Elementar zarralar 11-sinf - Физика - Учебники (по школьные предметы)

Elementar zarralar 11-sinf

Загружено в:

09.02.2022

Скачано:

0

Размер:

1073.5 KB

11-sinf fizika darsligi asosida 43-mavzu: ELEMENTAR ZARRALAR

Elementar zarralar. «Elementar» so‘zining lug‘aviy ma’nosi «eng sodda» demakdir. Garchi bugungi kungacha ma’lum zarralarni elementar deb atash uncha to‘g‘ri bo‘lmasa-da, dastlabki paytlarda kiritilgan bu iboradan hamon foydalaniladi. Umuman olganda, zarralar endigina kashf qilina boshlanganda materiyaning eng kichik bo‘lakchasi sifatida qabul qilingan va chindan ham elementar deb hisoblangan. Lekin ularning ba’zilarining (jumladan, nuklonlarning) murakkab tuzilishga ega ekanligi keyinroq ma’lum bo‘lib qolgan. Hozirgi paytda 300 dan ortiq elementar zarralar mavjud. Ularning ko‘pchiligi nostabil bo‘lib, asta-sekin yengil zarralarga aylanadi.

Elektron. Birinchi kashf qilingan elementar zarra elektron hisoblanadi. Katod nurlarining xossalarini o‘rganayotgan J. Tomson, bu manfiy zaryadlangan zarra elektronlar oqimidan iborat ekanligini aniqladi. Bu voqea 1897-yil 29-aprelda ro‘y bergan edi va shu sana birinchi elementar zarra kashf qilingan kun hisoblanadi. Foton. 1900-yilda M.Plank yorug‘likning foton deb ataluvchi zarralar oqimidan iborat ekanligini ko‘rsatdi.

Foton elektr zaryadiga ega emas, tinchlikdagi massasi nolga teng, ya’ni foton yorug‘lik tezligiga teng tezlik bilan harakat holatidagina mavjud bo‘lishi mumkin. Proton. 1919-yilda E. Rezerford tajribalarida, azotning α- zarralar bilan bombardimon qilinishi natijasida, vodorod atomining yadrosi proton kashf qilingan. U zaryadining miqdori elektronning zaryadiga teng bo‘lgan, musbat zaryadlangan zarradir. Massasi elektronning massasidan 1836 marta katta

K-mezonlar. 1950-yillardan boshlab kashf qilinadigan zarralarning soni keskin ortib bordi. Bular qatoriga K-mezonlar ham kiradi. Ularning zaryadi musbat, manfiy, nol bo‘lishi mumkin. Massalari esa 966– 974 m e atrofida. Giperonlar. Keyingi zarralar guruhi giperonlar deyiladi. Ularning massalari 2180 me dan 3278 me gacha oraliqda bo‘ladi.

Rezonanslar. Keyingi paytlarda yashash davrlari juda kichik bo‘lgan rezonanslar deb ataluvchi zarralar kashf qilindi. Ularni bevosita qayd qilishning iloji bo‘lmay, vujudga kelganini parchalanishida hosil bo‘lgan mahsulotlarga qarab aniqlanadi. Umuman olganda, dastlabki paytlarda bor-yo‘g‘i bir nechtagina va materiyaning eng jajji g‘ishtchalari deb hisoblangan elementar zarralar keyinchalik, shu qadar xilma-xil va shu qadar murakkab bo‘lib chiqdi.

Antizarralar. Birinchi antizarra – elektronning antizarrasi (qaramaqarshi zarrasi) – pozitron kashf qilingandan so‘ng, boshqa zarralarning ham antizarrasi yo‘qmikan, degan savol tug‘ildi. Antiproton 1955-yilda mis nishonni protonlar bilan bombardimon qilish natijasida hosil qilindi. 1956-yilda esa antineytron kashf qilindi. Hozirgi paytda har bir zarraning o‘z antizarrasi, ya’ni massasi va spini teng, zaryadi esa qarama-qarshi bo‘lgan zarra mavjudligi aniqlangan. Elektron va protonlarning antizarralari zaryadining ishorasi bilan farq qilsa, neytron va antineytron xususiy magnit momentlarining ishorasi bilan farq qiladi.

Zaryadsiz zarralar foton, π0 - mezonlarning o‘zlari va antizarralarining fizik xossalari bir xil. Antizarralar to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lgandan keyin o‘quvchida zarra va antizarra uchrashib qolsa, nima bo‘ladi, degan savol tug‘ilishi tabiiy. Ushbu savolga javobni keyingi satrlarda topasiz. Modda va maydonning bir-biriga aylanishi. Elektronning o‘z antizarrasi – pozitron bilan uchrashuvi ularning elektromagnit nurlanish kvantiga aylanishiga va energiya ajralishiga olib keladi.

Bu hodisa annigilatsiya deyiladi: Nafaqat elektron va pozitron, balki barcha zarralar ham o‘z antizarralari bilan uchrashganda annigilatsiyaga kirishadi. Boshqacha aytganda, ular elektromagnit maydon kvantlariga (fotonlarga) aylanadi. Ushbu holda annigilatsiya so‘zi uncha qulay tanlanmagan. Chunki u lotincha «yo‘qolish» degan ma’noni anglatadi. Aslida esa zarra va antizarra uchrashganda hech qanday yo‘qolish ro‘y bermaydi. Barcha saqlanish qonunlari to‘la bajariladi. Materiya modda ko‘rinishidan elektromagnit maydon kvantlari ko‘rinishiga o‘tadi, xolos.

Energiyasi elektron va pozitronning tinchlikdagi energiyalari yig‘indisidan katta bo‘lgan γ- kvant E γ > 2 m 0 c2 =1,02 MeV yadroning yonidan o‘tganida elektron-pozitron juftligiga aylanishi mumkin: Elektron-pozitron juftligining paydo bo‘lishi va ularning annigilatsiyasi materiyaning ikki shakli (modda va maydon) o‘zaro bir- biriga aylanishlarini ko‘rsatadi. Elementar zarralar ta’sirlashuvining turlari. Zamonaviy tasavvurlarga ko‘ra, tabiatda to‘rt xil fundamental ta’sirlashuv mavjud. Bular kuchli, elektromagnit, kuchsiz va gravitatsion ta’sirlashuvlardir. Bu ta’sirlashuvlarning har birini amalga oshiruvchi zarralar va har biriga mos keluvchi o‘z maydonlari mavjud.

Adronlar – barcha turdagi fundamental ta’sirlashuvlarda ishtirok etadi. Bu sinfga barionlar va π- mezonlar kiradi. Barionlar + 1 barion zaryadiga, antizarralari esa –1 barion zaryadiga ega. Mezonlarning barion zaryadi nolga teng. Barionlarning spini yarim sonli, mezonlarniki esa butun son. Nuklonlar va nuklonlarga bo‘linadigan og‘irroq zarralar ham barionlarga kiradi. Massasi nuklonning massasidan katta bo‘lgan barionlarga giperonlar deyiladi. Leptonlar – kuchli ta’sirlashuvdan boshqa har uchala ta’sirlashuvlarda ham ishtirok etadi. Leptonlar (“leptos” yunoncha – yengil) elektronlar, pozitronlar, μ – mezonlar va neytrinolardir. Leptonlar + 1 lepton zaryadiga, antizarralari esa –1 lepton zaryadiga ega.

Fotonlar – gravitatsion va elektromagnit ta’sirlashuvlarda ishtirok etadigan zarralar. Gravitonlar – faqat gravitatsion ta’sirlashuvda ishtrok etadi deb hisoblanuvchi zarralar. Garchi oxirgi tajribalar gravitatsion to‘lqinlarni qayd etishayotgan bo‘lsa-da, gravitonlarning mavjudligi oxirigacha tasdiqlanmagan. Barcha elementar zarralar bir-birlariga aylanib turishadi va bu aylanishlar ular mavjudligining asosiy omili bo‘lib hisoblanadi. 1964-yilda amerikalik fiziklar M. Gel-Man va J. Sveyglar kvarklar deb ataluvchi faraziy zarralar mavjudligini bashorat qilishdi. Ularning fikricha, adronlar kvarklardan tashkil topgan. Hozirgi kunda ularning mavjudligini tasdiqlovchi tajriba natijalari mavjud.

Zamonaviy nazariyalarga muvofiq yettita asosiy zarralar mavjud bo‘lib, qolganlarini ulardan tuzish mumkin. Bular kvark, antikvrak, glyuon, graviton va uchta xigson. Leptonlar va kvarklar yanada maydaroq zarralardan tashkil topgan degan nazariyalar ham yo‘q emas. Hozirgi paytda olimlarning asosiy diqqati elementar zarralarning “Standart modeli”ga qaratilgan. Ayniqsa, 2012-yil 4-iyulda Xiggs bozoni kashf qilingani haqidagi ma’lumotlar e’lon qilingandan so‘ng bu modelga qiziqish yanada kuchaydi. Shu bilan birga “Standart model”da faqat uchta: kuchli, kuchsiz va elektromagnit ta’sirlashuvlargina birlashtirilib, to‘rtinchi gravitatsion ta’sirlashuv qaralmaydi.

Похожие

Masalalar yechish 10-sinf, 11-mavzu

Suyuqliklarda elektr toki 8 - sinf

Elektr toki haqida tushuncha 8 - sinf

Elektr zaryad 8 - sinf

Tok manbalari 8 - sinf