Ko‘payish xillari. 9 - sinf - Биология - Учебники (по школьные предметы)

Ko‘payish xillari. 9 - sinf

Загружено в:

04.10.2019

Скачано:

0

Размер:

6017.6142578125 KB

36- §. Ko‘payish xillari 9- sinf “Biologiya. Sitologiya va genetika asoslari” darsligi asosida. 2014

Organizmlarning ko‘payish usullari juda xilma-xil va murakkab bo‘lishiga qaramay, uning asosini ikki xil: jinsiy va jinssiz ko‘payish tashkil qiladi.

• Jinsiy ko ‘ payish deb, jinsiy bezlarda hosil bo‘lgan, mahsus, jinsiy hujayralar hisobiga nasllar gallanishi va rivojlanishiga aytiladi.Jinsiy ko‘payish evolutsiya jarayonida paydo bo‘lib, organizmlar genotipini xilma-xil bo‘lishida katta ahamiyatga egadir.

• Jinsiy ko‘payishda yangi avlod, har xil ota-ona organizmdan hosil bo‘lgan ikkita jinsiy hujayraning qo‘shilishi natijasida rivojlanadi. Lekin umurtqasiz hayvonlarning ayrim turlarida jinsiy hujayralar bitta organizmda rivojlanadi. Bunday ikki jinsli hayvonlar germafroditlar (qo‘sh jinslilik) deb ataladi.

• Ma’lumki, yangi organizm jinsiy hujayralar qo‘shilmasdan ham rivojlanishi mumkin. Ayrim hayvon va o‘simlik (erkak asalari, mayda qisqichbaqasimonlari) turlarida urug‘lanmagan tuxum hujayradan yangi organizmning rivojlanishi kuzatiladi. Bunday ko‘payish usuli partenogenez deb ataladi.

• Jinssiz ko‘payish ham tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, yangi organizm somatik (tana) hujayralardan, ya’ni jinssiz hujayralardan rivojlanishi bilan tavsif lanadi. Biz ko‘payishning har ikki turiga quyida batafsil to‘xtalib o‘tamiz.

• Jinssiz ko‘payish tirik tabiatda: ham o‘simliklar, ham hayvonlar orasida keng tarqalgan. Jinssiz ko‘payishda ona organizmidagi bitta yoki bir nechta somatik hujayralar guruhidan yangi organizm rivojlanadi.

• Bir hujayrali suv o‘tlari (xlorella, xlamidomonada), sporalilar bir nechta bo‘laklarga bo‘linish yo‘li bilan ko‘payadi, ko‘p bo‘laklarga bo‘linish shizogoniya deb ataladi. Bo‘linish yo‘li bilan ko‘payish mitoz uchun misoldir. Ko‘pchilik bir hujayralilar, tuban zamburug‘lar, suv o‘tlari (xlorella) spora hosil qilish xususiyatiga ega. Spora ichidagi hujayraning bo‘linishi natijasida ko‘p hujayralar hosil bo‘ladi. Hujayralar soni birlamchi hujayralar yadro si ning karrali bo‘linishi natijasida hosil bo‘lgan yadrolar soni bilan aniqlanadi.

• Bir va ko‘p hujayrali organizmlarda jinssiz ko‘payish usullaridan biri kurtaklanishdir . Misol uchun achitqi zamburug‘lari va gidralar. Kurtaklanib ko‘payishda, dastlab, ona organizm tarkibida yadrosi bo‘lgan bo‘rtma hosil bo‘ladi. U o‘sib ona organizm darajasida kattalashadi, so‘ngra ajralib mustaqil organizm sifatida yashaydi.

• Ko‘p hujayralilardan chuchuk suv gidrasida kurtak hujayralar guruhidan iborat bo‘lib, kurtaklar ona organizm tanasi hisobiga oziqlanib, tez rivojlanadi. Ularning uchida paypaslagichlari va og‘iz teshigi paydo bo‘ladi. Yosh gidralar biroz o‘sgandan keyin ona organizmdan ajralib mustaqil yashay boshlaydi.

• O‘simliklar olamida vegetativ ko‘payish keng tarqalgan bo‘lib, bunda ona organizmning ayrim bo‘lagining ko‘payishi hisobiga yangi organizmlar hosil bo‘ladi

• Vegetativ ko‘payishga o‘simliklarning qalamchalari, gajaklari, ildiz bachkisi, tugunaklari, piyozchalari va ildizpoyalari orqali ko‘payishini misol qilish mumkin. Kartoshka, batat, shoyigul shakli o‘zgargan yer osti poyalari ya’ni tugunaklari orqali; tol, terak, tok, qorag‘at qalamchalari yordamida, olma, yantoq, olcha, terak kabilar ildiz bachkisi; lola, piyoz, sarimsoqpiyoz piyozchalari; qulupnay gajaklari, begoniya bargi ildiz tugunaklari; kartoshkagul, iloq, g‘umay, ajriq, binafsha, shirinmiyalar esa ildizpoyasi orqali ko‘payadi.

• Ayrim hayvonlar, ko‘p tukli halqali chuvalchanglarda bo‘laklarga bo‘linib ko‘payishni kuzatish mumkin. Bunda chuvalchang tanasi bir nechta bo‘lakka bo‘linadi va bu bo‘laklardan yangi organizm hosil bo‘ladi .Hayvonlarda kuzatiladigan vegetativ ko‘payish asosida regeneratsiya yoki yo‘qolgan qismni qayta tiklash yotadi.

• Jinssiz ko‘payishning biologik ahamiyati, organizmning tez ko‘payishi va ko‘p avlod hosil bo‘lishini ta’minlashdan iborat. Jinssiz ko‘payish natijasida hosil bo‘lgan har bir organizmning genotipi ona organizm genotipiga aynan o‘xshash bo‘ladi. Chunki, tana hujayralari faqat mitoz yo‘li bilan ko‘payadi, mitozning interfaza bosqichida genetik materialning ikki hissa ko‘payishi kuzatiladi.

• Mitozni eslang. Mitoz bo‘linishi natija sida paydo bo‘lgan hujayralardan, jinssiz ko‘payishda yangi organizmlar rivojl anadi. Mitoz bo‘linish asosida jinssiz yo‘l bilan ko‘paygan organizmlar genotipi bir xil bo‘lish sabablarini tushuntirish mumkin. Foydali mutatsiyalar bun day organizmlarda tashqi muhit sharoitining o‘zgarishi natijasidagina kamdan-kam hollarda paydo bo‘ladi.

Savol va topshiriqlar • Qaysi organizmlarda jinssiz ko‘payish kuzatiladi? • Jinssiz ko‘payishning qanday xillarini bilasiz? • Nima uchun jinssiz ko‘payish natijasida olingan organizmlar bir-biriga va ota-ona organizmga genetik jihatdan o‘xshash bo‘ladi?

Похожие

Jinsiy ko‘payish. 9 - sinf

Organizmlarning ko‘payishi. Jinssiz ko‘payish. 10 - sinf

Yadro. 9 - sinf

Urug‘lanish. 9 - sinf

Fotosintez. 9 - sinf