Infraqizil nurlanish. Ultrabinafsha nurlanish. Rentgen nurlanish va uning tatbiqi 11-sinf - Физика - Учебники (по школьные предметы)

Infraqizil nurlanish. Ultrabinafsha nurlanish. Rentgen nurlanish va uning tatbiqi 11-sinf

Загружено в:

09.02.2022

Скачано:

0

Размер:

671 KB

11-sinf fizika darsligi asosida 29-mavzu:Infraqizil nurlanish. Ultrabinafsha nurlanish. Rentgen nurlanish va uning tatbiqi

1800-yilda U.Hertzhel Quyoshni tadqiq qilish jarayonida tekshiriladigan asboblarning Quyosh nurlari ta’sirida qizib ketishini kamaytirish yo‘lini izlaydi. Temperaturani o‘lchaydigan sezgir asbob yordamida Quyoshdan hosil qilingan spektrning turli ranglariga mos kelgan joylarining temperaturalarini o‘lchaydi.

Shunda u maksimum qizish, to‘yingan qizil nurdan keyin, ko‘rinmaydigan sohaga to‘g‘ri kelishini payqaydi. Ko‘zga ko‘rinmaydigan bu nurlar infraqizil nurlar deb ataldi. Shundan boshlab infraqizil nurlanishni o‘rganish boshlandi. Dastlab infraqizil nurlanishni laboratoriyada hosil qilish uchun qizdirilgan jismlar yoki gaz razryadlaridan foydalanilgan bo‘lsa, keyinchalik maxsus lazerlardan foydalanildi.

Yoritilganlik bo‘yicha xalqaro komissiya infraqizil nurlanishni uch guruhga bo‘lishni tavsiya qiladi: 1. Yaqin infraqizil diapazon (NIR): 700 nm– 1400 nm; 2. O‘rta infraqizil diapazon (MIR): 1400 nm– 3000 nm; 3. Uzoq infraqizil diapazon (FIR): 3000 nm–1 mm

Yaqin infraqizil nurlanishni qayd etish uchun maxsus fotoplastinkalardan foydalaniladi. Ularni tadqiq qilishda sezgirligi kengroq diapazonda ishlaydigan fotoelektrik detektorlar va fotorezistorlardan foydalaniladi. Uzoq infraqizil diapazondagi nurlanishni qayd etish uchun infraqizil nurlanishga sezgir detektor – bolometrlardan foydalaniladi.

Inson ko‘zi infraqizil nurlarni ko‘rmasa-da, boshqa jonivorlar bu diapazonda ko‘ra oladi. Masalan, ayrim ilonlar ham ko‘zga ko‘rinadigan, ham infraqizil diapazonda ko‘rish qobiliyatiga ega. Baliqlardan piranya va oltin baliq deb ataluvchi turlari ham infraqizil diapazonda ko‘radi.

Chaqadigan chivinlar ham infraqizil nurlar orqali ko‘rib, tananing qonga eng to‘yingan joyini topib qonni so‘radi. Infraqizil nurlardan texnikada va turmushda keng foydalaniladi.

Kechasi ko‘rish asboblari va kameralari, jismlar va tananing issiqlik termografiyasini olish, nishonni issiqlik nurlanishiga ko‘ra topib borish, infraqizil isitgichlar, bo‘yalgan sirtlarni quritish, uzoq kosmik obyektlarni tadqiq qilish, molekulalarning spektrini o‘rganish, qurilmalarni masofadan turib boshqarish (televizor, magnitofon, konditsioner pultlari) va shu kabilarda infraqizil nurlardan foydalaniladi.

Tibbiyotda fizioterapevtik davolashda, oziq-ovqatlarni sterelizatsiya qilishda, pullarning haqiqiyligini tekshirishda ham ushbu nurlardan foydalaniladi. Infraqizil nurlarning zararli tomoni ham bor. Temperaturasi yuqori bo‘lgan manbalarga qaralganda ko‘zning yoshlanish qobig‘ini quritishi mumkin. Infraqizil nurlar ochilganidan so‘ng, ko‘zga ko‘rinadigan nurlar spektrining to‘lqin uzunligi kichik bo‘lgan qismi yaqinini nemis fizigi I.V. Ritter o‘rganishni boshlaydi. U 1801-yilda yorug‘lik ta’sirida parchalanadigan kumush xloridning, spektrning binafsha qismidan keyin keladigan qismiga qo‘yilsa, tezroq parchalanishini kuzatadi.

Shunga binoan, Ritter va boshqa olimlar yorug‘lik uchta alohida komponentdan: infraqizil, ko‘zga ko‘rinadigan va ultrabinafsha qismlardan tashkil topadi degan xulosaga keladilar. Ultrabinafsha nurlarni ham shartli ravishda to‘rt guruhga bo‘lish tavsiya qilingan: 1. Yaqin ultrabinafsha diapazon (NUV): 400 nm–315 nm; 2. O‘rta ultrabinafsha diapazon (MUV): 300 nm– 200 nm; 3. Uzoq ultrabinafsha diapazon (FUV): 200 nm–122 nm. 4. Ekstremal ultrabinafsha diapazon (EUV): 121 nm–10 nm

Ultrabinafsha nurlarning Yerdagi asosiy manbayi Quyosh hisoblanadi. Yer sirtiga yetib keladigan ultrabinafsha nurlarning miqdori atmosferadagi azonning konsentratsiyasiga, Quyoshning gorizontdan balandligiga, dengiz sathidan balandligiga, atmosferada sochilishiga, havoning bulutliligiga bog‘liq. Ultrbinafsha nurlar inson terisiga ta’sir etib, uni qoraytiradi. Ko‘pgina polimerlarning rangi o‘chadi, yoriladi, ba’zan to‘la parchalanib ketadi. Ultrbinafsha nurlardan kundalik turmushda va texnikada keng foydalaniladi. Ultrbinafsha nurlardan xonalarni dezinfikatsiyalash, qalbaki hujjat va banknotlarni aniqlash, suv, havo va turli yuzalarni turli bakteriyalardan zararsizlantirish, kimyoviy reaksiyalarni jadallashtirish, minerallarni analiz qilish, hasharotlarni zararsizlantirishda va boshqalarda foydalaniladi.

Ultrabinafsha nurlar maxsus lampalar orqali hosil qilinadi. Bu diapazonda ishlaydigan lazerlar ham bor. Rentgen nurlari . 1895-yil 8-noyabrda Vilgelm Konrad Rentgen katod nurlarini o‘rganayotib, katod-nurli trubkaning yaqinida turgan, ustki qismi bariy qatnashgan modda bilan qoplangan kartonning qorong‘ilikda o‘zidan nur chiqarishini kuzatadi. Rentgen bu nurlarni X-nurlar deb ataydi va keyingi bir necha hafta davomida uning xossalarini o‘rganadi.

Uni ishlatish jarayonida rentgen nurlari hosil bo‘lgan. Buni H.Hertz va uning shogirdlari o‘tkazgan tajribalarda fotoplastinkaning qorayishi orqali sezganlar. Lekin ulardan hech qaysi biri unga e‘tibor bermaganlar va e‘lon qilmaganlar. Shunga ko‘ra Rentgen ularning ishini bilmagan va mustaqil ravishda yil davomida o‘rganib, natijasini uchta maqolasi orqali e‘lon qilgan. 1901-yilda Rentgenga fizika bo‘yicha birinchi Nobel mukofoti berildi. O‘rganish natijalarini 1895-yil 28-dekabrda “Nurning yangi tipi” haqida nomli maqolasida e‘lon qiladi. Bundan 8 yil avval 1887-yilda Nikola Tesla rentgen nurlarini qayd etgan bo‘lsa-da, bunga Teslaning o‘zi ham, uning atrofidagilari ham jiddiy e’tibor bermadilar. Rentgen foydalangan katod-nurli trubka Yi.Xittorf va V.Kruks tomonidan ishlab chiqilgan edi.

Rentgen nurlari tezlashtirilgan zaryadli zarralarning keskin tormozlanishida hosil bo‘ladi (4.27-rasm). K katod qizdirilganda undan termoelektron emissiya hodisasi tufayli elektronlar uchib chiqadi (10-sinfdan eslang). A anod kuchlanishi ta’sirida ular anodga tomon tezlanish bilan harakatlanadi. Anodga urilish davrida elektronlar keskin tormozlanadi va anoddan rentgen nurlari chiqadi. Urilish paytida elektronlarning 1 % kinetik energiyasi rentgen nurlanishiga, 99 % energiya issiqlikka aylanadi. Shunga ko‘ra anod sovitilib turiladi.

Rentgen nurlari ham elektromagnit to‘lkinlari bo‘lib, uning chastota diapazoni 2 · 1015 Hz÷6· 1019 Hz oralig‘ida bo‘ladi. To‘lqin uzunligi bo‘yicha 0,005 nm÷100 nm oraliqda joylashgan (umum qabul qilingan diapazon yo‘q). Rentgen nurlari inson tanasidan bemalol o‘tib ketadi. Shu bilan birga tana a’zolarining nurni turlicha yutishi tufayli ularning tasvirini olish mumkin (4.28-rasm). Kompyuter tomografiyalarida ichki organlarning hajmiy tasvirini ham olish mumkin. Ishlab chiqilgan turli narsalar (relslar, payvandlangan choklar va h.k.)dagi defektlarni aniqlash rentgen defektoskopiyasi deyiladi. Materialshunoslik, kristallografiya, kimyo va biologiyada rentgen nurlari modda strukturasini atomlar darajasida o‘rganiladi.

Bunga misol tariqasida DNK strukturasini o‘rganishni keltirish mumkin. Aeroport va bojxona xizmatlarida xavfsizlikka doir va man etilgan narsalarni aniqlashda ham rentgen nurlaridan foydalaniladi. Tibbiyotda tashxislash ishlaridan tashqari, davolashda ham rentgen nurlaridan foydalaniladi.

Похожие

Masalalar yechish 10-sinf, 11-mavzu

Magnit maydon. Doimiy magnit va uning qutblari 8 - sinf

Laboratoriya ishi. Elektr zanjirni yig'ish, uning turli qismlaridagi tok kuchi va kuchlanishni o'lchash 8 - sinf

Xonadonlardagi elektr zanjirlar va ulashlar 8 - sinf

Elektr kuchlanish va uni o'lchash 8 - sinf