61-62-mavzu O‘rta Yevropa 6-sinf - География - Учебники (по школьные предметы)

61-62-mavzu O‘rta Yevropa 6-sinf

Загружено в:

23.11.2022

Скачано:

0

Размер:

5500 KB

6-sinf geografiya darsligi asosida 61-62-mavzu:

Yevrosiyo materigi tarixiy geologik rivojlanishi va tabiatining xilma-xilligiga ko‘ra ikkita — Yevropa va Osiyo qit’alariga ajratilgan. Yevropa qit’asi tabiatini o‘rgangan tadqiqotchilar ham uni ko‘plab kichik tabiiy georgafik o‘lkalarga ajratishgan. O‘rta Yevropa kichik o‘lkasi tarkibidagi tabiiy geografik oblastlardan biri Alp-Karpat tog‘laridir.

Alp-Karpat tog‘lari. Geografik o‘rni. Alp-Karpat tog‘lari kichik o‘lkasi Yevropadagi baland, uzun va ulkan tog‘lardan hisoblanadi. Bu o‘lka G‘arbiy Yevropaning markaziy qismida joylashgan. Alp tog‘ burmalanishida vujudga kelgan eng yosh tog‘lardan hisoblanadi. O‘z navbatida, bu kichik o‘lka tabiatining o‘ziga xos xususiyatlari bilan farq qiladigan mustaqil Alp va Karpat tog‘lariga bo‘linadi.

Alp tog‘lari yoy shaklida g‘arbdan sharqqa 1 200 km masofaga cho‘zilgan. Alp tog‘larining eng baland joyi uning g‘arbiy qismida joylashgan besh qirrali Monblan cho‘qqisidir (4 807 m).

Alp tog‘larining iqlimi mo‘tadil bo‘lib, qishi yumshoq, yozi salqin. Yiliga 2 000 — 3 000 mm atrofida yog‘in tushadi. Tog‘ning tepalarida doimiy qor va muzliklar hosil bo‘lgan. Muzliklarning maydoni 4 140 kv km bo‘lib, uzunligi 15 — 27 km gacha cho‘zilgan. Bu muzliklardan Reyn, Rona, Adije, Drava daryolari to‘yinadi. Alp tog‘larining shimoliy etaklari va yassi tog‘liklarida podzol tuproqlar tarkib topgan. Tog‘ yonbag‘irlari buk va eman o‘rmonlari bilan qoplangan. Bu o‘rmonlar tagida qo‘ng‘ir tuproqlar uchraydi.

Karpat tog‘lari O‘rta Yevropaning sharqiy qismida joylashgan, yoysimon shakldagi tog‘ sistemasidan iborat bo‘lib, tabiiy xususiyatlariga ko‘ra uch qismga — G‘arbiy Karpat, Sharqiy Karpat va Janubiy Karpat tog‘lariga bo‘linadi. Karpat tog‘larining uzunligi 1 500 km, o‘rtacha balandligi 800 — 1 200 m, eng baland joyi Baland Tatra tog‘idagi Gerlaxovski- Shtit cho‘qqisidir (2 655 m). Karpat tog‘lari yangi tog‘ burmalanishlari, vulqonlar ta’sirida hosil bo‘lgan. Unda foydali qazilmalardan neft, gaz, ko‘mir, temir va marganes rudalari, rangli va nodir metallar, kaliy hamda osh tuzlari mavjud.

Iqlimi Alp tog‘larining iqlimiga qaraganda biroz kontinentalroq. Yanvarning o‘rtacha harorati –3 –5 °C. Tog‘ etaklarida yoz issiq, o‘rtacha harorat +17 +20 °C ga teng. Balandlikka ko‘tarilgan sari harorat pasayadi. Yillik yog‘in 800 — 1 000 mm, tog‘ tepalarida 1 200 — 2 000 mm. Karpat tog‘lari daryolarga boy. Shimolga oqadigan Oder, Visla daryolari Karpatdan boshlanadi.

Karpatning eng katta tabiiy boyligi tog‘ o‘rmonlaridir. Unga o‘rmonli Karpat deb nisbat berilishi bejiz emas. Tog‘ yonbag‘irlarida keng bargli o‘rmonlar (buk, eman, zarang, qora qarag‘ay) tarqalgan. Eng baland joylari ham tog‘ o‘rmonlari bilan qoplangan. Ular planinalar (yaylovlar) deb yuritiladi. Pasttekisliklarda ahyon-ahyonda pushta deb ataluvchi dashtlar saqlanib qolgan. Karpat tog‘larida, asosan, qo‘ng‘ir ayiq, to‘ng‘iz, silovsin, olmaxon, suvsar kabi hayvon turlari ko‘p uchraydi.

Sharqiy Yevropa 6-sinf geografiya darsligi asosida 62-mavzu:

Geografik o‘rni. Sharqiy Yevropa tekisligi Yevrosiyoda eng yirik tabiiy geografik o‘lkalardan biri bo‘lib, uning maydoni qariyb 4 mln kv km ga teng. Bu tekislik Yevropaning sharqiy qismida joylashgan. Sharqiy Yevropa tekisligi turli kengliklarda joylashgan bo‘lib, shimolda tabiat komplekslari tundradan boshlanib, janubi sharqda mo‘tadil mintaqaning cho‘l tabiatigacha davom etadi.

Tabiiy sharoiti. Sharqiy Yevropa tekislik o‘lkasi geologik jihatdan Yer po‘stining eng qadimgi, nisbatan barqaror bo‘lgan Sharqiy Yevropa platformasida tashkil topgan. Platformaning yuza qismi hozirgi davr dengiz va kontinental yotqiziqlari bilan qoplangan. Sharqiy Yevropa tekisligi xilma-xil boyliklarga ega. Krivoy Rogdagi temir koni, Kursk magnit anomaliyasi, Pechora va Donetsk havzalaridagi toshko‘mir konlari, Volga-Ural rayoni va Pechora havzalaridagi neft konlari, Boltiqbo‘yidagi yonuvchi slanes konlari bunga yaqqol misoldir.

Bu o‘lkada balandliklar, kryajlar, tekisliklar va pasttekisliklar keng tarqalgan. Sharqiy Yevropa iqlimining shakllanishida Atlantika okeanidan esadigan iliq va nam havo massalari hamda Arktika sovuq havo massalarining ta’siri kuchli. Shimoldan janubga va g‘arbdan sharqqa borgan sari iqlimning kontinentalligi orta boradi. Tekislikning g‘arbida qish yumshoq (–6 –8 °C), sharqida sovuq (–10 –20 °C). Yoz oylari ko‘pchilik joylarda salqin (+18 +22 °C). O‘lkaning janubi-sharqiy qismida davomli jazirama issiq (+25 +29 °C) bo‘ladi.

Yog‘inlarning yillik miqdori g‘arbdan sharq tomonga kamayib (800 — 600 mm) boradi. Eng kam yog‘ingarchilik (200 mm) Kaspiybo‘yi pasttekisligida kuzatilgan. Sharqiy Yevropa tekisligi daryolarga juda boy. Tekislikning shimolga qarab oqadigan daryolari Pechora, Mezen, Shimoliy Dvina sersuv daryolar hisoblanadi. Janubga qarab oqadigan eng yirik daryolar Volga, Dnepr va Ural daryolaridir. Sharqiy Yevropa tekisligida ko‘llar ko‘p, ayniqsa, ular tekislikning shimoli g‘arbida keng tarqalgan.

Bunga sabab Yer yuzasining tuzilishi va iqlim sharoitining qulayligidir. Sharqiy Yevropa tekisligida shimoldan janubga tomon quyidagi tabiat zonalari birma-bir almashinib keladi: tundra, o‘rmon-tundra, tayga, aralash o‘rmonlar, keng bargli o‘rmonlar, o‘rmon- dasht, dasht, chalacho‘l va cho‘llar.

Похожие

64-65-mavzu Markaziy Osiyo 6-sinf

57-58-mavzu Balandlik mintaqalari (Yevrosiyo) 6-sinf

59-60-mavzu Antropogen tabiat komplekslari (Yevrosiyo) 6-sinf

Yevropa subregionlari. 10 - sinf

52-53-mavzu Sovuq va mo‘tadil iqlim mintaqalari (Yevrosio) 6-sinf