Inson ekologiyasi. 11 - sinf - Биология - Учебники (по школьные предметы)

Inson ekologiyasi. 11 - sinf

Загружено в:

04.10.2019

Скачано:

0

Размер:

2037.4345703125 KB

23-§. Inson ekologiyasi 11 sinf "Biologiya" darsligi asosida. 2018

• Inson hayotini tabiatsiz va tashqi muhit omillarisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Inson bilan tashqi muhit o‘rtasida doimo moddalar va energiya almashinuvi bo‘lib turadi. 1920- yillarda inson bilan tashqi muhit o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganuvchi inson ekologiyasi – antropoekologiyafani paydo bo‘ldi.

• Inson ekologiyasi fani antropoekologik sistemalarning kelib chiqishi, yashashi va rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganadi. • Antropoekologiya ekologik, ijtimoiy- iqtisodiy bilim sohasi bo‘lib, insonning normal hayotiy faoliyati uchun turli ehtiyojlarni qondirish va turmush darajasini orttirish uchun tavsiyalar ishlab chiqadi.

• Antropoekologik sistemalar – muhit bilan dinamik muvozanatda bo‘lgan va shu munosabat orqali o‘z ehtiyojlarini qondiradigan insonlar jamoasidir. Antropoekologik sistemalarning tabiiy ekosistemalardan asosiy farqi uning tarkibida inson jamoasining mavjudligidir. Ma’lum hududda yashaydigan insonlar jamoasining faolligi ularning atrof-muhitga ko‘rsatadigan ta’sir darajasi bilan aniqlanadi.

• Inson ekologik omillarning ta’sir obyekti bo‘lishi bilan birga o‘zi ham muhitga ta’sir qiladi. Insonning ekologik omil sifatida o‘ziga xosligi quyidagilardan iborat: • Inson tabiatga maqsadli va ongli ta’sir ko‘rsatadi. Tabiatni o‘z ehtiyojlariga moslashtiradi va uning ustidan hukmronlik qiladi. Natijada insonning imkoniyatlari juda kengaydi, u sayyoraning har qanday ekologik bo‘shliqlarini egallay olish qudratiga ega. • Har qanday biologik tur cheklangan energetik resursga ega. Shuning uchun ularning tabiatga ta’sir etish imkoniyati sezilarli emas. Inson tabiatga kuchli ta’sir qiladi. Yashil o‘simliklar quyosh energiyasidan foydalansa, boshqa organizmlar esa o‘zidan avvalgi oziq darajasining organik moddalari energiyasidan foydalanadi. Inson faoliyati jarayonida juda kuchli energiya manbalarini (yadro va termoyadro reaksiyalari) yaratadi va undan foydalanadi. • Insonning ekologik omil sifatida o‘ziga xosligi uning faoliyati faol, ijodiy xarakterda ekanligidir. Inson o‘z atrofida sun’iy muhit yarata olishi ham uni boshqa ekologik omillardan ajratib turadi.

• Antropoekologiya fani antropoekologik sistemalarning shakllanishi, yashash va rivojlanish qonuniyatlari, shuningdek, insonning sog‘lom turmush tarzi me’yorlari, salomatligiga ta’sir etadigan (fizik, kimyoviy, biologik, ijtimoiy) omillarni keng miqyosda o‘rganadi.

• Antropoekologik sistemalarda inson va tabiiy muhit o‘rtasidagi o‘zaro ta’siri quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiriladi: • Inson tabiiy boylik va ne’matlardan foydalanishi orqali rivojlanadi, shuningdek, jamoaning biologik va ijtimoiy ko‘rsatkichlari o‘zgaradi. • Inson tabiat qonunlarini o‘rganib, o‘z ehtiyojlarini qondirish maqsadida atrof-muhitni ongli ravishda o‘zgartiradi.

• Insonlarning ekologik muhitga moslanishlari. Adaptiv tiplar . Tabiiy va sun’iy muhit omillari insonga doimo ta’sir ko‘rsatadi. Sayyoraning turli joylarida insonga turli xil tabiiy omillar ta’sir ko‘rsatadi. Inson rivojlanishi davomida Yer kurrasi aholisining ekologik moslashuvi natijasida insonlarning adaptiv (moslashgan) tiplari kelib chiqqan.

• Arktik adaptiv tip. Sovuq iqlim va ko‘proq hayvon mahsulotlari bilan oziqlanish sharoitida shakllanadi. Arktika xalqlari orasida ham o‘simliklar tarkibidagi C vitaminini kam iste’mol qilishga moslanish xususiyati rivojlangan.

• Tropik adaptiv tip. Mazkur adaptiv tip issiq va nam iqlim, oziq ratsionida hayvon oqsili nisbatan kam sharoitda shakllanadi. Oziq-ovqat mahsulotlari asosan o‘simliklardan tayyorlangan bo‘lib, uglevodlarga boy.

• Tog‘ adaptiv tipi – atmosfera bosimi past, kislorodning miqdori kam, gipoksiya, sovuq sharoitda shakllanadi. Xarakterli xususiyatlari: asosiy moddalar almashinuvi jadal kechadi, ko‘krak qafasi keng, naysimon suyaklar uzun, eritrotsitlar soni, gemoglobin miqdori yuqori bo‘ladi.

• Cho‘l-sahro adaptiv tipi – quyosh radiatsiyasi o‘ta kuchli, jazirama, quruq, kontinental iqlim sharoitlarida shakllanadi. Xarakterli xususiyatlari quyidagilar: issiqlik ajratilishi yuqori, ter bezlari yaxshi rivojlangan, suvni ko‘p iste’mol qiladi.

• Antropogen ekosistemalar, ularning inson salomatligiga ta’siri. Eng muhim hozirgi zamon antropogen ekosistemalariga shaharlar, qishloqlar, transport kommunikatsiyalari kiradi. Insonning hayot muhiti, ya’ni inson yashayotgan sharoit boshqa tirik organizmlar muhitiga qaraganda ancha kengroqdir.

• Kishilar tomonidan yaratilgan moddiy muhitga quyidagilar kiradi: • Kishilar tomonidan o‘zgartirilgan tabiat: cho‘llarni o‘zlashtirish, o‘rmonlar tashkil qilish, daryolar yordamida suv omborlari qurish va boshqalar. • Sun’iy elementlar: binolar, inshootlar qurish, shovqinlar, elektromagnit maydonlari, radioaktiv nurlar, zaharli moddalar ishlab chiqarishda ishlatiladigan har xil materiallar, mahsulotlar.

• Shahar aholisining zichligi yuqumli kasalliklarning keng tarqalishi uchun sharoit yaratadi. Havoning ifloslanganligi natijasida Yer yuzasiga ultrabinafsha nurlar- ning ancha miqdori yetib kelmaydi. Yorug‘likning yetarli bo‘lmasligi natijasida D vitamini yetishmasligi rivojlanadi.

• Qishloq ekologik sistemalari o‘z xususiyatlari jihatidan shahar ekosistemasidan ancha farq qiladi. Qishloqlarda hayvon va o‘simlik turlarining xilmaxilligi kuzatiladi. Hayvonlar orqali yuqadigan yuqumli va parazit organizmlar orqali vujudga keladigan kasalliklar qishloqlarda ko‘proq uchraydi.

Похожие

Inson biosfera omili sifatida. Inson faoliyatining biosferaga ta’siri. 11 - sinf

Biosferaning tarkibi. 11 - sinf

Tabiiy ekosistemalar. 11 - sinf

Biosfera biomassasi. 11 - sinf

Biogeokimyoviy sikl. 11 - sinf