Arximed qonuni va uning qo‘llanilishi 6-sinf - Физика - Учебники (по школьные предметы)

Arximed qonuni va uning qo‘llanilishi 6-sinf

Загружено в:

01.03.2022

Скачано:

0

Размер:

1657 KB

6-sinf fizika darsligi asosida 27-mavzu:

Suvga mix yoki kichkina tosh tashlansa, cho‘kib ketadi. Lekin katta yog‘och g‘o‘la, qayiq va ulkan kemalar suvda suzib yuradi. Bunga sabab nima? Quyidagi tajribani o‘tkazib ko‘raylik. Dinamometrga suvda cho‘ kadigan biror jismni osib, uning og‘irligini o‘lchaylik. So‘ngra uni suvli idishga tushiraylik (39-rasm). Bunda dinamo metr ko‘r satishi ka maygan ligini ko‘ra miz.

Agar jism zichligi suvni kidan katta bo‘l gan boshqa su yuqlikka botiril sa, dinamometr ko‘rsatishi yanada kamayadi. Ko‘rilgan tajribadan suyuqlikka botirilgan jismga uni yuqoriga ko‘taruvchi kuch ta’sir etishini bilib olamiz. Demak, jismning suzishi yoki cho‘kib ketishi shu ko‘taruvchi kuchning jism og‘irligidan katta yoki kichik bo‘lishiga bog‘liq ekan. Xo‘sh, bu kuch kattaligi qanday aniqlanadi? Buning uchun navbatdagi tajribani o‘tkazamiz. Zichligi suvdan katta bo‘lgan kub shaklidagi jismni dinamometrga osib, havoda og‘irligi aniqlanadi.

Idishning jo‘mragiga qadar suv to‘ldiriladi (40-rasm). So‘ngra dinamometrga osilgan yukni suvli idishga tushiriladi. Bunda suv toshib, tarozi ustiga qo‘yilgan menzurkaga oqib tushadi. Bundan oldin menzurka tarozi ustiga qo‘yilganda, tarozining ko‘rsatishi belgilab olinadi. Menzurkaning suv bilan birgalikdagi massasidan unga tushgan suv massasi aniqlanadi.

Menzurkadan toshib chiqqan suv hajmi ham aniqlanadi. Bunda jismning o‘lchamlari chizg‘ich bilan aniqlanib, hajmi hisoblansa, toshib chiqqan suv hajmiga tengligi kelib chiqadi. Shu suvning og‘irligi hisoblansa, aynan suvga botirilgan jismning havodagi og‘irligi P h bilan suvdagi og‘irligi P s orasidagi farq F = P h -P s ga tengligi ko‘rinadi.

Demak, yuqoriga ko‘taruvchi kuch jism siqib chiqargan suyuqlik og‘irligiga teng bo‘lar ekan. Bu qonuniyatni birinchi bo‘lib tajriba asosida qadimgi grek olimi, fizik va matematik Arximed (eramizdan oldingi 287–212-yillar) aniqlagan. Shuning uchun yuqoriga itaruvchi kuchga Arximed kuchi deyiladi. Qonun ta’rifi quyidagicha: Suyuqlik yoki gazga to‘la botirilgan jism o‘z hajmiga teng bo‘l gan suyuqlik yoki gazni siqib chiqaradi. Jismga pastdan yuqoriga yo‘nalgan va siqib chiqarilgan suyuqlik yoki gaz og‘irligiga teng kuch ta’sir etadi. Bunga ko‘ra Arximed kuchi quyidagiga teng bo‘ladi:

Arximed kuchining paydo bo‘lish sababini gidrostatik bosim orqali tushun tirish mumkin. Soddalik uchun suyuqlikka botirilgan jismni kub shaklida deb qaraylik (41- rasm). Jismning ostki va ustki qismlari turli chuqurlikda bo‘lganligidan, ularga ta’sir etuvchi gidrostatik bosimlar ham turlicha bo‘ladi.

Chizmadan ko‘rinadiki, h 2 >h 1 . Shu sababli bosimlar farqi yuqoriga yo‘nalgan p=p 2 -p 1 =p s g (h 2 -h 1 ). Jism yuzasi S ni hisobga olsak, F A = p S =P s V jism · g chiqadi.

Shunday qilib jismlarning suzish shartlarini topish mumkin. 1. Agar Arximed kuchi jism og‘irligidan katta bo‘lsa, jism suyuqlikda qisman botgan holda suzib yuradi. F A > mg. 2. Agar Arximed kuchi jism og‘irligiga teng bo‘lsa, jism suyuqlik ichidagi istalgan joyda muallaq holda qoladi. F A = mg.

3. Agar Arximed kuchi jism og‘irligidan kichik bo‘lsa, jism suyuqlikda cho‘kadi. F A < mg Arximed kuchi gazlarda, ya’ni havoda ham namoyon bo‘ladi.

Bunda Arximed kuchi formulasidagi p s o‘rniga p havo qo‘yiladi. Havo sharlari, aerostat, diri jabl deb ataluvchi uchuvchi jismlar Arximed kuchi tufayli havoga ko‘tariladi (42-rasm).

Bu shar larning ichi havodan yengil bo‘lgan gazlar – vodorod yoki geliy gazlari bilan to‘ldiriladi. Normal bosimda 1 m3 vodorodning og‘irligi 0,9 N, geliyniki 1,8 N, havoning og‘irligi esa 13 N keladi.

Demak, 1 m3 geliy qamalgan havo shariga havo tomonidan 13 N ko‘taruvchi kuch ta’sir etsa, sharning ko‘taruvchi kuchi 13 N  1,8 N = 11,2 N bo‘ladi. Hozirgi kunda havo sharlarining pastki qismi ochiq bo‘lib, uning ichidagi havo maxsus yoqilg‘i yordamida qizdirib turiladi. Bunda qizigan havoning zichligi, sovuq havonikiga nisbatan kichik bo‘lishi e’tiborga olinadi.

Dengiz va okeanlardagi ulkan kemalar ham Arximed kuchi tufayli suzadi. Kemalarning korpusi po‘lat taxtalardan, qayiqlarniki yog‘och taxtalardan yasaladi. Taxtalar o‘zaro orasidan suv o‘tmaydigan qilib materiallar bilan biriktiriladi. Kemaning suvga botadigan chuqurligi botish darajasi deyiladi.

Kemaning yo‘l qo‘yiladigan eng ko‘p botish darajasi kema korpusida qizil chiziq bilan belgilanadi. Uni vater chiziq (gollandcha – « vater » – suv) deyiladi. Kema vater chiziqqacha botganda siqib chiqarilgan suvning og‘irligi kemaning suv sig‘imi deyiladi.

• Arximed haqida afsona. Sirakuza podshosi Giyeron o‘ziga oltindan toj yasattiradi. Usta yasagan tojning sof oltindan yasalganligini tekshirishni Arximedga buyuradi. Podsho tojni sindirmay unda aralashma bor-yo‘qligini tekshirishni uqtiradi. Buning uchun toj zichligini sof oltin zichligi bilan solishtirish kifoya edi. Massani tarozida o‘lchanadi. Lekin toj hajmini qanday aniqlash mumkin? O‘ylay-o‘ylay charchagan Arximed hammomga boradi va suvli hovuzchaga tushib, suv toshib ketganini ko‘radi va «Evrika!», ya’ni «Topdim» deb xitob qilib shu holatda laboratoriyasiga yugurib ketgan. Topgan usuli 16-mavzudagi 19-rasmda keltirilgan.

Похожие

Faradeyning ikkinchi qonuni 8 - sinf

Elektroliz. Faradeyning birinchi qonuni 8 - sinf

Zaryadlarning o'zaro ta'siri. Kulon qonuni 8 - sinf

Zanjirning bir qismi uchun om qonuni 8 - sinf

Gorizontal otilgan jism 10-sinf, 6-mavzu.