Nutq va fikrlash. 8 - sinf - Человек и его здоровье - Учебники (по школьные предметы)

Nutq va fikrlash. 8 - sinf

Загружено в:

07.10.2019

Скачано:

0

Размер:

5587.8232421875 KB

44-§. Nutq va fikrlash 8-sinf “Odam va uning salomatligi” darsligi asosida. 2014

• Ko‘rish, eshitish, hid sezish, ovqat ta’mini bilish kabi sezgi organlari birinchi signal tizimi bo‘lib, ular odamda va yuksak hayvonlarda deyarli bir xil. Bu sezgi organlari orqali qabul qilingan tashqi va ichki muhitning ta’siri miyaning shunga tegishli markazlarida refleks hosil qiladi. Delfin va odam bosh miyasi

• Odamning yuksak hayvonlardan asosiy farqi unda og‘zaki va yozma nutqning rivojlanganligidir. Nutq qitiqlagich sifatida sezgi organlari orqali qabul qilinib, shartli refleks hosil qilish xossasiga ega.

• Odamning gapirish xususiyati taxminan 500 ming yil ilgari paydo bo‘la boshlagan. Ibtidoiy ajdodlarimiz yashash, o‘zini himoya qilish uchun oldingi oyoqlaridan qo‘l sifatida foydalana boshlab, ularning gavdasi vertikal holatda yurishga o‘ta boshlagan. Shundan so‘ng ularda bir-biri bilan so‘z orqali munosabatda bo‘lish zarurati tug‘ilgan.

• Bu esa ularda lab, til, hiqildoq kabi organlarning tuzilishi va funksiyasi o‘zgarishiga sabab bo‘lgan. Asta-sekin gapirish xususiyati paydo bo‘lgan. Nutqning rivojlanishi esa odamlarning bir- biriga munosabatini osonlashtirib, mehnat turlari yanada ko‘payishiga, ong rivojlanishiga sabab bo‘ldi. I.P. Pavlov „Nutq bizni odam qildi“, degan edi.

• Og‘zaki va yozma nutq bosh miya po‘stlog‘idagi nerv markazlarida shartli reflekslar hosil qilish xossasiga ega. Nutq yordamida bilim olamiz, kasb va hunar o‘rganamiz. Nutq va fikrlash bir-biriga chambarchas bog‘liq, chunki boshqalar nutqini qabul qilib, uning ma’nosiga qarab bizda fikrlash vujudga keladi, o‘z fikrimizni esa nutq orqali bayon etamiz.

• Nutq ikkinchi signal tizimi sifatida bolaning yoshligida birinchi signal tizimi asosida paydo bo‘lib rivojlana boshlaydi. Bola bir yoshga kirganda u 5— 10 ta so‘zni ayta oladi, ikki yoshda uning so‘z boyligi 300 taga, uch yoshda 1000 taga, 4 yoshda 2000 taga yetadi. Bolaning so‘z boyligi uning sog‘lig‘iga, ota-onasi va tarbiyachilarning madaniyatiga, ular olib boradigan tarbiyaviy ishlar mazmuniga bog‘liq.

• Odamning nutqi tarbiya, o‘qish, bilim olish jarayonida rivojlanadi. Nutqning rivojlanishida ovoz chiqarib o‘qish, she’r aytish, qo‘shiq kuylash, musiqa tinglash muhim rol o‘ynaydi. Nutqning rivojlanishi, o‘z navbatida, odamning o‘qishi, bilim olishi, hunar o‘rganishiga, fikrlash qobiliyati va ijodiy ravnaqi yanada takomillashuviga imkon beradi. • Odam xulq-atvorining ijtimoiy sharoitga bog‘liqligi. Odam sezgi organlari orqali tashqi muhitning xilma-xil ko‘rinishlarini, ta’sirini qabul qilib, ular haqida fikrlashi tufayli o‘zida tushuncha hosil qiladi. Shuning uchun ham bolaning fikrlash qobiliyati, ongi, xulq-atvori shakllanishida uning yashash, tarbiyalanish, o‘qish sharoiti, atrofdagi kishilar, ota-ona, tarbiyachi, o‘qituvchilar hamda boshqa ijtimoiy sharoit muhim o‘rin tutadi.

• Hissiyot . Atrofdagi voqealarga, o‘qigan kitoblarga, tinglagan musiqaga va leksiyaga, tomosha qilingan kinofilm yoki spektakllarga, boshqalar bilan bo‘lgan muloqotga odamda turli hissiyot (emotsiya) paydo bo‘ladi. Masalan, jiddiy o‘ylash holatlari, xursandchilik yoki nafratlanish, qayg‘u yoki kulgi, yig‘lash, osoyishtalik kabilar. Bu holatlar paydo bo‘lishida har bir odamning oliy nerv faoliyatining xossasi muhim o‘rin tutadi. Binobarin, ma’lum bir voqeaga bir odamda osoyishtalik, o‘ylash holati paydo bo‘lsa, ikkinchisida bezovtalanish, qayg‘urish holati yuzaga keladi. • Hissiyot ikki xil: musbat va manfiy bo‘ladi. Musbat hissiyot — xursandchilik, kulgi, qoniqish, yaxshi kayfiyat kabilar; manfiy hissiyot — qayg‘urish, qo‘rqish, taajjublanish, yig‘lash kabilardir

• Xotira. Ma’lumki, tashqi va ichki muhit ta’sirida markaziy nerv sistemasida, xususan, bosh miya katta yarimsharlari po‘stlog‘ining nerv hujayralarida, oliy nerv markazlarida qo‘zg‘alish paydo bo‘ladi. Bu qo‘zg‘alish ma’lum vaqtdan keyin so‘nadi, lekin uning izi qoladi. Ana shu nerv markazlarida qolgan ta’sir izi xotira deb ataladi. Demak, xotira turli voqealarning odam ko‘rgan-kechirganlarining, bajarilgan ishlarning ma’lum vaqt davomida eslab qolinishidir. • Xotira qisqa va uzoq muddatli bo‘ladi. Qisqa muddatli xotirada ta’sirning izi juda oz vaqt davomida saqlanadi. Bir vaqtning o‘zida odam yettitagacha har xil ta’sirotni qisqa muddat davomida eslab qolishi mumkin. Masalan, ayrim so‘zlarni, raqamlarni, buyumlarning xususiyatlarini va hokazo. Albatta, bunda har bir odam nerv sistemasining individual xususiyatlari, tajribasi, malakasi kabilar muhim rol o‘ynaydi.

• Uzoq muddatli xotirada ta’sirning izi miya hujayralarida uzoq muddat davomida, ba’zilari umr bo‘yi saqlanadi. Sodir bo‘lgan voqealarning eslab qolinishi ixtiyorsiz va ixtiyoriy bo‘ladi. Ixtiyorsiz eslab qolish odamning xohishiga bog‘liq emas, bunda odam uchun ahamiyatga ega bo‘lmagan ba’zi o‘tkinchi, tasodifiy ta’sirlar ma’lum vaqt davomida saqlanib qoladi. Ixtiyoriy eslab qolishda odam tashqi muhitdagi voqealarni, ta’sirni tanlab, ularning kerakligini, zarurini, xohlaganini xotirada saqlaydi. Voqealar, ta’sirlar ko‘p bo‘lganida ularning hammasi esda qolmaydi. Ko‘p yoki oz voqea ta’sirini eslab qolish va ularni oz yoki ko‘p muddat davomida saqlash har bir odamning individual qobiliyatiga hamda voqealarning ahamiyatiga bog‘liq. Bundan tashqari, har bir ta’sir (axborot, voqea) qancha ko‘p takrorlansa, shuncha uzoq vaqt esda qoladi. Shu bilan birga, har bir odam nerv sistemasining xususiyatlariga ko‘ra, voqealarni eslab qolishi har xil bo‘ladi.

Savol va topshiriqlar • Odamning nutqi va fikrlash qobiliyati qanday rivojlanadi? • Odam xulq-atvorining shakllanishi nimalarga bog‘liq? • Hissiyot va uning turlarini hamda sodir bo‘lishini tushuntiring.

Похожие

Vitaminlar. 8 - sinf

Uyqu va uning ahamiyati. 8 - sinf

Urug‘lanish va homilaning rivojlanishi. 8 - sinf

Suyaklarning tuzilishi va tarkibi. 8 - sinf

Organizm va tashqi muhit. 8 - sinf