Son va olmosh so'z turkumlari - Tilshunoslik - Slaydlar

Son va olmosh so'z turkumlari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

230.1806640625 KB

Ko'chirib olish

Son so’z turkumi  Reja:  Son haqida ma’lumot.  Sonning leksik, grammatik xususiyatlari.  Bir sonining o’ziga xos xususiyatlari.  Miqdorni butun va qismlarga ajratib ifodalashga ko’ra turlari.  Sonning ma’no turlari.  Sonning tuzilishiga ko’ra turlari.

 Narsa-buyumning sanog’ini, joylashish tartibini, ish- harakatning bajarilish tartibini bildirgan so’zlar son deyiladi. Necha? qancha? nechanchi? so’roqlariga javob bo’ladi.  Sonlar harflar bilan ham, raqamlar bilan ham ifodalanadi.  a) arab raqamlari: 1,2,3, 19, 1990 (sana, sinf, yil, moddalarni ifodalashda ishlatiladi).  b) rim raqamlari: I, IV, VI, IX, VIII, XX (asr, konferentsiya, anjumanlarni ifodalashda ishlatiladi).Sonlar harflar bilan ham, raqamlar bilan ham ifodalanadi

 Har qanday son raqam bilan ifodalanadi. Oz, ko’p so’zlari ham miqdorni ifodalaydi.  Eski o’zbek tilida tuman (10000), lak (yuz ming) sonlari ham bo’lgan. Boshqird, uyg’ur tilida (Dmitrev fikricha) ming (10) ni bildirgan. Tarixiy so’zlar.  Son predmetning miqdorini bildiradi. SHuning uchun gapda predmet tushunchasini ifodalovchi otga bog’lanib keladi. Masalan: Rasulbek 4 ta gilamni mashinaga joylab bo’lguncha, terlab-pishib ketdi. (predmetning miqdorini bildiradi).  Azizbek birinchi ayolni imlab ko’rsatdi (tartib ifodalayapti).  Fe’lga bog’lanib keladi: Urgutlik tojiklarga uning bu bema’niligi malol kelgandan bir-ikki ushlab olishdi, kaltaklashdi. (S.Ahm). Har qanday son raqam bilan ifodalanadi

 Son otga bog’lanib kelgan konkret miqdorni ifodalaydi. Otga bog’lanmagan holda ham qo’llanadi. Bunda miqdor mavhum, abstrakt bo’ladi (hisoblashda, arifmetikada). Sonning nomi bo’lib keladi. Ikki qo’shuv ikki barobar to’rt. 2 ta nima ekanligi aniq emas.  I. Sonning leksik- semantik xususiyatlari: Miqdor tushunchasini ifodalaydi. Miqdor tushunchasining nomi bo’ladi. www.arxiv.uzSon otga bog’lanib kelgan konkret miqdorni ifodalaydi.

Morfologik xususiyatlari  II.Morfologik xususiyatlari: 1) turlanmasligi: Biz ozdan keyin shoir holvafurush tandiridan yangi uzilgan ikkita non bilan juda nafis ishlangan mis lagan kesma holva olib chiqdi: 4 kitob, 10 talaba.  1) otga bog’lanmaganda, son bog’langan sifatlarning ot tushib qolganda (otlashadi). Turlanadi (2 xil tushunchani –miqdor, predmetni, tasavvurni aks ettiradi). (Maqol, afforizm, hikmatli so’zlarda uchraydi). Bilagi zo’r birni yiqar, bilimi zo’r mingni yiqar. (Ikkoviga birov botolmas, otliqqa yayov yetolmas) 10 bir yonda, 100 bir yonda, botir yurar maydonda.

Son yasalish sistemasiga ega emas.  Otlashgan son fikrni stimistik jixatdan ixcham, obrazli ifodalash uchun xizmat qiladi. Hamma turlari ham turlanmaydi, chamali son (-tacha, -lab) –lar, va kasr songa qo’shilmaydi.  I shaxs birlik egalik sanoq son otlashgan formaga qo’shilmaydi: oltim, beshim.  2. Son yasalish sistemasiga ega emas.  3. Sonning turli modal formlarini hosil qilgan forma yasovchi qo’shimchalar bor, -ta, -tacha, -tadan, -ov kabi. Sonning bu modal formalari predmetning to’dasini. Taxminiy miqdorini, taqsimini, joylashish tartibini ko’rsatadi: beshtadan daftar, III kurs, uchchala talaba.  4. Hisob so’zlari bilan qo’llanadi. 2 juft tufli, 1 so’m (pul), 1990 yil.

Sintaktik xususiyatlari :  1. Sifatlovchi aniqlovchi: Sizday ye tti yigitim bo’lsa, 7 iqlimni zabt eta olardim.(O).  2. Otlashganda (sanoq, tartib, jamlovchi) ega, kesim, qaratqichli- aniqlovchi, to’ldiruvchi: Biri – kuyovu, biri – kelinchak. Bittasi bulbulu, bittasi chechak (¥.¥). Birning kasofati mingga tegar, mingniki tumanga tegar. (M). Yaxshiligimni unutmagin, gap bitta.  3. Fe’lga bog’langandagi holati: Kibrli Ramozon qoridek odamlar shaharda yuztadan bitta topilar edi (P.T).  4. Ot, sifat, son bilan ifodalaganda aniqlovchi, ega bo’ladi: sonqsifatqot. qishloqda uchta hashamatli bino savlat to’kib turibdi.  5. O’zi bog’langan so’zga bo,be aniq olmaydi.  6. Kesim birgalik nisbati bo’lsa, son, ot bilan birikmaga ega vazifasida bo’ladi: 5 qiz kelishdi.

Tartib son .  Predmetning joylashish tartibini, sirasini, ish- harakatning bajarilish tartibini bildiradigan sonlar tartib son deyiladi. Tartib son arab va rim raqamlari bilan ifodalanadi: 2000 – yil, 2 –sentyabrь, XIV bob.  Tartib son otga bog’lanib kelganda sifatlovchi- aniqlovchi, otlashganda esa to’ldiruvchi, kesim bo’lib keladi. –dan qo’shimchasini olib, kirish so’z vazifasini bajaradi.  Tartib sonlar ba’zan daraja, nav, tur ma’nolarini bildirib keladi: 1 – sinf xaydovchisi, 2-nav un, 1-tur o’yinlari.

Sonning tuzilish jihatdan turlari.  Sonlar tuzilishiga ko’ra 3 xil:  1. Sodda sonlar; bir, ming, ellik.  2. Murakkab sonlar: bir ming to’qqiz yuz ellik.  3. Juft sonlar: besh-olti, o’ttiz-qirq, ming- ming. 

 Boshqa so’zlar, shuningdek,so’z birikmasi va gap o’rnida almashinib qo’llanuvchi, ularga ishora qiluvchi yoki so’roq bildiruvchi so’zlar ‘olmosh’ hisoblanadi.

Olmoshlarning aniq atash ma’nosi bo’lmaydi.uning qaysi ma’noda kelayotgani matnda qaysi so’z yoki Gap o’rnida almashinib kelishiga qarab belgilanadi.

Olmoshlar ma’nosiga ko’ra quyidagi yetti guruhga bo’linadi

 Kishilik olmoshlari: men,sen,u,biz,siz,ular  O’zlik olmoshi: o’z  Ko’rsatish olmoshlari: bu,shu,o’sha,ana  So’roq olmoshlari: kim?,nima?,qayer?,nega?,qancha?,qaysi Kishilik olmoshlari

 Belgilash olmoshlari: hamma,barcha,bari,har bir,har nima  Bo’lishsizlik olmoshlari: hech kim,hech narsa,hech qachon,hech qaysi  Gumon olmoshlari: kimdir,nimadir,allakim,allaqaysi,allaqancha

 Oldingi gap, gapdagi biron-bir so’z, so’z birikmasi o’rnida qo’llanib, unga ishora qiluvchi yoki biror so’zni aniqlab keluvchi olmoshlar <ko’rsatish> olmoshlari hisoblanadi. So’z ma’nosini aniqlab keluvchi olmoshlar o’zi aniqlayotgan so’zdan oldin keladi. Bu daftar meniki.

Uch shaxsdan biriga ishora qiluvchi olmoshlar kishilik olmoshlari hisoblanadi. So’zlovchi birinchi shaxs, tinglovchi ikkinchi shaxs, nutqdan tashqari barcha shaxs uchinchi shaxs sifatida qaraladi.Men,biz birinchi shaxs,sen,siz ikkinchi shaxs,u,ular uchinchi shaxs kishilik olmoshlari hisoblanadi .

j  Kishilik olmoshlari o’rnida qo’llanilib, ko’pincha shaxsni,ba’zan predmetni ko’rsatuvchi o’z so’zi o’zlik olmoshi sanaladi.  O’zim, o’zing,o’zi so’zlari ba’zan egalik qo’shimchalariga mos kishilik olmoshlari bilan mening o’zim,sening o’zing,u o’zi tarzida qo’llaniladi.

 Shaxs, narsa-hodisa, belgi-xususiyat, miqdor, sabab, maqsad, o’rin, payt haqida so’roqni bildiruvchi olmoshlar so’roq olmoshlari sanaladi.So’roq olmoshlari ishtirok etgan gaplar so’roq gap hisoblanadi.

 Har so’zi so’roq olmoshlariga, bir so’ziga qo’shilib to’pdan ajratilgan shaxs, narsa, belgilarni bildiradigan belgilash olmoshlarini hosil qiladi.  Hamma barcha, bari, butun olmoshlari esa shaxs, narsa, belgi, harakatlarni jamlab ifodalaydi.

 So’roq olmoshlariga alla-yoki –dir qo’shimchasini qo’shish yo’li bilan gumon olmoshlari hosil qilinadi.  Alla-qo’shimchasi so’roq olmoshlari oldidan, -dir qo’shimchasi esa so’roq olmoshlari so’ngidan qo’shiladi.  Har ikki qo’shimcha asos qism bilan qo’shib yoziladi.

 So’roq olmoshlari va bir,narsa,nima so’zlari oldidan hech so’zining qo’llanishi natijasida bo’lishsizlik olmoshlari hosil bo’ladi.  Hech kim,hech nima,hech qachon,hech qanday,hech qancha,hech narsa so’zlari bo’lishsizlik olmoshlari sanaladi va ular yozuvda ajratib yoziladi.  Bu olmoshlar ishtirok etgan gaplarning kesimi inkor shaklida bo’ladi.

 Eski o’zbek tilida kamtarlik ifodasi sifatida men o’rnida ko’pincha kamina,kaminayi kamtaringiz,faqir,qulingiz, bandayi ojizingiz singari so’z va birikmalar qo’llangan.  Hozirgi o’zbek tilida ham xuddi shu ma’noda ba’zan men o’rnida kamina so’zi ishlatiladi.

Men olmoshi o’rnida Yuqoridagi so’zlar ega Vazifasida qo’llanganda, Kesim ba’zan 3 shaxs Shaklida,ba’zan esa 1 shaxs shaklida bo’lishi Mumkin.

 Faqir hozir taxmin qildimkim, Movarounnahrda ko’chki bosgan buloq balki shu yerga kelib qayta ko’z ochgandir? (P.Qodirov)  Faqir u zotning suhbatlaridan bahramand bo’lgan paytlarimni eslasam,yuragim ezilur! (P.Qodirov)  Sizga ne bo’ldi,ikki haftadan buyon faqiringizni zoriqtirib qo’ydingiz.(Oybek) Misol uchun:

 Olmoshlar tuzilishiga ko’ra sodda,qo’shma, juft va takroriy bo’ladi .

Faqat bir asosdan Iborat bo’lgan olmoshlar Sodda,ikki asosdan Tashkil topgan olmoshlar Qo’shma olmoshlar hisoblanadi

 Bir-biriga mazmunan yaqin bo’lgan olmoshlarning birikuvidan hosil bo’lgan olmoshlar juft olmoshlar sanaladi.  Bir olmoshning aynan yoki ayrim tovush o’zgarishi bilan takrorlanishidan hosil bo’lgan olmoshlar takroriy olmoshlar hisoblanadi.  Juft va takroriy olmoshlar qismlari chiziqcha bilan yoziladi.

O'xshashlar

So’z turkumlari

Olmosh turlari

Olmosh turlari

So'z birikmasi

Alohida so’z turkumlari yoki oraliqdagi so’z turkumlari