Implus. Implusning saqlanish qonuni - Физика - Образовательные программы

Implus. Implusning saqlanish qonuni

Загружено в:

01.10.2019

Скачано:

0

Размер:

368.5 KB

DARS ISHLANMASIDARS ISHLANMASI

FIZIKAFIZIKA MavzuMavzu : Implus. : Implus. Implusning Implusning saqlanish qonunisaqlanish qonuni Darsning shioriDarsning shiori : : O’quvchilarni fizika faniga O’quvchilarni fizika faniga qiziqtirish;qiziqtirish;

DARSNING MAQSADLARIDARSNING MAQSADLARI :: Talimiy maqsadTalimiy maqsad : : O’quvchilarga zamonaviy O’quvchilarga zamonaviy texnologiyalardan foydalangan holda talim texnologiyalardan foydalangan holda talim berish;berish; Tarbiyaviy maqsadTarbiyaviy maqsad : : Yosh avlodni ma’nan Yosh avlodni ma’nan yetuk jismonan baquvvat qilib tarbiyalashyetuk jismonan baquvvat qilib tarbiyalash Rivojlantiruvchi maqsadRivojlantiruvchi maqsad : : O’quvchilarni O’quvchilarni fanga qiziqishini oshirish milliy g’oya fanga qiziqishini oshirish milliy g’oya tafakkurni ular ongiga singdirishtafakkurni ular ongiga singdirish Kasbga yo’llovchi maqsadKasbga yo’llovchi maqsad : : O’qituvchilik, O’qituvchilik, kosmonavtlik, astronomik kasblarga kosmonavtlik, astronomik kasblarga qiziqtirish va o’quvchi malakasini oshirishqiziqtirish va o’quvchi malakasini oshirish

Darsning tipi: yangi Darsning tipi: yangi bilimlarni bilimlarni bayon qilish bayon qilish Darsning usuli: Noananaviy va Darsning usuli: Noananaviy va aralasharalash Darsning jihozi: Darslik, Darsning jihozi: Darslik, Tarqatma material, slaydTarqatma material, slayd

Darsning texnologik xaritasiDarsning texnologik xaritasi №№ Dars bosqichlariDars bosqichlari metodmetod vaqtvaqt 11 Tashkiliy qismTashkiliy qism Darsga psixik muhit yaratishDarsga psixik muhit yaratish Mantiqiy savollarMantiqiy savollar yangiliklaryangiliklar 33 22 Uyga vazifani tekshirish, Uyga vazifani tekshirish, baholashbaholash Savol javobSavol javob 55 33 Yangi mavzu bayoniYangi mavzu bayoni Namoyish usuliNamoyish usuli 2020 44 Yangi mavzuni mustahkamlashYangi mavzuni mustahkamlash Tarqatma materialTarqatma material 55 55 Dars yakuni va uyga topshiriqDars yakuni va uyga topshiriq Dars natijasida siz! Dars natijasida siz! PinbordPinbord 22

Yangi asr ko’nikmasi:Yangi asr ko’nikmasi:  Vaqtdan unumli foydalanish;Vaqtdan unumli foydalanish;  O’zaro hurmat;O’zaro hurmat;  Diqqatni jamlash;Diqqatni jamlash;  Darsga kechikmaslik;Darsga kechikmaslik;  O’zgalar fikrini jamlay bilish;O’zgalar fikrini jamlay bilish;  Tartib intizom;Tartib intizom;  O’ng qo’l qoidasi;O’ng qo’l qoidasi;  Erkin fikrlash;Erkin fikrlash;  Samimiy tandiq;Samimiy tandiq;  O’z o’rnida hazil.O’z o’rnida hazil.

Kuch impulsiKuch impulsi Impuls lotincha Impuls lotincha "impulsus" "impulsus" so'zidan olingan bo'lib, so'zidan olingan bo'lib, "turtki" "turtki" degan degan ma'noni bildiradi.ma'noni bildiradi. Jismlarning oJismlarning o '' zaro tazaro ta '' siri natijasi kuchdan tashqari tasiri natijasi kuchdan tashqari ta '' sirlashish sirlashish vaqtining davomiyligiga ham bogvaqtining davomiyligiga ham bog '' liqliq . . Bunga ishonch hosil qilish Bunga ishonch hosil qilish uchun quyidagi tajribalarni ouchun quyidagi tajribalarni o '' tkazib kotkazib ko '' raylikraylik .. 1-1- tajribatajriba . . Osmaga jismni ip orqaliOsmaga jismni ip orqali 84- 84- rasmda korasmda ko '' rsatilgandek osib rsatilgandek osib qoqo '' yaylikyaylik . . Birinchi galda jismning ostiga bogBirinchi galda jismning ostiga bog '' langan ipni sekinlangan ipni sekin -- astalik bilan pastga tortamizastalik bilan pastga tortamiz . . Bunda jismni tayanch bilan bogBunda jismni tayanch bilan bog '' lab lab turgan ip uziladiturgan ip uziladi . . Ikkinchi galda ipni tezIkkinchi galda ipni tez , , yaya '' ni siltab pastga tortamizni siltab pastga tortamiz . . Bunda jism ostidagi ip uzilishiga guvoh boBunda jism ostidagi ip uzilishiga guvoh bo '' lamizlamiz . . 2-2- tajribatajriba . . Stol Stol ustiga sirtlari silliq boustiga sirtlari silliq bo '' lgan ikkita taxtachani ustmalgan ikkita taxtachani ustma -- ust qoust qo '' yaylikyaylik . . Ostdagi taxtachaga ip bogOstdagi taxtachaga ip bog '' langan bolangan bo '' lsinlsin . . Birinchi galda ostdagi Birinchi galda ostdagi taxtachani sekintaxtachani sekin -- asta tortamizasta tortamiz . . Bunda ostki va ustki taxtacha bir-Bunda ostki va ustki taxtacha bir- biriga nisbatan siljimasdan stol ustida sirpanadi. Ikkinchi galda biriga nisbatan siljimasdan stol ustida sirpanadi. Ikkinchi galda ostdagi taxtachani tez, ya'ni siltab tortamiz. Bu holda ustki taxtacha ostdagi taxtachani tez, ya'ni siltab tortamiz. Bu holda ustki taxtacha ostki taxtacha ustida sirpanib orqaroqda qoladi yoki tushib ketadi ostki taxtacha ustida sirpanib orqaroqda qoladi yoki tushib ketadi (85-rasm).(85-rasm).

Ikkala tajribadan xulosa chiqarish mumkinki, haqiqatan ham, jismlarning o'zaro ta'siri natijasi faqat kuchga emas, balki uning ta'sir vaqti davomiyligiga ham bogiiq. Shuning uchun kuch impulsi degan kattalik kiritilgan. Kuch impulsi jismga ta'sir etayotgan kuchning shu kuch ta'sir etgan vaqtga ko'paytmasiga teng, ya'ni: I=F*t Xalqaro birliklar sistemasida kuch impulsining birligi N • s. 1 N • s li impuls – bu 1 s davomida ta'sir etuvchi 1 N kuch impulsidir. Kuch impulsi vektor kattalik bo'lib, uning yo'nalishi kuchning yo'nalishida bo'ladi. Jism impulsi Kamdan kam uchrasada, avtomashinalarning to'qnashib ketishi, ba'zi hollarda-yo'l chetidagi simyog'och, daraxt yoki boshqa narsalarga borib urilishi sodir bo'lib turadi. Masalan, agar avtomobil 30 km/soat tezlikda yo'l chetidagi simyog'ochga urilsa, simyog'och shikastlanishi yoki yiqilishi mumkin. Agar shunday tezlikda kelayotgan velosiped simyog'ochga urilsa, simyog'och shikastlanmaydi. Chunki velosipedning (haydovchi bilan birgalikda) massasi avtomobilning massasidan ancha kichik .

 Yuqorida keltirilgan misoldan quyidagi xulosalar kelib chiqadi:Yuqorida keltirilgan misoldan quyidagi xulosalar kelib chiqadi:  1. Harakatlanayotgan jismning tezligi o'zgarmaganda massasi qancha katta bo'lsa, uning 1. Harakatlanayotgan jismning tezligi o'zgarmaganda massasi qancha katta bo'lsa, uning urilish zarbi ham shuncha katta bo'ladi.urilish zarbi ham shuncha katta bo'ladi.  2. Harakatlanayotgan jismning tezligi qancha katta bo'lsa, uning urilish zarbi ham shuncha 2. Harakatlanayotgan jismning tezligi qancha katta bo'lsa, uning urilish zarbi ham shuncha katta bo'ladi.katta bo'ladi.  Demak, jism harakatini tavsiflash uchun jism massasi va uning tezligini alohida tarzda emas, Demak, jism harakatini tavsiflash uchun jism massasi va uning tezligini alohida tarzda emas, balki ularni birgalikda qarash kerak. Shu maqsadda jism impulsi degan fizik kattalik kiritilgan.balki ularni birgalikda qarash kerak. Shu maqsadda jism impulsi degan fizik kattalik kiritilgan.  Jism massasining uning tezligiga ko'paytmasi Jism massasining uning tezligiga ko'paytmasi jism impulsi jism impulsi deb ataladi, ya'ni: deb ataladi, ya'ni: P=m*vP=m*v  Xalqarobirliklarsistemasida jism impulsining birligi kg ' Xalqarobirliklarsistemasida jism impulsining birligi kg ' m/s m/s bo'ladi. bo'ladi. 1 kg *1 kg * m/s m/s li impuls li impuls  - bu 1 m/s tezlik bilan harakatlanayotgan 1 kg massali jismning impulsi.- bu 1 m/s tezlik bilan harakatlanayotgan 1 kg massali jismning impulsi.  J ism impulsi vektor kattalik bo’lib, uning yo'nalishi tezlikning yo'nalishida bo’ladi.J ism impulsi vektor kattalik bo’lib, uning yo'nalishi tezlikning yo'nalishida bo’ladi.  Kuch impulsi va jism impulsi orasidagi munosabatKuch impulsi va jism impulsi orasidagi munosabat  v0 boshlang'ich tezlik bilan harakatlanayotgan jism v0 boshlang'ich tezlik bilan harakatlanayotgan jism t t vaqt davomida boshqa jism bilan vaqt davomida boshqa jism bilan ta'sirlashgani tufayli, uning tezligi o'zgarib, ta'sirlashgani tufayli, uning tezligi o'zgarib, v v ga teng bo'lsin. O'zaro ta'sir jarayonida jismning ga teng bo'lsin. O'zaro ta'sir jarayonida jismning tezlanishi quyidagicha ifodalanadi: tezlanishi quyidagicha ifodalanadi:  a=v-v0/ta=v-v0/t Agar jismning massasi m, boshqa jism bilan ta'sirlashish kuchi F bo'lsa, u Agar jismning massasi m, boshqa jism bilan ta'sirlashish kuchi F bo'lsa, u holda Nyutonning ikkinchi qonuniga binoan tezlanishning quyidagi formulasi ham o'rinlidir:holda Nyutonning ikkinchi qonuniga binoan tezlanishning quyidagi formulasi ham o'rinlidir:  a=F/ma=F/m  Tezlanishning ikkala formulasini o'zaro tenglashtirish mumkin:Tezlanishning ikkala formulasini o'zaro tenglashtirish mumkin:  v-v0/t= F/m v-v0/t= F/m yokiyoki  Ft=mv-mv0Ft=mv-mv0  Bu formulada Ft - kuch impulsi, Bu formulada Ft - kuch impulsi, mvQ - mvQ - o'zaro ta'sirgacha, o'zaro ta'sirgacha, mv - mv - o'zaro ta'sirdan keyingi jism o'zaro ta'sirdan keyingi jism impulslari ekanligini hisobga olsak, quyidagi xulosa kelib chiqadi:impulslari ekanligini hisobga olsak, quyidagi xulosa kelib chiqadi:  O'zaro ta'sir jarayonida jism impulsining o'zgarishi ta'sir kuchi impulsiga teng.O'zaro ta'sir jarayonida jism impulsining o'zgarishi ta'sir kuchi impulsiga teng.

34-§. IMPULSNING SAQLANISH34-§. IMPULSNING SAQLANISH QONUNI QONUNI  Yopiq sistemaYopiq sistema  Yerdan kosmik kemaniYerdan kosmik kemani uchirishda Yer va kosmik kemani birgalikdauchirishda Yer va kosmik kemani birgalikda yopiq yopiq sistema deb qarash mumkin. Chunki Quyosh, Oy va boshqa osmon sistema deb qarash mumkin. Chunki Quyosh, Oy va boshqa osmon jismlarining kosmik kemagajismlarining kosmik kemaga  tasirini hisobga olmasa ham bo’ladi.tasirini hisobga olmasa ham bo’ladi.  Jismlar sistemasi boshqa tashqi jism- lar bilan o'zaro ta'sirlashmasa yoki Jismlar sistemasi boshqa tashqi jism- lar bilan o'zaro ta'sirlashmasa yoki sistemaga ta'sir etayotgan kuchlar o'zaro muvozanatlashsa, bunday jismlar sistemaga ta'sir etayotgan kuchlar o'zaro muvozanatlashsa, bunday jismlar sistemasi sistemasi yopiq sistema yopiq sistema deb ataladi.deb ataladi.  Gorizontal sirtda bir nechta sharcha bir-biri bilan to'qnashib, Gorizontal sirtda bir nechta sharcha bir-biri bilan to'qnashib, ta'sirlashayotgan bo'lsin. Agar sharchalarning sirtga ishqalanishi hisobga ta'sirlashayotgan bo'lsin. Agar sharchalarning sirtga ishqalanishi hisobga olmaydigan darajada kichik boisa, bu sharchalarning o'zini yopiq sistema olmaydigan darajada kichik boisa, bu sharchalarning o'zini yopiq sistema deb qarash mumkin.deb qarash mumkin. Massalari va tezliklari bir xil Massalari va tezliklari bir xil bo'lganda bo'lganda jismlarning to'qnashuvijismlarning to'qnashuvi  1-tajriba. 1-tajriba. Gorizontal relsga bir xil Gorizontal relsga bir xil m m massali ikkita aravachani 86-massali ikkita aravachani 86- rasmdagidek qo’yamiz. Aravachalarga ta'sir etuvchi og'irlik kuchi va relsning rasmdagidek qo’yamiz. Aravachalarga ta'sir etuvchi og'irlik kuchi va relsning reaksiya kuchi o'zaro muvozanatda bo'ladi. Shuning uchun qaralayotgan reaksiya kuchi o'zaro muvozanatda bo'ladi. Shuning uchun qaralayotgan jismlar sistemasini yopiq sistema deb olish mumkin.jismlar sistemasini yopiq sistema deb olish mumkin.  Aravachalarning bir tomoniga prujinali bufer mahkamlanganAravachalarning bir tomoniga prujinali bufer mahkamlangan . . Birinchi Birinchi aravachaning ikkinchi tomoniga plastilin yopishtirib qoaravachaning ikkinchi tomoniga plastilin yopishtirib qo '' yilganyilgan . . Aravachalarga Aravachalarga bir xil bir xil v v tezlik beramiz. Bunda birinchi aravachaning impulsi tezlik beramiz. Bunda birinchi aravachaning impulsi mv mv ga teng. ga teng. Ikkinchi aravachaning tezligi birinchi arava chaning tezligiga teng, lekin Ikkinchi aravachaning tezligi birinchi arava chaning tezligiga teng, lekin qarama-qarshi yo'nalgan. Shuning uchun ikkinchi aravachaning impulsi qarama-qarshi yo'nalgan. Shuning uchun ikkinchi aravachaning impulsi

 –– mvmv ga teng bo'ladi. U holda yopiq sistemadagi ikkala aravachaning ga teng bo'ladi. U holda yopiq sistemadagi ikkala aravachaning impulslari vig'indisi impulslari vig'indisi  mv mv + + (-mv) (-mv) = = mv - mv mv - mv = 0 bo'ladi. Aravachalar to'qnashganda plastilin = 0 bo'ladi. Aravachalar to'qnashganda plastilin ularni bir-biriga yopishtirib qo'yadi va aravachalar to'xtaydi, ya'ni ularni bir-biriga yopishtirib qo'yadi va aravachalar to'xtaydi, ya'ni impulslarining yig'indisi nolga teng.impulslarining yig'indisi nolga teng.  2-tajriba. 2-tajriba. Endi aravachalarning prujinali buferlari 87-rasmdagidek Endi aravachalarning prujinali buferlari 87-rasmdagidek bir-biriga qarab tursin. Ikkala aravachaga kattaligi bir xil, lekin bir-biriga qarab tursin. Ikkala aravachaga kattaligi bir xil, lekin yo'nalishi qarama-qarshi bo'lgan tezlik beramiz. Birinchi galdagi kabi yo'nalishi qarama-qarshi bo'lgan tezlik beramiz. Birinchi galdagi kabi bu holda ham aravachalar to'qnashmasdan avvalg impulslari yig'indisi bu holda ham aravachalar to'qnashmasdan avvalg impulslari yig'indisi nolga teng. Lekin aravachalar to'qnashgandan keyin har birining nolga teng. Lekin aravachalar to'qnashgandan keyin har birining impulsi nolga teng bo’lmaydi. Chunki ular to'qnashgandan keyin bir xil impulsi nolga teng bo’lmaydi. Chunki ular to'qnashgandan keyin bir xil v'tezlik bilan uzoqlasha boradi. Bu hol uchun ular impulsining v'tezlik bilan uzoqlasha boradi. Bu hol uchun ular impulsining yig'indisi yig'indisi m m (-v') + mv'(-v') + mv' = -mv'+ m = -mv'+ m v' v' = 0 bo’ladi. Demak, bu holda ham = 0 bo’ladi. Demak, bu holda ham aravachalar to'qnashmasdan oldin ham,aravachalar to'qnashmasdan oldin ham, to'qnashgandan keyin ham to'qnashgandan keyin ham ularning impulslari yig'indisiularning impulslari yig'indisi nolga teng. nolga teng. Massalari va tezliklari har Massalari va tezliklari har xil bo'lganda jismlar impulsi xil bo'lganda jismlar impulsi  3-tajriba. 3-tajriba. Aravachalar massalari turlicha — m1, va Aravachalar massalari turlicha — m1, va m2 m2 bo'lsin. 88-bo'lsin. 88- rasmdagidek ularni relsga o'rnatib, birinchisiga vl;, ikkinchisiga rasmdagidek ularni relsga o'rnatib, birinchisiga vl;, ikkinchisiga qarama-qarshi yo'nalishda qarama-qarshi yo'nalishda v2 v2 tezlik beramiz.tezlik beramiz.  Aravachalar to'qnashgandan keyin mos ravishda v'1, va v'2tczliklar Aravachalar to'qnashgandan keyin mos ravishda v'1, va v'2tczliklar bilan ortga qayta boshlaydi.bilan ortga qayta boshlaydi.

 Ikkala aravachaning impulslari qanday o'zgarishini hisoblaylik. Ikkala aravachaning impulslari qanday o'zgarishini hisoblaylik.  Birinchi aravacha impulsining o'zgarishi: Birinchi aravacha impulsining o'zgarishi: Ft = mFt = m 1v'1 1v'1 — m1— m1 v1 v1 Ikkinchi aravacha impulsining o'zgarishi: Ikkinchi aravacha impulsining o'zgarishi: —Ft —Ft = = m2vm2v '' 2— m2v2. 2— m2v2.  Bu tengliklarni hadma-had qo'shamiz: Bu tengliklarni hadma-had qo'shamiz: Ft— Ft = mFt— Ft = m 1v'1 1v'1 — m1— m1 v1+ v1+ m2v m2v '' 2— m2v2 2— m2v2 yoki: yoki: mlv[ mlv[ + + m2v2= m1vm2v2= m1v '' 1+ m2v1+ m2v '' 2 2  Bu tenglikning chap tomoni aravachalarning to'qnashishidan oldingi, o'ng tomoni esa Bu tenglikning chap tomoni aravachalarning to'qnashishidan oldingi, o'ng tomoni esa to'qnashgandan keyingi impulslari yig'indisini ifodalaydi. Demak, aravachalar bir-biri to'qnashgandan keyingi impulslari yig'indisini ifodalaydi. Demak, aravachalar bir-biri bilan o'qnashganda ham ular impulslarining yig'indisi o'zgarmay qoladi, ya'ni impulslar bilan o'qnashganda ham ular impulslarining yig'indisi o'zgarmay qoladi, ya'ni impulslar yig'indisi saqlanadi.yig'indisi saqlanadi.  Impulsning saqlanish qonuni ta'rifiImpulsning saqlanish qonuni ta'rifi  Yuqorida yopiq sistemada ikki jismning o'zaro ta'sirlashishi natijasida impulslarining Yuqorida yopiq sistemada ikki jismning o'zaro ta'sirlashishi natijasida impulslarining saqlanishini ko'rdik. Agar yopiq sistemada ko'p jismlar olinganda ham o'zaro saqlanishini ko'rdik. Agar yopiq sistemada ko'p jismlar olinganda ham o'zaro ta'sirlashuvchi jismlarning impulslari yig'indisi o'zgarmay qolishini, ya'ni saqlanishinita'sirlashuvchi jismlarning impulslari yig'indisi o'zgarmay qolishini, ya'ni saqlanishini  isbot qilish mumkin. Umumiy holda impulsning saqlanish qonuni quyidagicha isbot qilish mumkin. Umumiy holda impulsning saqlanish qonuni quyidagicha ta'riflanadi:ta'riflanadi:  Yopiq sistemani tashkil etuvchi jismlar impulslarining yig'indisi saqlanadi.Yopiq sistemani tashkil etuvchi jismlar impulslarining yig'indisi saqlanadi.  Impulsning saqlanish qonuni fizikaning asosiy qonunlaridan biridir. Bu qonun faqat Impulsning saqlanish qonuni fizikaning asosiy qonunlaridan biridir. Bu qonun faqat makroskopik jismlarning o'zaro ta'siri uchun emas, balki molekulalar, atomlar, makroskopik jismlarning o'zaro ta'siri uchun emas, balki molekulalar, atomlar, elementar zarralarning o'zaro ta'siri uchun ham o'rinlidir.elementar zarralarning o'zaro ta'siri uchun ham o'rinlidir.  Impulsning saqlanish qonuni tabiatda va texnikadakeng qo'llaniladi.Impulsning saqlanish qonuni tabiatda va texnikadakeng qo'llaniladi.

Похожие

Elektr qarshilik

Jismlarning o’zaro ta’siri haqida ma’lumot. Kuch.