logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Tilshunoslik
  4. Gapning uyushiq bo'laklari

Gapning uyushiq bo'laklari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

261.53125 KB
Ko'chirib olish
HAR BIR GAP BO‘LAGI GAPDA BIRDAN ORTIQ BO‘LISHI MUMKIN. BUNDAY GAPLAR UYUSHIQ BO‘LAKLI GAPLAR DEB YURITILADI. BIR XIL SO‘ROQQA JAVOB BO‘LIB, O‘ZARO TENG ALOQADA, BOSHQA BO‘LAKLAR BILAN TOBE ALOQADA BO‘LADIGAN VA GAPDAGI BIR BO‘LAKKA BOG‘LANGAN BO‘LAKLAR GAPNING UYUSHIQ BO‘LAKLARI DEB ATALADI. BU BO‘LAKLAR O‘ZARO TENG BOG‘LOVCHILAR YOKI SANASH OHANGI BILAN BOG‘LANADI: BOLA GOH MENGA, GOH UNGA QARAR EDI. GAPNING BARCHA BO‘LAKLARI UYUSHADI: GAPNING UYUSHIQ BO'LAKLARI HAQIDA MA’LUMOT Gapning barcha bo‘laklari uyushadi: Hol uyushadi: a) vaziyat holi: Topshiriqni  tez  va  puxta  bajardik;  b) payt holi: Bugun  va  ertaga men  navbatchilik  qilaman;  d) o‘rin holi: Shahar  va  qishloqlarda  qurilishlar  avjiga  chiqqan;  e) sabab holi: Quvonch(dan)  va  shodlikdan  tili  gapga  aylanmas  edi;  f) maqsad holi: U  shaharga o‘qish  yoki  ishlash  maqsadida  kelgan  edi;  g) miqdor holi: Men  sizga  o‘n  marta,  yuz  marta gapirdim;  h) shart holi: Agar mehnat   qilmasang,  intilmasang  o‘z  maqsadingga  erisha  olmaysan;  i) to‘siqsizlik holi: U  charchasa  ham,  yiqilib  qolgudek  bo‘lsa  ham  yurishdan  to‘xtamadi.Aniqlovchi uyushadi: a) sifatlovchi-aniqlovchi: Salqin va bahavo bog‘da dam oldik; b) qaratqich- aniqlovchi: Olma(ning) va shaftolining hosili mo‘l bo‘ldi.To‘ldiruvchi uyushadi: a) vositasiz to‘ldiruvchi: Kitob(larni) va daftarlarni keltirdi; b) vositali to‘ldiruvchi: Akamga va opamga xabar qildik.Kesim uyushadi: a) fe’l-kesim: U asta joyiga o‘tirdi va gapira boshladi ; b) ot- kesim: Yo‘l keng va tekis edi .EGA UYUSHADI: BUGUN ANVAR YOKI SOBIR NAVBATCHILIK QILADI.0104 01 0B 0A 03 0A 11 04 17 0A0E0F 0C 19 0A09 0A08 0A 08 04 1C 0A0E0F 08 0A08 0A0F 0A1A 16 04 1D10 0A0E0F 04 0A20 0A18 0A0F 0A0C 17 04 220A 04 02 0A21 06 0A19 0A15 0A0C 1A 04 24 0A04 02 0A19 0A21 0A190F 18 08 04 26 0A 08 0A06 0A02 0A19 0A0C 0A02 0B 04 22 1A 0A05 0A21 0A08 0A12 0A05 21 0A0B 0204 12 05 18 05 19 05 19 05 25 20 04 02 05 18 05 24 05 1A 0E04 26 05 1813 05 1E 05 20 05 25 34 04 0420 05 18 05 1B 05 2C 1304 0C 05 1B 05 18 05 1C132B 21 05 25 2B 04 2F 05 20 18 05 27 11 1604 01 05 04 05 2F 05 1202 05 0A Uyushiq egalar shaxsni anglatsa, kesim birlikda ham, ko‘plikda ham bo‘lishi mumkin: Karim , Salim va Ahmad keldi(lar). Uyushiq egalar jonsiz narsalarni ifodalasa, kesim odatda, birlikda bo‘ladi: Stol va stullar tartibga keltirilgan. Gapda ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shimchalari uyushiq kesim bo‘lib kelganda ba’zan ko‘makchi fe’l yetakchi fe’llarning eng so‘nggisiga bog‘lanib kelishi mumkin: U allaqachon yozib , chizib bo‘ldi. Uyushiq bo‘laklar yoyiq holda ham bo‘ladi: Ma’ruzachiga qiziq , kishini hayratda qoldiradigan savollar berishdi. Uyushiq bo‘laklar juft-juft bo‘lib ham qo‘llanadi: Shahrimizda keng va tekis , toza va yorug’ ko‘chalar ko‘paymoqda Uyushiq bo'laklarda ko'plik, egalik va kelishik qo'shimchalarining hamda ko'makchilarning qo'Ilanishi Bularning qo’llanishi uch xil bo'ladi Son (ko'plik), egalik, kelishik qo'shimchalari va ko'makchilar uyushiq bo'laklarning oxirgisiga qo'shiladi: Mashinadan  tushgan  ayol  va  erkak larnine   bardiasi  kulgi  va  shovqin   bilan   uyga  kirishdi. Gapdagi uyushiq bo'laklarning har birida son, egalik, kelishik qo'shimchalari va ko'makchilar alohida-alohida takrorlanadi: Har  bir  so'zni,  har  bir  jumlam  zavq   bilan .  hayajon   bilan   qavta- qayta  o'qib  chiqdi. Son, egalik, kelishik qo'shimchalari va ko'makchilar uyushiq bo'laklarda har xil islilatilishi ham mumkin: Imon  va  e'tiqodm,   odamgarchilikm  insonga  go'daklik  paytidan  chidam  va  toqat   bilan.   muhabbat   bilan   singdira  borish  kerak. Gapda uyushiq bo‘laklar bog'lovchilarsiz, sanash ohangi bilan, biriktiruv bog'lovchilari (va, hamda), ular vazifasidagi -u, -yu yuklamalari, bilan ko'makchisi, zidlov bog'lovchilari (ammo, lekin, biroq), ma yuklamasi, - da yuklamasi, goh, yoki, yoxud, dam, ba'zan, yo kabi ayirov bog'lovchilari bilan bog'lanib keladi: Mashina sekinladi, lekin to 'xtamadi. Uyushiq bo'lakliirniiig ma'nolarini jamlab, umumlashtirib keladigan so'z ba so'z birikmalari umumlashtiruvchi bo'iak deb ataladi. Ko'pincba belgilash, bo'lishsizlik olmoshlari va jamlovchi ot, jamlovchi sonlar, shuningclek, so'z birikmalari, kengaygan birikmalar umumlashtiruvchi bo'iak bo'lib keladi: Uylar, daraxtlar, ko'chalar - hammasi qorong'ilik qa'riga cho'mdi. Ishza yangi aabul ailineanlar : Ahmad, Salim va Akbar boshliqning oldiga kirishsin. Umumlashtiruvchi bo'iak qanday vazifani bajarsa, uyushiq bo'iaklar ham shunday vazifani bajaradi. Umumlashtiruvchi bo'iaklar uyushiq bo'laklardan oldin kelsa, undan keyin ikki nuqta qo'yiladi: Qudraming oldidan ikki o'rtog'i: llhom va Rustam chiqib keldi. Umumlashtiruvchi bo'iak uyushiq bo'laklardan keyin kelsa, undan oldin tire qo'yiladi: Akam, opam, singlim - barchamiz aziz onajonimizni tabrikladik. • Bir gap tarkibida bir turdagi bo'laklar birdan ortiq holda kelishi mumkin: Yo 'Ida ba 'zan katta-katta maydonni qoplab olgan oq, pushti, sariq va qizil gullar uchraydi. (Yo.Sh.) Ular daryo bo'yidagi toshlardan, har xil giyohlardan namunalar olishdi. (H.N.) • Birinchi gapda aniqlovchi (oq, pushti, sariq, qizil), ikkinchi gapda to'ldiruvchi (toshlardan, giyohlardan) o'zaro teng aloqada ketma- ket kelgan. • Gapda bir xil sintaktik vazifa bajarib, bir xil so'roqqa javob bo'luvchi, o'zaro teng aloqada, boshqa bo'laklar bilan esa tobe aloqada bo'lgan bo'laklar uyushiq bo'laklar deyiladi. Ular o'zaro teng bog'lovchilar yoki tenglanish ohangi orqali birikadi. Uyushiq bo'laklar bir-biridan pauza bilan ajralib, sanash ohangi bilan aytiladi. Har bir uyushiq bo'lakning o'z ayrim urg'usi bo'ladi. • Gapning kesimi va egasi ham, ikkinchi darajali ho'Iaklari ham uyushib kelishi mumkin. Uyushiq kesim Gap tarkibida ikki va undan ortiq atov birliklari (so'z, ibora, so'z birikmalari) bilan ifodalangan kesim bo'lib, kesimni shakllantiruvchi vositalar faqat keyingi kesim tarkibida ifodalanib, barchasiga aloqador bo'lsa, bunday ko'p kesimli gap uyushiq kesimli gap sanaladi Uyushiq ega • Bir sodda gap tarkibida birdan ortiq ega qator kelishi mumkin. Sodda gap kesimiga bir xil munosabatda bo'lib, sanash ohangi bilan aytiluvchi birdan ortiq eganing ketma-ket kelishi uyushiq ega hisoblanadi. • Uyushiq egalar bir-biri bilan sanash ohangi yoki bog'lovchilar orqali bog'lanadi: Bu yerning ob- havosi, iqlimi va sharoiti yaxshi edi. Siz bilan biz bu oddiy haqiqatni tushunmagan ekanmiz. Uyushiq hol • Bir xil mazmun-munosabatni (yo tarz, yo o'rin, yo payt va b. munosabatlarni) bildirgan bir necha holning o'zaro sanash ohangi bilan, teng bog'lanib kelishi uyushiq holm hosil qiladi: Tomlardan, ivigan devorlardan bug' ко'tarda boshladi. (S.A.) Daryo goh shovqin solib, goh tinch oqar edi. U dam hazil bilan, dam jiddiy so 'rardi. • Bir sodda gap tarkibida yonma-yon, qator kelgan bir necha payt holi hamma vaqt uyushiq bo'lavermaydi. Masalan, U kecha ertalab biznikiga kelib ketdi gapida ikkita payt holi (kecha, ertalab) bor. Lekin ular uyushiq emas: bundagi ertalab holi kecha holi ma'nosidagi paytni chegaralab, aniqlashtirib beradi Uyushiq to’ldiruvchi. Uyushiq aniqlovchi • Gapdagi ikki va undan ortiq to'ldiruvchi bir xil ma'noni (shaxsni yoki narsani) bildirib, bir xil shaklda (kelishik shaklida yoki ko'makchi bilan) kelsa va sanash ohangiga ega bo'lsa, bular uyushiq to'ldiruvchilardii: Taram-taram olmalarni, asl nashvatilarni, jio'sii yupqa luchchakshaftolilarni, quymoqqa o'xshash anjirlami aytmaysizmi, baybay. (O.) • Наr xil ma'noni bildirgan, turli shakllarda kelgari to'ldlruvchller uyushiq hisoblanavermaydi. Masalan, Bu daftarni senga oltttm gapldagl daftarni va senga to'ldiravchilari uyushmagan. Chunki ularnlng birl (daftarni) narsa-buyum ma'nosini, ikkinchisi (senga) atalganllk ma'nosini ifodalaydi. • Narsa-buyumlarning bir turdagi belgilari (yo rang-tusini, yo maza-ta'mini, yo son-miqdorini va hokazo)ni bildirgan birdan ortiq aniqlovchilar uyushiq aniqlovchilar hisoblanadi: Bog'imizda oq, qizil , pushti gullar qiyg'os ochilib yotibdi. • Shuningdek, bir narsa-buyumning turli belgilarini bildirgan birdan ortiq sifatlovchilar ham uyushiq aniqlovchilar sanaladi: Chaqaloq kichkina, oppoq va dumaloq qo'llarini cho'zib, menga talpinar edi. (Yo. Sh.) • Uyushiq aniqlovchilar o'zaro sanash ohangi bilan teng bog'lanadi va aniqlanmishga baravar tobe bo'ladi. • Qaratqich aniqlovchilar uyushib kelganda, ulardagi -ning qo'shimchasi ba'zan barcha bo'laklarda saqlanadi, ba'zan esa faqat oxirgi aniqlovchiga qo'shiladi, u oldingilarga ham taalluqli bo'ladi: To'lqinning, Ozodaning va Shoiraning ukalari bog'chada tarbiyalanadilar. — To'lqin, Ozoda va Shoiraning ukalari bog'chada tarbiyalanadilar. Foydalanilgan adabiyotlar 1. A.G’ulomov, M.Asqarova Hozirgi o’zbek adabiy tili. 2. Madrim Hamroyev Ona tili qo’llanma 3. A.Nurmonov, N.Mahmudov 4. A.Sobirov, Sh.Yusupova Hozirgi o’zbek adabiy tili 5. 8 sinf ona tili darslik

O'xshashlar

Gapning uyushuq bo'laklari
Gapning ajratilgan bo'laklari
Gapning uyushiq bo’laklari 3
Gap bo'laklari
Gap bo'laklari