Organik olamdagi moslanishlar – evolutsiya natijasi. 10 - sinf - Биология - Учебники (по школьные предметы)

Organik olamdagi moslanishlar – evolutsiya natijasi. 10 - sinf

Загружено в:

02.10.2019

Скачано:

0

Размер:

1842.4638671875 KB

43-§. Organik olamdagi moslanishlar – evolutsiya natijasi 10 sinf "Biologiya" darsligi asosida. 2017

• Moslanish bu – organizmlarning ichki va tashqi tuzilishi, organlar funksiyasi, xulq-atvori va hayot tarzining muayyan yashash muhiti sharoitiga mos kelishidir. Barcha tirik organizmlarda mavjud bo‘lgan o‘ziga xos moslanish belgilari ularning o‘zi yashab turgan muhitda yashab qolishi, yashash uchun kurashda g‘olib chiqishi, normal nasl qoldirib o‘z belgilarini kelgusi avlodlariga uzatishlari uchun imkon tug‘diradi.

• Morfologik moslanishlar. Tashqi muhit omillari ta’siri natijasida organ izml ar tana tuzilishida shu muhitga mos xususiyatlar paydo bo‘ladi. Masalan, qushlarda tana shakli havo muhitida, baliqlarning tana shakli suv muhitida yashashga yordam beradi.

• Himoya rangi. Ko‘pchilik hollarda hayvonlarning tashqi rangi o‘zi yasha yot gan muhit rangiga mos bo‘lgani uchun ko‘zga kam tashlanadi. Odatda cho‘lda yashaydigan toshbaqa, kaltakesak, ilonlar qum rangida, shimoliy o‘lka hayvonlari – ayiq, kuropatka, tulkilar oq rangda, kvaksha, beshik tervatar, ninachilar yashil barglar orasida yashagani, karam kapalagi qurti uning barglari bilan oziqlangani sababli yashil rangda bo‘ladi.

• Maskirovka. Ayrim hollarda hayvonning tana shakli va rangi atrofi dagi barg, novda, kurtak, o‘simliklarga o‘xshash bo‘ladi. Chunonchi, chupchik degan hasharot rangi va shakli ingichka novdani, ninabaliq suvo‘tlarini, dengiz paxmoq otchasi deb ataluvchi ba liq suv o‘simliklarini eslatadi.

• Ogohlantiruvchi rang. Ba’zi hayvon lar ning tashqi ko‘rinishi rang- barang bo‘lib, ko‘zga yaqqol tashlanadi. Tillaqo‘ng‘iz, tugmachaqo‘ng‘iz, qovo g‘ari, tukli ari, ko‘pgina kapalaklar, «do‘st- dushman» ko‘ ziga yaqqol tashlanib, o‘z ranglari bilan ularni «ogohlantiradilar».

• Mimikriya. Ba’zi hollarda dushmanlari tomonidan ko‘p qiriladigan hayvon lar tanasining rangi, shakli bilan «ogohlantiruvchi rangli» organizmlarga taqlid qiladi.

• Chalg‘ituvchi rang . Bunday hayvon tanasi dog‘lar va olachipor yo‘llar bilan qoplangan bo‘ladi. Bu dog‘lar, olachipor yo‘llar dushmanning diqqate’tiborini chalg‘itadi. Zebra, jirafalar terisining rangini bunga misol qilib ko‘rsatish mumkin.

• Fiziologik moslanishlar. Ushbu moslanish tana temperaturasi, qonda tuz va qand konsentratsiyasining turg‘un holda saqlanishiga qaratilgan. Organizmlar shaxsiy hayotining turli bosqichlarida atrof- muhitdagi tuz, namlik, haroratning o‘zgarishlariga nisbatan o‘z turg‘unligini saqlaydi.

• Etologik moslanishlar. Bu moslanish turi hayvonlarning xattiharakatlarida namoyon bo‘ladi. O‘ziga xos harakatlar orqali hayvonlar dushmanlaridan himoyalanadi, oziqa topadi va zaxiralaydi, yil mavsumlariga moslashadi, juft tanlaydi va ko‘payadi, naslini himoya qiladi.

• O‘simliklar olamidagi moslanishlar. Hayvonlar singari o‘simliklarda ham tashqi muhit omillariga nisbatan bir qancha moslanishlar mavjud. Masalan, nam tanqisligiga o‘simliklar turlicha moslashgan bo‘ladi. Bir xil o‘simliklarning bargi ustki tomondan mum qavat (fi kus), ikkinchi xillarda qalin tuklar (sigirquyruq) bilan qoplangan.

• Moslanishlarning kelib chiqishi. Darvin tashqi muhitning muayyan sharoitida organizm lardagi murakkab va turli-tuman moslanishlar qanday paydo bo‘lganligini ilmiy asosda tu shuntirib berdi. Darvin mulohazasi qanchalik to‘g‘ri ekanligini aniqlash maqsadida kapalaklar tana rangining o‘zgarishiga oid ma’lumotlarni tahlil qilib chiqamiz.

• Organizmdagi moslanishlarning nisbiyligi. Organizmlarning muhit sharoitiga moslanishi uzoq muddatli tarixiy jarayonda tabiiy tanlanish ta’siri tufayli paydo bo‘lgan. Shunga qaramay u mutlaq emas, nisbiydir. Moslanishning nisbiy xarakterda ekanligini juda ko‘p dalillar yordamida isbotlash mumkin.

• Organizmda bir turdan saqlanish uchun paydo bo‘lgan moslanishlar boshqa turdan himoyalanishda samara bermadi. Masalan, cho‘l toshbaqalarining kosalari ko‘pchilik yirtqich hayvonlardan himoya qilsa ham burgut, boltayutar, sarisor kabi yirtqich qushlardan himoya qila olmaydi. Chunki ular toshbaqalarni osmondan qattiq yerga tashlab parchalab yeydilar.

Savol va topshiriqlar • Morfologik moslanishlar haqida gapirib bering. • O‘simliklar olamidagi moslanishlarning ahamiyati. • Organizmdagi moslanishlarning nisbiyligini qanday izohlaysiz. • Zoologiyadan o‘zlashtirgan bilimlaringiz asosida sutemizuvchilardagi etologik moslanishlarga misollar keltiring.

Похожие

Biokimyoviy evolutsiya nazariyasi. 10 - sinf

Organik olam evolutsiyasining asosiy yo‘nalishlari. 10 - sinf

Harorat – muhitning abiotik omili. 11 - sinf

Evolutsion o‘zgarishlarning tiplari. 10 - sinf

Jins genetikasi. 10 - sinf