Turning populatsion strukturasi. 11 - sinf - Биология - Учебники (по школьные предметы)

Turning populatsion strukturasi. 11 - sinf

Загружено в:

04.10.2019

Скачано:

0

Размер:

2326.875 KB

14-§. Turning populatsion strukturasi 11 sinf "Biologiya" darsligi asosida. 2018

• Populatsiya kelib chiqishi umumiy bo‘lgan, o‘zaro erkin chatishib, nasldor avlod beradigan arealning ma’lum qismida uzoq muddat mavjud bo‘lgan, shu turning boshqa populatsiyalaridan nisbatan alohidalashganindividlar ning yig‘indisidir.

Populatsiyalar nisbatan turg‘un biologik sistemalar bo‘lib, quyidagi ko‘rsatkichlar: • populatsiya individlari o‘rtasida o‘zaro chatishish natijasida doimiy ravishda sodir bo‘ladigan genlar almashinuvi natijasi – genofondi; • turli to‘siqlar va tarqalish imkoniyatining cheklanganligi bilan bog‘liq holda boshqa populatsiyalardan alohidalashganligi; • ko‘payish jarayonida ishtirok etadigan yosh individlarning soni; • genlar dreyfi, mutatsiyalar kabi evolutsiya omillari ta’sirida genlarning yangi kombinatsiyalarining yuzaga kelishi bilan tafsivlanadi.

• Populatsiyaning muhim xususiyatlaridan biri o‘z- o‘zini boshqarishi, ya’ni uzoq muddat individlar sonini bir xilda saqlab turishidir. Bu xususiyat populatsiya gomeostazi (yunoncha «homoios» – o‘xshash, «stasis» – turg‘in) deyiladi.

• Populatsiya guruhli uyushma bo‘lib, alohida olingan individlarga ega bo‘lmagan xususiyatlar bilan tavsiflanadi. Bu xususiyatlar insonlarga populatsiyalarning kelajakdagi rivojlanishini oldindan bilish hamda populatsiyalar bilan o‘zaro ongli munosabatlarni tashkil etishda muhim ahamiyatga ega.

• Populatsiya individlarining soni – mazkur populatsiyadagi individlarning ma’lum maydondagi umumiy sonini aks ettiradi. Tabiatda populatsiyalardagi individlar sonini aniqlash juda mushkul. Populatsiyaning bu ko‘rsatkichini aniqlash, ayniqsa muhofazaga muhtoj va «Qizil kitob»ga kiritilgan turlar uchun juda muhim.

• Populatsiya individlarining soni doim o‘zgarib tursa-da, bu ko‘rsatkich yuqori va quyi me’yor chegarasiga ega. Populatsiya sonining yuqori me’yor chegarasi arealning ma’lum qismida yashashi mumkin bo‘lgan individlarning maksimal sonidir. Ushbu ko‘rsatkich oziq miqdori, egallangan maydonning kengligi va boshqa ekologik omillarning ta’sir kuchiga bog‘liq.

• Tabiiy populatsiyalar soni davriy (muntazam) va nodavriy (ahyonahyonda) ravishda o‘zgarishi mumkin. Populatsiyalar sonining davriy o‘zgarishi har mavsumda yoki bir necha yilda sodir bo‘ladi. Populatsiyalar sonining mavsumiy o‘zgarishi Yer sharining yil fasllari almashinib turadigan mintaqalarida kuzatiladi.

• Individlar sonining har bir necha yildan so‘ng davriy ravishda o‘zgarishi ayrim hayvonlar (masalan, tulki, boyqush) populatsiyalarida kuzatiladi. Bog‘larimizda o‘sadigan mevali daraxtlar (masalan, olma, o‘rik) har ikki yilda ko‘p meva beradi, o‘rmonlarda o‘sadigan kedr daraxti har to‘rt yilda mevalaydi.

• Populatsiya zichligi. Zichlik – maydon yoki hudud birligidagi organizmlar soni. Populatsiya zichligi maydon yoki hudud birligidagi organizmlar soni yoki biomassa bilan o‘lchanadi. Masalan, 1 ga da 100 ta daraxt, 1 ga basseyn hududida 10 000 bosh yoki 1000 kg baliq, 1 m 3 suvda 5 million xlorella yashashi mumkin.

• Jinsiy tarkibi. Ko‘pgina turlarda jinsni aniqlashning genetik mexanizmi jinslarning birlamchi nisbati – avlodda jins bo‘yicha 1:1 nisbatda ajralishni ta’minlaydi. Erkak va urg‘ochi organizmlar yashovchanligining farq qilishi evolutsiya jarayonida shakllangan belgi bo‘lib, shu sababli populatsiyada bunday nisbat har doim ham kuzatilmaydi.

• Yosh tarkibi – turli yoshdagi organizmlar guruhlarining nisbati sanaladi. Hayvonlarning tabiiy populatsiyalarida uch xil yoshdagi guruhlar farqlanadi: jinsiy jihatdan yetilmagan va hali nasl qoldira olmaydigan yosh organizmlar (predreproduktiv), jinsiy voyaga yetgan (reproduktiv) organizmlar, ko‘payish xususiyatini yo‘qotgan, nasl bermaydigan qari organizmlar (postreproduktiv).

• Tug‘iluvchanlik – organizmlarning ko‘payishi hisobiga populatsiyada vaqt birligida paydo bo‘lgan organizmlar soni. Tug‘iluvchanlik individlar soni o‘zgarishining muhim demografik xususiyatidir. Odatda, tug‘iluvchanlik oshgan sari populatsiyada organizmlar soni ortadi.

• O‘lim ko‘rsatkichi – vaqt birligida nobud bo‘lgan organizmlar soni. Bu de mo grafik jarayonlarning xususiyatlaridan biridir. Tug‘iluvchanlikka qarama-qarshi xususiyat bo‘lgan o‘lim tabiiy populatsiyalardagi organizmlar soniga ta’sir ko‘rsatadi. Tug‘iluvchanlik normal kechayotgan sharoitda o‘lim ko‘rsatkichiga qarab populatsiyadagi organizmlar sonining kelajakda o‘zgarishini bashorat qilish mumkin.

• Populatsiyadagi individlar sonining ortish tezligini tug‘uluvchanlik va o‘lim ko‘r satkichlari o‘rtasidagi nisbat belgilab beradi. Tug‘iluvchanlik va o‘lim ko‘rsatkichlari nisbatiga ko‘ra quyidagi populatsiyalar farqlanadi: barqaror populatsiya, bunda tug‘iluvchanlik va o‘lim ko‘rsatkichlari teng, organizmlar soni bir miqdorda bo‘ladi: kamaymaydi va ko‘paymaydi, areali kengaymaydi va qisqarmaydi.

Похожие

Turning populatsion strukturasi (davomi). 11 - sinf

Ekotizimlarning trofik strukturasi. 11 - sinf

Populatsiya – turning tuzilish va evolutsiyaning boshlang‘ich birligi. 10 - sinf

Biosferaning tarkibi. 11 - sinf

Tabiiy ekosistemalar. 11 - sinf