Tayanch harakat apparatlarini yosh hususiyati va gigienasi - Tibbiyot - Slaydlar

Tayanch harakat apparatlarini yosh hususiyati va gigienasi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

344.431640625 KB

Ko'chirib olish

Tayanch harakat apparatlarini yosh hususiyati va gigienasi Oldingi mavzuda qayd etilganidek, od am organizmining hayoti doimo tashqi muhit bilan ehambarehas bog'liq. Bu bog'¬lanishda tayaneh- harakatlanish sistemasi muhim ahamiyatga ega. Harakatlanish tufayli od am ish bajaradi, atrofdagi odamlar bilan muloqotda bo'ladi (og'zaki va yozma nutq orqali), jismoniy tarbiya va sport bilan shug'uIlanadi. Odamning harakatlari juda xilma-xil va turli maqsadga qaratil¬gan bo'lib, bola o'sib-ulg'aygan sari bu harakatlar rivojlanib, tobora mukammallashib boradi.

Suyak sistemasi odam skeletini tashkil qilib, uning funksiyasi ko'p qirrali. Eng muhimi gavdada u tayaneh va himoya vazifasini bajaradi. Skeletning tayaneh funksiyasi tufayli odam o'z qomatini to'g'ri tutadi. Skelet ichki organlarni, qon tomirlari va nerv sistemasini himoya qilish vazifasini ham o'taydi. Masalan, bosh miya kalla suyagi qopqog'i iehida, orqa miya umurtqa pog'onasi¬ning kanalida; o'pkalar, traxeya va bronxlar, yurak va yirik qon tomirlari ko'krak qafasida joylashganligi tufayli tashqi muhitning noqulay ta'siridan himoyalangan. Suyaklarning ko'mik qismida qonning shakIli elementlari (eritrotsitlar, leykotsitlar, trombotsitlar) ishlab ehiqariladi. Bundan tashqari, suyaklar mineral tuz]ar deposi (to'planadigan joyi) bo'lib xizmat qiladi. Odam skeleti qariyib 206 ta suyakdan tashkil topgan bo'lib, ularning 85 tasi juft, 36 tasi toq suyaklardir (1-rasm). Suyaklar 4 xii shaklda bo'ladi. Naysimon suyaklar - bular o'z navbatida ikki xiI bo'ladi. Uzun naysimon suyaklar (yelka, bilak, son, boldir suyaklari); kalta naysimon suyaklar (qo'l va oyoqning kaft va barmoq suyaklari). G'ovak suyaklar - bular ham ikki xil: uzun g'ovaksimon (qovurg'a, to'sh, o'mrov), kalta g'ovaksimon (umurtqa, qo'l va oyoqning kaft, kaft- usti suyaklari) bo'ladi. Yassi suyaklar - bosh suyagidagi tepa, ensa, yuz, kurak va ehanoq suyaklari. G'alvirsimon suyaklar - yuqorigi jag', peshona, bosh suya gining pastki asos qismidagi ponasimon va g'alvirsimon suyaklar. 1-rasm. Skeletning umumiy ko'rinishi.

Odam tanasidagi suyaklar joylashishiga qarab bir necha qismga bo'lib o'rganiladi: bosh, gavda, qo'l va oyoq suyaklari. Bosh suyagi 23 ta suyaklarning birikjsrudan tashkH topgan bo'lib ikki qismga bo'linadi: miya qutisi suyaklari va yuz suyaklari (2- rasm). Miya qutisi suyaklariga: peshomi - I, tepa - 2, chakka - 2, ensa - I, asosiy - I, g'alvirsimon - 1 ta suyaklar kiradi. Yuz suyaklariga: yuqorigi jag' - 2, yonoq - 2, burun - 2, ko'zyosh - 2, pastki burun chanog'i - 2, tanglay - 2, pastki jag' - 1, dimog' - I, til osti - I ta suyaklar kiradi.Pastki jag' va chakka suyaklari bir-biri bilan bo'g'im hosil qilib birikadi. Bu bo'g'im tufayli pastki jag' xilma-xil harakatlarni bajaradi va natijada odam ovqatni chaynash, so'zlash, kuylash imkoniga ega bo'ladi. Yuqorida aytilganidek, yosh bolalarda bosh suyagi 23 ta alohida suyaklardan tashkil topgan bo'lib, ular bir-biri bilan suyak chok¬lari yordamida birikadi. Ularning birikishi bolaning 2-3 oyligi¬dan boshlab, u voyaga yetguncha davom etadi. Tana skeleti. Odamning gavda skeleti ikki qismdan iborat: umurtqa pog'onasi va ko'krak qafasi. Umurtqa pog'onasi 33-34 umurtqaning birikishidan hosil bo'lib, uzunligi odamning bo'yiga qarab 70-90 sm gacha bo'la¬di. Umurtqa pog'onasi odam skeletining markaziy qismi bo'lib, unga barcha suyaklar birikib turadi va u tananing asosiy tayanchi bo'lib xizmat qiladi. Umurtqa pog'onasi 5 qismdan iborat: bo'yin - 7, ko'krak - 12, bel - 5, dumg'aza - 5 va dum - 4-5 ta umurtqadan tashkil topgan (3- rasm). Umurtqa halqasimon suyakdan iborat bo'lib, oldingi - tana qismi yo'g'onlashgan, orqa qismi ingichka yoysimon bo'ladi. Umurtqaning tanasi bilan yoyi qo'shilib umurtqa teshigini hosil qiJadi. Umurtqalarning orasida tog'aydan iborat umurtqa oraliq dis¬klar bo'ladi. Umurtqalarning bir- biri bilan tutashishi natijasida umurtqa pog'onasi kanali hosil bo'ladi. Bu kanal ichida orqa miya joylashadi. Ko'krak qafasi suyaklariga 12 ta ko'krak umurtqasi, 12 juft qovurg'alar va to'sh suyagi kiradi (4- rasm). Bularning bir- biri bilan birikishi natijasida ko'krak qafasi hosil bo'lib, unda odam hayoti uchun muhim bo'lgan ichki organlar joylashadi. 2-rasm. Bosh suyagi. 1- peshona suyagi; 2- tepa suyagi; 3¬ensa suyagi; 4- chakka suyagi; 5- pastki jag' suyagi; 6- yuqori jag' suyag'i: 7¬yonoq suyagi; 8- ko'z yosh suyagi: 9¬ burnn suyagi.

Ko'krak qafasi suyaklariga 12 ta ko'krak umurtqasi, 12 juft qovurg'alar va to'sh suyagi kiradi (4- rasm). Bularning bir-biri bilan birikishi natijasida ko'krak qafasi hosil bo'lib, unda odam hayoti uchun muhim bo'lgan ichki organlar joylashadi. Qovurg'alarning 12 jufti ham orqa tomondan ko'krak umurt¬qalariga birikadi. Ulardan 7 jufti haqiqiy (chin) qovurg'alar de¬yilib, oldingi tomondan to'sh suyagining yon tomoniga o'zining tog'aylari yordamida bevosita birikadi. Ulardan pastki uch jufti soxta qovurg'a deyilib, bular bir-biri bilan tog'ay yordamida o'za¬ra, so'ngra esa 7- qovurg'aning tog'ayiga birikadi. Bulardan ham pastda joylashganlari (11-12- qovurg'alar) oldingi tomondan to'sh suyagiga birikmay, qorin muskullari orasida joylashadi. Bular yetim qovurg 'alar deb ataladi. To'sh suyagi uch qismdan: yuqorigi - dasta, o'rta - tana qismi va pastki - qilichsimon o'simtadan iborat. 3-rasm. Umurtqa pogonasi. A- oldindan ko'rinishi: 1- bo'yin qismi; 2- ko'krak qismi; 3- bel qismi; 4- dumg'aza qismi; 5- dum qismi. B- yon tomondan ko'rinishi (o'rtasidan arralangan): 1- umurtqa pog'onasining kanali; 2- bo'yin lordozi; 3- bel lordozi: 4- ko'krak kifozi; 5- dumg'aza kifozi: 4-rasm. Ko'krak qafasi: 1-7- haqiqiy (chin) qovurg'alar; 8-10- soxta qovurg'alar; 11- 12¬yetim qovurg'alar; 13- lo'sh suyagining qiIichsimon o'simtasi.

Qo'l suyaklari. Qo'l suyaklari ikki qismga: yelka kamari suyak¬lari va qo'lning erkin suyaklariga bo'linadi (5- rasm). Yelka kamari suyaklariga kurak va o'mrov suyaklari kiradi. Kurak suyagi uchburchak shakldagi yassi suyak bo'lib, ichki botiq yuzasi bilan ko'krak qafasining 2-7- qovurg'alari ustiga yopishgan bo'ladi. urakning tashqi burchagida bo'g'im yuzasi bo'lib, u yelka suyagi bilan birikishga moslashgan. O'mrov suyagi ichki tomondan to'sh suyagiga, tashqi tomondan kurak suyagiga birikadi. U yelka bo'g'imining harakatlarida muhim ahamiyatga ega. Qo'lning erkin suyaklariga yelka, bilak panja suyaklari kiradi. Yelka suyagi uzun naysimon shaklda bo'lib, uning yuqorigi uchi kurak suyagi bilan birikib, yelka bo'g'imini, pastki uchi esa bilak¬tirsak suyaklari bilan birikib, tirsak bo'g'imini hosil qiladi. 5-rasm. Qo'l suyaklari. 1- o'mrov suyagi; 2¬kurak suyagi; 3- yelka suyagi; 4- tirsak suyagi; 5- bilaguzuk (kaft usti) suyaldarl: 6- kaft suyak¬lari: 7- barmoq suyaklari: 8- bilak suyagi

Suyakning pastki uchi katta boldir bilan birikib, tizza bo'g'imini tashkil etadi. Tizza qopqog'i suyagi eng yirik erkin (sesama¬simon) suyak bo'lib, u tizza bo'g'imining oldingi yuzasini yopib turadi. Bu suyakka sonning to'rt boshli muskulining payi birikadi. Boldir suyaklari katta va kichik ikkita naysimon suyakdan iborat. Katta boldir suyagi boldirning ichki tomonida joylash¬gan bo'lib, uning oldingi qirrasi o'tkirroq bo'ladi. Suyakning yuqorigi uchi kengayib, son suyagining pastki uchi bilan birikishga moslashgan. Pastki uchi yumaloqlashib, ichki to'piqni hosil qiladi. Kichik boldir suyagi boldirning tashqi tomonida joylashib, uning yuqorigi uchi yo'g'onlashib, katta boldir suyagining yuqori qismiga birikadi. Pastki qismi oyoqning tashqi to'pig'ini hosil qiladi va oshiq suyagi bilan birikadi. Oyoq panjasining suyaklari har xii katta1ikdagi 27 la suyakdan iborat bo'lib, ular uch guruhga bo'linadi: ular tovon suyaklari - 8 ta, oyoq-kaft suyaklari - 5 la va barmoq suyaklari - 14 ta (6- rasm). Odam tik yurishga o'tishi natijasida oyoq suyaklariga tu shad i¬gan massaning ortishi va xilma-xil harakatlarning bajarilishi bu suyaklar funksiyasini oshirib, ularning rivoj!anishiga va mustah¬kamlanishiga sabab bo'lgan. 6-rasm. Oyoq suyaklari. . 1- chanoq suyagi; 2 - son suyagi; 3 - chanoq¬son bo'g'imi; 4- tizza qopqog'i suyagi; 5- katta boldir suyagi; 6- kichik boldir suyagi; 7- tovon suyagi; 8- oyoq kafti suyaklari; 9- panja suyaklari.

Suyaklarning birikishi Yuqorida tan a suyaklari bayon etilganda ularning bir-biriga birikishi haqida qisqacha ma'lumot berilgan edi. Shu bilan birga, bu birikish ularning harakatlanishida muhim ahamiyatga ega. Odam tanasidagi 206 ta suyakning hammasi bir-biri bdan ikki xii: hara¬katsiz va harakatli birikadi. Suyaklarning h,1 rakatsiz (oraliqsiz 3 uzluksiz) birikishigh bosh, umurtqa va chanoq suyaklarining bir-biri bilan tutashuvi misol bo'ladi. Ular boylamlar, tog'aylar, suyak chokJari yordamida bir¬biriga birikadi. Bosh suyagi peshona, tepa, chakka, ensa kabi alohida suyak¬lardan iborat bo'lib, bola o'sgan sari ular chok yordamida bir-biriga birikib, yaxlit bosh suyagini hosil qiladi. Bu suyaklar bir-biriga uzluk¬siz - zich birikkanligi uchun ular harakatsiz bo'ladi. Aksariyat darsliklarda umurtqa pog'onasi suyaklarning hara¬katsiz birikishiga kiritiladi. Ammo ba'zi manbalarda umurtqa pog'onasi suyaklarning yarim harakatchan birikishiga kiritilgan. Harakatli, ya'ni bo'g'im hosil qilib birikishga qo'l va oyoqlar¬ning bo'g'imlari kiradi: yelka, tirsak, kaft usti, son-chanoq, tizza, boldir-tovon hamda qo'l va oyoq panja suyaklarining bir-biri bilan bo 'g'im hosil qilib birikishi bunga misol bo'ladi. Bo'g'im hosil qilib birikuvchi ikkita suyakdan birining uchi qavariq, silliq, ikkinchisining uchi esa botiqroq bo'ladi. Bo'g'im uch qismdan: bo'g'im xaltachasi, suyaklarning birikish yuzasi va bo'g'im bo'shli¬g'idan iborat (7-rasm). Bo'g'im xaltachasi ikki qavat - tashqi (pishiq fibroz), ichki - silliq yumshoq pardalardan tashkil topgan. Ichki sinoviy qavat¬ning pardasidan moysimon sinoviy suyuqlik (bo'g'im moyi) ishlab chiqariladi. Bu suyuqlik suyaklarning bo'g'im yuzasini moylab, ular harakatini qulaylashtiradi. Bo'g'im tashqi tomondan paylar bilan o'ralib, uning mustahkamligini ta'minlaydi. 7-rasm. Bo'g'imr iug tuzilishi. 1- bo'g'im xa!tachasi; 2-suyaklarning bo'g'im yuzasi; 3- bo'g'im yuzasi va bo'shlig'i.

Suyaklarning tuzilishi va tarkibiSuyaklar murakkab tuzilgan bo'lib, ular tarkibiga bareha epiteliy, biriktiruvehi, muskul va nerv to'qimalari kiradi. Suyak tarkibining asosini suyak hujayralari (osteoblastlar) tashkil etadi. Bu hujayralar suyaklarning organik qismi bo'lgan osseinni (oraliq oqsil modda) sintez qiladi va uning mineral moddalar bilan birikishini ta'minlaydi. Suyaklar ikki qavatdan iborat bo'lib, ustki qavati qattiq, zich plastinkasimon, ichki qavati g'ovaksimon tuzilishga ega. Ichki qavatida ko'plab ingiehka kanalchalar bo'lib, ularda qon tomirlari va nerv tolalari joylashadi. Suyaklarning yuzasi pishiq yupqa parda (periost) - suyak usfi pardasi bilan qoplangan. Bu parda biriktiruvehi to'qimadan iborat bo'lib, unda juda ko'p mayda qon va limfa tomirlari, nerv tolalari bo'ladi.Suyak usti pardasi su¬yakni oziq moddalar bilan ta'minlash¬da, uning o'sishida, singanda, yorilganda, jarohatning bitishida katta ahamiyatga ega (8-rasm). Suyaklar kimyoviy tarkibining 1/3 qismini organik moddalar - osseinlar (kollagen tolalar) va 2/3 qismini anorganik moddalar tashkil etadi. Suyaklarning anorganik moddalari tarkibida D.I.Mendeleyevning kimyoviy elementlar davriy sistemasidagi elementlarning ko`pchiligi uchraydi. Shulardan ko'pi fosfat tuzlari 60% ini, kalsiy karbonat tuzi 5,9% ini tashkil etadi. Suyaklarning o'sishi. Yangi tug'ilgan ehaqaloqning bo'yi o'rta¬eha 50 srn bo'ladi. Bir yoshgacha u har oyda 2 srn dan o'sib boradi. Birinehi yoshi oxirida bo'yi 74-75 srn ga etadi. Undan keyin har yili uning o'sishi 5-7 srn ni tashkil etadi. 8-rasm. Suyakning tuzilishi: 1- suyak usti pardasi; 2-¬ustki qattiq plastinkasimon qavat; 3- ichki g'ovak qavat; 4- ilik bo'shlig'i.

Suyaklarning yoshga bog'liq xususiyatlari Suyaklar odamning yoshiga qarab o'ziga xos xususiyatlarga ega. Bola tug'ilganda uning tanasidagi suyaklarning ko'p qismi tog'aydan iborat bo'ladi. Shuning uehun yosh bolalarning suyaklari yumshoq, egiluvehan xususiyatga ega. Bula o'sgan sari suyaklarning tog'ay qismi suyakka aylana boradi. Bu jarayon odam skeletining turli qismlarida har xii keehadi. Yangi tug'ilgan bolalarda bosh suyagi o'zaro birikmagan bir neehta suyakdan iborat bo'ladi. Shuning uehun bosh suyagining qopqog'ida, ya'ni o'zaro birikmagan suyaklar o'rtasida yumshoq joylar (bo'shliqlar) bo'lib, ular liqildoq deb ataladi. Katta Jiqildoq peshona va tepa suyak]ari o'rtasida joylashgan bo'lib, uning bo'yi 3,5 srn, eni 2,5 srn bo'ladi. 9-rasm. Chaqaloq holaning kalla suyagi: A- yon tomondan ko'rinishi; B- yuqoridan ko'rinishi; 1- peshona liqildog'i; 2- ens. liqildog'i; 3- yon liqildoqlar

70-75%i issiqlik energiyasi sifatida tana haroratining doirniyligini ta'rninlash uchun sarflanadi, ortiqcha qisrni teri va nafas chiqarish yo'li orqali tashqariga ajratiladi. Bu energiya ovqat tarkibidagi oqsil yog' va uglevodlarning kislorod bilan oksidlanishi natijasida hosil bo'ladi. Bundan tashqari, rnuskullarda zahira holda ATF, KF, glikogen kabi energiya beruvchi rnoddalar bo'lib, rnuskul ish bajarganda, ular parchalanib, energiya hosil qiladi. Jismoniy mehnat qiluvchilar, jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam shug'ullanuvchilar muskullarida energiya manbai bo'lgan ATF, KF, glikogen kabi moddalarning zahira miqdori ko'p bo'ladi. Shuning uchun bunday odamlar jismoniy mashq bajarganda tez charchamaydi, chunki yuqorida ko'rsatilgan moddalar parcha¬lanib, muskul ishi uchun zarur bo'lgan energiya bilan ta'minlaydi. 14-rasm. Yelka muskullari dinamik harakatining tasviri. 1- yelkaning oldingi ikki boshli muskuli; 2 yelkaning orqa qismidagi uch boshli muskul. A- yelkaning ikki boshli muskuli qisqarganda qo'lning tirsak bo'g'imi bukiladi; B- yelkaning uch boshli muskuli qisqarganda qo'lning tirsak bo'g'imi yoziladi.

O'xshashlar

Tayanch harakat aparati

Yosh fiziologiya va gigienasi fanining vazifasi

Tayanch harakat tuzilishining mexanik shikastlanishi

Tayanch harakat tizimining yoshga oid fiziologiyasi

Ovqat hazm qilish tizimininig yosh xususiyatlari va ovqatlanish gigienasi