Butun olam tortishish qonuni 7-sinf - Физика - Учебники (по школьные предметы)

Butun olam tortishish qonuni 7-sinf

Загружено в:

23.02.2022

Скачано:

0

Размер:

1464.5 KB

7-sinf fizika darsligi asosida 26-mavzu:

Oy va boshqa sayyoralar aylana bo‘ylab deyarli doimiy tezlikda harakat qiladi. Har qanday jism aylanma harakat qilishi uchun unga doimiy kuch ta’sir etib turishi kerak. Agar sayyoralarga bunday kuch ta’sir etmasa, ular to‘g‘ri chiziqli tekis harakat qilishgan bo‘lar edi. Endi dinamika qonunlarini qo‘llab, Oyning Yer atrofida aylanishini ko‘rib chiqaylik.

Oy faqat doimiy kuch ta’siridagina aylanma harakat qiladi. Bu kuch Yer tortish kuchi bo‘lib, u Nyutonning II qonuniga asosan: |F| = m|a| formula bilan aniqlanadi, ya’ni Oy massasi m qancha katta bo‘lsa, tortishish kuchi ham shuncha katta bo‘ladi: |F| ~ m. Nyutonning III qonunidagi aks ta’sirga ko‘ra, Oy ham Yerni shunday kuch bilan tortadi: |F| = M|a|, ya’ni Yer massasi M qancha katta bo‘lsa, tortishish kuchi ham shuncha katta bo‘ladi: |F| ~ M

Agar tortishish kuchi F ham jism massasi m ga, ham Yer massasi M ga proporsional bo‘lsa, demak, bu kuch ularning ko‘paytmasiga ham proporsionaldir: Shu bilan birga, Yer markazidan Yer yuzigacha bo‘lgan masofa Yer markazidan Oygacha bo‘lgan masofadan 60 marta kichik.

Jismning Yer ustidagi markazga intilma kuchi esa Oyning orbita bo‘yicha harakatidagi markazga intilma kuchidan 3600 marta katta, ya’ni: bunda G – proporsionallik koeffitsiyenti.

Nyuton tortishish kuchining bunday tabiati faqat Yer bilan Oy orasidagi tortishishgagina emas, balki Quyosh bilan Yer (88-rasm), boshqa sayyoralar bilan Quyosh, atrofimizdagi jismlar bilan Yer orasidagi tortishishga ham tegishli ekanligini kashf etdi. Uning xulosasiga asosan, olamdagi jismlarning o‘zaro tortishish kuchi quyidagicha aniqlanadi:

bunda m 1 , m 2 – ta’sirlashishayotgan jismlar massalari, r – ular orasidagi masofa (massalar markazidan o‘lchanadi), G – proporsionallik koeffitsiyenti bo‘lib, u gravitatsiya doimiylik deb ataladi. (4) formulada F gravitatsiya tortish kuchini ifodalaydi. Bu qonun olamdagi barcha jismlar o‘rtasidagi o‘zaro tortishish kuchini ifodalagani uchun, u Butun olam tortishish qonuni deb ataladi. Bu qonun quyidagicha ta’riflanadi:

Ikki jismning o‘zaro tortishish kuchi ularning massalari ko‘paytmasiga to‘g‘ri proporsional va ular orasidagi masofa kvadratiga teskari proporsionaldir. Agar o‘zaro ta’sirlashuvchi jismlar massasi m 1 = m 2 = 1 kg va ular orasidagi masofa r = 1 m bo‘lsa, (4) formulada F kuchning son qiymati G ga teng: gravitatsiya doimiysi son jihatdan har birining massasi 1 kg va oralaridagi masofa 1 m bo‘lgan ikki jism orasidagi tortishish kuchiga teng.

1798-yilda ingliz olimi Genri Kavendish uning son qiymati quyidagiga tengligini aniqladi:

Butun olam tortishish qonuni ta’sirlashayotgan jismlar o‘lchamlari ular orasidagi masofadan juda kichik bo‘lgan hollarda, ya’ni moddiy nuqtalar uchun aniq bajariladi.

Shar shaklidagi jismlar uchun ular orasidagi masofa sharlar markazidan o‘lchansa, jismlar orasidagi har qanday masofada ham (4) formula o‘rinli ekanligi ma’lum bo‘ldi. Shuning uchun jismlarni Yerga tortishishini hisoblashda masofani Yerning markaziga nisbatan olish kerak.

Yerning radiusi 6 400 km bo‘lgani uchun jism Yerdan bir necha o‘n kilometr ko‘tarilganida ham Yerga tortishish kuchi miqdorining o‘zgarishi deyarli sezilmaydi. Atrofimizdagi barcha jismlar – mashina, odam, stolstul, shkaf, hattoki, uylar ham bir-biriga tortishib turadi. Bu kuchlar juda kichikligidan, ular sezilmaydi.

Lekin Yer Oyni tortishi natijasida Oy Yer atrofida aylansa, Oy Yerni tortishi natijasida Oy tomonga to‘g‘ri kelgan dengiz va okean suvining bir necha metrga ko‘tarilishi kuzatiladi. Ipga biror jismni osib qo‘ysak, Yer jismni tortishi natijasida jism ipni Yerning markazi tomon tortadi. Bu hodisadan binokorlar uylarni Yerga perpendikulyar ravishda qurishda foydalanadilar.

Yer, Oy va Quyoshga oid ba’zi ma’lumotlar Butun olam tortishish qonuniga oid masalalarni yechishda Yer, Oy va Quyoshga oid kattaliklardan foydalaniladi. Masala yechishda bu kattaliklarning yaxlitlangan taqribiy qiymatlaridan foydalanish mumkin.

Quyida shu kattaliklar keltirilgan:

Похожие

Butun zanjir uchun Om qonuni. Tok manbayining foydali ish koeffitsenti. 10-sinf, 46-mavzu

Faradeyning ikkinchi qonuni 8 - sinf

Elektroliz. Faradeyning birinchi qonuni 8 - sinf

Zaryadlarning o'zaro ta'siri. Kulon qonuni 8 - sinf

Zanjirning bir qismi uchun om qonuni 8 - sinf