Hid va ta’m bilish organlari. 8 - sinf - Человек и его здоровье - Учебники (по школьные предметы)

Hid va ta’m bilish organlari. 8 - sinf

Загружено в:

07.10.2019

Скачано:

0

Размер:

1406.859375 KB

51- §. Hid va ta’m bilish organlari 8-sinf “Odam va uning salomatligi” darsligi asosida. 2014

• Hid bilish retseptorlari burun bo‘shlig‘i shilliq pardasida joylashgan. Ularning soni o‘rtacha 30—40 mln atrofida. Bu hujayralarda ko‘plab mayda tukchalar bo‘lib, ularning uzunligi 1—2 mikronga teng. Burun bo‘shlig‘ining hid biluvchi sathi 5 sm 2 bo‘lib, sezuvchi hujayra tukchalarining ko‘p bo‘lishi hisobiga hid bilish sathi 100—150 marta ortadi.

• Hid bilish retseptorlari tashqi muhit havosi tarkibidagi va ovqatdagi kimyoviy moddalar ta’sirida qo‘zg‘aladi. Ularning qo‘zg‘alishi hid bilish nervi tolasi orqali bosh miya yarimsharlari po‘stlog‘ining ichki yuzasidagi hid bilish markaziga boradi. Bu markazdagi nerv hujayralarida ta’sir analiz va sintez qilinib, hidning tabiati aniqlanadi.

• Hid bilishning odam uchun ahamiyati katta. Bu xususiyat yordamida biz atrof-muhit havosining toza va iflosligini, iste’mol qilinadigan taomlar va ichimliklarni hidiga qarab ularning sifatini, iste’mol qilish mumkin yoki mumkin emasligini aniqlaymiz. Hayvonlarda hid bilish sezgisi odamlardagiga nisbatan yaxshiroq rivojlangan. Shu xususiyatiga ko‘ra ular ovqat izlab topadi, dushman yaqinlashayotganini sezadi.

• Ta’m bilish organlari (ta’m bilish analizatori). Ta’m bilish retseptorlari til so‘rg‘ichlarida, yumshoq tanglay va tomoq shilliq pardasida hamda tomoqdagi bodomsimon bezlarning ustki qavatida joylashgan. Ayniqsa, til uchida, uning yon va orqa qismida retseptorlar ko‘p bo‘ladi.

• Retseptorlar ovqat tarkibidagi kimyoviy moddalar ta’sirida qo‘zg‘aladi. Ularning qo‘zg‘alishi til-halqum nerv tolalariga o‘tib, ular orqali uzunchoq miyaga boradi. Undan oraliq miyadagi ko‘rish do‘mbog‘i, so‘ngra bosh miya yarimsharlari po‘stlog‘i chakka qismining yuqori sohasidagi ta’m bilish markaziga boradi. Bu markazda ta’sir analiz va sintez qilinib, uning tabiati ta’m sifatida aniqlanadi

• Odam to‘rt xil ta’mni: sho‘r, nordon, shirin va achchiqni bilish qobiliyatiga ega. Til uchidagi retseptorlar shirinni, yon tomondagilari sho‘r va nordonni, orqa qismidagi retseptorlar achchiqni sezadi. Oshpazlarda ta’m bilish analizatori yaxshi rivojlangan bo‘ladi. • Ichki a’zolarning sezuvchanlik xususiyati (ichki analizator). Ichki a’zolarda, ya’ni o‘pka, yurak, oshqozon, ichak, jigar, taloq, buyrak, siydik pufagi hamda qon tomirlari devorida retseptorlar joylashgan bo‘lib, ular visseroretseptorlar deb ataladi. Bu retseptorlar mazkur a’zolarda sodir bo‘ladigan mexanik, kimyoviy, harorat va bosim o‘zgarishlari ta’sirida qo‘zg‘aladi. Qo‘zg‘alish sezuvchi nerv tolalari (vegetativ nerv sistemasi) orqali orqa va bosh miyadagi nerv markazlariga boradi. Markazlardagi nerv hujayralarida analiz va sintez qilinib, ta’sirning tabiati aniqlanadi. Buning natijasida mazkur tomirlar kengayib yoki torayib, qon bosimining oshishi va pasayishi, ichki a’zolarning sezish va harakatlanish faoliyati amalga oshadi.

• Shuni alohida qayd qilish kerakki, visseroretseptorlar boshqa sezgi a’zolari retseptorlaridan farq qilib, ularning hamma qo‘zg‘alishi odamga sezilavermaydi. Balki bu retseptorlarning ba’zilarining qo‘zg‘alishini odam sezadi. Masalan, och qolish, chanqash, siydik, najas ajratishga taalluqli retseptorlar qo‘zg‘alishini odam sezadi va shunga ko‘ra chora-tadbir ko‘radi. Ammo ko‘pchilik visseroretseptorlarning qo‘zg‘alishini odam sezmaydi. Masalan, yurak, o‘pka, taloq, jigar, buyrak kabi a’zolar hamda qon tomirlari devoridagi retseptorlarning qo‘zg‘algani va ularning ishi o‘zgargani odamga ko‘pincha bilinmaydi. Biroq ichki a’zolar kasallanganda ularda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar retseptorlarning kuchli qo‘zg‘alishi natijasida odamda kasallikning noxush belgilari seziladi. Masalan, kasallangan organ sohasida og‘riq, achishish, ichaklarda gaz to‘planishi tufayli qorin sohasida g‘uldurash eshitilishi kabilar shular jumlasidandir.

Savol va topshiriqlar • Hid bilish analizatorining ahamiyatini ayting. • Ta’m bilish qanday sodir bo‘ladi? • Ichki organlarning sezuvchanligi odam hayotida qanday aha miyatga ega? • Visseroretseptorlar nima?

Похожие

Sezgi organlarining ahamiyati. Ko‘rish organlari. 8 - sinf

Nutq va fikrlash. 8 - sinf

Vitaminlar. 8 - sinf

Uyqu va uning ahamiyati. 8 - sinf

Urug‘lanish va homilaning rivojlanishi. 8 - sinf