Irsiy (genotipik) o‘zgaruvchanlik. 9 - sinf - Биология - Учебники (по школьные предметы)

Irsiy (genotipik) o‘zgaruvchanlik. 9 - sinf

Загружено в:

04.10.2019

Скачано:

0

Размер:

2900.2333984375 KB

55- §. IRSIY (GENOTIPIK) O‘ZGARUVCHANLIK 9- sinf “Biologiya. Sitologiya va genetika asoslari” darsligi asosida. 2014

 Organizm genotipining o‘zgarishi bilan boradigan va bir nechta avlodlarda saqlanadigan o‘zgaruvchanlik irsiy o ‘ zgaruvchanlik deyiladi. Ba’zan bular aniq ko‘zga tashlanadigan o‘zgarishlar bo‘lib, ularga: kalta oyoqli qo‘y larning paydo bo‘lishi, tovuqlarda patning bo‘lmasligi mushuk barmoqlarining ayri bo‘lishi, pigmentlarning bo‘l masligi (albinizm), odamlarda barmoqlarning kalta bo‘lishi va ko‘p barmoqlilik (polidaktiliya) kabilarni misol qilib ko‘rsatish mumkin.

 To‘satdan vujudga keladigan va qat’iy ravishda nasldan naslga o‘tadigan o‘zgarishlar natijasida xushbo‘y no‘xatning kalta poyali navlari, qat qat tojibarg hosil qiladigan o‘simliklar va juda ko‘p boshqa belgilar paydo bo‘lgan. Ko‘pincha ular juda kichik, lekin sezilarli o‘zgarishlar hisoblanadi.

 Genetik materialning irsiy o‘zgarishiga mutatsiyalar deyiladi. Mutatsiyalar gen yoki xromosoma tuzilmasining o‘zgarishi tufayli hosil bo‘ladi va tur ichidagi xilma xillikning birdan bir manbai bo‘lib xizmat qiladi

 Mutatsiyaning namoyon bo‘lish xarakteri. Mutatsiyalar dominant va retsessiv bo‘ladi. Ularning ko‘pchiligi retsessiv bo‘lib, geterozigota holdagi organizmlarda yashirin holda uchraydi. Bu holat turning yashashi uchun muhim ahamiyatga ega. Odatda mutatsiyalar zararli bo‘lib, organizmning nozik muvozanatdagi biokimyoviy jarayonlar tuzilishiga o‘zgartirishlar kiritadi.

 Dominant mutatsiyaga ega organizmlar gomo va geterozigota holatlarda yashovchan bo‘lmaydi va individual rivojlanishning dastlabki bosqichlaridayoq nobud bo‘ladi. Tashqi muhit o‘zgarishi natijasida ilgari zararli bo‘lgan mutatsiyalar, organizmga foydali ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bunday mutatsiyalarni tashuvchi organizmlar tabiiy tanlanish nati jasida saralanib boradi.

 Mutatsiyalar paydo bo‘ladigan joylar. Mutatsiyalar generativ va somatik bo‘lishi mumkin. Jinsiy hujayralarda paydo bo‘lgan mutatsiyalar shu organizm belgilarining namoyon bo‘lishiga ta’sir qilmaydi, u faqat keyingi bo‘g‘inlarda namoyon bo‘ladi. Bunday mutatsiyalar generativ mutatsiyalar deyiladi .

 Agar somatik hujayralarning genlari o‘zgarsa, bunday mutatsiyalar shu organizmning o‘zida namoyon bo‘ladi va jinsiy ko‘payishda keyingi avlodga o‘tmaydi. Biroq jinssiz ko‘payishda, agar organizm hujayra yoki hujayralar to‘plamidan ko‘payayotgan va unda o‘zgargan — mutatsiyaga uchragan gen bo‘lsa, bunday mutatsiyalar somatik mutatsiyalar deb ataladi va ular keyingi avlodlarga o‘tishi mumkin.

 Mutatsiyalarning paydo bo‘lish darajalari. Bir gen doirasidagi bitta yoki bir nechta nukleotidlarning o‘zgarishi yoki almashinishi bilan bog‘liq muta tsiyalar gen yoki nuqtali mutatsiyalar deb ataladi. Ular oqsillar tuzilishiga o‘zgarishlar kiritadi, ya’ni polipeptid zanjirdagi aminokislotalarning ketma ketligi yangilanadi va shu bilan oqsil molekulasining funksional faolligini o‘zgartiradi.

 Xromosoma tuzilmasining o‘zgarishi xromosoma mutatsiyasi deb ataladi. Bunday mutatsiyalar xromosomaning ma’lum bir qismining yo‘qolishi tufayli vujudga keladi.

 Ayrim hollarda xromosomadan ajralgan qism gomologik bo‘lmagan xromosoma bilan birikib, genlarning yangi kombinatsiyasini paydo qiladi va ularning o‘zaro ta’sir xarakterini o‘zgartiradi.

 Urug‘lanish davrida bunday gametalarning normal gaploid gameta bilan qo‘shilishi natijasida hosil bo‘lgan zigotada mazkur turga xarakterli bo‘lgan diploidli to‘plamga nisbatan xromosomalar soni bittaga ko‘p yoki kam bo‘ladi. Bunday holatlarda genlar muvozanatining buzilishi organizm rivojlanishining buzilishiga olib keladi.

 Sodda hayvon va o‘simliklarda ko‘pincha xromosomalarning gaploid to‘plamga nisbatan karra ortishi kuzatiladi. Xromosomalar to‘plamining bunday o‘zgarishi poliploidiya deb ataladi. Poliploidiyaning darajasi har xil bo‘ladi. Sodda hayvonlarda xromosomalar soni bir necha yuz barobarga ko‘payishi mumkin. Poliploidiya hodisasi yuksak o‘simliklarda keng tarqalgan.

 Kariotipda xromosomalar sonining ko‘payishi bilan organizmning genetik barqarorligi ortadi, mutatsiya jarayonida hayotchanlikning pasayishi xavfi kamayadi. Poliploidiya organizmlarning hayotchanligi, mahsuldorligi va boshqa xususiyatlarini oshiradi. O‘simlikshunoslikda poliploidiyadan keng foydalani ladi. Chunki madaniy o‘simliklarning sun’iy olingan poliploid navlari yuqori hosildorligi bilan farqlanadi

 Mutatsiya xususiyatlari . Mutatsiyalar irsiyat bilan bog‘liq, ya’ni ular nasldan naslga o‘tadi. Bitta mutatsiyaning o‘zi bir turga mansub bo‘lgan har xil organizmlarda paydo bo‘lishi mumkin. Mutatsiyalar ta’sir doirasiga qarab foydali va zararli, dominant hamda retsessiv bo‘ladi.

 Genlarning muhim xususiyatlaridan biri — mutatsiyalar hosil qilishdir. Dastlab irsiy o‘zgarishlar tezligini birdaniga oshirish rentgen nurlari ta’sirida amalga oshirilgan. Rentgen nurlari ta’sirida mutatsiyalar paydo bo‘lishini 150 marta oshirishga erishildi. Rentgen va boshqa ionlantiruvchi radiatsiya nurlaridan tashqari, mutatsiyalar kimyoviy moddalar ta’sirida ham hosil bo‘lishi mumkin.

 Moddalar almashinuvi jarayoniga, ayniqsa, DNK sinteziga ta’sir qiluvchi omillar mutatsion jarayonga ham ta’sir qiladi.  Sun’iy yo‘l bilan hosil qilinadigan mutatsiyalar amaliy ahamiyatga ega bo‘ladi, chunki ular tur yoki populatsiya ichidagi genetik xilma xillikni oshiradi va shu yo‘l bilan seleksionerga «yordamchi» material beradi.

Похожие

Fenotipik o‘zgaruvchanlik. 9 - sinf

Evolutsiyani harakatlantiruvchi kuchlari. Irsiy o‘zgaruvchanlik. 10 - sinf

Irsiyat va o‘zgaruvchanlik. 9 - sinf

O‘zgaruvchanlikning umumiy qonuniyatlari. 10 - sinf

Hujayra tiriklikning irsiy birligi. 10 - sinf