logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Tibbiyot
  4. Bolalar kasalliklari

Bolalar kasalliklari

Yuklangan vaqt:

22.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

330.5439453125 KB
Ko'chirib olish
BO L A L A R KA S A L L I K L A R I • Suvchechak —  o’tkir virusli kasallik, havo-tomchi yo’l orqali yuqadi. U isitmasimon holat, butun tana bo’ylab qizil toshmalar va donachalar paydo bo’lishi bilan namoyon bo’ladi. Kasallikning takroran kuzatilishi kamdan- kam hollarda qayq qilinadi. Odatda insonlar hayoti davomida bu kasallikka bir marta duchor bo’lishadi. 1 9 9 0 -Y I L L A R N I N G O ’ RTA L A R I G A K E L I B K A S A L L I K K A Q A R S H I VA K S I N A K A S H F E T I L G A N L I G I S A B A B L I H O Z I R G I K U N D A K A S A L L A N I S H L A R S O N I K E S K I N K A M AY G A N . S U V C H E C H A K Q O ’ Z G AT U V C H I S I VA R I C E L L A Z O S T E R V I R U S I B O ’ L I B , O ’ L C H A M I Y I R I K , O D D I Y YO R U G ’ L I K M I K R O S KO P I D A KO ’ R I N A D I . K A S A L L I K N I N G 3 - 4 - KU N I D A N B O S H L A B T O S H M A L A R I C H I D A G I S U Y U Q L I K D A A N I Q L A N A D I . V I R U S TA S H Q I M U H I T G A C H I D A M S I Z B O ’ L I B , Q U YO S H N U R L A R I TA ’ S I R I , Q I Z D I R I S H , U LT RA B I N A F S H A N U R L A R I O S T I D A T E Z D A N O B U D B O ’ L A D I . O R G A N I Z M D A N TA S H Q A R I D A U N I N G YA S H O V C H A N L I G I O ’ RTA C H A 1 0 D A Q I Q A N I TA S H K I L E TA D I . Q O ’ Z G ’ AT U V C H I 3 - T I P G E R P E S G U R U H I V I R U S L A R I G A M A N S U B . V I R U S N I KÓ R I N I S H I K A S A L L I K K A TA ’ S I RC H A N L I K 7 0 F O I Z N I TA S H K I L E TA D I . B E M O R L A R K A S A L L I K N I T O S H M A T O S H I S H I D A N 2 4 S O AT O L D I N VA T O S H M A L A R N I N G U S T I Q O B I Q B I L A N Q O P L A N G U N C H A M U D D AT O R A L I G ’ I D A AT R O F D A G I L A R G A Y U Q T I R I S H I M U M K I N . A K S A R I YAT H O L L A R D A V I R U S B I L A N Z A RA R L A N I S H K A S A L L A N G A N K I S H I B I L A N A L O Q A Q I L I S H N AT I J A S I D A Y U Z A G A K E L A D I . K E N G TA R Q A L G A N Y U Q I S H YO ’ L L A R I : • S O ’ L A K ; • YO ’ TA L ; • A K S A U R I S H ; • P U FA KC H A L A R D A G I S U Y U Q L I K B I L A N A L O Q A Q I L I S H . K A S A L L I K A S O S A N 6 OY L I K DA N 7 YO S H G A C H A B O ’ L G A N B O L A L A R G A TA ’ S I R KO ’ R S ATA D I . B U N DA N TA S H Q A R I , H O M I L A D O R AYO L L A R K A S A L L A N G A N DA , H O M I L A H A M S U V C H E C H A K B I L A N K A S A L L A N I S H I E H T I M O L I M AV J U D B O ’ L A D I . B U B O L A DA T U G ’ M A N U Q S O N L A R G A O L I B K E L I S H I M U M K I N , M A S A L A N B A D B A S H A RA L I K K A . K A S A L L I K S H I F O T O P G A N I DA N S O ’ N G O R G A N I Z M DA B A R Q A R O R I M M U N I T E T H O S I L B O ’ L A D I . T O S H M A K AT TA L I G I 2 - 4 M M B O ’ L G A N Q I Z I L D O N A C H A L A R D A N I B O R AT. U L A R B I R N E C H A S O AT D A N K E Y I N PA P U L A G A AY L A N A D I , K E Y I N E S A V E Z I K U L A G A . 1 - 3 K U N O ’ T G A C H , V E Z I K U L A L A R Y U Z A K I Q O B I Q ( YA R A ) Q O L D I R I B Q U R I Y D I . S H U B I L A N B I R G A , S H I L L I Q Q AVAT D A A S TA - S E K I N E N A N T E M A — S A R G ’ I S H - K U L R A N G Y U Z A K I Q O B I Q H O S I L B O ’ L A D I . S U V C H E C H A K N I N G I N K U B AT S I O N D AV R I 7 - 2 1 K U N D AV O M E TA D I . YA ’ N I I N F E KT S I YA T O S H M A VA B O S H Q A A L O M AT L A R B O S H L A N I S H I D A N S H U N C H A K U N O L D I N O R G A N I Z M G A T U S H G A N B O ’ L A D I . B O S H Q A B E L G I L A R B I R N E C H A K U N D AV O M E T I B , Q U Y I D A G I L A R N I O ’ Z I C H I G A O L A D I : • I S I T M A ; • B O S H O G ’ R I G ’ I ; • I S H TA H A YO ’ Q O L I S H I . O D A M S O G ’ AY I S H D A N O L D I N K A S A L L I K N I N G U C H B O S Q I C H D A N O ’ TA D I : Q I Z I L VA P U S H T I D O N A C H A L A R B U T U N TA N A D A R I V O J L A N A D I ; D O N A C H A L A R S U Y U Q L I K B I L A N T O ’ L G A N P U FA KC H A L A R G A AY L A N A D I ; P U FA KC H A L A R Q AT T I Q L A S H I B , Y U Z A K I Q O B I Q PAY D O B O ’ L A D I . TA N A D A G I T O S H M A L A R B I R VA Q T N I N G O ’ Z I D A YO ’ Q O L M AY D I . V I R U S FA O L I YAT I D AV O M I D A YA N G I V E Z I K U L A L A R PAY D O B O ’ L I B T U R A D I . P U FA KC H A L A R K U C H L I Q I C H I S H I M U M K I N , AY N I Q S A , U S T I Q O B I Q B I L A N Q O P L A N I S H I D A N O L D I N . D O N A C H A L A R B U T U N L AY YO ’ Q L I S H I U C H U N 7 - 1 4 K U N VA Q T K E TA D I . X AV F G U R U H I I N F E KT S I YA G A Q A R S H I I M M U N I T E T M AV J U D YO K I VA KT S I N A O L G A N L I K S U V C H E C H A K TA ’ S I R Q I L I S H I X AV F I N I S E Z I L A R L I DA RA J A DA K A M AY T I RA D I . V I R U S G A Q A R S H I I M M U N I T E T O N A DA N C H A Q A LO Q Q A O ’ T I S H I M U M K I N B O ’ L I B , B O L A DA U C H OY G A C H A S A Q L A N I B T U RA D I . O L D I N V I R U S G A D U C H O R B O ’ L M A G A N H A R B I R K I S H I S U V C H E C H A K B I L A N K A S A L L A N I S H I M U M K I N . Q U Y I D A G I S H A R O I T L A R D A K A S A L L A N I S H X AV F I O RTA D I : • I N F E KT S I YA L A N G A N B E M O R B I L A N A LO Q A D A B O ’ L I S H ; • M A KTA B D A YO K I B O L A L A R M U A S S A S A S I D A VA Q T O ’ T K A Z I S H ; • 1 2 YO S H G A C H A B O ’ L G A N B O L A L A R ; • B O L A L A R B I L A N YA S H AY D I G A N , S U V C H E C H A K B I L A N K A S A L L A N M A G A N K AT TA L A R ; • K A S A L L I K YO K I D O R I L A R T U FAY L I I M M U N T I Z I M I Z A I F L A S H G A N S H A X S L A R. H O M I L A D O R AYO L L A R D A S U V C H E C H A K K A S A L L I G I H O M I L A D O R L I K N I S U N ’ I Y T U G AT I S H U C H U N KO ’ R S AT M A B O ’ L I B X I Z M AT Q I L M AY D I . 1 4 - H A F TA G A C H A B O ’ L G A N M U D D AT D A K A S A L L A N G A N D A , H O M I L L A U C H U N X AV F 0 , 4 F O I Z N I , 1 4 - 2 0 H A F TA O RA L I G ’ I D A E S A 2 F O I Z N I TA S H K I L E TA D I . 2 0 - H A F TA D A N K E Y I N B U X AV F KO ’ R S AT K I C H I J U D A PA S T B O ’ L A D I . H O M I L A D O R L I K D AV R I D A S P E T S I F I K I M M U N O G LO B U L I N B I L A N D AV O L A S H B O ’ L A J A K FA R Z A N D U C H U N H AT T O S H U M I N I M A L D A RA J A D A G I X AV F N I H A M K E S K I N PA S AY T I RA D I . B I R O Q I N F E KT S I YA L A N I S H T U G ’ R U Q D A N 4 - 5 KU N O L D I N S O D I R B O ’ L A D I G A N B O ’ L S A , B U H O M I L A U C H U N O G ’ I R A S O RAT L A R B I L A N YA K U N L A N I S H I M U M K I N . TA S H X I S L A S H A G A R T E R I U S T I D A N O TA N I S H D O N A C H A L A R R I V O J L A N S A VA AY N I Q S A , T O S H M A L A R T O S H I S H I S H A M O L L A S H ( O ’ RV I ) YO K I G R I P P D A G I K A B I B E L G I L A R I B I L A N B I R G A K E C H S A , AY N I Q S A H O M I L A D O R AYO L L A R D A , I L O J I B O R I C H A T E Z R O Q S H I F O KO R G A M U R O J A AT Q I L I S H K E RA K . S H I F O KO R S U V C H E C H A K N I T E R I D A G I D O N A C H A L A R VA J I S M O N I Y T E K S H I R U V A S O S I D A TA S H X I S L A S H I M U M K I N . L A B O RAT O R I YA T E K S H I R U V L A R I G A E S A TA S H X I S N I TA S D I Q L A S H U C H U N M U R O J A AT Q I L I N A D I . S U V C H E C H A K N I D AV O L A S H S U V C H E C H A K N I D AV O L A S H H A M A M B U L AT O R S H A R O I T D A ( Y E N G I L H O L L A R D A ) , H A M S TAT S I O N A R D A ( A S O R AT L A R M AV J U D L I G I D A ) A M A L G A O S H I R I L A D I . A S O S A N KO ’ P R O Q D A M O L I S H TAV S I YA E T I L A D I . E N G S A M A R A L I D AV O C H O R A S I KO M P L E K S TA D B I R L A R B O ’ L I B , TA RT I B , PA R H E Z , M E D I K A M E N T O Z D AV O L A S H , S H U N I N G D E K XO N A N I S H A M O L L AT I S H , G I G I E N A Q O I D A L A R I G A A M A L Q I L I S H , I S I T M A N I J I S M O N I Y R AV I S H D A T U S H I R I S H L A R N I O ’ Z I C H I G A O L A D I . I S I T M A L I D AV R N I N G B U T U N D AV O M I D A YO T O Q TA RT I B I G A A M A L Q I L I S H KO ’ R S AT I L A D I . Q I C H I S H I S H N I B A RTA R A F E T I S H U C H U N A N T I G I S TA M I N L A R YO K I M A L H A M L A R B U Y U R I L I S H I M U M K I N . M A H A L L I Y T E R A P I YA B A KT E R I A L Z A R A R L A N I S H N I O L D I N I O L I S H U C H U N S H I K A S T L A N G A N T E R I VA S H I L L I Q Q AVAT L A R N I D E Z I N F E KT S I YA L O V C H I E R I T M A L A R ( K A S T E L L A N I E R I T M A S I , G E N T S I A N B I N A F S H A R A N G I , M E T I L E N KO ’ K I , K A L I Y P E R M A N G A N AT E R I T M A S I ) B I L A N I S H L O V B E R I S H N I O ’ Z I C H I G A O L A D I . B R I L L I A N T YA S H I L I Z A R U R I Y D AV O C H O R A S I H I S O B L A N M AY D I . V E Z I K U L A L A R N I Q U R I T I S H U C H U N S I N T E T I K TA N I N L A R , T E R I N I Y U M S H AT I S H VA T I K L A N I S H I N I T E Z L A S H T I R I S H U C H U N A L L A N T O I N , D E K S PA N T E N O L S A Q L O V C H I V O S I TA L A R I S H L AT I L A D I . I S I T M A N I T U S H I R I S H U C H U N PA R AT S E TA M O L K E N G Q O ’ L L A N I L A D I . E H T I M O L I Y A S O R AT L A R I T U FAY L I I B U P R O F E N TAV S I YA E T I L M AY D I . A S P I R I N VA U N I S A Q L O V C H I B O S H Q A V O S I TA L A R S U V C H E C H A K ( I S I T M A C H A Q I R I S H I M U M K I N B O ’ L G A N B O S H Q A K A S A L L I K L A R D A B O ’ L G A N I K A B I ) B I L A N O G ’ R I G A N B O L A L A R G A B E R I L M A S L I G I K E R A K . B U H O L D A O ’ L I M X AV F I Y U Q O R I B O ’ L G A N R E Y S I N D R O M R I V O J L A N I S H I X AV F I M AV J U D . Kasallikdan so’ng terida izlar qolmasligi uchun hosil bo’lgan qobiqlarni yulib olmaslik kerak. Shu sababga ko’ra bolalar terisini qashilashiga yo’l qo’ymaslik kerak. Bunday hollarda ota-ona bolaning terisini yumshoq sochiq bilan yengil urib-urib qo’yishi mumkin. Bundan tashqari, issiq vannalar qabul qilish, yengil va yumshoq kiyimlar kiyish tavsiya etiladi. • Virus tufayli asoratlar yoki ikkilamchi kasalliklar rivojlanish xavfi mavjud bo’lsa, shifokor antivirus preparatlarni buyurishi mumkin. Ushbu antivirus preparatlar suvchechakni davolamaydi, ular virus faoliyatini sekinlashtiradi. Bu inson immunitet tizimini tezroq qayta tiklanishiga imkon beradi. Asoratlari Quyidagi hollarda zudlik bilan shifokorga murojaat qilish kerak: • Donachalar ko’zlar atrofiga tarqalsa; • Ular qizarib, yiring saqlasa (ikkilamchi bakterial infektsiyaning belgilari); • • Bosh aylanishi yoki nafas qisilishi kuzatilsa. Asoratlar odatda quyidagi toifa kishilarga tahdid soladi: • Bolalar; • Keksa odamlar; • Immun tizimi zaif bo’lgan odamlar; • Homilador ayollar. Bu toifadagi insonlarda pnevmaniya shuningdek terining, bo’g’im yoki suyaklarning bakterial infektsiyalari ham rivojlanishi mumkin. Homiladorlik davrida suvchechak bilan kasallangan ayollardan tug’ma nuqsonli bolalar tug’ilishi mumkin, xususan ularda: • Bo’yning past bo’lishi; • Kichkina bosh o’lchami; • Ko’z bilan muammolar; • • Cheklangan intellektual salohiyat. • Organizm ko’pincha suvchechak bilan mustaqil kurasha oladi. Kasallik namoyon bo’lganidan bir-ikki hafta o’tgach, normal faoliyatga qaytish mumkin bo’ladi. Tuzalgach, aksariyat insonlarda virusga qarshi immunitet rivojlanadi. Qayta kasallanish kamdan-kam hollarda kuzatiladi. Umuman olganda kasallikning yakuni ijobiy hisoblanadi. O’ziga xos profilaktika usuli vaktsinatisya hisoblanadi. U uzoq yillar davomida saqlanib turadigan barqaror immunitet shakllantiradi. Emlash quyidagi sxema bo’yicha olib boriladi: • «Okavaks» vaktsinasi: 12 oylikdan kichik bo’lgan barcha bolalar — bir marta bitta doza (0,5 ml); • «Varilriks» vaktsinasi: 1 yoshdan oshgan bolalar va kattalar uchun 6-10 hafta oraliq bilan ikki marta; • Favqulodda profilaktika (har qanday turdagi vaktsina): aloqadan keyin dastlabki 96 soat (tavsiya etilgan muddat 72 soat) ichida 1 doza. • Ota-onalarga farzandlarini maktabga yubormaslik tavsiya etiladi. Virus tarqalishini oldini olish uchun bolani to’g’ri parvarishlash kerak. Infektsiyalangan kattalar ham uyda qolishlari kerak. Viusning tashqi muhitga chidamsizligi tufayli xona dezinfektsiyasi talab etilmaydi. Shunchaki xonani vaqti-vaqti bilan shamollatib turish va nam usulda tozalash kerak. QIZAMIQ • Qizamiq — o’tkir infektsion virusli infektsiya bo’lib, o’ta yuqumli hisoblanadi. Kasallik belgilari yuqori isitma, xarakterli toshma, tomoq og’rig’i, yo’tal, organizmning jiddiy intoksikatsiyasi bilan namoyon bo’ladi. Qizamiq bilan har qanday bola, hatto kattalar ham xastalanishi mumkin. Bunda kasallik og’ir kechishi, asoratlar chaqirishi va ba’zan o’limga olib kelishi ehtimoli mavjud. Ushbu kasallik har yili butun dunyo bo’ylab 150 ming kishi, asosan 10 yoshgacha bo’lgan bolalarning umriga zomin bo’ladi. Shu bois, har bir kishi, ayniqsa, yosh bolalarning ota- onasi qizamiq qanday kasallik ekanligini yaxshi bilishlari kerak. K A S A L L I K S A B A B L A R I Infektsiya manbai bemor kishi sanaladi. Virus havo-tomchi yo’l bilan o’tadi va juda yuqumli hisoblanadi. Kasallik qo’zg’atuvchisi paramiksoviruslar oilasi, morbilliviruslar avlodiga oid RNK-virusdir. Paramiksovirus organizm tashqarisida beqaror bo’lib, ultrabinafsha nurlari, past namlik ta’sirida tezda nobud bo’ladi, lekin quyi haroratda (-70 °C) saqlanib turish xususiyatiga ega. Y U Q I S H YÓ L L A R I Qizamiq bilan mavsumiy ravishda — okytabrdan aprel oyigacha kasallanish — odamlar bu mavsumda ko’proq yopiq xonalarda to’planib o’tirishlari bilan bog’liq. Bolalarning infektsiyalanishi ko’pincha bog’chalarda sodir bo’ladi. Virus tashqi muhitga chidamsizligi tufayli uchinchi shaxslar orqali kasallanish holatlari juda kam. Infektsiya qo’zg’atuvchisi bemordan sog’lom odamga havo-tomchi yo’l orqali uzatiladi. Kasallikning toshma toshishiga 3-4 kun qolgan muddatida (inkubatsion davrda) virus faol ravishda tarqala boshlaydi. Bu vaqtda kasallikning klinik belgilari kuzatilmasligi sog’lom odamlarning ehtiyot choralari ko’rmasliklariga sabab bo’ladi. Umumiy ravishda kasallangan bemor atrofdagilar uchun 7-10 kun davomida xavfli sanaladi. Vaktsina olmagan kishilar bemor bilan yaqin aloqada bo’lishda infektsiyalanish ehtimoli deyarli 100% ni tashkil etadi. Qo’zga’tuvchi shuningdek havo yo’llari orqali uzoq masofalarga tarqalishi mumkin, masalan, zinapoyalar, ko’p qavatli uylarda shamollatish shaxtlari orqali va hokazo. • So’nggi o’n yillikda rejalashtirilgan vaktsinatsiya joriy etilishi natijasida bolalarda kasallanish ko’rsatkichi sezilarli darajada kamaydi, ammo aholining katta yoshli qismi orasida paramiksovirusga qarshi immunitetga ega bo’lmaganlar ko’pchilikni tashkil etadi. Bu kattalar orasida kasallanishlar ko’pligi, shuningdek qizamiq bachadon ichida onadan bolaga o’tishi holatlarini keltirib chiqarmoqda. Agar odam kasallikka chalinib, tuzalib ketgan bo’lsa, unda umrining qolgan qismiga qadar doimiy immunitet shakllanadi va takroriy kasallanish ehtimoli juda kam. Qayta kasallanish holati odatda immunitet tanqisligi bilan bog’liq bo’ladi. • Ikki yoshgacha bo’lgan bolalarda qizamiq bilan kasallanish odatda onada paromiksovirusga qarshi tabiiy yoki vaktsina hisobiga hosil bo’lgan immunitet mavjud bo’lmaganda kuzatiladi. Chaqaloqlar uchun kasallikning xavfi hisobga olinib, homiladorlikni rejalashtirish davrida ayollarga paramikыovirusga qarshi vaktsina olish tavsiya qilinadi. Inkubatsion davr Qizamiq qo’zg’atuvchisi inson organizmiga nafas yo’llarining shilliq qavatlari va ko’rish a’zolari orqali kiradi. Virus kirganidan uch kun o’tgach, paramiksovirus qon oqimiga o’tadi, limfa tugunlari orqali tarqaladi va taloqda cho’kadi, u yerda inkubatsiya davri davomida (7-17 kun) qon oqimida faol ravishda ko’payadi. • Virusning inkubatsiya davri tugagach, yangi hosil qilingan viruslar butun organizm bo’ylab tarqalib, teri, kon’yuktiva, oshqozon-ichak trakti a’zolari, nafas olish va asab tizimini shikastlaydi. Q I Z A M I Q A LO M AT L A R I Qizamiq alomatlari kattalar va bolalar organizmining yetukligi, fiziologik jarayonlarning farqi va immunitetning shakllanganligi nuqtai nazaridan farq qiladi. Kattalarda kasallik ko’pincha bolalardagiga nisbatan og’irroq kechadi. Bolalarda Bolalarda belgilar kasallikning davriga qarab farq qiladi. Kataral belgilar va umumiy intoksikatsiya bilan ifodalanadigan dastlabki davr 3-5 kun davom etadi. Qizamiqning kataral davridan so’ng terida xarakterli qizamiq toshmalari toshishi davri keladi. Toshma kasallik manifestatsiyasidan 3-4 kun o’tgach, birinchi navbatda yuzning old qismida paydo bo’ladi. Keyinchalik u bo’yin, gavdaning yuqori qismiga tarqaladi va asta-sekin butun tanani, shu jumladan, qo’l-oyoqlarni qoplab oladi. Qizamiq toshmalari dog’li-papulyoz ekzantema deb nomlanadi. U teri sathidan ko’tarilib turuvchi noto’g’ri shakldagi pushti tugunchalar ko’rinishida bo’ladi. Papulalar qizil dog’lar bilan o’rab olingan bo’lib, bir-biri bilan birlashishga moyil bo’ladi. Bu davrda umumiy intoksikatsiya bosh og’rig’i va isitma bilan namoyon bo’ladi. Bundan tashqari, ekzantemada yo’tal va tumovning kuchayishi kuzatiladi. Bu muddatning davomiyligi 4-5 kunni tashkil etadi, shundan so’ng dog’lar oqaradi, rangi o’zgaradi, hajmi kichrayadi. Bemorning ahvoli yaxshilanadi, virusning yuqumliligi kamayadi. • Qizamiqning keyingi davriga teri pigmentatsiyasi hamrohlik qiladi. Qizamiqning atipik shakllari Qizamiqning odatiy klinik ko’rinishida barcha xarakterli belgilari saqlanib qolsa, atipik shakllarida alomatlar farq qilishi mumkin, xususan: • • Zaiflashgan shakl. Bu kasallikning inkubatsion davrida profilaktik muolajalarini  (immunoglobulin, steroid gormonlar kiritish, qon, immunitetli donorlar plazmasi quyish va boshqalar) o’tagan bemorlar uchun xosdir. Bunday holda inkubatsiya muddati 21 kungacha uzayishi mumkin. Bu shaklda alomatlar aniq ifodalanmaydi. Tana harorati normal bo’lishi yoki subfebril darajagacha ko’tarilishi mumkin. Toshma vaqti qisqaradi, shilliq qavatlarda toshmalar mavjud bo’lmaydi, ekzantema oqimtir bo’ladi. Kasallik tezda va asoratlarsiz o’tib ketadi. • Abortiv shakl. Bu shakl odatiy qizamiq infektsiyasi kabi boshlanadi, ammo 2-3 kun o’tgach kasallikning klinik belgilari yo’qoladi. Gipertermiya faqat birinchi kuni sodir bo’ladi, undan keyin harorat normal darajaga qaytadi. Toshma asosan yuz qismida va gavdaning yuqori qismida bo’ladi. • Xira shakl. Bu vaktsinatsiya olgan bemorlar uchun ko’proq xos. Alomatlar aniq ifodalanmaydi, bemor tezda va asoratlarsiz shifo topadi. • Asimptomatik shakl. O’ziga xos alomatlar kuzatilmasligi bilan ajralib turadi va faqat qonni immunoglobulinlar uchun laborotoriya tahlili natijasida aniqlanadi. • • Og’irlashgan shakl kamdan-kam uchraydi. Organizmning kuchli intoksikatsiyasi, gemorragik sindrom bilan kechadi, ko’pincha kattalar uchun xos sanaladi. Tashxislash • Ko’pgina hollarda qizamiq infektsiyasining aniq klinik ko’rinishi mavjudligi vizual ko’rikdan keyinoq tashxis qo’yish imkonini beradi. Biroq, kasallikning dastlabki bosqichlarida, yengil yoki atipik shaklida, shuningdek boshqa infektsiya qo’shilishida toshma toshishi o’xshash bo’lgan skarlatina, qizilcha va infektsion eritema kabi kasalliklarda differentsion tashxis talab etilishi mumkin. Laboratoriya diagnostikasida virusologik va serologik usullar qo’llaniladi: Virologik usulda o’rganish uchun material buruh-halqum surtmasi, ko’z ajralmalari, peshob sanaladi. Biologik materialda virus mavjudligini aniqlash uchun immunoflyuorestsent, faza- kontrast va flyuorestsent mikroskopiya amalga oshiriladi. Serologik usulda agglyutinatsiya reaktsiyasini, komplement bog’lanishi va boshqalarga murojaat qilinadi. Tahlil ikki marta amalga oshiriladi: kasallikning boshida va ikki haftadan so’ng. Antitana titrinining 4 yoki undan ortiq martaga oshishi qizamiqqa tashxis qo’yish mezoni sifatida xizmat qiladi. • Qo’shimcha tadqiqotlar kasallikning rivojlanish xususiyati va asoratlar yuzaga kelishini aniqlashga imkon beradi. Ko’pincha terapiyani nazorat qilish va tuzatish uchun siydik tahlili buyuriladi. Agar kasallikning asorati sifatida o’pka yallig’lanishiga shubha qilinadigan bo’lsa, ko’krak qafasi a’zolarining rentgenologik tekshiruvi talab qilinadi. Q I Z A M I Q N I D AV O L A S H Bugungi kunda aynan paramiksovirusga qarshi kurashga qaratilgan o’ziga xos terapiya mavjud emas. Davolash alomatlar jiddiyligini kamaytirish, asoratlarning oldini olish yoki tuzatishga asoslangan bo’ladi. Kasallik boshlangach, dastlabki 7-10 kun davomida yotoq tartibga amal qilish, sut-sabzavotli parhezga rioya etish katta ahamiyatga ega. Taomnomadan achchiq, yog’li, qovurilgan, oshqozon-ichak traktining shilliq qavatini qo’zgatish xususiyatiga ega boshqa mahsulotlar chiqarib tashlanadi. Bemorda isitma, tez-tez hojat chiqarish, ich ketishi inobatga olinsa, yetarli miqdorda suyuqlik ichish muhim o’rin tutadi. Zarurat tug’ilganda elektrolitli eritmalardan foydalaniladi. A vitamini yetishmovchiligi bo’lgan bemorlarda kasallik sezilarli darajada og’irroq kechishi ma’lum. Shuning uchun mono- yoki multivitamin buyurilishi qizamiqni davolashning bir qismi sanaladi. Oldini olish Qizamiq pankreatit, meningit, ensefalit, obstruktiv bronxit, laringostenoz va boshqa shu kabi asoratlari tufayli xavflidir. Keng tarqalgan fikrga qaramasdan, kasallik faqatgina terida toshma toshishi va isitma bilan chegaralanib qolmaydi, balki turli ichki a’zolarga sezilarli ta’sir ko’rsatishi mumkin va uzoq reabilitatsiya davrini talab qiladi. Bunday asoratlar nogironlikni keltirib chiqarishi yoki o’limga sabab bo’lishi mumkin. Infektsiyani oldini olish uchun 1 yoshdan 6 yoshgacha bo’lgan kichik bolalarni  emlash amalga oshiriladi. Emlashdan keyin immunitet uzoq vaqt saqlanib turadi, lekin doim ham butun umr davomida emas. Shuning uchun kattalarga postvaktsinal immunitet yo’qolganda revaktsinatsiya ko’rsatiladi. • Bemor bilan aloqa qilganda kasallikning kechishini sezilarli darajada yengillashtiradigan profilaktik chora-tadbir — darhol monovalent vaktsina olishdir. KÓ K YÓ TA L Koʻkyoʻtal — oʻtkir antroponoz, havo-tomchi yoʻli bilan yuquvchi bakterial infektiya hisoblanadi. Harakterli belgisi pristupsimon, spazmatik yoʻtal. Nafas olish yoʻlining havfli kasalligi boʻlib 2 yoshdagi bolalarda ogʻir kechadi. • Inkubatsion davri 7-14 kun, kasal 5 kunlik antibiotik terapiyadan soʻng izolyatsiya qilinishi kerak. Kasallik asosan 3 stadiyada kechadi: kataral, konvulsiya, desrement stadiyasi. Inkubatsion davrdan keyin grippsimon belgilar paydo boʻladi, yengil tana haroratinig koʻtarilishi kuzatiladi. Aksirish, quruq yoʻtal boshlanadi, bu davr 2 hafta davom etadi, oʻta yuqish darajasi yuqori boʻladi. Ikkinchi stadiyada yoʻtal hurujlari boshlanadi, harakterli koʻrinishi til tashqariga chiqishi kuzatiladi. Yoʻtal natijasida tiniq shilliq ajrab chiqadi va qayt qilishi mumkin. Konvulsiya davri 2 haftadan 6 haftagacha davom etadi. Oxirgi davrda (stadium decrementi) yoʻtal hurujlari asta sekin kamaya boradi, 3 haftadan 6 haftagacha davom etadi. Antibiotiklar berilmasa 10 oygacha davom etishi mumkin, shu sababli 100 kun yoʻtal deb nomlangan. 6 oydan kichik koʻkrak yoshidagi bolalarda yoʻtal hurujlari apnoe bilan kuzatiladi, katta yoshdagi odamlarda faqat quruq yoʻtal kuzatiladi — bu kasallikning atipik kechishidir. Koʻkyoʻtal oʻpka shamollashiga, oʻrta quloq yalligʻlanishiga va ikkilamchi infektsiyalarga sabab boʻladi. Kuchli yoʻtal chov hamda kindik churralarini keltirib chiqaradi. Koʻkyoʻtal (frans. Cogueluche) –boʻgʻilib-boʻgʻilib yoʻtal tutishi bilan kechadigan oʻtkir yuqumli kasallik. Koʻpincha bolalarda uchraydi. Borde- Jangu tayoqchasi degan bakteriya qoʻzgʻatadi (uni kashf etgan belgiyalik J. Borde va fransiyalik O. Jangu nomidan). Havo- tomchi yoʻli orqali yuqadi. Kasal bola aksirganda, yoʻtalganda havoga tarqalgan shilliq tomchilaridagi Koʻkyoʻtal tayoqchasi sogʻlom bolaning nafas yoʻllari orqali organizmga kiradi. • K. Qoʻzgʻatuvchisi bola organizmida 2— 15 kun davomida hech qanday kasallik alomatlarini paydo qilmasligi ham mumkin — bu inkubatsion davr. Keyinchalik bola bir oz yoʻtala boshlaydi, yoʻtal kun sayin zoʻraya boradi, harorati koʻtariladi, bola injiq boʻlib qoladi, yaxshi uxlay olmaydi, ishtahasi yoʻqoladi, bu — kataral davr boʻlib, 2 haftagacha davom etadi. Bolaning ahvoli asta-sekin yomonlasha boradi, ketma-ket qattiq yoʻtaladi va ikkinchi haftaning oxiri, uchinchi haftaning boshlariga kelib, xurujsimon yoʻtalga aylanadi, kasallik uchinchi davrga — spazmatik davrga oʻtadi, u 1—5 hafta davom etadi. Yoʻtal tutish davri kasallikning asosiy va doimiy alomati boʻlib, yoʻtal 2—3-marta qattiq yoʻtalish bilan boshlanadi, keyin tinmay ketma-ket kalta-kalta yoʻtalaveradi va nafasi ichga tushib ketib, tovush yorigʻi qisqarishi natijasida „gʻiyq“ degan tovush chiqadi. Yoʻtal tutganda bolaning yuzi avval qizarib, keyin koʻkaradi, koʻzi yoshlanib, unga qon quyilishi mumkin, tili osilib ketadi, boʻyin tomirlari boʻrtadi. Ozroq balgʻam koʻchishi va koʻpincha qayt qilish bilan yoʻtal tutishi toʻxtaydi. Yoʻtal tutgan paytida bolani koʻtarib olish yoki oʻtirgʻizib qoʻyish lozim, ogʻizda yigʻiladigan shilliq ajralishini kamaytirish uchun boshini sal oldinga engashtirib ushlab turish kerak. Yoʻtal tutmagan paytda bola oʻzini yaxshi sezadi. Bora- bora yoʻtal tutishi kamayadi, bolaning ruhi yengillashib, sogʻayish davri boshlanadi, budavr 1—3 hafta davom etadi. Bola kasallik boshlangan kunidan tortib 30 kungacha yuqumli hisoblanadi. K.ga qarshi ommaviy emlash tufayli K. Ning yengilroq turi koʻproq uchraydi, bunda yoʻtal tutish davri juda yengil oʻtishi yoki yoʻtal tutmasligi ham mumkin. Emadigan va nimjon bolalarda K. Ogʻirroq kechadi. K.ning ogʻir xilidan keyin koʻpincha burun qonashi, bronxit, zotiljam (aksari goʻdaklarda) kabi asoratlar kuzatiladi. Davolash Kun tartibiga rioya qilish, sof havodan bahramand boʻlish, oz-ozdan, lekin dam-badam toʻyimli ovqat berib turish tavsiya etiladi. Bemorni vrach davolaydi. K. Bir umrga immunitet qoldiradi. • Kataral yoki konvulsiya davrida 2 hafta erytxromiysin yoki makrolidlar gruppasiga kiruvchi preparatlar beriladi. Koʻkyoʻtalning oldini olish uchun profilaktik emlov qilinadi. Hozirgi kunda kombinatsiyalashgan emlov, yani koʻkyoʻtal, qoqshol, difteriya va poliomielitga qarshi emlov qilinadi Oldini olish • Shu maqsadda AKDS (adsorbirlangan kukyoʻtal difteriya qoqshol) vaksivasi qoʻllaniladi (bolalar 5, 6, 7 oyligida, keyin 1 —2 yoshida va 6 yoshida vrach buyurganida emlanadi). Kasal boʻlmagan, lekin bemor bilan muloqotda boʻlgan bolalar maʼlum kungacha alohidalab qoʻyiladi. T E P K I K A S S A L L I G I Epidemik parotit (lot. Parotitis epidemica, tepki kasalligi) — paramiksovirus tomonidan chaqiriladigan bez a’zolarni (so’lak bezlari, oshqozon osti bezi, moyaklar) va markaziy asab tizimining yiringsiz zararlanishi bilan tavsiflanadigan o’tkir infektsion kasallikdir. “ Tepki kasalligi haqida ma’lumot” • «Epidemik parotit» nomi eskirgan deb hisoblanadi. Hozirda kasallik ko’pincha «parotit» deb ataladi. Lotin tilida quloq yonidagi so’lak bezlari glandula parotidea deb ataladi, uning yallig’lanishi esa parotit hisoblanadi; kasallikning nomi shundan kelib chiqqan. 3 yoshdan 15 yoshgacha bo’lgan bolalarda tepki kasalligi eng ko’pi aniqlanadi. TEPKI QANDAY YUQADI? Tepki kasalligi (glandalarning shishishi) kasallik alomatlari boshlanmasidan 9 kun oldin va boshlanganidan keyin 5-9 keyingi vaqt davomida infektsiyalangan bemordan havo- tomchi yo’li orqali yuqadi. KASALLIK QO’ZG’ATUVCHISI Parotit qo’zgatuvshisi paramiksoviruslar (Paramyxoviridae) oilasi, Rubulavirus avlodiga mansub RNK-saqlovchi virus hisoblanadi. Kasallik qo’zg’atuvchisi 1934-yilda E. Gudpacher va K. Jonson tomonidan ajratib olingan va o’rganilgan. • Virionlar polimorf, yumaloq virionlar 120-300 nm diametrga ega. Bitta ipli va fragmentatsiyalanmagan «minus»-RNK 8 ta oqsilni kodlaydi, jumladan superkapsid qobiqning H-, N- va F-oqsillarini. Virus gemagglyutinatsiyalovchi, neyraminidaz va gemolitik faollikka ega. Virus tovuqlar, o’rdaklar, dengiz cho’chqalari, itlar va boshqalarning eritrotsitlarini agglyutinatsiyalaydi. Laboratoriya sharoitida virus 7-8 kunlik tovuq embrionlarida va hujayrali madaniyatda yetishtiriladi. Virusga tovuq embrionlarining fibroblastlari, maymun, dengiz cho’chqasi, suriya xomyagining birlamchi-tripsinlangan buyrak hujayralari madaniyati sezgirdir. Laboratoriya hayvonlari tepki virusiga kam sezgir. Faqat maymunlarda insonnikiga o’xshash tepkini kuzatsa bo’ladi. Virus barqaror emas, u issiqlik, ultrabinafsha nurlanish ta’sirida, yog’ erituvchilari, 2% formalin eritmasi, 1% lizol eritmasi bilan aloqada bo’lganda inaktivatsiyalanadi. Virusning zaiflashtirilgan shtammi (L- 3) jonli emlash sifatida ishlatiladi. • Virusning antigen tuzilishi barqarordir. Unda neytrallashuvchi va komplement-bog’lovchi antitanalar hosil bo’lishiga olib kelishi mumkin bo’lgan antigenlar, shuningdek, intradermal sinovini o’rnatish uchun ishlatilishi mumkin bo’lgan allergen mavjud. TEPKIGA QARSHI IMMUNITET Parotit boshdan kechirilgandan so’ng, odamda ko’pincha barqaror umrbod immunitet shakllanadi, ammo qayta kasallanish hollari ham uchrab turadi. KASALLIKNING KECHISHI • Inkubatsiya davri (tepki yuqganidan boshlab kasallik alomatlari rivojlanishiga qadar bo’lgan vaqt oralig’i) 11- 23 kun; ko’pincha — 13-19 kun. Ba’zi kishilarda 1-2 kun oldin prodromal hodisalar kuzatiladi (zaiflik, bezovtalik, mushak og’rig’i, bosh og’rig’i, varaja qilish, ishtaha va uyquning buzilishi). Kasallikning rivojlanishi bilan alomatlar yanada kuchayadi, so’lak bezlari shikastlanishi belgilari qayq qilinadi: og’iz quruqligi; chaynash, gaplashish vaqtida quloq atrofidagi kuchayadigan og’riq. PAROTIT TASNIFI A. Manifestant shakllari • Asoratlanmagan: faqat so’lak bezlarining shikastlanishi (bir yoki bir nechta); • Asoratlangan: so’lak bezlari va boshqa a’zolarning shikastlanishi (meningit, meningoensefalit, pankreatit, orxit, mastit, miokardit, artrit, nefrit). Kechish og’irligiga qarab: 1 Yengil (shu jumladan, xira va atipik shakllari): subfebril isitma, intoksikatsiya belgilarisiz yoki zaif belgilari bilan, asoratlarsiz kechadi. 2 O’rtacha: febril isitma (38-39,9 °C), tana haroratining yuqoriligi uzoq muddat saqlanib turadu va umumiy intoksikatsiyaning belgilari (varaja qilish, bosh og’rig’i, artralgiya va mialgiya bilan) sezilarli bo’ladi, so’lak bezlarining sezilarli kattalashishi — ko’pincha ikki tomonlama parotit, asoratlar mavjudligi qayd qilinadi. • 3 Og’ir: tana haroratining juda baland ko’tarilishi (40 °C va undan yuqori), uning uzoq muddat saqlanib turishi (2 haftagacha yoki undan ko’p), umumiy intoksikatsiyaning keskin ifodalangan belgilari (asteniya, og’ir zaiflik, taxikardiya, qon bosimining pasayishi, uyqu buzilishi, anoreksiya va boshqalar) bilan. TEPKI BELGILARI VA ALOMATLARI Isitma 1-2 kunga kelib maksimal darajada bo’ladi va 4-7 kun davom etadi. Shikastlangan so’lak bezlari sohasi og’riqli bo’ladi. Og’riq bir necha nuqtalarda: quloqning oldida, quloqning orqasida (Filatov alomati) va so’rg’ichsimon o’simta sohasida ifodalanadi. Mursu alomati — shikastlangan quloq yonidagi so’lak bezlari chiqaruvchi kanali sohasidagi shilliq qavatning yallig’lanish reaktsiyasi. Uning ustidagi teri tarang, yaltiroq bo’ladi, shish bo’yinga tarqalishi mumkin. Bezlarning kattalashishi 3 kun ichida maksimal darajaga yetadi, 2-3 kun saqlanib turadi va asta- sekin (7-10 kun ichida) normal holatga qayta boshlaydi. • Epidemik parotitining prognozi ijobiy bo’lib, o’lim ko’rsatkichlari juda kam (100 000 ta holatga 1 ta), ammo moyaklarning atrofiyasi (bepushtlikka olib keladi) va kar bo’lib qolish xavfini inobatga olish kerak. TEPKINI TASHXISLASH Laboratoriya usullaridan tashxisni tasdiqlashning eng ishonchli usuli — parotit virusini qondan, halqum surtmasi, quloq yon so’lak bezlari sekreti, orqa miya suyuqligi yoki siydikdan ajratib olishdir. Immunoflyuorestsent usullar 2-3 kundan keyin (standart tekshirish usulida — 6 kundan keyin) hujayra madaniyatida viruslarni aniqlash imkonini beradi. Shuningdek bu usul virusli antigenni bevosita burun- halqum hujayralarida aniqlab beradi, bu esa javobni tezda olish imkonini yaratadi. • Serologik usullar antitana titri o’sishini faqat kasallik boshlanganidan 1-3 hafta o’tgach aniqlash imkonini beradi. Bunda turli usullar qo’llaniladi. Eng informativ usuli qattiq-fazali immunoferment tahlil bo’lib, bundan kechroq muddatda natijalar oddiyroq reaktsiyalar bilan olinadi. Juft zardoblar tekshiriladi: birinchisi kasallikning boshlanishida olinadi, ikkinchisi — 2-4 haftadan so’ng. Titrnining 4 marta yoki undan ko’pga oshishi diagnostik sanaladi. Antigen (allergen) bilan intradermal sinovdan foydalanish mumkin. Manfiy sinovning musbat holatga o’tishi diagnostik hisoblanadi. Agar teri sinovi kasallikning dastlabki kunlaridayoq ijobiy bo’lsa, demak, ushbu shaxs bundan oldin tepkini boshdan o’tkazganligidan dalolat beradi. TEPKI KASALLIGINI DAVOLASH Tepki kasalligiga chalingan bemorlar uy sharoitida davolanishi mumkin. Kasalxonaga yotqizilish jiddiy asoratlar bo’lganda va epidemiologik ko’rsatmalarga ko’ra amalga oshiriladi. Bemorlar uyda 9 kunga izolyatsiya qilinadi. Tepki kasalligi aniqlangan bolalar muassasalarida 21 kun karantin e’lon qilinadi. Parotit o’choqlarida dezinfektsiya qilish ishlari amalga oshirilmaydi. • Etiotrop davolash yo’q. Davolashning muhim maqsadi asoratlarning oldini olishdir. Eng kamida 10 kun davomida yotoq tartibida dam olish muhim ahamiyatga ega. 1 hafta davomida yotoq tartibiga amal qilmagan erkaklarda orxit birinchi 3 kunlikda gospitalizatsiya qilinganlarga (26%) nisbatan 3 marta ko’proq (75%) kuzatilgan. Pankreatitni oldini olish uchun ma’lum bir parhezga rioya qilish kerak: ortqicha yeb yuborishdan qochish, oq non, makaron, yog’li taomlar, karam iste’molini kamaytirish. Taomnoma sutli-sabzavotli bo’lishi kerak. Donlardan guruch iste’mol qilgan afzal, qora non, kartoshka iste’mol qilishga ruxsat etiladi. TEPKI KASALI ASORATLARI • Kasallik asoratlaridan biri bo’lmish orxit kuzatilganda 5-7 kunga prednizolon belgilanishi mumkin, dozasi 40-60 mg dan boshlanib, kuniga 5 mg dan kamaytiriladi, ushbu dozalarda boshqa kortikosteroid belgilanishi ham mumkin. Parotitli meningitning kechishiga orqa miya punktsiyasi bilan biroz miqdorda likvorni chiqarib olish ijobiy ta’sir ko’rsatadi. O’rtacha degidratatsion terapiya biroz ahamiyatga ega. O’tkir pankreatitda suyuq avaylovchi parhez, atropin, papaverin, qoringa sovuq qo’yish, qayt qilishda — aminazin, shuningdek, fermentlarni ingibitsiya qiluvchi preparatlar, xususan vena ichiga glyukoza eritmasida kontrikal (trasilol), birinchi kun 50000 TB, so’ng 3 kun 25000 TB/sutka va 5 kun 15000 TB/sutka belgilanadi. Mahalliy terapiyaga issiq kompresslar kir TEPKI KASALLIGINI OLDINI OLISH Tepkiga qarshi emlash — kasallikni oldini olishning xavfsiz usuli hisoblanadi. Aksariyat hollarda vaktsinatsiya aholi darajasida asoratlarni kamaytiradi. Aholining emlash ko’rsatkichi 90% bo’lsa, samaradorlik 85% ga yetadi. Uzoq muddatli profilaktika qilish uchun ikkilangan dozani kiritish talab etiladi. Birinchi dozani kiritish 12-18 oylikda tavsiya etiladi. Ikkinchi doza 2 va 6 yoshlik oralig’ida o’tkaziladi. Kasallanishdan keyin emlash hali immunitetga ega bo’lmaganlar uchun foydali bo’lishi mumkin. EMLASH XAVFSIZLIGI • Tepkiga qarshi emlash juda xavfsiz va nojo’ya ta’sir odatda yengil bo’ladi. Vaktsinaning kiritilishi in’yektsiya joyida yengil og’riq, shishish va tana haroratning yengil o’sishiga olib kelishi mumkin. Bundan jiddiyroq nojo’ya ta’sirlar juda kam kuzatiladi. Emlash va nevrologik asoratlar o’rtasidagi bog’liqlik mavjudligini isbotlovchi dalillar yetarli emas. Vaktsinani homilador ayollarga yoki jiddiy immunosupressiyaga chalingan bemorlarga kiritish tavsiya etilmaydi. Vaktsina tovuq hujayralari asosida ishlab chiqilganligiga qaramasdan, u tuxumga allergiyasi bo’lgan shaxslarga qo’llanilishi qarshi ko’rsatmaga ega emas. E ’ T I B O R I N G I Z U C H U N RA H M AT

O'xshashlar

Bolalar kasalliklari propedevtikasi. Respirator distress sindromi
Nasl kasalliklari
Buyrak kasalliklari
Jigarning asosiy kasalliklari
Yurakning ishemik kasalliklari