Nutqning jo’yaliligi 11-sinf - Лингвистика - Учебники (по школьные предметы)

Nutqning jo’yaliligi 11-sinf

Загружено в:

13.04.2023

Скачано:

0

Размер:

2023.21875 KB

Taqdimot 11-sinf Ona- tili darsligi asosida tayyorlangan01 02

15- Mavzu:Nutqnin g jo’yaliligi.

Nutq tuzishdan oldin bu nutqning jo’yasini – munosib o’rnini tasavvur qilish kerak. Har qanday nutq ifodalanmoqchi bo’lgan axborotning mazmuni, tinglovchi yoki o’quvchining yoshi, ijtimoiy maqomi, nutqning yozma yoki og’zaki ekanligi, nutq vaziyatiga to’la mos kelishi zarur, jo’yalilik sifati shu asosda yuzaga keladi. Til vositalarini tanlashda shu jihatlar inobatga olinishi zarur

Masalan, yaqin kishisini yo’qotgan odamning hissiy-ruhiy holati ma’lum. Shunday odamdan ko’ngil so’rash, unga ta’ziya bildi rish uchun tuziladigan nutqda «o’lmoq» ma’nosini ifodalash uchun aynan o’lmoq so’zini tanlash o’rinli emas, bu so’z so’zlovchi va tinglovchi muloqotidagi mantiqiy-axloqiy munosabat ruhiga mos emas. Bu mazmundagi nutqning jo’yaliligini ta’minlash maqsadida mazkur so’zning vafot etmoq, bo’lmay qolmoq, o’tib qolmoq, olam dan o’tmoq, olamdan ko’z yummoq, u dunyoga ketmoq kabi «yumshoqroq» muqobillari qo’llanadi.

Kichkintoylar nutqida, masalan, Sog’likda ko’rishaylik! Omon bo’lsak, albatta, ko’rishamiz! kabi iboralar jo’yalilik sifatidan mahrum bo’ladi, chunki ular bola nutqi uchun mutlaqo xos emas. Bunday jumlalar kattalar, keksalar nutqidagina mazkur sifatni ola biladi)

Qaro qoshing, qalam qoshing, Qafasda qalb qushin qiynab,Topshiriq. Kaykovusning «Qobusnoma» asaridan olingan parchani o’qing. Gapni o’z joyini topib gapirishning foydasi haqida fikrlashing. Tilingni yaxshi hunar bila o’rgatg’il va muloyim so’zdin boshqa narsani odat qilmag’il. Nedinkim, tilga har nechuk so’zni o’rgatsang, shuni aytur, so’zni o’z joyida ishlatg’il, so’z agar yaxshi bo’lsa, ammo noo’rin ishlatilsa, garchand u har nechuk yaxshi so’z bo’lsa ham yomon, nobop eshitilur. Shuning uchun behuda so’zlamag’ilki, foydasizdur. Bunday befoyda so’z ziyon keltirur va har so’zki undan hunar isi kelmasa, bunday so’zni gapirmaslik lozim. Hakimlar debdurlar: «So’z bir nash’adur, undan xumor paydo bo’lur ». ) .

71-mashq. Berilgan matnni o’qing. Qaysi o’rinda nutqning jo’yaliligi bu zilganini aniqlang. Kechirasiz, o’zingizni tanishtirmadingiz. Asli farg’onalikman. Ismim Kamola. Hozirda oilam bilan Toshkentda yashayman. O’z tug’ilgan joyingdan olisda yashashning ham azoblari bor... Albatta. O’zga yurtda shoh bo’lguncha, o’z yurtingda gado bo’l deganlari haq ekan. («Xonadon» gazetasi)

. 72-mashq. Berilgan gaplarda ajratib ko’rsatilgan so’zlar nutqning jo’yali lik si fatini nima uchun buzayotganligi haqida fikrlaringizni bildiring. 1. Nimalar qilyapsiz, ona?! – o’g’li yolvoruvchan ovoz bilan yaltoqla nib Tazkiraning oldida tiz cho’kkan. (M. Nasibullin) 2. Onamning jahl lari battar qo’zg’ab, shang’illagancha quloq-chakkamga shapaloq tushirdilar. (S. Rav shanov) 3. Ertalab men maktabga, bobom esa harbiy komissa ri atga jo’nab ketdik. O’qishdan kelsam, oyim hali daladan qaytmabdilar. Bo bom nimagadir xafa. – Keldingmi, do’ndig’im? – deb xomush jilmaydilar. (S. Ravshanov) 4. «Tikuv chilik fabrikasida biroz ushlanib qoldim, shekil li, u shu orada, bu yerga qanday qilib kelib qoldi ekan!» deya uning chaq qonligiga rashkim keldi shu topda. (M. Nasibullin)

73-mashq. Parchani o’qing. Bola, to’rtinchi sinf o’quvchisi tilidan qi lingan hikoyada nutqning jo’yalilik sifatiga salbiy ta’sir etgan so’zlar ajratib ko’rsatilgan, ularni tavsiflashga harakat qiling. Negadir men Sirojni yoqtirardim. Beozor, dilkash, odamoxun ligi uchunmi, bilmayman, haytovur, yaxshi ko’rardim... Keyin bilsam, oyim borib, qo’shni qishloqdan mulla hamdam ni chaqirib kelibdilar. Yuzlari qotmaroq, qo’llari burushiq, yelkalari biroz chiqqan, soqollari oppoq mulla sipo kiyingan edi. Boshlarida salla. Oyim mulla ni «keling, keling» deb, uyga boshlab kirdilar. mulla hamdam yulg’un hassasini devorga suyab qo’ydi... Maktabdan kelib, endi tamaddi qil ayotgan edim, darvoza taqilladi. Yugurib borib, ochdim. Uzun oq yaktak kiygan mulla hamdam. (S. Ravshanov

74-mashq. Parchani o’qing. Unda qo’llangan xush kelibsiz iborasining nutq sharoitiga muvofiq emasligi natijasida yuzaga kelgan jo’yasizlikni tushuntiring )

Sh. Rahmatullayevning «O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati»dan olingan quyidagi iboralarning izohlarini esda tuting. Ular ishtirokida gaplar tuzing. yuragini yormoq I Qattiq cho’chitib qo’rqitmoq. Ma’nodoshi: o’takasini yormoq. O’xshashi: kayfini uchirmoq. yuragini yormoq II Ichidagi istak yoki dardini aytmoq. Varianti: ko’nglini yormoq.

.. Nutqning jo’yaliligi sifatini ta’minlashda nimalarni hisobga olish lozim? Jo’yalilikni ta’minlashda sinonimlardan qanday foydalaniladi? Kattalar bilan gaplashganda, buyruq ohangi o’rinli bo’lishi mumkinmi? Jo’yalilik va so’z ma’nosining bo’yog’i haqida gapiring. Yoshi ulug’larga murojaat shakllari haqida so’zlang

Qaro qoshing, qalam qoshing, Qafasda qalb qushin qiynab,75-mashq. Berilgan maqollarda ifodalangan g’oyaning to’g’ri ligini misollar asosida tushuntirib, matn tuzing. Maqollarni yod oling.

• Jo’yali so’z jo’yasin topar, • Jo’yasiz so’z iyasin (egasin) topar. • Jo’yaga tuya ham cho’kadi. • O’rinli so’zga tuya cho’kadi, O’rinsiz so’zga hamma so’kadi. • Suvni sep singar yerga, So’zni qil sig’ar yerga.

E’TIBORINGI Z UCHUN RAHMAT !

Похожие

Nutqning boyligi 11-sinf

Nutqning ifodalaligi 11-sinf

Nutqning to’g’riligi 11-sinf

Nutqning mantiqiyligi 11-sinf

Nutqning sofligi 11-sinf