Nyutonning birinchi qonuni — inersiya qonuni 7-sinf - Физика - Учебники (по школьные предметы)

Nyutonning birinchi qonuni — inersiya qonuni 7-sinf

Загружено в:

23.02.2022

Скачано:

0

Размер:

1247 KB

Nyutonning birinchi qonuni — inersiya qonuni 7-sinf fizika darsligi asosida 19-mavzu:

Tajribalar va kuzatishlar jismning tezligi o‘z- o‘zidan o‘zgarib qolmasligini ko‘rsatadi. Maydonda yotgan koptokga kimdir ta’sir qilsagina, u harakatga keladi. Ko‘chada yotgan toshga hech qanday jism ta’sir etmasa, u o‘sha joyda yotaveradi. Ta‘sir natijasida jism tezligining miqdorigina emas, balki harakat yo‘nalishi ham o‘zgarishi mumkin.

Masalan, tennis shari raketkaga urilgach, o‘z harakat yo‘nalishini o‘zgartiradi. Jism tezlanish olishi uchun unga boshqa bir jism yoki jismlar sistemasi ta’sir etishi kerak. Jism tezligining o‘zgarishi (miqdori yoki yo‘nalishi) unga boshqa jismlar ta’siri natijasida yuz beradi.

Bir sharga boshqa shar kelib urilsa, tinch turgan shar qandaydir a 1 tezlanish olib, harakatga keladi. Shu bilan birga, kelib urilgan shar ham tezligini o‘zgartiradi, ya’ni a 2 tezlanish oladi. Tezlikning o‘zgarishi, ya’ni tezlanish deyilganida, tezlikning miqdorinigina emas, yo‘nali shi ham o‘zgarishi mumkinligini esda tutish kerak.

Agar sharlar bir xil materialdan tayyorlanib, o‘lchamlari bir xil bo‘lsa, ular olgan tezlanish ham qiymat jihatidan bir xil bo‘ladi. Agar o‘lchamlari turlicha bo‘lsa, katta shar kam tezlanish, kichigi esa katta tezlanish olganini ko‘ramiz. Bu holda, katta shar kichigidan inertliroq deyiladi.

Tinch turgan jismni harakatga keltirish uchungina emas, balki harakatdagi jismni to‘xtatish uchun ham kuch ishlatish kerak bo‘ladi. Inersiya (lotincha harakatsizlik, faoliyatsizlik) jismlarning asosiy xossalaridan biri bo‘lib, boshqa jismlar ta’sirida jismning qanday tezlanish olishi unga bog‘liq.

Tajriba o‘tkazib ko‘raylik. Qiyalikdan tushib kelayotgan aravacha qarshisiga qum to‘kib qo‘yaylik. Arava qumli to‘siqqa kelib urilib, to‘xtaydi (61-a rasm). Agar qum kamroq sepilsa, u kattaroq masofaga borib to‘xtaydi (61-b rasm).

Agar qum umuman sepilmasa, kam qarshilik natijasida arava yanada uzoqroq masofaga borib to‘xtaydi (61-d rasm). Qarshilik qancha kamaytirilsa, jism shuncha to‘g‘ri chiziqli tekis harakat tezligiga yaqin tezlikda bo‘ladi.

Boshqa jismlar ta’siri qancha kam bo‘lsa, jismning harakat tezligi miqdori shuncha kam o‘zgaradi va uning harakat trayektoriyasi to‘g‘ri chiziqqa shuncha yaqin bo‘ladi. Agar jismga boshqa jismlar tomonidan hech qanday kuch ta’sir etmasa, u qanday harakat qiladi? Buni tajribada ko‘rsa bo‘ladimi? Bu savollarga XVII asr boshlarida italyan olimi Galileo Galiley tajribalar yordamida javob berishga harakat qilib ko‘rdi. Natijada, agar jismga boshqa jismlar ta’sir etmasa, u tinch holatda yoki Yerga nisbatan to‘g‘ri chiziqli tekis harakatda bo‘lishi aniqlandi. Inersiyaning namoyon bo‘lishiga juda ko‘p duch kelamiz.

Masalan, agar tez harakatlanayotgan velosiped to‘siqqa urilsa, velosipedchi oldinga uchib ketadi (62-rasm). Chunki bu holda u o‘zining harakatdagi holatini birdan to‘xtata olmaydi. Avtobus to‘satdan yurib ketsa, uning ichida turgan odam orqaga tislanib ketadi. Bunga sabab, tinch turgan odamning gavdasi birdaniga harakatga kela olmaydi.

Jismning boshqa jismlar ta’siri bo‘lmaganida o‘zining tinch yoki to‘g‘ri chiziqli tekis harakatini saqlash xossasi inersiya deyiladi. Inersiya borligi tufayli jismning tezligini to‘satdan oshirib yoki kamaytirib bo‘lmaydi. Jism holatini o‘zgartirish uchun ma’lum vaqt kerak. Ma‘lum tezlikda kelayotgan avtomobil birdaniga to‘xtay olmaydi. Shu tezlikda kelayotgan poyezd sostavining to‘xtashi uchun yana ham ko‘proq vaqt va masofa kerak bo‘ladi. Shuning uchun yurib ketayotgan transport vositasi oldini kesib o‘tish juda xavfli. Transport vositasining to‘xtashi davomida bosib o‘tgan yo‘li tormozlanish masofasi deb ataladi.

Nyutonning birinchi qonuni Nyuton o‘zidan oldin yashab ijod etgan olimlarning xulosalariga, o‘zining kuzatish va tajribalari natijalariga asoslanib, inersiya qonunini quyidagicha ta’rifladi: Jismga kuch ta’sir etib, uni tinch yoki to‘g‘ri chiziqli tekis harakat holatidan chiqarmaguncha, u shu holatini saqlaydi. Bu qonun Nyutonning birinchi qonuni deb ataladi. Uni boshqacha ta’riflash ham mumkin: Agar jismga boshqa jismlar ta’sir etmasa, u doimiy bir xil tezlikda harakat qiladi yoki o‘zining tinch holatini saqlaydi.

Ipga osib qo‘yilgan sharchaga Yer tortish kuchi → F 1 ta’sir etib, pastga tushirishga harakat qilsa, ip → F 2 kuch bilan uni tepaga tortib, tushib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi (63-rasm). Natijada sharcha osilgan holda tinch turadi. Agar ip uzib yuborilsa, jism pastga tushib ketadi. Bu yerda 6-betda keltirilgan Ibn Sinoning ishkomning qulashi haqidagi misolini eslash o‘rinli. Ya’ni ishkom unga ta’sir etuvchi ikkita kuching tengligi sababli muvozanatda turgan edi. Yuqoriga ko‘tarib turuvchi ustun ta’siri olib tashlanganida esa og‘irlik kuchi ta’sirida ishkom harakatga keldi va qulab tushdi.

Demak, ta’sir etuvchi kuchlar muvozanati, ya’ni ularning vektor yig‘indisi no‘lga teng bo‘lgan holatda ham jism o‘zining tinch holatini yoki to‘g‘ri chiziqli tekis harakatini saqlaydi. Nyutonning birinchi qonunini quyidagicha tushuntirish mumkin: 1. Tinch holatda turgan, ya’ni υ = 0 bo‘lgan jismga boshqa jismlar ta’sir qilmaguncha, u o‘zining tinch holatini saqlaydi. Bu jism boshqa jismlar ta’sir etgandagina harakatga kelishi mumkin.

Masalan, maydonda tinch turgan to‘pga boshqa jism – futbolchining oyog‘i ta’sir etmaguncha, u o‘zining tinch holatini saqlaydi (64-rasm). To‘p tepilsa, ya’ni unga biror jism ta’sir etsa, uning tinch holati buziladi va u harakatga keladi. Xuddi shunday, tinch turgan vagonga boshqa jism – teplovoz ta’sir etmaguncha, u joyidan qo‘zg‘almaydi. 2. Jismga boshqa jismlar ta’sir etmasa, u o‘zining to‘g‘ri chiziqli tekis harakatini saqlaydi.

Masalan, to‘p tepilganda u υ o boshlang‘ich tezlik oladi. To‘p yerga nisbatan burchak ostida υ o o‘zgarmas tezlik bilan to‘g‘ri chiziqli harakat qilishi kerak edi. Lekin to‘p Yerning tortishish kuchi va havoning qarshiligi ta’sirida egri chiziqli harakat qiladi (65-rasm).

Похожие

Elektroliz. Faradeyning birinchi qonuni 8 - sinf

Faradeyning ikkinchi qonuni 8 - sinf

Zaryadlarning o'zaro ta'siri. Kulon qonuni 8 - sinf

Zanjirning bir qismi uchun om qonuni 8 - sinf

Butun zanjir uchun Om qonuni. Tok manbayining foydali ish koeffitsenti. 10-sinf, 46-mavzu