A.Navoiy Tuyuqlar 8 -sinf - Литература - Учебники (по школьные предметы)

A.Navoiy Tuyuqlar 8 -sinf

Загружено в:

25.09.2021

Скачано:

0

Размер:

9549 KB

ALISHER NAVOIY TUYUQLAR 8-sinf adabiyot darsligi asosida 6-mavzu:

TUYUQLAR Tuyuq haqida nazariy ma'lumotga egasiz. Uning sof turkiy she'riyatgagina xos janr ekanidan ham xabardorsiz. Mantiqan, turkiy she'riyatni haddi a'losida taraqqiy etti-rishni ko'zlab qalam tebratgan buyuk Alisher Navoiyning bu janrni chetlab o'tishi mumkin emasligini ham tasawur qilasiz, albatta. Shoir barcha tuyuqlarini bir yerga jamlab, « Badoye' ul-vasat » devoni tarkibiga kiritgan. Devondagi tuyuqlarning umumiy soni - 13 ta.

«BORMOG'IN» TAJNISLI TUYUQ Necha dedim ul sanamg'a: «Bormog'in», Qilmadi ul tark oxir bormog'in. Munchakim xudroyliq ko'rguzdi ul, Aql hayrat qildi, tishlab bormog'in. Tuyuq shunday janrki, uning qofiyasida kelgan shaklan bir xil so'zlar yoki so'zlar turkumining har satrda boshqa-boshqa ma'no anglatib kelishi kishida ajib bir zavq uyg'otadi.

Ushbu tuyuqning 1- misrasi oxiridagi « bormog'in » so'zi hozirgi tilimizdagi « bormagin » ma'nosida kelgan («Necha bora u sanamga: «Bormagin», - dedim»). 2- misradagi « bormog'in »ni « bormog'ini » deb tushuni- shimiz kerak, satrdagi « oxir » so'zi esa « hech » ma'nosida ishlatilgan («U bormog'ini hech tark etmadi»). Demak, sanam lirik qahramonning gapiga kirmabdi.

misrada sanamning qaysarligi (« xudroyliq », ya ' ni o ' zboshimchalik qilgani ) aytiladi (« U shunchalik qaysarlik qildiki ...»). misradagi « bormog ' in » so ' zi « barmog ' ini » degan ma ' noda qo ' llangan (« Aql bundan hayratlanib , barmog ' ini tishladi »). Tilimizda « barmoqni tishlamoq » degan ajoyib ibora bor. Odatda, iboraning ma'nosi bir so'zga teng kelishi ke rak. Bu ibora « hayratlanmoq » degan ma'noning ta'sirchan ifodasi sifatida ishlatiladi. Ay on bo'lyaptiki, o'sha Navoiy yashagan XV asrda ham mazkur ibora mavjud ekan.

Shuni ham o'quvchilarimizga eslatib ketishimiz kerakki, u davrdagi arab yozuviga asoslangan eski o'zbek alifbosida « bormagin », « bormog'in » va « barmog'in » so'z- lari aynan bir xil harflar bilan bitilgan. Shundan tajnis hosil qilingan. Shoirning yuksak badiiy mahorati shundaki, o'zaro shakldosh, ya'ni ohang jihatidan aynan bir xil so'zlarni tuyuq qofiyalariga olish orqali kitobxon ong- tafakkuri va ruhida ajib bir badiiy-tabiiy (badiiy-estetik) kayfiyat uyg'ota olgan.

Tuyuqning 3- va 4- misralarida aql mavhum tushunchasi jonlantirilgan. Aslida, odam hayratdan barmog'ini tishlaydi. Bu asarda esa mazkur harakat aqlga tegishli qilib tasvirlangan. Bunda ham shoirning xalq tilidagi tabiiylikka rioya qilgani ko'rinadi. Chunki tilimizda: « Aqlim lol qoldi », - degan ibora ham borku. Holbuki, bunda ham o'sha so'zlayotgan shaxsning o'zi lol qolgani tushuniladi. Faqat bu ish-harakat aqlga ko'chirilgan holda ifodalanyapti.

Tuyuq, aslida, ana shu lisoniy go'zallik asosiga quril-gan. Lekin unda zimdan sanamning qaysarligi, gapga kir-magani qoralanayotganini sezish qiyin emas. Aql bundan hayratlanib, barmog'ini tishlagani bayonida esa bilinar-bilinmas tarzda: «Birovning jo'yali maslahatiga kirmay, qaysarlik qilish ham aqldan emas», - degan g'oya ilgari surilayotganiga ham shubha yo'q.

«SARVI GULRUX SORIDIN» TAJNISLI TUYUQ O'tkali ul sarvi gulrux soridin, Yo'q xabar ul sarvi gul ruxsoridin. Hajridin bog' ichra berur yodima Qomatidin sarvu, gul - ruxsoridin. Tuyuq haqidagi nazariy ma'lumotdan bilib oldingizki, badiiy asarda tajnis hosil qilish uchun faqat tildagi tayyor shakldosh (omonim) so'zlardangina foydalanish shart emas. Chunki qalam sohibi bir necha so'z qo'shilmasi orqali ham ohoriy, ilgari tutilmagan, ya'ni tamoman yangi tajnislar ijod qilishi ham mumkin.

Ushbu tuyuqda ham Navoiy shunday yo'l tutgan. 1-misradagi «sarvigul ruxsoridin» so'zlar tarkibiga 2-misrada «sarvigul ruxsoridin» va 4- misrada «sarvigul ruxsoridin» degan so'z tarkibi qofiya bo'lib kelgan. Le kin bu uch qofiyadagi so'zlaming har biri alohida-alohida ma'noga ega. Lekin eski o'zbek alifbosida bu tajnis tarkibi bir xil yozilgan.

1-misrada « sarvi gulrux » so'zi istiora bo'lib, tik qo-matli va gul yuzli yorni anglatib kelgan. Natijada satrdan: « Gul yuzli yor (yonidan) o'tgani », — degan ma'no uqamiz. 2-misrada buning iloji yo'qligi mantiqan asoslanadi: « U sarvdek tik qomatli gulning yuzidan xabar yo'q ». Bu yerda endi « gul» istiora sifatida to'g'ridan to'g'ri yorni anglatib kelyapti . « Ruxsor » so'zi esa o'z ma'nosida « yuz »ni bildirib turibdi. Lekin bunda ham so'z ko'chimi - metonimiyaning « sinekdoxa » degan turi bor: uzv, ya'ni butunning bir bo'lagi (« yuz ») tilga olinib, amalda butun (ya'ni yor)ning o'zi ko'zda tutilgan. 3-misrada: « Yorning hajridan bog' ichra yodimga soladi ...» - degan fikr ifodalangan. 4-misrada shoir endi « sarv » va « gul » so'zlarini o'z ma'nosida ishlatadi: «( Bog'dagi) sarv - yorning qomatini, gul esa uning yuzi (ruxsori)ni (yodga soladi )».

«Sarv» so'zi o'zbek mumtoz she'riyatida ko'p qo'lla-nadigan so'z-timsollardan biri hisoblanadi. Aslida, u ignabarglilar turkumiga kiradigan archasifat daraxt turini anglatadi. U ingichka bo'lib o'sadi. Bo'yi 25 metrgacha yetadi. U, asosan, issiq o'lkalarda ko'p uchraydi. Yurtimiz-da ham bir paytlar bo'lgan. Masalan, Toshkent shahridagi Shayx Xovand Tahur qabri yonida qurib qolgan sarv da-raxtining tanasi saqlangan. Ajdodlarimiz shu daraxt tana-sini ichkarida qoldirib, maqbara bunyod etishgan. Hozirgi paytda poytaxtimizning hashamatli «0'zbekiston» xalqaro tantanalar saroyi kiraverish yo'lagining ikki yoniga qator qilib sarv daraxtlari ekilgan. Ular tik qomatini namoyon etib, salobatli koshonaga yanada ko'rk bag'ishlab turibdi.

Tuyuq turkiy janr bo'lgani uchun uning aksar namu-nalarida qofiyaga olingan tajnislar, asosan, turkiy so'z va qo'shimchalar vositasida shakllantiriladi. Ammo bu tuyuq-da shoir aynan kelib chiqishi forscha-tojikcha bo'lgan so'zlar vositasida tajnis yaratadi.

Asarda « sarv », « gul » va « ruxsor » so'zlari shoir sehrli qalamining kuchi bilan ajoyib joziba yuzaga keltirgan. Lirik qahramon bog'dagi sarv va gulni ko'rib, yorini ular-ga o'xshatadi. Shu tariqa tuyuqda hijron tuyg'usi aks etgan. Shoir shu mo'jaz hajmli she'rni o'qigan kitobxon ko'z oldida go'zallik timsolini yarata olgan. Adabiyotda go'zallik so'zlar va ularning ajib ifodasi orqali yuzaga keladi.

Savol va topshiriqlar 1. Tuyuqning turkiy she'riyatda tutgan o'rni qanday va bu janr namunasini yaratish uchun qanday shartlarga amal qilish lozim? 2. «Bormog'in» tajnisli tuyuqni satrma-satr sharhlang. 3. «Sarvi gulrux soridin» tajnisli tuyuqning badiiy-tabiiy ta'sirchanligini ta'minlagan vositalar nimalardan iborat? 4. «Butmagan» tajnisli tuyuq mohiyatida nima yotadi?

Похожие

A.Navoiy Ruboiylar 8 -sinf

Kuntug'mish 8 -sinf

Lutfiy 8 -sinf

Nodira 8 -sinf

Oybek 8 -sinf