ruza d arsi ning texnologik xaritasi № Bajariladigan ish mazmuni Amalga oshiruvchi mas’ul Izo h 1 2 3 4 1- bosqich Dars maqsadi: Talabalarni Ahmad Yugnakiy ijodining o’ziga xos xususiyatlari bilan

tanishtirish Identiv o’quv maqsadlari: 1. Adib Ahmadning hayoti va yashagan davri haqidagi mulohazalar haqida so’zlaydim. 2. “Hibat ul-haqoyiq” dostonini tahlil qiladi. 3. Dostonning didaktik adabiyot taraqqiyotiga qo’shgan hissasiga baho beradi. O’qituvchi 2- bosqich Asosiy tushunchalar: Ahmad Yugnakiy, “Hibat ul- haqoyiq”, Alisher Navoiy, “Nasoyim ul-muhabbat”, Ahmad Yugnakiy, “ Hibat ul- haqoyiq “, Alisher Navoiy, “ Nasoyim ul-muhabbat”, Adib Ahmad, Arslonxo’ja Tarxon, Amir Sayfiddin, Qoshg’ar, Yugnak, Yugnoq, Nojib Osim, Rashid Rahmadiy Arat, Dod Sipohsolarbek, Imom A’zam, Badiuzzamon Mirzo. Dars shakli: ma’ruza. Metod va usullari: og’zaki bayon,savol-javob, BxBxB. Vositalar: kompyuter, videoproektor , ta q dimot , ishlanmalar. O’qituvchi 3- bosqich Guruhda ishlash . Topshiriqlarning maqsad va vazifalari tushuntiriladi . Mavzuga oid atama va ifodalar izohlanadi Talaba 4- bosqich Mustahkamlash va baholash uchun savollar: 1. Adib Ahmad qaysi davrda yashagan? 2. “Hibat ul-haqoyiq”ning “Til odobi” haqidagi bobi to’g’risida gapiring. 3.Dostonning “Ilm haqida”gi bobini tahlil qiling. 4. Adib Ahmad ijodiga xos jihatlar haqida nimalar deya olasiz? O’qituvchi - Talaba 5- bosqich Umumiy yakuniy xulosalar chiqariladi. Maqsad va vazifalarning bajarilganligi tahlil qilinadi, zaruriy maslahatlar beriladi, mustaqil ish topshiriqlari tarqatiladi, xulosalar chiqariladi. O’qituvchi

“Ahmad Yugnakiyning hayoti va ijodi” modulining hajmi: № Mashg‘ulot turi Ajratilgan soat Semestr 1 Nazariy (leksiya) 2 II 2 Laboratoriya mashg‘uloti - 3 Seminar 2 II 4 Mustaqil ta’lim 2 II Auditoriya soati 4 Umumiy soat 6 2-ilova Ma’ruza, seminar va trening darslarida to‘plash mumkin bo‘lgan ballar: Ma’ruza darslarida – 1 balldan kurs davomida 3 0 ball to‘playadi. Seminar darslarida – 1 balldan kurs davomida 40 ball to‘playdi. MAVZU: AHMAD Y U GNAKIYNING HAY O TI VA IJODI 1.2. Seminar darsini olib borish texnologiyasi Talabalar soni : 30 Vaqti : 2 soat O‘quv mashg‘ulotining shakli Seminar-illyustratsiya Mashg‘ulot rejasi 1.“Hibat ul-haqoyiq”ning tuzilishi va g’oyaviy xususiyatlari. 2. “Hibat ul-haqoyiq” va ayrim janrlar takomili. 3. Dostonda badiiy tasvir vositalarining qo’llanilishi. Mashg‘ulotning maqsadi: kurs haqida umumiy tushuncha berish, pedagogik konfliktologiya haqidagi bilimlarni shakllantirish. Pedagog ik vazifalar : O‘quv faoliyatining natijalari: 1. “Hibat ul-haqoyiq”ning tuzilishi va g’oyaviy xususiyatlari h a q ida ma’lumot berish . 1.“Hibat ul-haqoyiq”ning tuzilishi va g’oyaviy xususiyatlari haqida ma’lumotga ega bo‘ladi. 2. “Hibat ul-haqoyiq”ning janrlar xususiyatlari haqida ma’lumot berish. 2. “Hibat ul-haqoyiq”ning janrlar xususiyatlari haqida ma’lumotga ega bo‘ladi . 3. Dostonda qo’llanilgan badiiy tasvir vositalarini tahlil qilish. 3. Dostonda qo’llanilgan badiiy tasvir vositalarini tahlil qilish imkoniyatiga ega bo’ladi. O‘qitish usullari va texnikasi: Kichik guruhlarda ishlash, “FSMU”, Insert usullari O‘qitish vositalari Kompyuter texnologiyasi, slaydlar.

O‘qitish shakli: Jamoa bo‘lib ishlash. O‘qitish shart – sharo itlari: Texnik vositalar bilan ta’minlangan, o‘qitish usullarini qo‘llash mumkin bo‘lgan o‘quv xona . Monitoring va baholash: Kuzatish, o g‘zaki nazorat , savol-javob li so‘rov, o‘quv topshiriq. Seminar darsi ning texnologik xaritasi Faoliyat bosqichlar i Faoliyat mazmuni Pedagog T alaba 1-bosqich : K irish (10 daqiqa) 1.1. Auditoriyani nazorat qiladi. Talabalarning darsga tayyorgarligini tekshiradi. 1.2. Guruhni 3 ta kichik guruhlarga bo‘lib chiqadi. 1.3. O‘tilgan mavzu asosidagi reja lar ekranda namoyish etiladi. 1.1. Tayyorlanadilar . 1.2. Tinglaydi va bajaradilar. 1.3.Tayyorlanadilar. 2-bosqich : Asosiy bosqich . (60 daqiqa) 2.1. O‘tilgan mavzu rejalari asosida savollar guruhchalarga taqdim etiladi. 2.1. Tayyorlanadilar . 2.2. Har bir guruhga baholash mezon lari belgilangan tarqatma materiallar tarqatiladi. 2.2. Guruhchalar baholash mezonlari bilan tanishadilar va taqdimot tayyorlaydilar. 2.3. Guruhchalar tomonidan taqdimotni tinglaydi. 2.3. Taqdimot qiladilar. 2.4. Berilgan vazifalarni tekshirib, umumiy xulosa qilinadi. 2.4. Tinglaydilar. 3-bosqich: Y a kuniy. (10 daqiqa) 3.1. Mashg‘ulot davomida bajarilgan ishlarning natijalarini izohlaydi va talabalarning faoliyatini baholaydi. 3.1.Tinglaydilar, 3.2. Keyingi mavzuni mustaqil o‘qib chiqish va “Insert” usulidan foydalan gan holda 3.2. Tinglaydilar va yozib oladilar.

belgilab chiqishni tavsiya etadi. 3.3. Keyingi amaliy mashg‘ulot uchun oldindan tuzilgan mavzularning nom larini talabalar diqqatiga havola qiladi. 3.3. Tinglaydilar va yozib oladilar. 3.4. Yangi mavzuning maqsadi va vazifa lari haqida tushuntiradi. 3.4. Tinglaydilar va yozib oladilar. KEYSLAR BANKI Keyslar metodi ( Case method ) yoki keys-stadi ( case-study ), aniq vaziyatlar analizi (tahlili) metodi bo‘lib, real ijtimoiy, iqtisodiy, biznes vaziyatlar ta’rifidan foydalanuvchi ta’lim texnikasi hisoblanadi. Ta’lim oluvchilardan berilgan vaziyatni tahlil qilish, muammolar mohiyatini anglash, ushbu muammolarning muqobil echimlarini izlash va ular orasidan eng afzalini tanlash talab etiladi. Keyslar real dalilliy materiallarga yoki real vaziyatga maksimal ravishda yaqinlashtirilgan ma’lumotlarga asoslanadi. Ushbu metod dastlab 1924 - yilda Garvard biznes maktabi ( Harvard Business School ) da qo‘llangan. Garvard biznes maktabining o‘qituvchilari biznes yo‘nalishidagi aspirantura bo‘limi uchun to‘g‘ri keladigan darsliklarning mavjud emasligini tez anglaydilar. Ushbu masalani echish uchun biznes maktabining o‘qituvchilari tomonidan qo‘yilgan dastlabki qadam yetakchi biznes amaliyotchilaridan intervyu olish hamda mana shu menejerlarning faoliyati, unga ta’sir etuvchi omillar yuzasidan batavsil xisobot yozish bo‘ldi. Ma’ruza talabalariga u yoki bu tashkilot to‘qnash kelgan konkret vaziyat ta’rifi ushbu vaziyat tahlil qilinishi va mustaqil ravishda yoki jamoa bo‘lib munozara tashkil etish vositasida uning yechimi topilishi uchun berilardi. Keys metodi biznes yo‘nalishidagi ta’lim muassasalarida keng targ‘ib etiladi. Kun sayin ushbu texnologiyaning tarafdorlari ortib bormoqda. XX asrning 50 yillaridan boshlab biznes-keyslar G‘arbiy Evropa mamlakatlarida ommalashadi. Evropaning etakchi biznes maktablari INSEAD , LBS , HEC , LSE , ESADE va boshqalar keys-stadi ta’lim texnologiyasi vositasida dars beribgina qolmay ushbu keyslarni yaratishda ham faol ishtirok eta boshlaydilar. 2000-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab keys-stadi ta’lim texnologiyasiga qiziqish ortib boradi – oliygohlar qoshida turli

to‘garaklar (Keys klublar)tashkil etila boshlaydi. Bundan tashqari turli tashkilotlar keys-stadi yuzasidan bellashuvlar va boshqa tadbirlarni uyushtira boshlaydilar(masalan, Changellenge >>, FutureToday ). 1909 yildan 1919 yilgacha bo‘lgan davrida keys metodida asosida ta’lim quyidagisxema asosida tashkil etilgan: amaliyotchi talabalarga aniq vaziyatni bayon etish, undan so‘ng ushbu vaziyat analizini berish va nihoyat muammo echimini aniqlash va isbotlash ko‘rsatmasi berilar edi. Eng birinchi keyslar to‘plami 1921 yilda (Dr. Copeland, Dean Donhman tomonidan) chop etilgan edi. 2000 yillarning birinchi yarmidan boshlab chet el oliy o‘quv yurtlarida tabiiy fanlar va texnik fanlarni o‘qitishda keys-stadi texnologiyasidan foydalanish tendensiyasi kuzatilib, hozirgi kunda keys-stadi ta’lim texnologiyasi muammoli ta’limning etakchi usullaridan bo‘lib qoldi., eng umumiy tarzda keys-stadi texnologiyasining mohiyati quyidagicha izohlanishi mumkin: ushbu texnologiya vositasida o‘quvchi (talaba)ga real hayotiy vaziyatni anglash taklif etiladi, ayni paytda bu vaziyatning tavsifida nafaqat u yoki bu amaliy muammo, balki shu muammoni echish natijasida egallanishi zarur bo‘lgan bilimlar kompleksi aktuallashishi ham kuzatiladi. Ta’kidlash joizki, muammoning o‘zi mohiyatan yechimga ega bo‘lmaydi. Keys-stadi ta’lim texnologiyasining Rossiya ta’lim tizimiga kirib kelishi XX asrning 70-80 yillariga to‘g‘ri kelsada, amalda ushbu texnologiyaning ta’lim tizimi sharoitida ommalashuvi XXI asrning boshlariga to‘g‘ri keladi. Rossiyada ushbu metodni ishlab chiqish va asoslashga G.A. Bryanskiy, YU.YU. Ekaterinoslavskiy, O.V. Kozlova, YU.D.Krasovskiy, V.YA. Platov, D.A. Pospelov, O.A. Ovsyannikov, V.S. Rapopport va boshqalar hissa qo‘shdilar. Ayni paytda O‘zbekiston ta’lim tizimiga ham keys-stadi ta’lim texnologiyasi muammoli ta’lim texnologilari qatorida kirib kelgan va bugungi kunda eng samarador metodlardan biri hisoblanadi. Keys-stadi ta’lim texnologiyasi – bu ta’limdagi metodik yangilik bo‘libgina qolmay, balki uning ta’lim tizimida keng ishlatilishi zamonaviy ta’lim tizimidagi vaziyatga ham bog‘liq. Aytish mumkinki, ushbu texnologiya asosan yangi bilim,

ko‘nikmalarni o‘zlatirishga emas, o‘qituvchi va talabalarning umumiy intellekual va kommunikativ salohiyatini rivojlantirishga qaratilgan. Keys-stadi interaktiv ta’lim metodi sifatida talabalar tomonidan eng afzal ko‘riladigan metodlar qatoriga kirmoqda. Buning sababi sifatida ushbu metod talabalarga tashabbus bildirish, nazariy holatni o‘zlashtirishda hamda amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishda mustaqillikka ega bo‘lish imkoniyatini berishida ko‘rish mumkin. O‘z navbatida vaziyatlarning analizi (tahlili) talabalarning professionalizatsiya jarayoniga kuchli ta’sir o‘tkaza olishi, ularning kasbiy jixatdan “ulg‘ayishiga” xizmat qilishi, ta’lim olishga nisbatan qiziqish va ijobiy motivatsiyaning shakllantirishi alohida ahamiyatga ega. Keyslar metodi o‘qituvchining tafakkur turi sifatida, alohida paradigma ko‘rinishida gavdalanib, ijodiy salohiyatni rivojlantirish, noan’anaviy tarzda fikrlash imkoniyatini beradi. Bunga albatta, ta’lim tizimining demokratlashuvi va modernizatsiyalashuvi, pedagogik kreativlikka ochilgan keng yo‘l, ularda progressiv tafakkur uslubini hamda pedagogik etika, pedagogik faoliyat motivatsiyasini shakllantirishi ham misol bo‘la oladi. Keys-stadi ta’lim texnologiyasining asosiy tushunchalari qatoriga “vaziyat” va “analiz”, bu ikki tushunchaning uyg‘unlashuvidan kelib chiqqan “vaziyat analizi” kiradi. Falsafiy nuqtai nazardan “vaziyat” atamasi o‘z ichiga bir qator kontekstlarni birlashtiradi. Shuning uchun, ushbu atama yuqori darajadagi barqarorsizlik bilan tavsiflanuvchi va o‘z tarkibida bir qator ziddiyatlarga ega bo‘lgan muayyan holat sifatida izohlanishi mumkin. Vaziyat aksariya hollarda o‘zgarish moyilligiga ega bo‘lib, uning o‘zgarishi ushbu vaziyatda ishtirok etuvchi insonlarning faoliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Vaziyat insonlar ta’siriga nisbatan ochiq bo‘lib, insonlarning xatti-harakatlari esa bu vaziyatda o‘z maqsadlariga erishishlari va qiziqishlarini qondirishlariga bog‘liq bo‘ladi. Vaziyatlar shunday ijitmoiy tizimlarda “paydo bo‘ladi”ki, ularda xulq-atvorning qattiq determinatsiyasi kuzatilmaydi, ijtimoiy sohada ko‘plab ijtimoiy kuchlarning o‘rtasida o‘zaro ta’sir, raqobat va kurash mavjud bo‘ladi. SHu tufayli vaziyatlar analiziga asoslangan har

qanday metod kabi keys-stadi ta’lim texnologiyasi plyuralizm, o‘z-o‘zini anglash va jamoaviylik, ayni paytda mustaqillikni taqozo etadi. Keys-stadi ta’lim texnologiyasining yana bir bazaviy kategoriyasi bu “analiz”dir. Analiz kategoriyasi ob’ektni hayolan bo‘laklarga bo‘lish yoki ilmiy tadqiq etish sifatida tushunilishi mumkin. Analizning turli klasifikatsiyalari mavjud bo‘lib, ommaviy analiz tasnifini quyidagicha belgilaymiz: tizimli analiz, korrelyasion analiz, faktorli analiz, statistik analiz va b. Umuman olganda aytish mumkinki, analizning ushbu barcha turlari keys-tsadi texnologiyasi doirasida qo‘llanilishi mumkin bo‘lib, bu holatning texnologiyaning imkoniyatlarini yanada kengaytiradi. Keys-stadi vaziyatni anglash, tafakkur qilish jarayonida amalga oshishi mumkin bo‘lgan bir qator analitik faoliyat turlari ishtirok etishi mumkin. Bu esa o‘z navbatida o‘qituvchidan yuqori darajadagi metodologik madaniyatni talab etadi. Keys-stadi texnologiyasi o‘qituvchining aks ettirish faoliyatining mahsuli hisoblanadi. Intellektual mahsulot sifatida u o‘z manbalariga ega. Hayot keyslarning eng asosiy manbasi degan tezis hech kimda shubha uyg‘otmasa kerak. Bu masalada faqatgina uning keysning mazmuni va shaklini qanchalik belgilashi mumkin ekani haqidagi fikrlar munozaraga sabab bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy hayot o‘zining turfa xil ko‘rinishlarida keys stadi tarkibidagi muammoli vaziyat syujeti, muammosi va omillar (faktorial) bazasini shakllantirib beradi. Keys stadining tarkibiy qismi – muammoli vaziyat (keys)ning yana bir muhim manbai bu ta’lim tizimidir. U ta’lim va tarbiya maqsad va vazifalarini, keys stadi texnologiyasining ta’limning boshqa metodlariga integratsiyasini belgilaydi. 1-Keys. “Hibat ul-haqoyiq” asarida nima uchun syujet uchramaydi? Agar asarda Adib Ahmad Yugnakiy syujetdan foydalanganda u, ya’ni asarning syujet liniyasi qanday bo’lishi mumkin edi? Keysni bajarish bosqchilari va topshiriqlar: • Keysdagi muammoni keltirib chiqargan asosiy sabablarni belgilang (individual va kichik guruhda).

• Muammoning echimi sizning nazaringizda qay darajada bo’lishi mumkin. Fikringiz? 2-Keys. “Hibat ul-haqoyiq” asari qaysi davrda yaratilgan? Nima uchun adabiyotshunoslikda Adib Ahmad 8-asrda yashagan degan qarashlar ham uchraydi? Buning sabablari nimada va nima uchun? Keysni bajarish bosqchilari va topshiriqlar: • Keysdagi muammoni keltirib chiqargan asosiy sabablar va hal etish yo’llarini jadval asosida izohlang (individual va kichik guruhda). Muammo turi Kelib chiqish sabablari Hal etish yo’llari 3-Keys. O’tmishda yaratilgan badiiy ijod namunalari kimgadir bag’ishlab yoziladi yoki kimgadir sovg’a qilinadi. Adib Ahmad Yugnakiy ham o’z asarini yozishda shu an’anaga sodiq qolgan deyish mumkin. Ma’lumki, “Hibat ul- haqoyiq” asari Dod Sipohsolorbekka bag’ishlangan. Dod Sipohsolorbek kim bo’lgan, u haqida qanday ma’lumotlar uchraydi. Nima uchun olimlarning bu shaxs haqidagi fikrlari turlicha? Keysni bajarish bosqchilari va topshiriqlar: • Keysdagi muammoni keltirib chiqargan asosiy sabablarni belgilang (individual va kichik guruhda). • Muammoning echimi sizning nazaringizda qay darajada bo’lishi mumkin. Fikringiz? 4-keys . “Hibat ul-haqoyiq” dostoni axloqiy ta’limiy ruhda yaratilgan. Asarni yaratishda muallif o’z davri adabiy an’analariga sodiq qolgan. Ijodkorlar didaktik asarlar yaratishda qanday jihatlarga e’tibor qaratishadi? Fikringizni asoslab bering.

5-keys. “Hibat ul-haqoyiq”da asosan ijodkor o’z qarashlarini badiiy shaklda bayon qiladi. Bunday qarash qaysi adabiyotshunoslik metodi doirasida o’rganiladi. “Hibat ul-haqoyiq” dostoni bilan muallif orasini bog’laydigan parallel tushunchalarni ilmiy-nazariy jihatdan izohlang. Muammoni misollar bilan tushuntiring. 2.3. Nazorat topshiriqlari, mustaqil ta’lim yuzasidan ko’rsatmalar MUSTAQIL IShLAR 1-mavzu: Adib Ahmad Yugnakiy Darsning maqsadi: Adib Ahmad Yugnakiy ning hayoti va adabiy merosi to’g’risida tasavvur hosil qilish va uning she’rlarida ko’tarilgan masalalarni izohlash. Identiv o’quv maqsadlari : 1.1. Adib Ahmad yashagan davr haqida ma’lumot beradi . 1.2. Professor M.Imomnazarovning Adib Ahmadni 8-asrda yashaganligi haqidagi ma’lumotlarini hamda shu fikrlar asosida o’zbek adabiyotshunosligida paydo bo’lgan bahs va munozaralarni izohlaydi. 1.3. Alisher Navoiyning « Nasoyim ul-muhabbat » asarida Adib Ahmad shaxsiyatiga oid qanday ma’lumotlar mavjudligini aniqlaydi. Kerakli jihozlar: Adib Ahmad Yugnakiy haqida nashr qilingan kitoblar, shoir ijodi xususidagi ilmiy-ma’rifiy manbalar Ishni bajarish tartibi: 1. Adib Ahmadning shaxsiyati va u yashagan ijtimoiy muhitga baho bering. 2. Shoir haqida ma’lumotlar uchraydigan o’tmish manbalarini qiyosiy o’rganing . 3. Adib Ahmad yashagan davr haqidagi keyingi davr manbalarini solishtiring . 4. Dod Sipohsolrobekning kim ekanligi to’g’risidagi ma’lumotlarni ta hlil qiling. 5. Adib Ahmadning “Hibat ul-haqoyiq”dan boshqa asarlari bo’lgan yoki bo’lmaganligi haqidagi fikrlarga izoh bering.

Kerakli adabiyotlar: 1. Ahmad Yugnakiy. Hibat ul-haqoyiq. Toshkent, G’afur G’ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti, 1971 yil. 2. Xo’janova G. “Hibat ul-haqoyiq” haqiqatlari. Toshkent, Adabiyot va san’at, 200 1 yil. 3 . Usmon Turon . Turkiy xalqlar mafkurasi. Toshkent, Cho’lpon, 1995 yil. 4. Mahmudov Q. Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» asari haqida,T.,1972, 16-bet. 5. Imomnazarov M. Adib A h mad q achon yashagan? O’ z AS.1995, 31 mart 6. Ma h mudov Q . Manbalarni q aytadan k o’ rmo q kerak, O’ z AS, 1995, 28 aprel 7. Umarov E. Tili h am q adimiy. O’ z AS, 1995, 28 aprel. 8. H a qq ulov I. A h mad Yugnakiy Imomi A’zamga zamondosh b o’ lganmi? O’ z AS, 1997, 17 yanvar. 9. Yo q ubov A. Professor bilmasdan s o’ zlamagan. O’ z AS, 1997, 30 may. 10. Boltaboev H . Butun e h timollarning kuchlisi..., O’ zAS, 1997, 13 iyun. 11. Fitrat A. Tanlangan asarlar, 2-jild, T., 2000, 47-bet. Mustaqil ish topshiriqlari: 1-topshiriq. Adib Ahmadning shaxsiyati va u yashagan davrga baho berish. 1.1. Nima uchun shoir yashagan davr haqida qarama-qarshi fikrlar uchrashiga izoh bering. 1.2. Fitratning Adib Ahmad shaxsiyati va u yashagan davr haqidagi qarashlariga izoh bering. Mazkur topshiriqlar savollariga quyidagi adabiyotlardan javob topasiz: 1. Ahmad Yugnakiy. Hibat ul-haqoyiq. Toshkent, G’afur G’ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti, 1971 yil. 2. Xo’janova G. “Hibat ul-haqoyiq” haqiqatlari. Toshkent, Adabiyot va san’at, 200 1 yil. 3 . Usmon Turon . Turkiy xalqlar mafkurasi. Toshkent, Cho’lpon, 1995 yil. 4. Mahmudov Q. Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» asari haqida,T.,1972, 16-bet.

5. Imomnazarov M. Adib A h mad q achon yashagan? O’ z AS.1995, 31 mart 6. Ma h mudov Q . Manbalarni q aytadan k o’ rmo q kerak, O’ z AS, 1995, 28 aprel 7. Umarov E. Tili h am q adimiy. O’ z AS, 1995, 28 aprel. 2-mavzu: “Hibat ul-haqoyiq” – didaktik doston Darsning maqsadi: “Hibat ul-haqoyiq”ni ng tuzilishi, mohiyati, g’oyaviy- badiiy va janr xususiyatlari to’g’risida tasavvur hosil qilish. Identiv o’quv maqsadlari: 1. Dostonning strukrurasini tahlil qiladi. 2. Adib Ahmadning dostonnavis lik faoliyatiga baho beradi. 3. “Hibat ul-haqoyiq”ning badiiyatini misollar asosida izohlaydi. Kerakli jihozlar: “Hibat ul-haqoyiq” dostoni, Adib Ahmad Yugnakiy haqida nashr qilingan kitoblar Ishni bajarish tartibi: 1. “Hibat ul-haqoyiq”ning tuzilishi haqida ma’lumot bering. 2. Adib Ahmad ning ijodiy merosini batafsil o’rganing. 3. Shoirning ilm haqidagi qarashlar ini tahlil qiling. 4. Ijodkorning til odobi haqidagi fikrlariga izoh bering. 5. Ahmad Yugnakiy ning dunyo, baxillik, saxiylik va kamtarlik to’g’risidagi qarashlariga baho bering. Kerakli adabiyotlar: 1. Ahmad Yugnakiy. Hibat ul-haqoyiq. Toshkent, G’afur G’ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti, 1971 yil. 2. Xo’janova G. “Hibat ul-haqoyiq” haqiqatlari. Toshkent, Adabiyot va san’at, 200 1 yil. 3 . Usmon Turon . Turkiy xalqlar mafkurasi. Toshkent, Cho’lpon, 1995 yil. 4. Mahmudov Q. Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» asari haqida,T.,1972, 16-bet. 5. Imomnazarov M. Adib A h mad q achon yashagan? O’ z AS.1995, 31 mart 6. Ma h mudov Q . Manbalarni q aytadan k o’ rmo q kerak, O’ z AS, 1995, 28 aprel

7. Umarov E. Tili h am q adimiy. O’ z AS, 1995, 28 aprel. 8. H a qq ulov I. A h mad Yugnakiy Imomi A’zamga zamondosh b o’ lganmi? O’ z AS, 1997, 17 yanvar. 9. Yo q ubov A. Professor bilmasdan s o’ zlamagan. O’ z AS, 1997, 30 may. 10. Boltaboev H . Butun e h timollarning kuchlisi..., O’ zAS, 1997, 13 iyun. 11. Fitrat A. Tanlangan asarlar, 2-jild, T., 2000, 47-bet. Mustaqil ish topshiriqlari: 1-topshiriq. “Hibat ul-haqoyiq”ning g’oyaviy xususiyatlariga baho berish 1.1. Shoirning dunyo haqidagi obrazli fikrlarini aks etgan misralarini tahlil qiling. 1.2. Adib Ahmad ijodiga xos xususiyatlarini aniqlang. 2-topshiriq. “Hibat ul-haqoyiq”ning janr xususiyatlarini o’rganish . 1.1. Dostonning kirish qismidagi g’azal janriga xos xususiyatlar haqida nimalar bilasiz? Izoh bering. 1.2. “Hibat ul-haqoyiq”ning asosiy qismdagi to’rtliklarni shakliy- poetik xususiyatlariga ko’ra tahlil qiling. 1.3. Asarning adabiyotimiz taraqqiyotidagi tutgan o’rniga baho bering . Ushbu topshiriqlar savollariga quyidagi adabiyotlardan javob topasiz : 1. Ahmad Yugnakiy. Hibat ul-haqoyiq. Toshkent, G’afur G’ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti, 1971 yil. 2. Xo’janova G. “Hibat ul-haqoyiq” haqiqatlari. Toshkent, Adabiyot va san’at, 200 1 yil. 3 . Usmon Turon . Turkiy xalqlar mafkurasi. Toshkent, Cho’lpon, 1995 yil. 4. Mahmudov Q. Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» asari haqida,T.,1972, 16-bet. 5. Imomnazarov M. Adib A h mad q achon yashagan? O’ z AS.1995, 31 mart 6. Ma h mudov Q . Manbalarni q aytadan k o’ rmo q kerak, O’ z AS, 1995, 28 aprel 7. Umarov E. Tili h am q adimiy. O’ z AS, 1995, 28 aprel. 8. H a qq ulov I. A h mad Yugnakiy Imomi A’zamga zamondosh b o’ lganmi? O’ z AS, 1997, 17 yanvar.

9. Yo q ubov A. Professor bilmasdan s o’ zlamagan. O’ z AS, 1997, 30 may. 10. Boltaboev H . Butun e h timollarning kuchlisi..., O’ zAS, 1997, 13 iyun. 11. Fitrat A. Tanlangan asarlar, 2-jild, T., 2000, 47-bet. GLOSSARIY Janr (fr. genre – jins, tur, xil) – adabiy janr, adabiy asarlarning tarixan shakllanuvchi tipi, muayyan davr milliy yoki jahon adabiyotida umumiy xususiyatlari bilan turli ko‘lamdagi guruhlarni tashkil qiluvchi asarlarni anglatuvchi tushuncha. J. terminining qo‘llanishida turlichalik kuzatiladi: ayrim manbalarda J. termini adabiy tur (epos, lirika, drama) ma'nosida ishlatilsa, boshqa birlarida ancha tor ma'noda (epos – tur, roman – xil, tarixiy roman – janr) qo‘llanadi. Lirika (yun. lyra – musiqa asbobi, qadimda she'rlar uning jo‘rligida o‘qilgan) – badiiy adabiyotning uchta asosiy turidan biri. L.da voqelik lirik sub'ekt his- tuyg‘ulari orqali akslanadi, uning uchun badiiy nutq ob'ekti emas, sub'ekti birlamchidir. Mif (yun. mythos – rivoyat, hikoya, masal) – xalq og‘zaki ijodining eng qadim davrlarida paydo bo‘lgan, voqelik (olam) haqidagi tasavvurlarni konkret obrazlar vositasida aks ettiruvchi rivoyaviy asarlar. M. rivoyaviy asarlar (olam va odam haqidagi hikoyalar) bo‘lsa-da, ularni tom ma'noda so‘z san'ati hodisasi deb bo‘lmaydi. M.lar qadimgi odamlar uchun tafakkur shakli, ular M. vositasida olam sir-sinoatlari (olamning yoki insonning yaratilishi, quyosh chiqishi va botishi, shamol esishi va momaguldurak sababi va h.)ni bilishga intilganlar, M.larda ularning olam haqidagi bilimlari o‘z ifodasini topgan. Motiv (lot. moveo – harakatlantiraman) – musiqashunoslikdan o‘zlashtirilgan termin. M. musiqada asarning eng kichik shakl birligi sanalib, asar uning aynan takrorlanishi (shuningdek, o‘zgartirilishi yoki zid M.lar kiritish) asosida rivojlanadi. Filologiya - grekcha so‘z bo‘lib, philo - sevaman , logos - so‘z, bilim

demakdir. Folklor – Folk – xalq, Lore – bilim, donishmandlik, ya'ni Folklore – xalq donishmandligi ma'nolarini ifodalaydi. Ilk marotaba Vilyam Toms tamonidan yevropa dehqonlarining an'analari, qadimiy xalq she'riyati, urf-odat, marosim va etiqodlarini anglatuvchi atama sifatida qo‘llanilgan. O‘zbek folklorshunosligida xalq og‘zaki ijodini anglatadi. Ayni paytda xalq ijodiyatining barcha turlari ham folklor deb yuritiladi. Obraz - so‘zning o‘zagi “raz” (chiziq) bo‘lib, undan “razit”(chizmoq, yo‘nmoq, o‘ymoq), undan “obrazit”(chizib, o‘yib, yo‘nib shakl yasamoq) paydo bo‘lgan. Ana shu “obrazit” so‘zidan “obraz” atamasi vujudga kelgan. Bu so‘z “umuman olingan tasvir” ma'nosini bildiradi. Obraz ham umumlashgan, ham individuallashgan xususiyatni o‘zida gavdalantirgan hodisadir. Badiiylik - hodisalarni hayotiy, jonli manzaralarda, kishini ta'sirlantiradigan, unda tasavvur uyg‘otadigan qilib tasvirlash. Badiiylik barcha san'at turlariga xos hodisa. Shakl va mazmun - voqea-hodisalarning tashqi ko‘rinishini aks ettirish orqali ularning ichki mohiyatini gavdalantirish. Mavzu - ijodkor tanlagan hayotiy voqealar, u yoritgan asosiy muammolarning umumlashmasi. Adabiy asar uchun asos qilib olingan fikr va maqsad uning mavzusidir. G‘oya - ijodkor maqsadini boshqarib, uning qarashlari, hodisaga yondashishlarini ma'lum bir izga solib turadigan ana shu hodisa . Kompozitsiya - lotincha compositio so‘z bo‘lib, “tuzilish, qurilish, tarkib” demakdir. Badiiy asar kompozitsiyasiga quyidagicha ta'rif-tavsif berish keng tarqalgan: “badiiy asar qismlari, detallari, badiiy tasvir vositalarining ma'lum maqsad asosida muayyan tartibda joylashtirilishi”. Syujet - fransuzcha “sujet” so‘z bo‘lib, “narsa, mazmun, mavzu” degan ma'noni bildiradi. Asar mazmunini tashkil etadigan, qahramonlar o‘rtasidagi aloqa, munosabatlar tizimi. Fabula - lotincha fabula so‘z bo‘lib, masal, hikoya qilish demakdir. Badiiy

asar fabulasi deganda asar uchun asos bo‘lgan hayotiy material nazarda tutiladi. “Fabula — asar voqyealarining mantiqiy jihatdan uzviy bog‘liqlikdagi yaxlit silsilasi” ham deyiladi. O‘z ma'no va mohiyatiga ko‘ra bu ikki termin bir-biriga sinonimik xarakterga ega bo‘lib, hozirgi adabiyotshunoslikda syujet termini faol qo‘llaniladi. Fabula termini esa asta-sekin iste'moldan tushib qolmoqda”. Epos. yun. epos — so‘z, hikoya — 1) badiiy adabiyot turi (lirika va drama b- n bir katorda); 2) xalqning qahramonona o‘tmishini aks ettiruvchi asar. Epos tor ma'noda, xalqning qahramonona o‘tmishini aks ettiruv chi asarlardir. Dastlab epos qahramonlarning atrof-olamdagi yovuz kuchlar va buzuq niyatli odamlarga qarshi kurashi bayon etilgan asarlarni anglatgan. Qadimgi eposlarda voqea-hodisalarning talqin va tasvir etilish yo‘sini o‘sha davr kishilarining dunyoqarashi, e'tiqodi, ishonchlaridan kelib chiqqan. Eposning eng qadimiy namunasi sifatida ilmda oldinlari akkadlarniki deb sanalib kelingan, ammo keyinchalik barcha turkiy xalqlarga tegishli ekani aniqlangan «Gilgamish» dostoni hisoblanadi. Shuningdek, hindlar-ning «Ramayana» va «Mahabharata», Gomerning «Iliada» va «Odisseya», o‘zbeklarning «Alpomish», «Go‘ro‘g‘li», qirg‘izlarning «Manas», qozoqlar-ning «Qo‘blandi botir», ozarbayjon-larning «Ko‘ro‘g‘li», nemislarning «Nibelunglar haqida qo‘shiq», ispan-larning «Sid haqida qo‘shiq», fran-suzlarning «Roland haqida qo‘shiq», anglosaksonlarning «Beovulf», karel va finlarning «Kalevala», armanlarning «Sosunli Dovud», gurjilarning «Amiraniani» kabi asarlari ham xalq qahramonlik eposiga mansubdir. Etnografiya – etno... va ... grafiya, etnologiya, xalqshunoslik — jahondagi barcha xalqlarning, etnik birlikshsht turli tiilari, ularning kelib chiqishi (etnogenezi), turmush tarzi, urf-odatlari, moddiy va ma'naviy taraqqiyot darajasidan qat’i nazar, teng holda o‘zaro tafovuti yoki umumiyligi va o‘xshashligini, ular ning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganuvchi maxsus fan sohasi. Tugun - b adiiy asarda qahramonlar o‘rtasidagi ziddiyatlarning paydo bo‘lishi. Tugun, ko‘pincha, qahramonlarning ilk bor uchrashuvi yoki biror jiddiy muammo yuzasidan tortishishi tufayli paydo bo‘ladi. Voqealar tuguni faqat qahramonlar o‘rtasida emas, qahramonning aynan o‘zining o‘y-kechinmalari bilan ham bog‘liq

bo‘lishi mumkin. Voqea rivoji - syujetdagi voqealarning ma'lum tugundan so‘nggi rivojlanish jarayoni. Tugun to‘satdan yuzaga kelganday bo‘lishi mumkin. Biroq voqea rivoji uzoq davom etadigan jarayon. Badiiy asar tili - adabiy til me'yorlariga tayanadigan, umumxalq tiliga asoslangan, hamma uchun tushunarli ifodalarni qamrab olgan, ijodkorlar tomonidan jilolangan til. Badiiy asar tili ilmiy asarlar tilidan tasviriylik, emotsionallik, obrazlilik, aforizm kabi xususiyatlari bilan farq qiladi. Metafora - yunoncha “metaphora” so‘z bo‘lib, “ko‘chirish” degan ma'noni anglatadi. U narsa-hodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlikka asoslangan bo‘ladi. Biroq metafora aynan o‘xshatish emas. Metonimiya - ikki tushuncha o‘rtasidagi yaqinlikka asoslangan o‘xshashsiz ko‘chim. Metonimiya yunoncha “metonomadzo” so‘z bo‘lib, “qayta nomlash”dir. Sinekdoxa - yunoncha “synecdoche” so‘z bo‘lib, unda bir qism yoki bo‘lak orqali yaxlit, butun narsa bildiriladi va aksincha. Ya'ni, bir butun hodisa orqali uning ayrim bo‘lagi haqida mulohaza yuritiladi. Jonlantirish - kishilarga xos xususiyatlarni jonsiz va mavhum narsa- hodisalarga ko‘chirishdir. Masalan, xo‘mraygan bulutlar deyiladi. Bunda kishilarga xos xo‘mrayish jonsiz bulutga ko‘chirilgan bo‘ladi. Asarlarda tog‘-tosh, shamol, daraxt, mevalar xuddi odamlarga o‘xshatib gapirtiriladi. Sifatlash - narsa-hodisaning biror bir belgi, xususiyatini aniq-ravshan alohida ajratib ko‘rsatishdir. Sifatlash ikki xil bo‘ladi. Birinchisi oddiy sifatlash bo‘lib, unda narsa-hodisalarning o‘tkinchi belgilari ta'kidlanadi. Ikkinchisi, doimiy sifatlash bo‘lib, bunda narsa--hodisalarning doimiy xususiyatlari aytiladi. O‘xshatish - narsa-buyumning ma'lum bir belgisini boshqa narsa-buyumga solishtirishdir. O‘xshatish fikrni yaqqol ifodalash imkoniyatini beradi. Mubolag‘a narsa-hodisalarning xususiyat, belgilarini kuchaytirib, orttirib tasvirlashdir. Mubolag‘a muayyan narsa-hodisalarni boshqalaridan alohida ajratib ko‘rsatish maqsadida qo‘llanadi. Intonatsiya - lotincha “intonare” so‘z bo‘lib, “qattiq talaffuz etish” degan

ma'noni bildiradi. U so‘zlovchining, asar muallifining hodisaga munosabatini anglatuvchi ifoda vositasi sanaladi. Badiiy asarda intonatsiyani turli tinish belgilari, misralarning joylashish tarzi bildirib turadi. Parallelizm - ikki yoki undan ortiq narsa-hodisani yonma-yon qo‘yish orqali mazmunni yorqinlashtirish uslubi sanaladi. Unda narsa-hodisalar bir-biri bilan muqoyasa qilinadi yoki zidlashtiriladi. Ushbu yo‘l bilan fikr aniqlashtiriladi, uning ta'sirchanligi kuchaytiriladi. Takror - parallelizmga yaqin tasvir usuli hisoblanadi. Matnda u aniq ko‘rinib turadi. Chunki takror ayrim so‘z, iboralarning ma'lum bir tartib asosida qayta-qayta qo‘llanishidir. Takror muayyan maqsadga muvofiq qo‘llanadi. Takrorning anafora, epifora, misralar takrori singari ko‘rinishlari bor. Anafora - yunoncha “anaphor” so‘z bo‘lib, “yuqoriga ko‘tarilish” degan ma'noni bildiradi. Bunda bir xil so‘z yoki so‘z birikmasi she'r misralari boshida aynan bir xil tarzda takrorlanib keladi. Inversiya - lotincha “inversi” so‘z bo‘lib, “o‘rin almashtirish” degan ma'noni bildiradi. Bunda gap bo‘laklari grammatika me'yorlari tartibidan farqliroq tarzda qo‘llanadi. Inversiya ta'kidlanmoqchi bo‘lgan fikrga mantiqiy urg‘u berish, uni kuchaytirish, ta'sirchanligini oshirish maqsadida qo‘llanadi. Antiteza - fikr ta'sirchanligini oshirish maqsadida qo‘llanadigan ifoda usullaridandir. U qarama-qarshi fikrlarni ifodalash uchun ishlatiladi. Sillabik she'r tizimi - bo‘g‘inlar miqdoriga asoslanadi. Turkiy xalqlar, jumladan, o‘zbek xalq she'riyati, shuningdek, italyan, polyak, fransuz, ispan, rumin xalqlari she'riyati ham sillabik she'r tizimiga mansubdir. Metrik she'r tizimi - esa bo‘g‘inlarning uzun-qisqaligiga, unlilar holatiga asoslanadi. Grek, lotin, arab she'riyati shunday xususiyatga ega. Sillabo-tonik she'r tizimi - bo‘lsa, urg‘uli, urg‘usiz bo‘g‘inlarning ma'lum tartibda kelishiga asoslanadi. Rus she'riyati shundaydir. Modulga aloqador testlar Adib Ahmad Yugnakiy qaysi davrda yashagan? 8 asrda 12 asrda

10 asrda 11 asrda “Hibat ul-haqoyiq” asari necha bobdan iborat ? 14 bobdan 13 bobdan 10 bobdan 9 bobdan Kotiblar Adib Ahmadni qaysi yurtdan ekanligi to’g’risida ma’lumot berishadi? Turkistondan Keshdan Toshkentdan Yugnakdan “Hibat ul-haqoyiq” dostoni kimga bag’ishlangan ? Tavg’och Bug’raxonga Dod Sipohsolorbekka To’g’luq Temurxo’jaga Amir Temurga Adib Ahmad haqida Alisher Navoiyning qaysi asarida ma’lumot uchraydi ? “Muhokamat ul-lug’atayn”da “Mahbub ul-qulub”da “Saddi Iskandariy”da “Nasoyim ul-muhabbat”da Adib Ahmad haqidagi ma’lumot qaysi asarda berilgan? “Tarixi jahon kushoyi” “Tarixi anbiyo” “Tarixi bitik” “ Tazkirai Qayyumiy ” “Ko’zlari butov ermishki aslo zohir ermas emish. Ko’rmaydigan bo’lib o’zga basirlardek andoq emas.” Bu ta’rif qaysi shoir haqida? A.Yugnakiy A. Yassaviy. Rabg’uziy. P. Mahmud. “ Hibat ul-haqoyiq ” ning asosiy qismi qaysi bob bilan boshlanadi ? Til odobi bobi bilan Ilm haqidagi bob bilan Saxovat bobi bilan Kamtarlik targ’ibi haqidagi bob bilan “ Hibat ul-haqoyiq ” ning yaratilishida qaysi janr etakchilik qiladi? G’azal Qasida

To’rtlik Masnaviy “ Hibat ul-haqoyiq” g’oyaviy jihatdan qaysi asarga yaqin turadi ? “ Qisasi Rabg’uziy ” “ Qutadg’u bilik ” “ Devonu lug’otit turk ” “ Devoni hikmat ” “ Hibat ul-haqoyiq” nechta qo’lyozma nusxasi topilgan ? 5 ta 4 ta 3 ta 2 ta Xulosa O’zbek adabiyoti tarixiga nazar solganda, shubhasiz, uning jahondagi ko’pgina xalqlar adabiyoti kabi boy adabiy merosga ega ekanligi ko’zga tashlanadi. Bu adabiyotning ildizi uzoq davrlarga borib taqaladi. Uning shakllanishi va taraqqiyoti bevosita qadimgi turkiy adabiyot bilan mustahkam bog’liq. Chunki o’zbek adabiyoti qadimgi turkiy adabiyot negizida rivoj topgan. «Qadimgi turkiylar davridagi adabiy an’ana izsiz yo’q bo’lib ketmadi, balki o’zida murakkab estetik-adabiy tizimni gavdalantiradigan mumtoz turkiy she’riyatga kirib keldi» 53 . Qadimgi turkiy moniylik she’rlari, turkiy buddaviylik adabiyoti, Urxun-Enasoy obidalari, «Devonu lug’otit turk»da saqlanib qolgan badiiy ijod namunalarining shakliy-poetik xususiyatlari ilk klassik davrdagi turkiy adabiyotda davom etganligi turkiy adabiyotning uzluksiz ravishda taraqqiyotda bo’lganligini ko’rsatadi. Biz mazkur risolada qadimgi turkiy adabiyot bilan ilk klassik davr adabiyotining shakliy-poetik 53 Стеблева И . В . Семантика газелей Бабура . - M .: Наука, 1982. - С . 5.

xususiyatlaridagi uzluksizligini ko’rsatishga harakat qildik, xolos. Kelgusida har bir diniy muhitda – moniylik, budda, shomonlik oqimlari ta’sirida yaratilgan ijod namunalarini alohida maxsus yo’nalishlarda tadqiq etish o’z dolzarbligini saqlab qolmoqda. Ayni paytda bu adabiy yo’nalishlar o’rtasidagi o’ziga xoslik va aloqalarning ildizlarini o’rganish ham adabiyotshunoslikning navbatdagi vazifalaridan biri bo’lmog’i lo’zim. Turkiy adabiyotda she’r qadimdan mavjud. She’rning shakllanishi turkiy adabiyotning ichki imkoniyatlari asosida paydo bo’lgan. Bu xususiyat uning janrlar tizimida yaqqol ko’rinadi. Badiiy tafakkurning she’riyatda qo’llanilishi yozma adabiyotning dastlabki shakllanish davriga ham xos hodisadir. Ho’zircha eng qadimgi yozma adabiyot namunalari hisoblangan turkiy moniylik va buddaviylik she’rlarida badiiy tafakkur taraqqiyotini kuzatish mumkin . Albatta, bu she’r lar islom muhitiga qadar katta taraqqiyot yo’lini bosib o’tdi. Islomgacha bo’lgan adabiyotda she’rlar ar, asosan, alliteratsion she’r ko’rinishida da qo’llanildi. Keyinchalik islom muhitida esa qofiya she’rning asosiy unsuriga aylangach, she’r larning yaratilishida ham qofiya mezonlariga amal qilina boshladi. Bu holat, x ususan, «Qutadg’u bilig» dostonida kuzatiladi. Garchi dostonda masnaviy yetakchi janr hisoblansa-da, uning tarkibida to’rtliklarning mavjudligini qadimgi turkiy adabiyotga xos an’ananing davom etishi sifatida baholash mumkin. To’rtliklarning islomiy adabiyotda yetakchi mavqega ega bo’lishida Adib Ahmad ijodi muhim ro’l o’ynadi. «Hibat ul- haqoyiq»ning muqaddima boblaridan tashqari, asosiy qismining to’rtliklar shaklida yo’zilishi buning yorqin tasdig’idir. Adib Ahmad Yugnakiy «Hibat ul-haqoyiq»da o’z davri, o’zigacha bo’lgan turkiy

xalqlar og’zaki va yozma adabiyoti, shuningdek, Sharq adabiyotiga xos tajriba va an’analarga tayandi hamda shubhasiz ularning davomchisiga aylandi. O’zbek adabiyotshunosligida badiiy matnning o‘rganilishi bo‘yicha quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 1. Adabiyotshunoslik va tilshunoslik sohasida erishilgan yutuqlar shundan dalolat beradiki, yurtimizning o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritishi boshqa fanlar qatori tilshunoslik ilmi taraqqiyoti uchun keng yo‘l ochib berdi va mustaqillik mafkurasi bilan sug‘orilgan o‘zbek badiiy adabiyotining rivojiga imkoniyatlar yaratib berdi. Bugungi kunda o‘zbek adabiyotshunosligida zamonaviy adabiyotshunoslik talablariga javob beruvchi yangi sohalar yuzaga kelmoqdaki, bu holat fanimizning taraqqiyotning yangi pog‘onasiga ko‘tarilganligidan dalolat beradi. Bu esa badiiy matnlar poetik tahliliga bag‘ishlangan keng qamrovli ishlarning amalga oshirilganligida ham ko‘rinadi. 2. O’tgan asrda o‘zbek va rus tilshunosligida yaratilgan ko‘plab tadqiqotlarda shaklni mazmundan ajratib qo‘yish, adabiyotshunoslik stilistikasi va lingvistik stilistika deb chegaralab qo‘yishlar o‘zini oqlamaydi. Keyingi yillarda lisoniy birliklar mohiyatini ochib berishda ko‘proq lingvopoetik tahlil tan olinmoqda. Lingvopoetik tahlilda masalaga faqat tilshunoslik yoki adabiyotshunoslik nuqtayi nazaridan emas, balki umumfilologik jihatdan yondashiladi. Til birligining ham lisoniy xususiyatlari ham poetik matnni shakllantirishdagi imkoniyatlari hisobga olinadi. 3. Badiiy nutqning o‘ziga xos xususiyatlarini lisoniy vositalarning matnda tutgan o‘rni va voqelanish imkoniyatlarini tadqiq qilish orqali ochib beruvchi lingvopoetika til tizimining barcha sathlari bilan chambarchas aloqada. U yoki bu sathga tegishli bo‘lgan birliklarning matnda tutgan o‘rni, qo‘llanish imkoniyatlari ular bajaradigan badiiy-estetik vazifaga qarab belgilanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. – T.: O’zbekiston, 1992. – 71 b. 2. Karimov I.A. Yuksak malakali mutaxassislar – taraqqiyot omili. – T.: O’zbekiston, 1995. – 24 b. 3. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. – T.: O’zbekiston, 1997. – 138 b. 4. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari – T.: O’zbekiston, 1997. – 315 b. 5. Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni – xalq, millatni – millat qilishga xizmat etsin. 7-jild. – T.: O’zbekiston, 1999. 6. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – 176 b. 7. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston, 2009. – 59 b. 8. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. – T.: O’zbekiston, 2010. – 80 b. 9. Karimov I.A. Yuksak bilimli va intellektual rivjlangan avlodni tarbiyalash mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti. G’G’ “Ma’rifat” gazetasi, 2012 yil. 10. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi QonuniG’G’ “Barkamol avlod − O’zbekiston taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997. − B. 20-29. 11. O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”G’G’ “Barkamol avlod − O’zbekiston taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997. − B.31 - 61. 12. Azizxo’jaeva N.N. O’qituvchi tayyorlashning pedagogik texnologiyasi. – T.: TDPU, 2000. – 52 b.

13. Azizxodjaeva N.N. Pedagogicheskie texnologii i pedagogicheskoe masterstvo. – T.: TGPU, 2003. – 192 s. 14. Aldjanova I.R. Bo’lajak o’qituvchilarni tayyorlashda pedagogik innovatsiyalardan foydalanish. – T.: “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2012. – 56 b. 15. Golish L.V., Fayzullaeva D.M. Pedagogik texnologiyalarni loyihalashtirish va rejalashtirish. – T.: TDIU, 2010. – 149 b. 16. Golish L.V., Saidova D.T. Trening – forma operativnogo povo’sheniya kvalifikatsii pedagogicheskix kadrov. (v voprosax i otvetax). – T.: TGEU, 2008. – 144 s. 17. Yo’ldoshev J.G’. Pedagogik innovatsiyalarni hayotga tatbiq etishning tashkiliy asoslari. G’G’ j. Xalq ta’limi. – T., 1999. - №6. – B.4-9. 18. Yo’ldoshev J.G’., Usmonov S. Ilg’or pedagogik texnologiyalar. – T.: O’qituvchi, 2004. – 101 b. 19. Tolipov O’.Q., Usmonboeva M. Pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot. – T.: Fan, 2005. – 205 b. 20. Xodiev B., Golish L. Mustaqil o’quv faoliyatini tashkil etish usul va vositalari. – T.: TDIU, 2010. – T.: TDIU, 2010. – 87 s. 21. Yarmatov R. Bo’lajak o’qituvchi shaxsini tarbiyalash va rivojlantirish. – T.: “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2009. – 128 b. 22. Ahmad Yugnakiy. Hibat ul-haqoyiq. Toshkent, G’afur G’ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti, 1971 yil. 23. Xo’janova G. “Hibat ul-haqoyiq” haqiqatlari. Toshkent, Adabiyot va san’at, 200 1 yil. 24 . Usmon Turon . Turkiy xalqlar mafkurasi. Toshkent, Cho’lpon, 1995 yil. 25. Mahmudov Q. Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» asari haqida,T.,1972, 16-bet. 26. Imomnazarov M. Adib Ahmad qachon yashagan? O’z AS.1995, 31 mart 27. Mahmudov Q. Manbalarni qaytadan ko’rmoq kerak, O’z AS, 1 995, 28 aprel 28. Umarov E. Tili h am q adimiy. O’ z AS, 1995, 28 aprel.

29. Haqqulov I. Ahmad Yugnakiy Imomi A’zamga zamondosh bo’lganmi? O’z AS, 1997, 17 yanvar. 30. Yo q ubov A. Professor bilmasdan s o’ zlamagan. O’ z AS, 1997, 30 may. 31. Boltaboev H . Butun e h timollarning kuchlisi..., O’ zAS, 1997, 13 iyun. 32. Fitrat A. Tanlangan asarlar, 2-jild, T., 2000, 47-bet.

Похожие

“Sujet va uning turlari” modulini o’qitishda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish texnologiyalaridan foydalanish

Syujet va uning unsurlari” modulini o‘qitishda interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish

“Badiiy obraz, xarakter, tip” modulini o‘qitishda o’yin texnologiyalaridan foydalanish

Alisher Navoiy lirikasi modulini o’qitishda interfaol metodlardan foydalanish

“Alisher Navoiy “Xamsa”sining yaratilishi” modulini o‘qitishda ilg‘or pedagogik texnologiyalaridan foydalanish