‘’Temur tuzuklari’’da davlat boshqaruvi tartiblari - Tarix - Slaydlar

‘’Temur tuzuklari’’da davlat boshqaruvi tartiblari

Yuklangan vaqt:

26.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

302.748046875 KB

Ko'chirib olish

‘’ Temur tuzuklari’’da davlat boshqaruvi tartiblari Reja: KIRISH ASOSIY QISM 1. “Temur tuzuklari” manba sifatida va o’rganilish darajasi 2. “ Temur tuzuklari”da davlat boshqaruvining xususiyatlari 3. “Temur tuzulari” da boshqaruv tizimida amal va mansablar 4. Mavzu yuzasidan Klaster 5. Mavzu yuzasidan Glossariy Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar.

“ Temur tuzuklari” manba sifatida va o’rganilish darajasi “ Temur tuzuklari” yoki “Malfuzoti Temuriy” asari Amir Temurning 7 yoshidan to vafotiga qadar kechgan hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati, aniqroq qilib aytganda, uning Movarounnahrda markaziy hokimiyatni qo’lga kiritish va markazlashgan davlat tuzish yo’lida olib borgan harbiy yurishlari, davlatni boshaarishda bajargan sa’y- harakatlari, mansabdorlarni saylash tartiblari va boshqalar xususida gap boradi.

“ Temur tuzuklari” da keltirilishicha , Amir Temur davlat boshqaruvida islom dinini tayanch qilib oladi. Bundan tashqari saltanatni raiyatning 12 tabaqasi bilan birgalikda boshqaradi. Saltanatini o’z o’g’illari, qarindoshlari va yaqinlari o’rtasida bo’lib beradi. Tobe etilgan mamlakatdan kelgan aholini rahm shafqat qilib, o’z yurtiga qabul qilib ishlar bilan ta’minlaydi. Ayniqsa ular din vakillari bo’lsa, ularga alohida hurmat ehtirom ko’rsatiladi.

“ Temur tuzuklari”ning shu kunlargacha yetib kelgan qo’lyozma va toshbosma nusxalari Mir Abu Tolib Al- Xusayniy at- Turbatiy tarjimasi asosida yaratilgan. Mazkur asar XVIII asrdan beri dunyo olimlarining e’tiborini qozonib kelmoqda. Masalan; asarning matni, tadqiqot va zarur ilmiy izohlar bilan 1783-yilda Angliyada, !785 va 1891- yilda Hindistonda, 1868- yilda Eronda chop etiladi. Asar jahon tillaridan bir nechtasiga: fransuz, ingliz, urdu, eski o’zbek tillariga tarjima qilingan. Bundan tashqari, Zahriddin Muhammad Bobur, Shohjahon, Qo’qon xoni Muhammadalixon, Buxoro amiri Abdulahadxon buyrug’iga ko’ra “Temur tuzuklari” dan nusxalar ko’chirtirilgan.

“ Temur tuzuklari”da davlat boshqaruvining xususiyatlari. Amir Temur davlat boshqaruvida asosan 12 ta tabaqaga tayanib davlatni boshqargan. Bular quyidagilar : - Sayyidlar, shayxlar,olimlar; - Ilmli kishilar; - Duogo’ylar; - Sipohlar, amirlar; - Askar va xalq omasi; - Maslahatgo’y, dono kishilar; - vazirlar, kotiblar; - Tibbiyot ahli, munajjim, muhandislar; - Muhaddislar va muarrixlar; - Tasavvuf vakillari, oriflar; - Hunarmandlar va san’atkorlar; - Ajnabiy sayyoh va savdogarlar

Pirim Abu Bakr Toyobodiy menga yozmishlarkim: Abdulmansur( zafarmand) Temur saltanat yumushlarida to’rt ishni qo’llasin, ya’ni, 1) Kengash 2) Mashvaratu maslahat 3) Xushyorligu mulohazakorlik 4) Ehtiyotkorlik.

Amir Temur davlati markazlashgan davlat bo’lib, butun hokimiyat davlat boshlig’ining ixtiyorida bo’lgan. Tadqiqotchilarning fikricha, Amir Temur davlatining boshqaruv asoslari shakllanishi rivojida kengashlar muhim rol o’ynagan. Vaqti vaqti bilan muhim ijtimoiy-iqtisodiy, harbiy va siyosiy masalalarni hal qilishda katta va kichik kengashlar chaqirilib turilgan.

KATTA KENGASHLAR Katta kengashlar tinchlik vaqtlarida Samarqanddagi hukmdor saroyida chaqirilgan. Unda oliy hukmdorning qarindosh urug’lari, ruhoniylar tabaqasi, bosh amirlar, beklarbegi, ulus, tuman hokimlari, mingboshilar, yuzboshilar, o’nboshilar, bahodir unvoniga ega bo’lgan harbiylar kabilar ishtirok etganlar. Ushbu kengashda mamlakat hayoti bilan bog’liq masalalar muhokama qilingan.

KICHIK KENGASHLAR Kichik kengashda Amir Temur, uning o’g’illari, qarindoshlari, qo’shin boshliqlari ishtirok etganlar. Unda uzoq o’lkalarga harbiy yurishlar bilan bog’liq masalalar hal qilingan.

Davlat boshqaruvining alohida xususiyatlaridan biri Sohibqiron Saltanat ishlarining to’qqiz ulushini kengash, tadbir va mashvarat, qolgan bir ulushini esa qilich bilan bajo keltirganligini aytib otish lozim.

“ Temur tuzulari” da boshqaruv tizimida amal va mansablar . Amir Temur va temuriylar davri davlatchiligida markazda va joylarda xon boshchiligida mukammal va puxta davlat boshqaruv apparati, boshqaruvdagi ikki muhim, hamda asosiy idora- dargoh va devonlar ( vazirliklar) mavjud edi. Dargoh- oliy maqomdagi davlat tuzilmasi Devon- ma’lum bir vazirliklar. Amir Temur davlatining boshqaruvi 2 tizimga bo’lingan: Qonun chiqaruvchi- Qurultoy yoki kengashlar Ijroiya tizimi- Devonlar va bosh idoralar.

DARGOH FAOLIYATI BOSHQARUVIDAGI MANSAB VA VAZIFALAR - arzbegi - dargohga arz-dod , shikoyat bilan kelganlarni hamda mamlakatda sodir bo’layotgan voqealarga o’z munosabatlarini bildiruvchilarni qabul qilishni uyushtirib turish edi. Undan tashqari tushgan arizalar, shikoyatlar, takliflarni hukmdorga yetkazib turish ham uning vazifasi bo’lgan; - adolat amiri- bu mansabdagi shaxs turli o’lka, viloyat va shaharlarda “sipoh va raiyat orasida urf-odatlarga oid janjalli ishlar haqida” oliy hukmdorga hisobot yetkazib turgan; - aminlar- tushgan ma’lumotlarni joylarga topshirib, adolatsizlik, tartibsizlik, davlat va jamiyat manfaatiga zid ishlar haqida yozma ma’lumotlar berib turadigan maxsus ishonchli vakillar hisoblanib, ularning vazifasiga bundan tashqari, tobe yerlardan to’lovlarni yig’ish ham kirgan; - tavochi - oliy farmonga ko’ra, joylarga borib harbiy yurish uchun lashkar to’plash bilan shug’ullangan .

Shuningdek dargohda bosh hojib, hojiblar, xazinador, xonsolar, jibachi, qushchi, qushbegi, bakovulboshi, kotiblar, bitikchilar, tabiblar, sozandalar, g’azalxonlar, farroshlar , baxshiylar, daftardor, dodxoh, mirob, otaliq, qorovul, posbon,qozilar va boshqa bir qator mansab egalari mavjud bo’lgan.

Dargohdagi vazirliklar 1. Mamlakat va raiyat vaziri- bosh vazir hisoblanib, u mamlakatning muhim ishlarini, kundalik muammolar, xalq ahvoli, viloyatlardan olinadigan soliqlar va ularni taqsimlash, kirim-chiqimlar, obodonchilik ishlari, aholi faravonligi, xazinaning ahvoli kabilarga mas’ul bo’lgan hamda bu masalalar bo’yicha hukmdorga hisobot bergan. 2. Harbiy ishlarvaziri- harbiylarning maoshi, alohida xizmatlari uchun ularga tuhfalar qilingan yer-mulklar boshqaruvi, qurol- aslaha ta’minoti, harbiy ko’riklarni tayyorlash bilan mashg’ul bo’lgan. 3. Mulkchilik va soliq ishlari vaziri- turli sabablarga ko’ra egasiz qolgan mol-mulklarni nazoratga olish va qo’riqlash, savdogarlardan zakot va boj soliqlarini, yer solig’i, chorva solig’ini olish, soliqlarni davlat xazinasiga tushishini nazorat qilish vazifasini bajargan.

4. Moliya vaziri- butun saltanat idoralarining kirim-chiqimlari, xazinadan sarf qilinayotgan barcha harajatlar hisobotini olib borish vazifasini bajargan. 5. Davlat korxonalari vaziri- uning ixtiyorida bir qancha ustaxonalar bo’lib, ular doimiy ravishda harbiylar uchun sovut, dubulg’a, kamon, o’q-yoylar tayyorlaganlar. Amir Temur buyrug’iga ko’ra yirik inshootlar qurilishiga rahbarlik qilgan. 6. Devonbegi- davlat mablag’lari devonbegi ixtiyorida bo’lgan hamda u davlat xazinasidagi mablag’larning vaziirlar tomonidan to’g’ri va maqsadga muvofiq saqlanishini nazorat qilgan. 7. Adliya vaziri- bu vazir to’g’ridan to’g’ri fuqarolar va dunyoviy ishlar bilan shug’ullangan. 8. Harbiy sud vaziri- sipohiylar ishlarini ko’rib chiqib, muhokama qilgan. 9. Vaqf ishlari vaziri- u vaqf mulklari bilan bog’liq masalalarga mutasaddi bo’lgan. Bu vazirlikka sadr us- sudur boshchilik qilgan. 10. Xabar va aloqa vaziri - bu vazir turli burchaklarda sodir bo’layotgan voqealar haqida hukmdorni ogoh qilish bo’lgan.

“ Vazirlar,- deyiladi “Tuzuklarda” ,- saltanat ustunlaridir... Mamlakat obodonchiligi, raiyatning tinchligini, sipohlarning birligini, xazina boyligini, doimo ko’zda tutadilar. Saltanatga zararli narsalarni qaytarishda molu jonini ayamaydilar.” Amr qildimki , vazirlar ushbu to’rt sifatga ega bo’lgan kishilardan bo’lishlari lozim; Birinchisi- asllilik; Ikkinchisi- aql- farosatlilik; Uchinchisi- sipohu raiyatdan xabardorlik; To’rtinchisi- sabr-chidamlilik, tinchliksevarlik. Kimki shu to’rt sifatga ega bo’lsa, unday odamni vazirlik martabasiga loyiq kishi deb bilsinlar.

VAZIRLIKLAR MAMLAKAT VA RAIYAT VAZIRI HARBIY ISHLAR VAZIRI MULKCHILIK VA SOLIQ ISHKARI VAZIRIXABAR VA ALOQA VAZIRIVAQF ISHLARI VAZIRI HARBIY SUD VAZIRI ADLIYA VAZIRI DEVONBEGI DAVLAT KORXONA- LARI VAZIRI MOLIYA VAZIRIKLASTER

KLASTER HUQUQ TIZIMI SHAYXULISLO M SADRLAR QOZIMUDARRIS MUTAVALLIYMUHTASIB

GLOSSARIY 1. HOJIB- rasmiy tadbirlar boshqaruvchisi va tashkilotchilar 2. XONSOLAR- dasturxon tuzatishga bosh-qosh bo’luvchi 3. JIBACHI-qurol-aslaha saqlovchi 4. QUSHCHI- podshohona ovlar uyushtirilganda maxsus o’rgatilgan ov qushlarini olib yuruvchi va parvarish qiluvchi 5. SADR US- SUDUR- sadrlar boshlig’i, sadrlar sadri 6. BAKOVULBOSHI- saroy oshpazlarining boshlig’i 7. DEVONLAR- vazirliklar 8. ASHROF- sharaf va e’tibor egalari, oliy tabaqaga mansub kishilar 9. ICHKI- kichik lavozimdagi saroy xizmatchisi 10. DODXOH- arz-dod bilan kelganlarning arizasini qabul qilib, podshoga yetkazuvchi mansabdor 11. KADXUDO- qishloq, jamoa oqsoqoli 12. KALONTAR- shahar hukmdorlaridan biri

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR: 1. “ Temur tuzuklari” - forschadan Alixon Sog’uniy va Xabibullo Karomatov tarjimasi. Toshkent, “Hilol media” 2018 2. O’zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tartibi - Bahodir Eshov . Toshkent - 2012 3. Amir Temur tuzuklari – Ziyodulla Muqimov . Samarqand- 2008 4. O’zbek davlatchiligi tarixi – Azamat Ziyo. “Sharq” , Toshkent- 2001

O'xshashlar

Temur tuzuklari

Temur Tuzuklari 2

Amir Temur tuzuklari

Amir Temur tuzuklari. Davlat boshaqruvi haqida muhim manba

Amir Temur tuzuklari 2